Book Title: Jain Shwetambar Conference Herald 1917 Book 13
Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference
View full book text
________________
ઈશ્વર તત્ત્વ–સદેવ તત્વ.
* ૫૩
સિવાય બીજે કોઈપણ સ્થળે ઈશ્વરનો પ્રસંગ આવતો નથી; એટલે આ દર્શનમાં ઈશ્વરનું સ્થાન મુખ્ય નથી. તેમાં નિઃશ્રેયસની પ્રાપ્તિનો માર્ગ નામે તત્વજ્ઞાન (સાત પદાર્થ કે જેમાં ઈશ્વર નથી તેનું સાધર્મ અને વૈધમ્યજ્ઞાન)ના બળે દુઃખથી છુટવું તેની સાથે ઈશ્વરને સંબંધ ઘણોજ છેડો છે. ઈશ્વર જાય કે રહે, જીવની સાથે તેને સંબંધ ઘાટ છે કે ન હો, તેમાં વૈશેષિકને કાંઈ લાભ નુકશાન નથી. [આ સંબંધમાં જરા અત્રે જણાવવાનું કે નવીન નૈયાયિકોએ રચેલા વૈશેષિક દર્શનના ગ્રંથોમાં મૂલ સત્રમાં કહેલાં નવ દ્રવ્યમાંના એક આભાને વિચાર કરતી વખતે ઈશ્વરનો પ્રસંગ નજરે પડે છે. તેઓ આત્મા અને પરમાત્મા એવા ભેદથી આત્મા બે પ્રકારને કહે છે. અહીં પણ ઈશ્વરને કશોએ પ્રસંગ જોવામાં આવતો નથી.] | મીમાંસકે–નિરીશ્વરવાદી છે. તેઓ વેદને નિત્ય અને અબ્રાંત કહે છે ખરા, પણ વેદ એ ઇશ્વરવાક્ય છે એ સ્વીકારતા નથી. ખરું જોતાં આમાં કોઈ પણ ઠેકાણે ઇશ્વરને પ્રસંગ નથી. તેઓ ઈશ્વર માનતા નથી, જગતને કોઈ બનાવનાર પાલન કરનાર અને નાશ કરનાર છે એ વાત પણ સ્વીકારતા નથી. તેમના મત પ્રમાણે જીવ પોતાના કર્મ પ્રમાણે ફળ ભોગવે તેમાં ઇશ્વરને કશેએ સંબંધ નથી.
સાં પણ ઇશ્વરનો સ્વીકાર કરતા નથી. તેના ગ્રંથ નામે તત્ત્વસમાસ અને કારિકામાં ઈશ્વરનો કશો પ્રસંગ નથી. સાંખ્ય પ્રવચન સૂત્રમાં ચોખ્ખી રીતે ઈશ્વરનો નિષેધ કરવામાં આવ્યો છે. પ્રકૃતિનાં પરિણામમાં ઇશ્વરને કોઈપણ પ્રકારને સંબંધ તેઓ સ્વીકારતા નથી. પ્રકૃતિ પિતાની મેળેજ પરિણામ પામે છે એમ તેઓ કહે છે. પરિણામ પામવા માટે પ્રકૃતિને બીજા કોઈપણ કારણની જરૂર નથી. પ્રકૃતિ જડ અને અચેતન હોવા છતાં પણ પુરૂષને ભેગ અને મોક્ષ માટે જગત સરજે છે.
પાતંજલ દર્શન કે જેમાં સાંખના દાર્શનિક સિદ્ધાંતો કબુલવામાં આવ્યા છે તે સાંખ્યના ૨૨ તત્વ ઉપરાંત એક વધારે તત્વ નામે ઇશ્વરને સ્વીકાર્યો છે, તેથી આ દર્શન સેશ્વર સાંખ્ય કહેવાય છે. ખરું જોતાં આમાંથી ઇશ્વર તત્વ અને ચિત્ત નિરોધના ઉપાયો પ્રસંગ ઉઠાવી લઈએ તો તેમાં સાંખ્ય કરતાં વિશેષતા બતાવવા કાંઈ પણ બાકી રહેતું નથી. આમાં ઇશ્વરનું સ્વરૂપ અગાઉની ફુટનોટમાં જણાવ્યું તેમ કલેશ, કર્મ, વિપાક, અને આશયના સંબંધ વિનાને એક પુરૂષવિશેષ છે. ઇશ્વરને કોઈ પણ વખતે કલેશ વગેરેની સાથે સંબંધ ન હતો, કારણ કે તે નિત્ય મુક્ત છે. પુરૂષ (જીવ) જેમ ઘણું છે, તેમ પુરૂષ વિશેષ-ઇશ્વર ઘણું નથી. તે એક અદ્વિતીય છે. ઈશ્વર કાળથી અવચ્છિન્ન નથી–ત્રણે કાળથી અતીત છે. વળી ઈશ્વર પ્રણિધાન એ ચિત્ત વૃત્તિ નિરોધના જૂદા જૂદા ઉપાયમાં એક ઉપાય તરીકે જણાવ્યો છે. | વેદાન્તમાં બ્રહ્મજ મુખ્ય છે. અદ્વૈતમત પ્રમાણે જીવ એ બ્રહ્મ છે; બ્રહ્મ સિવાય બધું અસત છે. જીવ અને જડ બ્રહ્મથી ભિન્ન લાગે છે તે માયિક છે–અવસ્તુ છે, અને ભિન્ન લાગવાનું કારણ બ્રાંતિ છે. દોરડીમાં જેમ સાપને ભ્રમ થાય છે, તેમ બ્રહ્મમાં જગતનો ભ્રમ થયો છે. જીવ પિતે મુક્ત છે મુક્તિની શોધ કરવી એજ તેના સંબંધમાં વિડં. બના છે. અવિવાની-ભ્રમની સાથે એકતા પામે છે, બ્રહ્મ સત ચિત આનંદ છે. નિરૂપાધી છે અને આખા વિશ્વમાં વ્યાપક છે.
