Book Title: Jain Shwetambar Conference Herald 1917 Book 13
Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference
View full book text
________________
શ્રી જેન વે. કે. હેરલ્ડ.
ટૂંકી આટલી કરીએ કે “ દિગંબર આમ્નાયમાં સમયસાર અથવા સમયમામૃત નામના નિશ્ચયનયથી ભરપૂર પ્રાકૃત ભાષામ્ય ગાથાબદ્ધ ગ્રંથ કુંદકુંદાચાર્યે રચેલ છે તેને સમય વિક્રમ સંવત ૪૮ મનાય છે. આ ગ્રંથમાં જ્ઞાનને પ્રધાન કરી શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિકા પ્રમાણે કથન છે. તેના પર અમૃતચંદ્રસૂરિએ આત્મખ્યાતિ નામની સંસ્કૃત ટીકા રચી છે. અને તેને આધાર લઈ સ્વતંત્રકૃતિ તરીકે બનારસીદાસે સમયસાર હિંદીમાં કાવ્યમય રચેલ છે. આમાં સમયના બે ભાગ પાડ્યા છે–સ્વસમય અને પરસમય. સ્વસમય એટલે દર્શનશાન ચરિત્ર વિષે સ્થિત થયેલો જીવ, અને પુદ્ગલકર્મને પ્રદેશમાં સ્થિત થયેલ છવ તે પરસમય, સમય તે એકત્વ નિશ્રયગત છે એટલે સામાન્ય અર્થે સમય એટલે સર્વ પદાર્થ–એકી ભાવ કરી પિતાના ગુણપર્યાયને પ્રાપ્ત થઈ પરિણમે તે સમય. તેથી સર્વ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાલ, પુગલ, જીવ-દ્રવ્ય સ્વરૂપ લોકમાં જેટલા પદાર્થ છે તે સર્વ પોતાના દ્રવ્યમાં અંતમગ્ન એટલે પોતાના અનંતધર્મ તેના સમૂહને સ્પર્શે છે પરંતુ પરસ્પર અન્યને અન્ય સ્પર્શતા નથી તે સમય–અત્યંત નિકટ એકક્ષેત્રાવગાહ રૂપ રહે છે તે પણ સદાકાલ નિશ્ચયથી પોતાના સ્વરૂપથી યુત થતા નથી. આવી રીતે નિશ્ચયનયથી આરંભ કરી તે ગ્રંથનાં ભાગે એવા પાડયા છે કે –૧ જીવાજીવાધિકાર, ૨ કકમ અધિકાર, ૩ પુણ્ય પાપાધિકાર, ૪ આસ્ત્રવાધિકાર, ૫ સંવરાધિકાર, ૬ નિર્જરાધિકાર, ૭ બંધાધિકાર, ૮ મોક્ષાધિકાર અને ૮ સર્વ વિશુદ્ધ જ્ઞાનાધિકાર. આમાં વ્યવહારનયનું ગૌણતાથી વર્ણન કર્યું છે. પણ સાથે જણાવ્યું છે કે પહેલી અવસ્થામાં વ્યવહારનય હસ્તાવલંબ રૂપ છે– ઉપર ચઢવાની સીડીરૂપ છે તેથી કથંચિત કાર્યકારી છે. એને ગૌણ કરવાથી એમ નથી માનવાનું કે વ્યવહારનો સર્વથા નિષેધ છે. પહેલાં નીચલી સીડીરૂપ તે પ્રાપ્ત કર્યા પછી જ્યારે પિતાના સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થશે ત્યારે તે શુદ્ધ અશુદ્ધ બંને નયનું આલંબન છૂટશે; કારણ કે નયનું આલંબન સાધક અવસ્થામાં છે. યથાર્થ સમજવાથી શ્રદ્ધાને વિપર્યય થતો નથી. યથાર્થ સમજનારને વ્યવહારચારિત્રથી અરૂચિ નહિ આવે પણ જેનો રૂપી બેટો છે તેને તે શુદ્ધનય કે અશુદ્ધનય બંને વિપર્યયરૂપ થશે– તેને તો સર્વ ઉપદેશ નિષ્કલ છે. આ સમયસારના નામવાળું વેતામ્બર સદાયમાં એક પ્રકરણ પણ ટીકા સહિત પ્રવ્રપ્રભુસૂરિના શિષ્ય દેવાનન્દાચાર્યે સં. ૧૮૬ માં રચેલ છે છે કે જે જૈન આત્માનંદ સભા તરફથી પ્રકાશિત થયેલ છે. તેમાં દશ અધ્યાય છે –જીવતત્ત્વ સ્વરૂપ નિરૂપણ ૨ અવતત્વ પ્રતિપાદન ૩ આસ્રવતત્વનિરૂપણ બંધતત્ત્વ પ્રકાશન ૫ સંવરતવ ૬ નિજરા ૭ મોક્ષતત્વ ૮ સમ્યજ્ઞાનદર્શન ૯ સમ્યક ચારિત્ર સ્વરૂપ ૧૦ આરાધના વિરાધના ફલ. આમાં છેવટે લખેલું છે કે –
"समयस्स सारमेअं अप्पपराणुग्गहाय संगहिअं
जाणइ मन्नइ पालइ जो तस्स करहिआ सिद्धी" આ સમયને સાર છે અને તે આત્મ અને પરના અનુગ્રહ માટે સંગ્રહિત કર્યો છે. જે તેને જાણશે (ાનથી, માનશે (દર્શનથી) અને પાળશે (ચારિત્રથી), તે તેના હાથમાંજ સિદ્ધિ રહેલી છે.
આ રીતે આમાં સમયનો અર્થ શાસ્ત્ર કરેલ લાગે છે. દરેકનું સ્વરૂપ-ભેદ વગેરે વ્યવહાર નયથી વિશેષ છે. નવતત્ત્વ પ્રકરણને સાર આમાં છે અને તે ઉપરાંત છેલ્લા ત્રણ
