Book Title: Jain Shwetambar Conference Herald 1917 Book 13
Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference
View full book text
________________
૧૮૦
શ્રી જિન
. કે, હેરલ્ડ.
પણ જે બહિણિ જેવો છે તેમણે તે અનાત્મપદાર્થોમાં આત્મપણું માનેલું હોય છે. માટે એ સ્વરૂપબ્રણ જેમાં મહામહ પ્રવતતો હોય છે. આવા સ્વરૂપભ્રષ્ટ સંગોમાં સદા અજ્ઞાન હોય છે. જે અવસ્થામાં કેવલ આત્માનું જ્ઞાન વિદ્યમાન હોય છે એટલે કે આત્માનંદનો અનુભવ થાય છે તે અવસ્થાને સ્વરૂપસ્થિત અવસ્થા કહે છે. જ્યારે અહંતાને નાશ અને ભેદની શાન્તિ થાય છે એટલે કે રાગ અને દ્વેષ જતા રહે છે ત્યારે આત્માને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થાય છે એ અનુભવવાળી સ્થિતિ તે સ્વરૂપાવસ્થિતિ કહેવાય છે. વાસ્તવતે દરેક આત્માઓ સ્વરૂપવસ્થિત જ છે પણ વિભાવને આ રોપ માત્ર હોવાને લીધે તે સ્વરૂપાવસ્થિત દશામાં અજ્ઞાનને પણ માત્ર આપ જ છે.
જ્યારે સમ્યજ્ઞાનનો ઉદય થાય છે ત્યારે તે અજ્ઞાનની વિલયતા થઈ જાય છે. વિભાઃમાંથી સ્વભાવમાં આવવું તેનું નામ સમ્યજ્ઞાન, વિભાવ કાંઈ વસ્તુ નથી માત્ર ઉપચારિક છે. પૂર્ણ સત્યમાં તે આત્મા સ્વરૂપસ્થિત સદાને માટે દરેકને છે. સ્વરૂપભ્રષ્ટ સ્થિતિની એટલે અજ્ઞાનની સાત ભૂમિકા છે. બીજ જાગ્રત, જાગ્રત, મહાજાગ્રત, જાગ્રસ્વપ્ન, સ્વપ્ન, સ્વપ્ન જાગ્રત સુષુપ્તક. આત્મસ્વરૂપ તે સદા આનંદમય જ છે પણ ઔપચારિક નયની અપેક્ષાઓ એટલે કે વિભાવની દષ્ટિએ જોઈએ તે સ્વભાવમાંથી વિભાવમાં જવાથી જ આ સકલ જન્મ મૃત્યુરૂપ પ્રપંચને ઉદ્ભવ જણાય છે. વિભાવ એ માત્ર કલ્પના છે અને કલ્પના પ્રમાણે જ જન્મ મૃત્યુ છે. કલ્પનાને મળતા અધ્યવસાય, લેમ્યા, પરિણામની ધારા, વગેરે શબ્દો છે. એ શબ્દોની એકંદર વ્યવસ્થા કલ્પનામાં જ થાય છે. એ સર્વ કલ્પના જ છે. વિભાવ એટલે સ્વભાવથી ખસવું તે. સ્વભાવથી ખસવાની સાથે જ અધ્ય વષાય–સૂક્ષ્મ વિચાર કે કલ્પના ઉદ્દભવે છે કે જે અધ્યવસાયમાંથી આ સંસારવૃક્ષ ઉગેલું છે. તે અધ્યવસાય એટલે સૂક્ષ્મ અને સૌથી પ્રથમની કલ્પના તે બીજ જાગ્રત છે. નિર્મળ આત્મસ્વરૂપમાંથી જે પ્રથમનું વિભાવની કલ્પનાનું ફુરણ તે બીજ જાગ્રત છે. અને
વ્યવસાયરૂપ બુમ સંકલ્પ થવા પછી બહિદષ્ટિ થઈ જવાથી વિભાવી પુરૂષની સામે કલ્પના પ્રમાણે પદાર્થો દષ્ટિગોચર થાય છે. એ પ્રપંચાત્મક દશ્ય પદાર્થોમાં વિભાવને લીધે હું તથા મારું' એવી અહમમત્વની પ્રતીતિ થાય છે. આવી જે અહમમત્વની પ્રતીતિ થવી તેનું નામ જ જાગ્રત્ છે. દશ્ય પદાર્થોમાં દઢ પ્રતીતિ થવાથી વિશેષ વિશેષ કલ્પનાઓ, અધ્ય વસાય, લેસ્યાઓ, ઉદ્દભવતી જાય છે અને તે પ્રમાણે કર્માવરણરૂપ અવિધા વળગતી જ. વિાથી નવા નવા જન્મમૃત્યુ લેસ્યા પ્રમાણે અનુભવમાં આવતા જાય છે અને “ આ હું અને આ મારું” એવી જે વિભાવરૂપ કલપના તેની દઢતા થતી જાય છે. આવા પ્રકારના પૂર્વ પૂર્વના જન્મના સંસ્કારથી જાગ્રત થએલા દઢ વિશ્વાસને મહા જાગ્રત કહે છે. જાગ્રત અવસ્થામાં પણ મનમાં નવા નવા સંકલ્પ અને ઘાટ ઘડાયા કરે છે એ જે જાગ્રદેવસ્થાનું માનસિક રાજ્ય છે. તેને જાગ્રસ્વમ કહેવામાં આવે છે. જાગ્રસ્વમ અવસ્થા એટલી બધી સામાન્ય છે કે દરેક વિભાવી પુરૂષ તેને દરરોજ ઘણી વખત અનુભવ કર્યા કરે છે. ક્ષણે ક્ષણે મનમાં નવ ન ઘાટ ઘડાય છે અને નાશ થાય છે. જાગ્રદવસ્થામાં આવા જે સ્વપ્ન , તુલ્ય ઘાટ થવા અને નાશ થવો તેજ અવસ્થા તે જાગ્રતવપ્ન અવસ્થા છે. કેટલાક માણસો - તે જાગ્રદેવસ્થામાં કોઈ એવી કલ્પનાની જાળ રચવામાં ગુંથાઈ જાય છે કે તેને પડખેથી કોઈ માણસ સાચે જાય તેની પણ ખબર પડતી નથી આ પણ જાગ્રસ્વ છે. જાગ્રત
