Book Title: Jain Shwetambar Conference Herald 1917 Book 13
Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference
View full book text
________________
૧૩૭
શ્રીમાન માનતુંગાચાર્ય. - શ્રીમાન માનતુંગાચાર્ચ. [ એક ઉપયોગી પત્ર
વડોદરા, શ્રીમાન ધ્રુવ ાહાશય,
તા. ૨૮-૧–૧૭. આપના બને પત્રો મળ્યાં. હર્ષ અને કુમારપાળ વિષે આપે જે ઐતિહાસિક સાધન માંગ્યાં તેમાં, પ્રથમનાને માટે તે બહુજ અલ્પ સામગ્રી પ્રાપ્ત થાય છે. બીજાના વિષયમાં યથેષ્ટ પ્રમાણે મળી આવશે.
હને માનતુંગાચાર્યે પ્રતિબોધ કર્યો, એ ઉલ્લેખ ફક્ત પ્રભાવક ચરિત્રમાં જ દષ્ટિ. ગોચર થાય છે. મારા વાંચનમાં, અન્યત્ર કોઈ ઠેકાણે એ હકીક્ત આવી નથી. હર્ષનું નામ પણ બીજે ક્યાં જોવામાં આવ્યું નથી. જેનો તેને, કુમારપાળની માફક પરમહંત ગણે છે એ વિચારે હજી સુધી બહાર આવ્યા નથી. તે
માનતુંગાચાર્ય કયારે થયા એજ હજી પૂર્ણ અનિશ્ચિત છે. પ્રભાવક ચરિત્રકાર તેમને હર્ષના સમયમાં જણાવે છે; પ્રબંધચિન્તામણિ અને ભક્તામરસ્તોત્રની ટીકાઓમાં, ભેજના સમકાલીન લખેલા છે. જ્યારે, મુનિસુંદરસૂરિની ગુર્નાવલી તથા અન્ય બીજી પઢાવલીઓમાં ભગવાન મહાવીરની ૮ મી સદી પૂર્વાર્ધમાં તેમનું અસ્તિત્વ લખું . મુનિરત્નસૂરિએ પિતાના અમચી ત્રમાં તેમને શાતવાહનના સેવ્ય ગણાવ્યા છે. આ તે એકલા તાબર પક્ષનું કથન છે. દિગંબરે તેમને દિગંબરાચાર્ય તરીકે માને છે અને વૃત્તાન્ત પણ જજૂદા જ આપે છે. - શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના સાહિત્યનો હોટો ભાગ અગ્યારમા સૈકા પછી બને છે. તેથી પહેલાના જે છે તે આગમ અને ૫–૧૦ બીજા ગ્રંથે જ છે. તેમાં ઐતિહાસિક ઉલ્લેખો બહુજ ડા-- નહિ જેવાજ છે. મન્દિર અને પ્રતિમાઓની પ્રશસ્તિઓ પણ, હજી સુધી તે સમયની ઉપલબ્ધ થઈ નથી. આવી દશામાં, પ્રાચીન વ્યક્તિઓ સંબંધે નિર્ણય યા અનુમાન કરવામાં હેટી કઠિનતા પડે એ સ્વાભાવિક જ છે. -
માનતુંગાચાર્યને સત્તા-સમય, ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે ભિન્ન ભિન્ન ઉપલબ્ધ થાય છે. તેમાં સાધકબાધક પ્રમાણને વિચાર કરીએ તે પ્રભાવક ચરિત્રમાં આપેલો સમય કાંઈક સત્ય જણાય છે. તેમના સંબંધમાં લખવામાં આવેલા જુદા જુદા વૃત્તાન્તોમાંથી એક વાત સર્વમાં વ્યાપકરૂપે જણાઈ આવે છે અને તે બાણભટ્ટની સમકાલીનતા છે. પ્રભાવક ચરિત્રમાં, બંધચિંતામણિમાં અને ભક્તામર વ્યાખ્યામાં–ત્રણેમાં બાણભટ્ટને ઉલ્લેખ તે કરેલે છેજ. એથી તેઓ બાણભટ્ટની વિધમાનતામાં તે વિદ્યમાન હતા જ. ભોજપ્રબંધ વિગેરેમાં બાણને ભેજની સમાન પંડિત ગણવેલો છે એ તે વિકૃતજ છે. ભેજના પ્રબધે જૂના વિશેષ વંચાતા તેથી તેમાં બાણની પ્રસિદ્ધિ પણ તેની સાથેજ થતી રહી, પ્રબંધચિંતામણિકારે અને ભકતામર વ્યાખ્યાકારે એજ પ્રબંધાનુસાર, માનતુંગાચાર્ય (કે જેઓ બાણની સાથેના વિદ્વાન હતા ) ને પણ ભેજકાલીન ગણાવ્યા હોય તેમ લાગે છે. ગુર્નાવલી અને અમચરિત્રના લેખકોને, ભેજનો સમય અર્વાચીન જણાયો હશે અને માનતુંગાચાર્યનું અતિત્વ, ગુરૂ પરંપરાથી તેથી વધારે પ્રાચીન જણાયો હશે એથી તેમણે હર્ષ કરતા પણ તેમને પહેલા મુક્યા લાગે છે. કારણ કે હર્ષની માહિતી તે તેમને મળે જ ક્યાંથી?
