Book Title: Jain Shwetambar Conference Herald 1917 Book 13
Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference
View full book text
________________
ઉપદેશકના ગુણે.
૧૯૧
વિષયક જ્ઞાનવાન વાચાલ પરંચ ઉપદેશક વિષય પર અજ્ઞાત મનુષ્ય સામાન્ય પાંચ સાત શબ્દો, પૂર્વાપર સંબંધ વિશિષ્ટ શિક્રમપૂર્વક ઈષ્ટ આશયને વાણી દ્વારા પ્રકાશિત કરી શકતો નથી, પરંચ તે વિષયનું સામાન્ય જ્ઞાન ધરાવતા હોય તે-પુરૂષ, વાફ ચાતુર્ય, શબ્દ અર્થ અલંકાર સહિત વાણીની પાટવતા પુર:સર ચિત્તાકર્ષક ભાષણ-ઉપદેશ સભા સમક્ષ કરવા સમર્થ બને છે, સ્વાનુભવથી વિચારતાં નિશ્ચય થવા પામે છે કે ઉપદેશકત્વશકિત એ કુદરત તરફથી બક્ષીસ મલે છે, એ અનુભવ લોક પ્રસિદ્ધ છે. ત્યારે જ્ઞાન છે તે બાહેરનો ખોરાક છે અને બુદ્ધિ છે તે ખોરાક પચાવવાની ઍલ્લિકા છે-અર્થાત શાસ્ત્રીય જ્ઞાન છતે પણ સાથે બુદ્ધિનું મિશ્રણ થાય તો જ શાસ્ત્રીય જ્ઞાનની વિશેષતા છે.
તથા વર્ષ “બ્રજાતિર્વિર” મતિપૂર્વક શ્રત છે-બુદ્ધિના મિશ્રણથીજ શાસ્ત્રજ્ઞાન થવા પામે છે.... ત્યારે બુદ્ધિ અને જ્ઞાન એ બન્નેની ખાસ આવશ્યકતા સાથે, ઉપદેશ પદ્ધતિની પણ તેટલી જરૂર છે. જે તે ઉપદેશકલાની ખામી હોય તે ઉપદેષ્ટા વાગે વ્યાપારનો અતિ પ્રવાહ ચલાવતે હેય, તથાપિ તે પ્રયાસ અસ્થાને થવા પામે છે. પ્રત્યુત કંટાલે હાલના ઉપદેશક સાધુઓ ઉપજાવે છે. અતઃ સામાન્યત વિચારતાં વિદિત થાય છે કે ઉપદેશકની / સફલતા શામાં છે ?-હેમની વ્યાખ્યાન કરવાની કલામાં, કે વ્યાખ્યાન વિષયક જ્ઞાનમાં, કિંવા
બુદ્ધિમાં -વક્તા બુદ્ધિને અભાવે છેતૃવંદ પ્રતિ સચોટ અસર કરાવી શકતો નથી, જ્ઞાનના અભાવે પરસ્પર વિરોધિત વાણીના ઉચ્ચારથી કલહાદિક ઉત્પન્ન કરાવે છે, કલાના અભાવે અસ્તવ્યસ્તતા-ગ્રામિણુતાદિ દોષ કેશને અનુભવ આપે છે. અતઃ પૂર્વોક્ત ત્રિપુટી (જ્ઞાન-મનીષી, પદ્ધતિ) ને એકત્ર કરવા વિના ઉપદેશક બની શકતું નથી નથી તે નથી જઅતઃ જહેમનું જ્ઞાન સત્ય પદાર્થ નિર્ણાયક, અને સત્ય પ્રમાણ પુર:સર યુક્તિ સહ સહાયક નથી થતું, તે પુરૂષ ઉપદેશક બની શકતું નથી. જહેમની બુદ્ધિ તથ્ય તવ શોધી કાઢવા પ્રફુટ.-વિશદ અને વિશાલ દૃષ્ટિવાલી ન હોવાથી તેમજ જહેમની બુદ્ધિ અને જ્ઞાનને ઉત્તેજક-ઉપદેશ પદ્ધતિ (કલા) સભાસદોના ચિત્તને આકર્ષક અંતઃકરણમાં પ્રતિફલિત કરાવનાર, અને હૃદયને પીગળાવનાર, સંપૂર્ણ સાધનાવતી ન હોઈને, તે ભાષણકારક-ઉચ્ચ વ્યાખ્યાતા થઈ શકતો નથી માટે ઉત્તમ ઉપદેશકોએ યોગ્ય જ્ઞાન યોગ્ય બુદ્ધિ અને યોગ્ય પદ્ધતિ એ ત્રિપુટીને અવશ્ય સ્વીકારવા પ્રયત્નશીલ બનવાની અત્યાવશ્યકતા છે, દાખલા તરીકે-દીપકકૃત પ્રકાશના આપણે કયા પદાર્થના ઉપકૃત છીએ? દીવાના તેલના કે વર્તિકા (વાટ)ને ? તેલ વિના દીપક પ્રકાશિત થતું નથી, દીવા વિના તેલ કાંઈ સેવા બજાવી શક્તો નથી અને વાટ વિના દીપક મૃતક પ્રાય: થવા પામે છે. અતઃ દીપકને તૈલ વિગેરેની ખાસ જરૂર છે. તેમજ ઉપદેશકને પણ પ્રવકત ત્રિપુટી સ્વીકારી તે સાથે કતિય ગુણોમાંના પિકી “ગુણે-દીર્ધદષ્ટિ, સમાનતા, નિર્ણયશક્તિ, તુલનાત્મકબલ, યોગ્ય વ્યવસ્થા, શૌર્યતા, પદ સંકલનાદિ સહચારી ગુણ સ્વીકારવાની આવશ્યકતા છે. પ્રાયસ્તુ એ સહચારી ગુણો આજન્મતઃ હોવા જોઈએ. એ ગુણો જેમ જેમ ખીલતા જશે તેમ તેમ ઉત્તમ ઉપદેષ્ટા સરલ-બોધક, સત્ય છાપ પાડનાર, સ્વીકૃત વિષયને સાક્ષાત્કાર કરાવનાર, ઘણું કાલ પર્યત સ્મૃતિ પથમાં સ્મરણ કરાવનાર, તલસ્પર્શી બનાવનાર, થવા પામે છે. એતાવતા પૂર્વક ઉપદેશક શક્તિ અર્પનાર અનેક સાધન છતે પણ અતિ ઉપયોગિભૂત એક વિશેષ ગુણ તરીકે આત્મશ્રદ્ધાની ખાસ જરૂર છે. તે વિના શિષ્ટ ઉપદેશક ઉપદેશ ભાષણ પ્રસંગે ખલતા, લજજા, વ્યગ્રતાસહ સભાભ દાખવે છે પરંચ આત્મશ્રદ્ધા દ્રઢ પ્રકાશિત હોવાથી છેતૃવર્ગનું વક્ષ પોતાની તરફ આકર્ષણ કરવા ભાગ્યશાળી બની શકે છે.
