Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
|| ૩ૐ હ્રીં શ્રી અહત નમઃ || | ૐ નમો જિણાણે સરણાર્ણ મંગલાણં લોગુત્તમાર્ણ // - હું, હું, હું, હૈ, હૉ, હું સિ આ ઉ સા સૈલોકયલલામભૂતાય શુદ્રોપદ્રવશમનાય અહત નમક સ્વાહા
જીવન જાગૃતિ
સમર્યાધિમરણ
-: પ્રકાશક :હેમંતભાઈ હસમુખલાલ પરીખ ૨૧, તેજપાળ સોસાયટી, ફતેપુરા, પાલડી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૭. ફોન નં. ૦૭૯-૨૬૬૩૦૦૦૬
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
8 વીર સં. ૨૫૪૧
8 વિક્રમ સં.૨૦૭૧ - ચૈત્ર વદ ૧૨
8 સને ૨૦૧૫ - મે
28 આવૃતિ ઃ ૩જી
28 નકલ
: ૫૦૦
મૂલ્ય
: ૫૦.૦૦ રૂા.
28 પ્રાપ્તિસ્થાન : પ્રકાશક
8 મુદ્રક : શ્રી પાર્શ્વ પ્રિન્ટર્સ, અમદાવાદ. મો.૯૯૦૯૪૨૪૮૬૦
ਦੁਝ ਖ਼ਬ ચારેય આહારનો ત્યાગ કરીને, વ્રતો ગ્રહણ કરીને, આલોચના કરીને, સુકૃત અનુમોદના-દુષ્કૃત ગર્ણ કરીને, સમસ્ત જીવરાશિ સાથે ખામણાપૂર્વક ચાર શરણા ગ્રહણ કરીને,
૧૮ પાપ સ્થાનક વોસિરાવીને
નમસ્કાર મહામંત્રના શ્રવણ સહ આયુષ્ય સમાપ્ત કરી ભવપરિવર્તન કરનારા એવી સુશ્રાવક ડો. શ્રી હેમંતભાઈ પરીખ ને તેમની ઈચ્છા અને ભાવના મુજબ થતું પ્રકાશન તેમને જ. સમર્પણ.....
સમર્પણ... સમર્પણ...
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
પ્રસ્તાવના
ગણધર ભગવંતોએ રચેલા ‘લોગસ્સ’ અને ‘જયવીયરાય' સૂત્રમાં અરિહંત પરમાત્માની પૂજા, સ્તુતિ, સ્તવનાના ફળરૂપે સમાધિમરણ અને બોધિ(જિનશાસન)ની માંગણી કરવાની કહી છે.
જેમ ધનની બચત કરવાની ભાવનાથી પાછળની જિંદગીમાં લાભ થાય છે તેમ પુણ્યની બચતથી પછીના ભવમાં સતિનો લાભ થાય છે જીવન દરમિયાન પરભવનું આયુષ્ય કર્મ જો બંધાયું ન હોય તો મરણસમયે તો અવશ્ય બંધાય છે માટે મરણસમયે આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિથી પર થઈને સમાધિમાં સ્થિર થવાય તો અવશ્ય સદ્ગતિની પ્રાપ્તિ થાય છે.
જીવન દરમિયાન આવતા સંઘર્ષ સમયે જીવે સમાધાનવૃત્તિ અને સમતાભાવ કેળવ્યા હોય તો શારીરિક માંદગી વખતે કે મરણસમયે પણ સમાધિ ટકી શકે છે. આવી સમાધિની પ્રાપ્તિ અર્થે પ્રભુની આજ્ઞા પ્રમાણે પૂર્વાચાર્યોએ બતાવેલ વિધિનું પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં સંકલન કરવામાં આવ્યું છે. આ વિધિ દ્વારા સમાધિમરણ પ્રાપ્ત થાય છે અને બીજા ભવમાં સદ્ગતિ તથા પરંપરાએ મોક્ષપદની પ્રાપ્તિ શક્ય બને છે.
પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં દર્શાવેલ વિધિ ઉપરાંત આપણા પૂર્વાચાર્યો દ્વારા રચાયેલ સ્તવન, સજ્ઝાય, સ્તુતિઓ સાંભળવાથી પણ સમાધિ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે.
કેટલાકનું જીવન પણ ઘણું પાપમય અને દુરાચારી હોઈ શકે છે છતાં અંતિમ સમયે વિધિસહિત એ પાપોને યાદ કરીને તેનું અંતરના ભાવોથી પ્રાયશ્ચિત કરે તો પણ તેને સદ્ગતિનો લાભ થઈ શકે છે એવું શાસ્ત્રમાં વિધાન છે તેથી પ્રસ્તુત પુસ્તક દરેક વ્યક્તિ વારંવાર વાંચે અને તે અંગે વિશેષ જાણકારી મેળવે તો મરણસમયે સમજપૂર્વક વિધિ કરવાથી સમાધિમરણ થઈ શકે છે.
છેલ્લા કેટલાક વખતથી મોટાભાગના વ્યક્તિઓના મરણ હોસ્પિટલમાં થતા જોવા મળે છે. આ અંગે દર્દીના સ્નેહીજનોએ વિચારવું જરૂરી છે. જો દર્દીને વ્યાધિથી બચવાની શક્યતા ૯૯% ન હોય તેવું ડોક્ટર તરફથી જાણવા મળે તો દર્દીને ઘરે લાવીને તેની સભાન અવસ્થામાં સંપૂર્ણ વિધિ કરાવવામાં આવે અથવા નવકારમંત્રની
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવનાં
ધૂન સંભળાવવામાં આવે કે કેટલીક વસ્તુઓના ત્યાગ અર્થેના પચ્ચક્ખાણ કરાવવામાં આવે તો આ જન્મની અંતિમ લાખેણી ભેટ રૂપે સમાધિમરણ અપાવી સંતોષ પામી શકાય, બાકી આજકાલ તો આઈસીયુમાં દાખલ કરેલા દર્દી એકલા જ હોય અને તેના મૃત્યુના સમાચાર પણ ઘણા સમય પછી બહાર બેઠેલા સ્નેહીજનોને મળતા હોય છે, તો તેવે સમયે દર્દીની અંતિમ ક્ષણો કેવા ભાવોમાં પસાર થઈ હશે ? તે પણ જાણી ન શકવાથી દુઃખદ બાબત થઈ જાય છે માટે દર્દીઓને અંતિમ સમયે સાંભળવા મળેલો નવકાર પણ સાગરમાં મળેલા એક તરાપા સમાન બની શકે છે.
4
અહીં શ્રી પાર્શ્વપ્રભુનો અંતિમ ભવ યાદ કરીએ. કમઠ દ્વારા જે લાકડા બાળીને પંચાગ્નિતપ કરવામાં આવી રહ્યું હતું તે લાકડામાં બળી રહેલા નાગને લાકડું ચીરીને બહાર કઢાવ્યા હતા. પીડાસહિતની એ અંતિમ ક્ષણોમાં પાર્શ્વકુમારે નાગને સેવક પાસે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર સંભળાવ્યો અને તેના પ્રતાપે મરીને સીધા દેવલોકમાં ધરણેન્દ્ર દેવ રૂપે સ્થાન પામ્યા. એક જ નવકાર સાંભળીને નાગ પણ સદ્ગતિ પામી શક્યો. મનુષ્યને પણ આ રીતે અંતિમ ક્ષણોમાં ધર્મારાધના કરાવવાથી સદ્ગતિ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે.
પ્રસ્તુત પુસ્તકના પ્રકાશન, સંકલનના શુભકાર્ય માટે પ્રેરણાદાતા સાધુ ભગવંતોના અમો ઋણી છીએ. અમારા પૂજ્ય પિતાશ્રી સ્વ.હસમુખભાઈને મહારોગ-કેન્સરનું નિદાન થયું ત્યારથી પૂ.ગુરુભગવંતે તેઓને સમાધિમરણ પુસ્તક નિત્ય વાંચવા આપ્યું અને તેથી તેર માસની તેઓની માંદગી દરમિયાન અને જીવનના અંતિમ શ્વાસ સમયે પણ પૂ. પિતાશ્રી સમાધિ ટકાવી શક્યા. મૃત્યુ થયાના છેલ્લા બે કલાક સુધી પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં બતાવેલ બધી જ વિધિ પૂ. ગુરૂભગવંતની હાજરીમાં તેઓશ્રીના મુખે પચ્ચક્ખાણ લેવાપૂર્વક કરાવવામાં આવી અને મરણને મહોત્સવ બનાવી દીધો.
આ પછી તો નારણપુરા રહેતા અમારા એક પરિચિત ભાઈ શ્રી અજયભાઈના પિતાશ્રી અશોકભાઈને પણ કેન્સર થયાનું અમે જાણ્યું ત્યારે આ જ પુસ્તક તેઓને વાંચવા આપ્યું. માત્ર છ માસની માંદગી દરમિયાન તેઓએ ત્રણ વાર પુસ્તક આખું વાચ્યું હતું જેથી માંદગી દરમિયાન ખૂબ સમાધિ ટકાવી શક્યા હતા. વળી, તેઓ પોતાના સગા સંબંધીઓને પ્રસ્તુત પુસ્તક વાંચવા ખાસ ભલામણ કરતા હતા. છેવટે
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
તા. ૧-૫-૨૦૧૦ ને રવિવારના રોજ સમાધિપૂર્વક, નવકારના સ્મરણપૂર્વક, સર્વ જીવોને ખમાવીને પરલોકે સીધાવ્યા.
આવા તો ઘણા જીવોને પ્રસ્તુત પુસ્તકની પહેલી આવૃત્તિ દ્વારા સમાધિ પ્રાપ્ત થયાના અભિપ્રાયો જાણવા મળ્યા છે. પરંતુ પુસ્તકના દળને અનુલક્ષીને તે સર્વનો સમાવેશ આ બીજી આવૃત્તિના પ્રકાશનમાં કરી શકાયો નથી.
પ્રસ્તુત પુસ્તકના પ્રકાશનમાં અન્ય ઘણા શ્રાવકોનું પ્રત્યક્ષ યા પરોક્ષ યોગદાન રહ્યું છે, તે સર્વનો આ ક્ષણે આભાર માનું છું.
આ રીતે ઘણા જીવોએ પોતાના કુટુંબીજનોને અંતિમ સમયે વિધિ કરાવીને સમાધિમરણની પ્રાપ્તિ કરાવી છે અને ભવિષ્યમાં પણ ઘણા જીવો આના સહારે સમાધિમરણની પ્રાપ્તિ કરી શકે એ જ અભ્યર્થના સહ.. સમાધાન સમાધિ સ્થિતપ્રજ્ઞસ્ય સમાધિ
સ્વભાવમાં સમતાથી સમાધિ. છમસ્થપણાના કારણે વીતરાગની આજ્ઞા વિરુદ્ધ કાંઈ લખાયું હોય તો ત્રિવિધે ત્રિવિધ મિચ્છા મિ દુક્કડમ્..
- હેમંતભાઈ હસમુખભાઈ પરીખ ૨૧, તેજપાળ સોસાયટી, ફતેહપુરા, પાલડી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૭. ફોન નં. ૦૭૯-૨૬૬૩૦૦૦૬
D
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
6
સધિમરણ : જીવનસાફલ્ય
મને બે પ્રસંગો યાદ આવે છે તે જણાવવા જેવા છે. આ.ક. પેઢીના પ્રમુખ શેઠશ્રી શ્રેણિકભાઈ છેલ્લે એક વર્ષ જેટલો સમય પથારીવશ રહ્યા પણ તેમના મુખ ઉપર હંમેશા આનંદ રહેતો. તેઓ જણાવતા કે મને મૃત્યુનો જરાય ભય નથી. જીવનમાં જૈન ધર્મ પામ્યો તેનો આનંદ છે. પરમાત્મા અને તેમનું શાસન મળ્યું છે તેથી જરાય દુઃખ નથી. ડો. હેમન્તભાઈ પરીખને કેન્સર થયું હતું પણ જીવનમાં જરાય આસક્તિ રાખી ન હતી અને અપાર પીડામાં પણ જબરજસ્ત સમતા ધારણ રાખી શક્યા હતા. તેનું કારણ ધર્મ અને સદ્ગુરુઓનો સંગ હતો.
થોડાં વર્ષો પૂર્વેની વાત છે. હું અમેરિકા ગયો હતો. શિકાગોમાં મારા મિત્રના પિતાશ્રી સાથે ચર્ચા ચાલી રહી હતી. તેઓ સમગ્ર પરિવાર સાથે આશરે ૨૦ વર્ષ થયા અમેરિકા પહોંચ્યા હતા. આજે તો તેઓ અમેરિકાના નાગરિક બની ત્યાં જ સ્થાયી થઈ ગયા છે. ઘણું ધન કમાયા છે અને સમગ્ર પરિવાર સંપન્ન છે. એટલે મેં પૂછ્યું હતું. ‘હવે તમે કેવો અનુભવ કરો છો ?' અમદાવાદમાં હતા ત્યારે તો તેમને વૈશાખના બપોરે પણ સાયકલ લઈને ધંધા માટે રખડવું પડતું હતું. હવે તો અમેરિકામાં મોટા ધનવાનો રાખે એવી મોંઘી કારમાં ફરવાનું એટલે મને તો એમ હતું કે તેઓ કહેશે કે ખરેખર હવે તો સ્વર્ગનો આનંદ અનુભવું છું. પણ તેમનો જવાબ સાંભળીને હું ચોંકી ગયો હતો. તેમણે કહ્યું કે ‘જિતુભાઈ, અહીં બધું જ છે, પણ મનમાં ત્રણ બાબતે સતત ચિંતા રહ્યા કરે છે અને તેના કારણે દુઃખી છું. મને એ વાતની ચિંતા છે કે મારું મરણ ક્યારે, ક્યાં અને કેવી રીતે થશે ? મરણ અંગેની આ ત્રણ બાબતો સતત પીડા આપ્યા કરે છે.' તેઓની વાત સાંભળીને મને થયું કે ઉંમર થતાં દરેકના મનની પીડા આવી જ હશે.
માણસને સતત મરણનો ભય સતાવ્યા કરતો હોય છે. મરણનો ડર એટલો બધો ભયાનક બની ગયો છે કે મરણ શબ્દ બોલવો પણ અપશુકન લાગે છે. કોઈ મરણ વિશે વાત કરે તો તેને અપશુકન લાગે છે, એટલે બધા જ મરણથી ભાગે છે. જેનો જન્મ થાય છે, તેનું મરણ અવશ્યમેવ છે. જન્મેલાનું મૃત્યુ નિશ્ચિત છે જ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિમરણઃ જીવનસાફલ્ય તો પછી મરણનો ડર શા માટે રાખવો? મરણથી આટલો બધો ડર શા માટે ? આ મોટો યક્ષ પશ્ન છે.
પૂર્વનાં સંસ્કારોને કારણે અને અન્ય પારિવારિક, સામાજિક અને વ્યાવહારિક જીવનમાં મોટા ભાગે ભૌતિક પદાર્થો સાથેના રાગના જ સંસ્કારોને પોષવામાં આવે છે. આથી માનવી સતત તે વસ્તુઓને મેળવવા અને સાચવવાના પ્રયાસમાં જ વ્યસ્ત રહેતો હોય છે. એ વસ્તુઓ પ્રાપ્ત થતાં આનંદ અને નષ્ટ થતાં દુઃખનો અનુભવ કરે છે. એટલું જ નહીં પરંતુ આત્માના દેહ સાથેના સંબંધને કારણે દેહને જ આત્મા માનીને જીવે છે. આવી સ્થિતિને શાસ્ત્રકારોએ બહિરાત્મ સ્થિતિ કહી છે. તેના કારણે તે પળે પળ દુઃખનો અનુભવ કરે છે. તેને મરણનો ભય પણ સતત સતાવ્યા કરે છે. મૃત્યુ નિશ્ચિત હોવાનું જાણતો હોવા છતાં અમર બનવાના સ્વપ્નમાં રાચ્યા કરે છે.
જીવન દરમ્યાન સાચા જ્ઞાનના અભાવે અને સદ્ગના સંગના અભાવને કારણે, બાહ્ય વૃદ્ધિને જ પોતાની પ્રગતિ માનનાર જીવ અનેક પાપાચરણ કરતો હોય છે. પરિણામે તેનામાં સત્યાસત્યનો વિવેક પ્રગટી શકતો નથી અને તેની અંતિમ અવસ્થા દુઃખમય બની જતા વાર લાગતી નથી. આવા જીવો સ્વયં તો પીડા પામતા જ હોય છે, પણ તેમની દશા જોઈને જોનારને પણ કરુણા ઊપજતી હોય છે.
ખરેખર તો, મરણ અનિવાર્ય ઘટના છે જ તો તે કેવી રીતે દિવ્ય બની શકે તે જાણવું જોઈએ. તેની કળા શીખવી જોઈએ. પરમ ઉપકારી પરમાત્મા મહાવીર સ્વામીએ તેમની અંતિમ દેશનામાં મરણ સંબંધી વાત કરી હતી. આ અંતિમ દેશનાને ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં સંગ્રહિત કરવામાં આવી છે. તેમાં મરણના બે પ્રકાર જણાવ્યા છે : (૧) બાલમરણ (ર) પંડિતમરણ. જે જીવ જીવનના યથાર્થને જાણ્યા વગર જ મૃત્યુ પામે છે તે દુર્ગતિમાં, દુર્યોનિમાં જાય છે અને જન્મ મરણના ચક્રમાં અટવાતા રહે છે, પરંતુ જે જીવ જીવનના યથાર્થને જાણે છે, જીવન અને મૃત્યુના રહસ્યને જાણી લે છે, તેને જીવવાનો મોહ નષ્ટ થઈ જાય છે અને મૃત્યુનો ડર પણ નાશ પામે છે. આ જીવન અને મૃત્યુ પ્રત્યે સમત્વ ધારણ કરી તપ,
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિમરણ જીવનસાફલ્ય
ત્યાગ, વ્રત, નિયમ આદિનું પાલન કરી જીવનને ધન્ય બનાવે છે. અંત સમયે આલોચના, નિંદા, ગહ, ક્ષમાપના, ભાવના દ્વારા પ્રાયશ્ચિત કરી આત્મશુદ્ધિ કરે છે. આત્મશુદ્ધિપૂર્વક જે મૃત્યુને વરે છે તેને માટે મૃત્યુ મહોત્સવ બની જાય છે. જો જીવ અકામમરણ કે બાલમરણથી મુક્ત થઈ પંડિતમરણ કે સકામમરણને વરે તો તેના ભવચક્રના આંટા ઓછા થઈ જાય છે અને શાશ્વત સુખપ્રાપ્તિનો માર્ગ સરળ બની જાય છે.
સમાધિમરણ કેવી રીતે પ્રાપ્ત થઈ શકે અને જીવનમાં જાગૃતિ કેવી રીતે આવી શકે તેની શાસ્ત્રીય વિધિને આ પુસ્તકમાં ખૂબ જ સરળ ભાષામાં વર્ણવવામાં આવી છે. તેથી કોઈ પણ આરાધક ખૂબ જ સુગમતાથી આ વિધિ કરી શકે. તેઓએ વિધિ બાબતે કોઈ જ આગ્રહ રાખ્યો નથી. વિધિમાં સામુદાયિક મતમતાંતર હોવાની સંભાવના નકારી નથી. તેમ જ સરસ સલાહ આપી છે કે વ્યામોહમાં પડ્યા વગર સમુદાયની માન્યતા પ્રમાણે વિધિ કરવી. અર્થાત્ કોઈ એક જ વિધિના સાચાખોટામાં પડ્યા વગર નાની મોટી ભેદરેખાને ગૌણ કરી અંતિમ સમયની આરાધના અવશ્ય કરવી.
આ પુસ્તકમાં પૂ. ગુરુભગવંતે અનેક સ્થળે જાતજાતના દોષોનો ખ્યાલ આપ્યો છે. સામાન્ય રીતે તો માણસ નાના મોટા દોષો સેવતો થઈ જતો હોવા છતાં પોતે ધાર્મિક હોવાના ખ્યાલમાં જ રાચતો હોય છે. તેથી તેને દોષો દોષ રૂપે જણાતા નથી. તે તરફ પૂ. ગુરુભગવંતે અંગુલીનિર્દેશ કરી સાધકને સજાગ કર્યો છે. તદુપરાંત, શુભ ભાવો કેવી રીતે ભાવવા તેની સુંદર સમજ આપી છે. ત્યાગના સંસ્કાર કેળવાય તે માટે તેમણે સાવ સાદી અને સરળ રીત દર્શાવી છે. તેઓશ્રી જણાવે છે કે છેવટના સમયમાં અનશનમાં ઘણા લોકોને તકલીફ પડે છે. જો જીવનમાં સાજી, સારી સ્થિતિમાં, યુવાનીમાં મીઠાઈ, ફરસાણ વગેરે ખાવા-પીવાની ચીજો છોડવાની ટેવ પાડી હોય તો છેલ્લા સમયે વાંધો આવતો નથી. દા.ત. પોતાના જન્મદિવસે અથવા બેસતા વર્ષે એક એક ચીજ જીવનભર અથવા એક વર્ષ માટે છોડવાની ટેવ પાડે. તેમ જ રોજ ખાતી વખતે એક ભાવતી ચીજ છોડવાની ટેવ પાડે તો અંત સમયે તકલીફ રહે જ નહીં. આટલું કરવું પણ જેને અઘરું લાગતું
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિમરણ ઃ જીવનસાફલ્ય
હોય અથવા જીવન દરમિયાન આવી સ્થિતિ પામ્યા ન હોય તેમને એક સરળ પદ્ધતિ સમજાવતા કહ્યું છે કે કેટલાંય પૂજ્ય સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ આયંબિલ, ઉપવાસ કરે છે તે ધ્યાનમાં રહે તો ખાવાની લાલસા છોડવી સરળ બને. આવા અનેકવિધ ઉપાયો પણ આ પુસ્તકમાં વર્ણવ્યા છે. વળી, ઉત્તરાધ્યયન, ભક્તપરિજ્ઞા, ચઉશરણ પ્રકીર્ણક આદિના આધારો પણ ટાંક્યા છે.
9
હાલ પ્રસ્તુત પુસ્તક જીવનજાગૃતિ અને સમાધિમરણ પ્રગટ થઈ રહ્યું છે તે આનંદની ઘટના છે. આ તેની ત્રીજી આવૃત્તિ છે. તે જ તેની મહત્તાની સાબિતી છે. મારો પોતાનો અનુભવ જણાવું તો વર્ષો પૂર્વે પૂ.સુધર્મસાગરજી મ.સા. અચાનક અમારા ઘરે પધાર્યા હતા. અમારા સહુ માટે તો જાણે અમૃતવૃષ્ટિ થઈ હોય તેવો આનંદ થયો. તે સમયે મારા માતૃશ્રી બીમાર હતાં. શરીરમાં વ્યાધિ વ્યાપી ગયો હતો અને વ્યાધિ કેમેય કરી મટતો ન હતો. તે સમયે મ.સા.એ પૂ. માતૃશ્રીને સમાધિની વાત કરી હતી. કેટલાંક આવશ્યક પચ્ચકખાણ કરાવ્યાં અને આરાધના અંગે વાત કરી હતી. પૂ. મહારાજશ્રી તો ત્યાંથી આગળ નીકળી ગયા, પણ તેમણે આપેલાં ઉપદેશથી અને પચ્ચકખાણથી મારાં માતૃશ્રીએ ખૂબ જ શાતા અનુભવેલી અને એમ કહ્યું હતું કે જાણે આખા ભવનો ભાર ઊતરી ગયો. આ જાણી અમે ધન્યતા અનુભવેલી. આ પ્રસંગથી એ વાત તો નિશ્ચિત થાય છે કે અંતિમ સમયે જો સમ્યગ્ રીતે આરાધના કરવામાં/કરાવવામાં આવે તો કેટલો મોટો લાભ થઈ શકે ! પણ મોટી મુશ્કેલી તો એ છે કે બધે જ મહારાજ સાહેબ પહોંચી શકે નહીં અને સંભવે પણ નહીં તેથી જ સમાધિ માટેની આરાધના સાચી રીતે થાય તેવા પુસ્તકની આવશ્યકતા હતી.
આ પુસ્તક દ્વારા સૌને એક આલંબન પ્રાપ્ત થશે. પ્રત્યેક શ્રાવકે આ પુસ્તક અવશ્ય વાંચવું જોઈએ અને તેમાં દર્શાવેલ માર્ગે ચાલવાનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ. - જિતેન્દ્ર બી. શાહ નિયામક
લા.દ.સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર નવરંગપુરા, અમદાવાદ-૯
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
ત્રીજી આવૃત્તિની વેળાએ
આપણે સૌ નિત્ય ચૈત્યવંદનવિધિ કરતી વખતે “લોગસ્સ' સૂત્ર અને ‘જયવીયરાય’ સૂત્રમાં સમાધિમરણ અને બોધિ (જિનશાસન)ની માંગણી કરીએ છીએ પરંતુ તેની પ્રાપ્તિનો જે ઉપાય જૈનશાસ્ત્રમાં બતાવાયો છે તેનો પ્રાયઃ બોધ મેળવવાની પણ ઈચ્છા હજુ થતી નથી.
પૂર્વના ભવમાં આપણે જાતે જ બાંધેલા આયુષ્યકર્મ જેટલું જ જીવન આપણે આ ભવમાં પ્રાપ્ત કરીએ છીએ અને પછીના ભવનું આયુષ્ય વર્તમાન ભવના ત્રીજા ભાગના વર્ષોમાં આપણે જાતે જ બાંધીએ છીએ. જો ન બંધાય તો બાકી રહેલા વર્ષોના ત્રીજા ભાગના વર્ષોમાં બંધાય છે અને ત્યારે પણ ન બંધાય તો બાકી રહેલા વર્ષોના ત્રીજા ભાગના વર્ષોમાં દરેક જીવ આયુષ્યકર્મ બાંધે છે. વળી, જો છેલ્લી ક્ષણ સુધી પણ ન બંધાય તો મૃત્યુની ક્ષણે જેવા ભાવ હોય તેને અનુરૂપ અવશ્ય બંધાય છે. માટે જ જો જીવન જાગૃતિમય જીવ્યા હોઈશું તો મરણ સમાધિમય પ્રાપ્ત થઈ શકે અને તો જ શુભગતિને યોગ્ય આયુષ્યકર્મ બાંધી શકીશું. તેથી પરલોકમાં સુખ અને પરંપરાએ મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિ અર્થે જીવનજાગૃતિ અને સમાધિમરણની આવશ્યકતા છે.
શાસ્ત્રોમાં સમાધિમરણની પ્રાપ્તિ અર્થે જે વિધિ બતાવામાં આવી છે તેનું સંકલન પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં ડો. હેમંતભાઈ પરીખની વિનંતીથી પુ. ઉપકારી ગુરુ ભગવંત દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે. શ્રી હેમંતભાઈ માત્ર ૧૬ વર્ષની ઉંમરથી જૈનદર્શનનું તત્ત્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં પ્રવૃત્ત બન્યા. તેઓની એ જિજ્ઞાસાએ જૈનદર્શનના ઘણા ગંભીર ગ્રંથોના અભ્યાસ અર્થે ઘણા જ્ઞાની આચાર્ય ભગવંતો અને વિદ્વાન પંડિતજીઓનો સંપર્ક કરાવી આપ્યો. તબીબી વ્યવસાય દરમિયાન કેટલાય દર્દીઓના મરણને તેઓએ નજીકથી નીહાળ્યું, તેથી જ એક શુભ દિવસે પ્રસ્તુત વિધિની સંકલના કરવાની શુભ ભાવના થઈ. અનેક પૂ.ગુરુ ભગવંતોના સૂચનો અને અભિપ્રાયો અનુસાર સંકલન કરીને તેને અંતિમ સ્વરૂપ અપાયું અને પુસ્તકરૂપે પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું.
આજે જ્યારે તબીબી ક્ષેત્રે વિજ્ઞાનની હરણફાળને કારણે રોગોના નિદાન અને નિવારણ માટે કરવામાં આવતા પ્રયોગોએ અતિશય માઝા મૂકી છે ત્યારે ખરેખર આવી શાસ્ત્રીય પદ્ધતિઓનો પ્રચાર અને પ્રસાર ખૂબ આવશ્યક બન્યો છે. હોસ્પિટલના ICCU માં કોઈપણ ધર્મક્રિયાના અભાવમાં મૃત્યુ પામતા દર્દીઓના સ્વજનો પણ પાછળથી ખૂબ અફસોસ કરતા હોય છે. પરંતુ સમયસૂચકતા વાપરીને જાગૃત અવસ્થામાં
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજી આવૃત્તિની વેળાએ....
સ્વજનો દ્વારા આવી સંક્ષેપ વિધિ પણ જો કરાવવામાં આવે તો મૃત્યુને સુધારી આપનાર અંત સમયની સમાધિની સાથે સાથે કાંઈક પુણ્યપ્રકૃતિની પ્રાપ્તિ અને પાપપ્રકૃતિથી નિવૃત્તિ અવશ્ય થઈ શકે છે. જીવન દરમિયાન સ્વજનોને ઘણા કાર્યોમાં આપણે પરસ્પર મદદરૂપ થઈએ છીએ તો મૃત્યુ સમયે પણ આવી સહાયતાથી સ્વજનોના પરલોક સુધારવામાં શું મદદરૂપ ન બની શકાય ! આવી જ ભાવનાથી શ્રી હેમંતભાઈએ પ્રસ્તુત પુસ્તકનું પ્રકાશન કર્યું હતું.
પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં બિમાર વ્યક્તિની શારીરિક અને માનસિક સ્વસ્થતાને અનુકૂળ એવી વિસ્તારપૂર્વકની આરાધના બતાવવામાં આવી છે. ક્યારેક આકસ્મિક માંદગી વખતે દર્દીની માનસિક સ્વસ્થતા ન હોય તો આશરે ૪૫ મિનિટમાં કરાવી શકાય તેવી ટૂંકી વિધિ પણ દર્શાવવામાં આવી છે. વળી, અત્યંત સંક્ષેપથી માત્ર થોડી ક્ષણોમાં કરાવી શકાય તેવી વિધિ પણ સામેલ કરવામાં આવી છે. ઉપરાંત શ્રાવકશ્રાવિકાઓને કરાવવાની અને પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતોને કરાવવાની વિધિને અલગ અલગ રીતે દર્શાવવામાં આવી છે. વિશેષમાં પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંત કાળધર્મ પામે ત્યારે કરવાની વિધિનો પણ અત્રે સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.
11
અત્રે ઉલ્લેખનીય છે કે અહીં એમ તો દ્રવ્યક્રિયા જ બતાવવામાં આવી છે પણ ભાવની વિશુદ્ધિ સાથે કરવામાં આવેલી આ જ ક્રિયાઓ પંડિતમરણની પ્રાપ્તિનું પ્રબળ કારણ બની શકે છે, ભવાંતરમાં શુભ ગતિની પ્રાપ્તિનું કારણ બની શકે છે અને પરંપરાએ જન્મ-મરણમાંથી મુક્તિનું કારણ પણ બની શકે છે. અહીં પ્રસ્તુત વિધિની પૂર્ણત્તાનો કોઈ દાવો નથી પરંતુ પ્રયત્ન અવશ્ય કર્યો છે.
સૌ પ્રથમવાર શ્રી હેમંતભાઈના પૂ. પિતાશ્રી હસમુખભાઈને એક પૂ. ગુરુભગવંતે ‘શ્રાવક અંતિમ આરાધના’નું નાનું પુસ્તક વાંચવા આપ્યું અને બીજું ‘સાધુ-સાધ્વીજી અંતિમ આરાધના’નું નાનુ પુસ્તક બતાવ્યું. કર્મયોગે શ્રી હસમુખભાઈને ઈ.સ.૧૯૯૯માં અન્નનળીનું કેન્સર થયું અને ૧૩ માસની માંદગી દરમિયાન તેઓ વારંવાર આ પુસ્તકના આલંબનથી શાતા-સમાધિ ટકાવી શક્યા. મૃત્યુ પૂર્વના છેલ્લા એક કલાકમાં પચ્ચક્ખાણોનું અને વ્રતોનું ગ્રહણ, ચારે આહારનો ત્યાગ, ચાર શરણાનો સ્વીકાર વિગેરે બધી વિધિ પૂ. ગુરુભગવંત પાસે કરવા વડે પૂ. પિતાશ્રીનું મરણ જાણે મહોત્સવ બની ગયું. આખો પરિવાર આવા સમાધિમરણનો સાક્ષી બનીને ધન્ય થઈ ગયો.
તેમના મૃત્યુના ચાર જ દિવસ બાદ વડીલ ફઈબા શ્રી લીલીબેનની પણ આકસ્મિક તબિયત લથડી અને પૂ. સાધ્વીજી ભગવંતને બોલાવીને તેઓને પણ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજી આવૃત્તિની વેળાએ.... પચ્ચક્ખાણ કરાવ્યા, ખામણા કરાવ્યા અને થોડીક ક્ષણોમાં તેઓએ પણ ખૂબ જ સમાધિપૂર્વક દેહ છોડ્યો.
હવે પછી શ્રી હેમંતભાઈનું જીવન વધુ જાગૃતિમય બન્યું અને વૈરાગ્યની ભાવના વધુ દૃઢ બની. પૂ. પિતાશ્રીના અવસાન પછી માત્ર પાંચ જ વર્ષમાં પૂ. માતૃશ્રી શારદાબેનનું છત્ર પણ ગુમાવ્યું. તેઓને પણ મરણ સમયે સુપુત્ર શ્રી જગતભાઈ અને તેમના ધર્મપત્ની શ્રીમતી શિલ્પાબેનના શુભ પ્રયાસથી પૂ.સાધ્વીજી ભગવંતના મુખેથી અત્યંત સંક્ષેપથી પણ પ્રસ્તુત વિધિ કરાવી શકાઈ.
ઈ.સ.૨૦૦૯-વિ.સં. ૨૦૬૫માં ‘શ્રાવક અંતિમ આરાધના’ અને ‘સાધુ-સાધ્વીજી અંતિમ આરાધના' બંને પુસ્તકોનો એક જ પુસ્તકમાં સમાવેશ કરીને પ્રથમ આવૃત્તિનું પ્રકાશન શ્રી હેમંતભાઈ દ્વારા કરવામાં આવ્યું. જેની બધી ૧૦૦૦ નકલો ખલાસ થઈ જતા ઈ.સ.૨૦૧૩-વિ.સં. ૨૦૬૯માં કેટલાક સુધારા સાથે ફરી બીજી આવૃત્તિની ૫૦૦ નકલો છપાવવામાં આવી. આ જ અરસામાં શ્રી હેમંતભાઈને પોતાને પણ લીવરના કેન્સરની ભયંકર બિમારીનું નિદાન થયું.
માત્ર ૫૩ વર્ષની ઉંમરે લાગુ પડેલા આ મહારોગના નિવારણ અર્થે પોતાના તબીબી વ્યવસાયમાં પરિચિત તબીબોના સલાહસૂચન લઈને આધુનિક પદ્ધતિથી ટ્રીટમેન્ટ પણ કરાવી. જાણે આ પુસ્તકના સંકલન વડે પૂર્વ તૈયારીઓ કરી લીધી હોય તેમ રોગ લાગુ પડ્યા પછી ખબરઅંતર પૂછવા આવતા સ્નેહી-સ્વજનોના મુખેથી નવા નવા સ્તુતિઓ અને સ્તવનો જ સાંભળવાનો તેઓનો આગ્રહ રહેતો. પૂ.સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતોપાસેથી વૈરાગ્યની સજ્ઝાયો સાંભળતા અને દેહથી ભિન્ન એવા આત્માની અનુભૂતિ કરવાના ઉપાયો સાંભળતા. છેલ્લા દિવસે પૂ. ગુરુભગવંતની હાજરીમાં વિધિપૂર્વક પચ્ચક્ખામોનું ગ્રહણ, વ્રતોનું ગ્રહણ અને ચતુઃ શરણનો સ્વીકાર કરીને સર્વ બાહ્ય પદાર્થોને વોસિરાવીને પછી જાણે પોતે અંતરમાં લીન બની રહ્યા. ધીમે ધીમે શરીરના બધા અંગો શિથિલ બનવા લાગ્યા અને સ્વગૃહે કુટુંબીજનોના મુખેથી નમસ્કાર મહામંત્રનું શ્રવણ કરતા કરતા આ ભવનું આયુષ્ય પુરું કર્યું. સમાધિમય જીવન જીવવા અને જીવડાવવાની સાથે અવશ્યભાવી એવું મરણ પણ સમાધિમય રીતે મેળવી બતાવ્યું. આયુષ્યકર્મની મર્યાદાને કોઈ તીર્થંકર પરમાત્મા પણ વધારી શકતા નથી તેમ શ્રી હેમંતભાઈના આયુષ્યને પૂર્ણ કરાવવામાં માત્ર ત્રણ માસની માંદગી નિમિત્ત બની.
શ્રી હેમંતભાઈએ જીવન દરમિયાન તબીબી વ્યવસાયની સહાયતાથી અનેક જીવોને શારીરિક શાતા અપાવવાના માધ્યમથી પણ ધર્મમાર્ગે જોડવાનો જ સતત પ્રયાસ
12
-
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજી આવૃત્તિની વેળાએ....
_13 કર્યો હતો. અનેક પૂ.સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતોને પણ શારીરિક તકલીફોમાંથી મુક્ત કરાવી આત્મસાધનાના માર્ગ પર ટકી રહેવા સહાયભૂત બન્યા હતા. પોતાના જીવનમાં સમ્યગ્દર્શનની શુદ્ધિ અર્થે અનેક નાનામોટા તીર્થોની યાત્રા કરી હતી. જ્ઞાનશુદ્ધિ તો જાણે તેઓનો જીવનમંત્ર બની ગયો હતો. વ્યાખ્યાન, વાચના, સ્વાધ્યાય-પાઠ, ધાર્મિક સ્તવન, પૂજન વિગેરે સાંભળવા માટે વ્યવહારિક કાર્યોને પણ તેઓ ગૌણ કરી દેતા હતા. ઉપધાન તપ અને પાંત્રીસુ કરીને ચારિત્રશુદ્ધિમાં પણ યત્નશીલ બન્યા હતા. વિશેષ પર્વતિથિએ તેઓશ્રી પૌષધોપવાસ પણ કરતા હતા. વર્ધમાન તપની ૩૫ આયંબિલની ઓળી પૂર્ણ કરીને તપધર્મની આરાધના પણ તેઓએ કરી હતી.
જાનાર તો જા'તા રહ્યા, સદ્ગુણ એના સાંભરે,
લાખો લૂંટાવો તોય પણ મરનાર પાછા ના ફરે.' મારા એકાંત આત્મહિતચિંતક અને કલ્યાણમિત્ર સમાન પૂજ્ય પતિદેવ શ્રી હેમંતભાઈના સદ્ગણોને યાદ કરીને તેમની સ્મૃતિમાં તેમની બીજી વાર્ષિક પુણ્યતિથિએ પ્રસ્તુત પુસ્તકની ત્રીજી આવૃત્તિ તેમને જ અર્પણ કરતા અમે તેઓના ઉપકારનું કાંઈક ઋણ ચૂકવીને ધન્યતા અનુભવીએ છીએ. શ્રી હેમંતભાઈની સ્મૃતિમાં કરાતા દરેક સુકૃતોમાં તેમના લઘુબંધુ શ્રી જગતભાઈનો અમને અત્યંત ભાવભર્યો સહકાર પ્રાપ્ત થયો છે. તેમ પ્રસ્તુત પુસ્તકના પ્રકાશનમાં પણ તેઓશ્રી અમને ખૂબ સહાયક બન્યા છે. વળી, અન્ય પણ ઘણા ઉપકારી શ્રાવકોનું પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ યોગદાન રહ્યું છે તે સર્વનો આ ક્ષણે આભાર માનું છું.
એલ.ડી. ઈન્સ્ટીટયુટ ઓફ ઈન્ડોલોજીના નિયામકશ્રી, અમને ધર્મમાર્ગમાં પ્રવેશ કરાવનાર અને ડો. હેમતભાઈના કલ્યાણમિત્ર એવા ડો. પં.શ્રી જિતેન્દ્રભાઈ શાહે અમારી વિનંતીનો સ્વીકાર કરીને પ્રસ્તુત વિષય અંગે પોતાના અંતરના ભાવોને અહીં શબ્દદેહે આકાર આપીને અમારા ઉપર વિશેષ ઉપકાર કર્યો છે.
અંતે, પ્રસ્તુત પુસ્તકના આલંબનથી વધુમાં વધુ જીવો અંતિમ સમયે વિધિપૂર્વક આરાધના કરીને સમાધમિરણને પ્રાપ્ત કરી શકે એ જ અભ્યર્થના સહ...
છદ્મસ્થતાને કારણે વીતરાગ પરમાત્માની આજ્ઞા વિરુદ્ધ કાંઈ લખાયું હોય તો ત્રિવિધ ત્રિવિધ મિચ્છા મિ દુક્કડં...
- પારૂલ હેમંતભાઈ પરીખ ૨૧, તેજપાળ સોસાયટી, ફતેપુરા બસ સ્ટેન્ડ પાસે, પાલડી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૭ ફોન નં.ર૬૬૩૦૦૦૬
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા વિષય
પાન નં. સમાધિ મરણની જરૂરિયાત શા માટે? સમાધિ મરણ પ્રાપ્ત કરવા ૬-૧૦-૧૬ અધિકાર મરણ સમયે ટૂંકમાં કરાવવા ૧૦ આરાધના અંતિમ સમયે આલોચના (પશ્ચાત્તાપ) કેમ જરૂરી ? અત્યંત સંક્ષિપ્ત અંતિમ આરાધના કાંઈક વિસ્તારપૂર્વક ૧૦ અધિકારો (૧) ૧૦ અધિકાર અંતર્ગત પંચાચાર આલોચના (૨) વ્રત લેવા (૩) ક્ષમાપના (૪) ચાર શરણા (૫) ૧૮ પાપસ્થાનક વોસિરાવવા (૬) દુષ્કૃત ગર્તા (૭) સુકૃત અનુમોદના (૮) શુભ ભાવના (૯) અનશન (૧૦) પંચમંગલ (નવકાર) સ્મરણ
બિમાર પાસે હાજર રહેલાએ શું કરવું - શું ન કરવું? ૭ર સાધુ-સાધ્વી અંતિમ આરાધના વિધિ સાધુ-સાધ્વી કાલધર્મ વિધિ શ્રાવક અંતિમ આરાધના
૧૧૪ સમાધિ મરણના ૧૦ અધિકારોની સ્તુતિ
૧૪૯ પુન્ય પ્રકાશનું સ્તવન સંથારા પોરિશી સૂત્ર
૧૦૫
૧૫૧
૧૫૯
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ બાલ બ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ || સમાધિ મરણની જરૂરિયાત શા માટે ?
દરેક જીવ સુખ ઈચ્છે છે. દુઃખ નથી જોઈતું. જન્મ-મરણ છે તે સૌથી મોટું દુઃખ છે.
આઉર પચ્ચક્ખાણ પયત્રો – ગાથા ૬૧ માં લખ્યું છે કે આરાધનામાં ઉપયોગવાળો સુવિહિત કાલ કરીને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રીજા ભવે નિર્વાણ (મોક્ષ) પ્રાપ્ત કરે છે. આ વાત પંડિત મરણ પ્રાપ્ત કરનાર માટે છે.
આઉર પચ્ચક્ખાણ પયત્રો ગાથા ૯ માં જણાવાયું છે કે બાલ પંડિત મરણ પ્રાપ્ત કરનાર જીવ ઉત્કૃષ્ટથી સાતમે ભવ સિદ્ધ થાય છે.
મતલબ કે જેના વધારેમાં વધારે ૭ ભવ બાકી છે તેવાં જીવ સમાધિ મરણ પામે છે.
જન્મ-મરણથી છુટીને શાશ્વત સુખી બનવાની ઈચ્છાવાળાને સમાધિ મરણ સૌથી વધારે જરૂરી છે.
સમાધિ મરણ પ્રાપ્ત ડરવા માટેના ૬–૧૦–૧૬ વિગેરે અધિકારો
પૂ. હેમચંદ્રચાર્યજી ‘ત્રિષષ્ઠી' માં ભગવાન મહાવીરે ૨૫ મા નંદન મુનિના ભવમાં અંતિમ સમયે ૬ આરાધના કરેલ તેમ જણાવે છે.
(૧) દુષ્કૃત ગર્હા (૨) ક્ષમાપના (૩) શુભ ભાવના (૪) ચાર શરણ (૫) નમસ્કાર (૬) અનશન.
પ્રાચીન સામાચારી તથા વિધિ પ્રપામાં ૧૦ અધિકાર જણાવેલ છે. પુણ્ય પ્રકાશના સ્તવન અને અમૃતપદ આરાધનામાં પણ ૧૦ અધિકાર છે.
(૧) અતિચાર આલોચના (૨) વ્રત લેવા (૩) ક્ષમાપના (૪) ચાર શરણા લેવા. (૫) ૧૮ પાપસ્થાનક વોસિરાવવા (૬) દુષ્કૃત ગ। (૭) સુકૃત અનુમોદના. (૮) શુભ ભાવના (૯) અનશન (૧૦) પંચમંગલ (શ્રી નવકાર) સ્મરણ. પાસચંદ મુનિએ વર્ણવેલ ૧૬ અધિકાર
(૧) સંલેખના (૨) પાપની આલોચના (૩) સમ્યક્ત્વ (૪) ૧૨ વ્રત લેવા
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણની જરૂરિયાત તથા ૬-૧૦-૧૬ અધિકાર
(૫) ૧૮ પાપસ્થાનક વોસિરાવવા (૬) ચાર શરણા લેવા (૭) દુષ્કૃત ગહ (૮) સુકૃત અનુમોદના (૯) વિષય છોડવા (૧૦) ચતુર્વિધ સંઘ સાથે ખામણા (૧૧) સર્વ જીવ ખામણા (૧૨) ચૈત્ય વંદના (શાશ્વત જિન વંદના) (૧૩) અનશન (૧૪) સાધુ વંદના (૧૫) પરિષહ સહન કરનાર મુનિ વંદના (૧૬) નવકાર સ્મરણ.
શાસ્ત્રોમાં કેટલાક દૃષ્ટાંતોમાં વ્રતની આલોચના કરી ફરીથી વ્રત ગ્રહણ કરે છે. ૧૮ પાપસ્થાનકને પચ્ચખાણ સાથે ન કરવાનું નક્કી કરે છે. ક્ષમાપના કરે છે. બધું વોસિરાવવા સાથે છેલ્લા શ્વાસે હું આ દેહને પણ વોસિરાવું છું તેમ કહે છે. નમુસ્કુર્ણ પાઠ બોલીને આ પાઠ કરે છે.
કોણિક રાજા અને ચટક રાજાના યુદ્ધમાં ૧ શ્રાવક અને તેનો મિત્ર ઘવાય છે ત્યારે રણસંગ્રામમાંથી એક બાજુ જઈને પાંદડાનો સંથારો કરી શ્રાવક અંતિમ આરાધના કરે છે. દૂર રહેલો તેનો મિત્ર ભાવના કરે છે કે મારો મિત્ર જે પચ્ચખાણ કરતો હોય તે મારે પણ પચ્ચખાણ. પરિણામે બંનેની સદ્ગતિ થાય છે. મરણ સમયે ટુંડમાં દરવા-કરાવવાની (૧૦ આરાધના)
મેં જે કાંઈ પદ્ગલિક (સાંસારિક) સુખની ઈચ્છાથી દેવ-ગુરુ-ધર્મની આરાધના કરી હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હવે પછી જન્મ-મરણથી છૂટવા દેવ-ગુરૂની આરાધના કરનાર બનું.
લોકિક કે લોકોત્તર મિથ્યાત્વની વૃત્તિ કે પ્રવૃત્તિ કરી, કરાવી કે અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્
અનંતાનુબંધી ક્રોધ-માન-માયા-લોભ છોડેલ ન હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્
મેં સાવદ્ય યોગની જે કાંઈ વૃત્તિ કે પ્રવૃત્તિ કરી, કરાવી હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ (૧) જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર-તપ-વીર્ય - એ પાંચ આચાર સંબંધી જે કોઈ અતિચાર
નિગોદથી આજ સુધીના ભાવમાં મેં કર્યા-કરાવ્યા - અનુમોદ્યા હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. નિગોદથી આજ સુધીના ભાવમાં મેં જે કાંઈ સાધુ કે શ્રાવકના વ્રતો ન લીધા હોય, લઈને ભાંગ્યા હોય, બીજાને વ્રત લેતા અટકાવ્યા હોય, લીધેલા વ્રતો છોડાવ્યા હોય તે બધાનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
હવે પછી હું મારા આત્માને વ્રતોમાં સ્થાપન કરું છું. આ બોલીને શ્રાવકના ૧ થી ૮ વ્રતો લેવા-લેવડાવવા. પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી હોય તો સમ્યક્ત, સર્વવિરતિ તથા પાંચ મહાવ્રત, છઠું રાત્રિભોજન વિરમણ વ્રત ઉચ્ચરાવવા અને ઈચ્છઈ આઈ ગાથા ઉચ્ચરાવવી. આ ભવચક્રમાં ભટકતા વિષય-કષાયને વશ બની મારે જે જે જીવો સાથે વેરબંધ થયેલ હોય તે બધા જીવોની હું માફી માગું છું. તે જીવોને હું માફી આપું છું. તે બધા જીવો જોડે મારે મૈત્રીભાવ હોજો. મારા નિમિત્તે કોઈ જીવ ક્યારેય દુઃખી ન થાય. મારા નિમિત્તે જે જીવે કર્મો બાંધ્યા હોય તે કર્મો તે જીવોને પશ્ચાત્તાપથી ખપી જાય પરંતુ શારીરિક કે માનસિક દુઃખ ભોગવવું
ન પડે. મારે કોઈ જીવ જોડે વેર નથી. (૪) હિંસા-જુઠ-ચોરી-અબ્રહ્મ-પરિગ્રહ-ક્રોધ-માન-માયા-લોભ-રાગ-દ્વેષ-કલહ
અભ્યાખ્યાન (જુઠા આળ) પશુન્ય (ચાડી ખાવી) રતિ અરતિ (ભૌતિક અનુકૂળતામાં –પ્રતિકૂળતામાં આનંદ-શોક) પરપરિવાદ (બીજાની નિંદા) માયા મૃષાવાદ-મિથ્યાત્વ શલ્ય (સત્ન અસત્ તથા અસને સત્ માનવા તે) આ અઢારે પાપસ્થાનકોનું અત્યાર સુધીના ભાવમાં મેં જે સેવન કર્યું-કરાવ્યુંઅનુમોડ્યું હોય તેને વોસિરાવું છું. મારા છેલ્લા શ્વાસ મારા આ દેહને પણ વોસિરાવું છું. એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં રખડતા અત્યાર સુધીમાં મેં કુટુંબ- ધન-બુદ્ધિસત્તા-સંબંધો વિગેરેને શરણરૂપ માન્યા પરંતુ જે તે ભવનું ત્યાંજ રહ્યું. હું ભટકતો રહ્યો. હવે પછી હું અરિહંત-સિદ્ધ-સાધુ અને સર્વજ્ઞ ભાષિત ધર્મનું
શરણ સ્વીકારું છું. ભવોભવ તે જ મારે શરણભૂત થાઓ. (૬) વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવંતની આજ્ઞા વિરૂદ્ધ મેં જે કાંઈ કર્યું, કરાવ્યું કે અનુમોવું
હોય તે બધાનું મન-વચન-કાયાથી મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવંતની આજ્ઞા મુજબ ત્રણે કાળમાં જે જીવો જે કાંઈ સુકૃત કરે છે તેની હું મન વચન કાયાથી અનુમોદના કરું છું. દેવ-ગુરૂની કૃપાથી મેં જે સુકૃત કરેલ હોય તેની અનુમોદના કરું છું.
(૭)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતિમ સમયે પશ્ચાતાપની જરૂર (૮) વિવિધ પ્રકારે શુભ ભાવના કરવી-કરાવવી. અનિત્ય વિગેરે ૧૨ ભાવના
તેમજ મૈત્રી વિગેરે ચાર ભાવના ચિંતવવી. (૯) સમય પ્રમાણે ચારે આહારનો ત્યાગ કરવો-કરાવવો અથવા પાણી તથા દવા
સિવાય ત્યાગ કરાવવો. મસી પચ્ચખાણ ચાલુ રખાવવું. ઉંમર-વ્યાધિપરિણામ પ્રમાણે થોડા સમય કે કાયમ માટે મીઠાઈ-ફરસાણ-મેવો ત્યાગ કરાવવો.
જન્મ-મરણ કરતા મેં અભક્ષ્યનું ભક્ષણ કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. ભક્ષ્ય પણ રાગદ્વેષપૂર્વક ખાધેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હવે પછી રાગદ્વેષરહિત અન્ન-પાણી લેનાર બનું. મૃત્યુ પહેલા ચારે આહારનો
ત્યાગ કરનાર બનું. (૧૦) પંચમંગલ (નવકાર) સંભળાવવાનું ચાલુ રાખવું. તદ્દન છેલ્લી અવસ્થા ખ્યાલમાં
આવે તો માત્ર “નમો અરિહંતાણં” એક જ પદ સંભળાવવું. ૩ૐ ન લગાડવો. ૐ પૂર્વક ધુન ન બોલવી. ૬૮ અક્ષરનો નવકાર કે પ્રથમ પદ બોલવું. હાજર રહેલાએ વારાફરતી ૧ નવકાર બોલવો જેથી કોઈને થાક ન લાગે અને લાંબા સમય સુધી સંભળાવી શકાય.
બિમારની શક્તિ મુજબ જિનમંદિર-જિનમૂર્તિ-જિનાગમ-સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવકશ્રાવિકા એ પ્રમાણે સાત ક્ષેત્રમાં દાન કરવા કહેવું. તે પછી જીવદયા-અનુકંપામાં વાપરવા કહેવું.
(સાત ક્ષેત્ર છોડીને જીવદયા કે અનુકંપામાં વાપરવાનું ન કહેવાય.)
હાજર રહેલાએ પોતપોતાની ભાવના મુજબ બિમારને ધર્મ ક્રિયા કરવાનુંપાપો છોડવાનું રકમ વાપરવાનું કહેવું.
નોંધ :- આ જ ક્રમ પ્રમાણે કરવું જોઈએ તેવો કદાગ્રહ ન રાખવો. અંતિમ સમય જેનો હોય તેની સ્થિતિ મુજબ કરાવવું.
તદ્દન થોડો સમય દેખાય તો તુરત ચારે આહારનો ત્યાગ કરાવવો. તે સાગારી હોય. જેથી તે સાજો થઈ જાય તો બધું વાપરી (ખાઈ) શકે.
મારા છેલ્લા શ્વાસોશ્વાસે હું આ દેહને પણ વોસિરાવું છું તેમ બોલાવવું. ના બોલી શકે તો મનમાં બોલે અને ઈશારાથી હું બોલેલ છું તેમ જણાવે તેમ કરવું.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
અંતિમ સમય પૂર્વે આલોચના (પશ્ચાતાપ) ખૂબ જ જરૂરી ડેમ છે ?
૫
આગમોમાં બહુ જ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં એક વાત છે. જે તે કર્મ બંધાઈ જાય કે ભૂલ થાય તેનાથી સંસાર વધતો નથી પરંતુ તે કર્મની આલોચના (પશ્ચાત્તાપ) કર્યા વગર મૃત્યુ પામનારના ભવ ઘણા વધે છે. જ્યારે થયેલ ભૂલ-પાપની આલોચના-પશ્ચાત્તાપ માફી માંગનારને ભાવની તીવ્રતા હોય તો તે ભવમાં પણ કર્મો ખપી જાય છે.
આવો માનસિક પશ્ચાત્તાપ વારંવાર કરવાની ટેવ પાડવી જોઈએ. મનથી-વચનથી-કાયાથી જે કાંઈ ખોટું જણાય કે તુરત તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ કરતા રહેવું જોઈએ.
કે
છેલ્લી ઉંમરમાં મરણ સુધારવા માટેની ૬-૧૦-૧૬ વિગેરે અધિકારોની વિચારણા દિવસો સુધી પણ થઈ શકે.
અમદાવાદમાં ખાનપુરમાં માકુભાઈના બંગલામાં રહેતા સુશ્રાવિકા સુબોધકુમારીએ લગભગ ૨ મહિના પ્રસન્નતાપૂર્વક આરાધના કરેલ જેના પરિપાક રૂપે પૂ. ગુરૂ ભગવંત સાથે પંચમંગલ (નવકાર) બોલતા સાંભળતા ત્રીજી વખતના નમો આયરિયાણં બોલી-સાંભળી ચોથું પદ સાંભળતાં દેહ ત્યાગ કરેલ. પુન્ય યોગે તે સમયે ચતુર્વિધ સંઘની હાજરી હતી. કારણ ? કેટલાક પુન્યવંત પોતાની વિશાળ જગ્યામાં બંગલા સાથે અલગ જિનમંદિર રાખે છે પરંતુ આ પુન્યવંતને ત્યાં દહેરાસરજી તો છે જ, સાથે બંગલાની વિશાળ જગ્યામાં તદ્દન અલગ દિશામાં ઉપાશ્રય પણ છે જ્યાં દર વર્ષે ચાતુર્માસ થાય છે.
પૂ. ગુરૂ ભગવંત અંતિમ સમયે મળે જ તેવું નક્કી નથી. મળે તો પણ પોતાની મનઃ સ્થિતિ સ્થિર હોય તેવું બને કે ન બને. મેં શું કરેલ છે ? કયા પાપસ્થાનકનું સેવન દૃઢતાથી કરેલ છે તે વાત મને જ ખબર હોય. જ્યારે જ્યારે જે ભૂલ થાય તેનું તત્કાલ મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેતા રહેવાની ટેવ પડેલ હોય તો તે અશુભ કર્મ ત્યારે જ નરમ પડી જાય કે સંપૂર્ણ ખપી જાય તેવું બની શકે... આવું ન થયેલ હોય તો છેલ્લે મરણ સમયે થયેલ ભૂલોનો પશ્ચાત્તાપ કરે, માફી માંગે તે સતિ કરાવનાર બની શકે... સદ્ગતિ મળ્યા બાદ પુનઃ જીવને સત્ય માર્ગ દેખાડનાર
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંક્ષિપ્ત અંતિમ આરાધના
મળવાની શક્યતા રહે... તેનાથી ફરી આરાધના કરવાની તક મળે... થયેલ વિરાધનાનું પ્રાયશ્ચિત્ત થાય... પરિણામ ? પરિણામે ફરી સદ્ગતિ મળે... આ રીતે આગળ વધતા અવ્યાબાધ અને અનંત સુખ (મોક્ષ) જીવ પ્રાપ્ત કરે... માટે.. અંતિમ સમય પૂર્વે પશ્ચાત્તાપ, ૧૮ પાપ સ્થાનક ત્યાગ, આહાર ત્યાગ, ઉપધિ ત્યાગ, શરીર ત્યાગ, સંબંધ ત્યાગ, ચાર શરણા, પંચમંગલ (નવકાર) રટણ તથા સ્મરણ જરૂરી છે.
૬
...
અત્યંત સંક્ષિપ્ત અંતિમ આરાધના
પૌદ્ગલિક (સાંસારીક-ભૌતિક) સુખની ઈચ્છાથી મેં અત્યાર સુધીના ભવોમાં દેવ-ગુરૂની આરાધના કરી-કરાવી-અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હવે પછી જન્મ-મરણથી છુટવા માટે જ દેવ-ગુરૂની આરાધના કરનારો બનું. જન્મ-મરણ કરતા વૃત્તિ કે પ્રવૃત્તિથી મેં જે સાવદ્ય યોગ સેવેલ હોય તેનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
જન્મ-મરણ કરતા છતી શક્તિ અને અનુકૂળતા હોવા છતાં મેં શ્રાવકપણું કે સાધુપણું ન લીધું તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ તથા સાધુપણું કે શ્રાવકપણું લઈને કે ખંડના-વિરાધના કરી હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
હું બધાની માફી માંગું છું.
બધાને માફી આપું છું. બધા જીવો મને માફ કરે. મારે બધાની સાથે મૈત્રીભાવ રહે. કોઈ જોડે વેરભાવ ન રહે.
મારા નિમિત્તે કોઈ જીવ દુઃખી ન થાય. મારા નિમિત્તે જે જીવે કર્મો બાંધ્યા હોય તે કર્મો તે જીવોને પશ્ચાત્તાપથી ખપી જાય પરંતુ શારીરિક કે માનસિક દુઃખ ભોગવવું ન પડે.
હું ચાર શરણા સ્વીકારૂં છું. (૧) અરિહંતનું શરણું (૨) સિદ્ધનું શરણું (૩) સાધુનું શરણું (૪) કેવલી ભગવંતે પ્રરૂપેલા ધર્મનું શરણું. જન્મ-મરણ કરતાં આ ચાર સિવાય શરણા લીધા હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
અઢાર પાપસ્થાનકનું સેવન કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. ૧૮ પાપસ્થાનકો વોસિરાવું છું. મારા છેલ્લા શ્વાસે આ દેહને પણ વોસિરાવું છું. (આ લાઈન બિમાર પાસે પણ બોલાવવી.)
વીતરાગ સર્વજ્ઞ પ્રભુએ બતાવેલ માર્ગ પ્રમાણે જે જીવો જે દુષ્કૃત નથી કરતા
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
તેની અનુમોદના તથા મેં મન-વચન-કાયાથી જે દુષ્કત અત્યાર સુધીના ભવોમાં કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
ત્રણે કાલમાં જે જીવો જે સુકૃત કરે છે તેની અનુમોદના કરું છું. જન્મમરણ કરતા દેવ-ગુરૂ કૃપાથી મેં જે સુકૃત કરેલ હોય તેની અનુમોદના કરું .
જન્મ મરણ કરતા મેં અભક્ષ્યનું ભક્ષણ કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. ભક્ષ્ય રાગ-દ્વેષ પૂર્વક ખાધેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હવે પછી રાગ-દ્વેષ રહિત અન્ન-પાણી લેનાર બનું. મૃત્યુ પહેલા ચારે આહારનો ત્યાગ કરનાર બનું.
બિમારની ઈચ્છા પૂછવી. બિમારની નજીકનાએ આરાધના વિગેરે પુન્યદાન કહેવું. છેલ્લે શ્રી પંચમગંલ (નવકાર) સંભળાવવો. તેમાં ૐ હ્રીં ન લગાડવા. સાવ છેલ્લો સમય ખ્યાલ આવે તો માત્ર “નમો અરિહંતાણં' સંભળાવવું.
કંઈઝ વિસ્તારપૂર્વક ૧૦ અંધકાર
(૧) પંચાચારની આલોચના
(જ્ઞાનાચારની આલોચના) ભણવાનો કાળ હોય ત્યારે ન ભણ્યો, ન ભણવાના સમયે ભણ્યો. ભણાવનારના વિનય, બહુમાન સાચવ્યા નહીં. માત્રા-બિંદુ-પદ-ઘોષ-સંપદા વિગેરે ન સાચવ્યા.
શ્રી જિનેશ્વર પ્રભુના આશય વિરુદ્ધ વ્યાખ્યાન કર્યા, વ્યાખ્યાનમાં અનુગ્રહબુદ્ધિ ન રહી, પોતાની વાતને સારી, સાચી દેખાડવા તેમજ પોતાનો માનકષાય પોષવા જિનવચનનો પાટ ઉપર કે નીચે ઉપયોગ કર્યો, જ્ઞાનનું પ્રત્યેનીકપણું કર્યું, જ્ઞાનની આશાતના કરી હોય, જ્ઞાનનો અંતરાય કરેલ હોય, જ્ઞાન પ્રત્યે દ્વેષ કર્યો હોય, જ્ઞાન છુપાવેલ હોય કે જ્ઞાન વિસંવાદ જોગથી જે કાંઈ કર્મો બાંધેલ, બંધાવેલ કે અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતિચાર આલોચના
જ્ઞાન-જ્ઞાની-જ્ઞાનના સાધનોની મેં જે અવહેલના આશાતના કર્યા-કરાવ્યા અનુમોઘા હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. જ્ઞાન બાળેલ હોય. તેના ઉપર લે-માત્રે ગયેલ હોઉં. જ્ઞાન પર ખાવાની વસ્તુ રાખી ખાધેલ હોય. ભણાવનારની હાંસી– મજાક-તિરસ્કારાદિ કરેલ હોય. ભણવા પ્રત્યે રોષ થયેલ હોય. જમતા વાતો કરી હોય – સાથે જ્ઞાન હોય અને ઠો માત્ર ગયેલ હોઈએ. મોઢું એઠું હોય અને બોલ્યા હોઈએ. વાંચન કરેલ હોય. સ્ત્રીપણામાં અંતરાયમાં (M.C. માં) જ્ઞાન હાથમાં લીધેલ હોય. છાપા-પુસ્તકો-વાંચ્યા હોય. જેની પાસે ભણેલ હોઈએ તેને બદલે બીજા પાસે ભણેલ છું એવો અટ્લાપ કરેલ હોય, પાંચે જ્ઞાનની સહૃણા ન કરી હોય. જ્ઞાનદાતા-જ્ઞાની વિગેરેની વાત કાઢી નાખી મારી જાતને વિશેષ જાણકાર દેખાડવા પ્રયત્ન કરેલ હોય. ભણાવનાર પાસે મને શું મલે છે તે વિચારવા-બોલવાના બદલે તેનામાં શું ખામી છે તે બોલી વિચારી ભણાવનારનો અવર્ણવાદ-નિંદા-ટીકા કરેલ હોય, મન-વચન-કાયાથી કોઈપણ પ્રકારે જ્ઞાનાવરણીય કર્મો બાંધ્યા –બંધાવ્યાઅનુમોદ્યા હોય તેનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
८
દર્શનાચારની આલોચના
જિનવચનમાં શંકા-કાંક્ષા-વિચિકિત્સા તથા મૂઢ દષ્ટિપણું કરેલ હોય તેનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
શાસન પ્રભાવકોની પ્રશંસા-વાત્સલ્ય ન કરેલા હોય, ધર્મમાં સીદાતાને સ્થિર ન કર્યા હોય, છતી શક્તિએ શાસનપ્રભાવના ન કરી હોય, શાસનહીલના કરીકરાવી હોય, દર્શન પ્રત્યનીકતા કરેલ હોય, દર્શનમાં અંતરાય કરેલ હોય, દર્શન વિસંવાદ જોગ કરેલ હોય, દર્શનઆશાતના કરેલ હોય, દર્શન પ્રત્યે દ્વેષ કરેલ હોય તે સર્વનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
નરક-તિર્યંચ-દેવ-મનુષ્ય ગતિમાં ભ્રમણ કરતા મેં દર્શન - દર્શની દર્શનના સાધનોની જે કાંઈ નિંદા અવહેલના - આશાતના વિગેરે કર્યા – કરાવ્યા - અનુમોદ્યા હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
ચતુર્વિધ શ્રી સંઘ પ્રત્યે તેમજ અરિહંત સિદ્ધ પ્રત્યે તથા જિનમંદિર ઉપાશ્રય પ્રત્યે – પરમાત્માની પ્રતિમા - પ્રતિકૃતિ – તીર્થો - તીર્થપટો વિગેરે પ્રત્યે મેં જે કાંઈ અપ્રીતિ – અભક્તિ અવાત્સલ્ય કરેલ હોય, કરાવેલ હોય, અનુમોદેલ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
મારી કોઈપણ પ્રવૃત્તિથી બીજા જીવોને જિનશાસન પ્રત્યે, પૂ. સાધુ સાધ્વી પ્રત્યે નફરત, દ્વેષ તિરસ્કાર ઉત્પન્ન થયેલ હોય, કરાવેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકાની કોઈ ભૂલ નજરે પડે ત્યારે તે ઢાંકીને વાતાવરણ ન બગડે, બીજા અધર્મ ન પામે તેમ વર્તવું જોઈએ તે દર્શન મોહનીય ખપાવનાર છે તેને બદલે ન જાણતા હોય તેને જણાવીને તે તે સાધુ
સાધ્વી
શ્રાવક શ્રાવિકા પ્રત્યે અનાદર
નફરત – દ્વેષ ઉભા કરાવેલ હોય તેનું મિચ્છા
-
સંઘ ગુરૂ
મિ દુક્કડમ્. દેવ શક્તિએ ભક્તિ ન કરી હોય. ભક્તિ કરનારની નિંદા બધાનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
-
-
૯
સાધર્મિક ની ભક્તિ કરનારને અટકાવેલ હોય, છતી તિરસ્કાર કરેલ હોય તે
(૧) હું તો બાધા લેવામાં માનતો જ નથી.
(૨) મારે તો બાધાની બાધા છે.
ચારિત્રાચારની આલોચના
કોઈપણ ભવમાં સામાયિક – પૌષધ કે સર્વવરિત લઈને તથા લીધા વગર પણ સમિતિ - ગુપ્તિનું પાલન ન કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
અનાદિ કાળથી સંસારમાં ફેરા કરતા મેં પંચ મહાવ્રત તથા શ્રાવકના બાર વ્રત છતી શક્તિએ ન લીધા હોય, લઈને ભાંગ્યા હોય, વ્રતો લેવા તૈયાર થનારને અટકાવ્યા હોય, વ્રતો લેવા તૈયાર થનારની નિંદા - તિરસ્કાર કર્યા હોય, તે બધાનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
માન કષાય (અભિમાન) ને વશ થયેલ હું વ્રત વિરૂદ્ધ બોલેલ હોઉં કે મનથી વિચારેલ હોય જેમ કે :
(૩) આ જમાનામાં બાધાની વાત કોઈને ગમતી નથી માટે બાધાની વાત કરવી જ નહીં આવી શિખામણ દેવી
અથવા
–
આજકાલ સાધુ - સાધ્વી બાધાની વાત કરે તે ટેવ જ ખોટી છે. બાધાની વાત કરવાથી લોકો ઉપાશ્રયે આવતા બંધ થઈ જાય.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતિચાર આલોચના
ટ્રસ્ટી એટલે વહીવટદાર : આવી સાચી સમજણને બદલે ટ્રસ્ટી થયા બાદ પોતાને સંઘના શ્રાવક, શ્રાવિકાના ઉપરી અધિકારી તેમજ પૂ. સાધુ-સાધ્વીના પણ ઉપરી અમલદાર માનીને હુકમ કરેલા હોય, તોડી પાડેલ હોય, તુચ્છ ગણેલા હોય, કોઈ પૂ. સાધુ-સાધ્વી વ્રત-પચ્ચક્ખાણ બાધા સમજાવે તેને તોડી પાડીને બાધા લેવા તૈયાર થનારને અટકાવેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
૧૦
દિક્ષા લેવા તૈયાર થયેલ કે દિક્ષા લીધેલ પૂ. સાધુ સાધ્વી તેમજ વ્રત લેવા તૈયાર થયેલ ગૃહસ્થો કે વ્રત લીધેલા શ્રાવક-શ્રાવિકા કોઈ ભૂલ કરે ત્યારે બધા સાધુ સાધ્વી કે બધા શ્રાવક શ્રાવિકા સારા નથી એવું બોલીને, બોલાવીને, બોલવાની વાતમાં હા-હા કરી અનુમોદેલ હોય તેનાથી જે કાંઈ ચારિત્ર મોહનીય બાંધેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
પૂ. સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા ઘણી ધર્મક્રિયા કરતા હોય, પોતે કાંઈ ન કરતા હોય કે અલ્પ કરતા હોય છતાં એક ભૂલ થતી જણાય, સંભળાય કે કોઈ વસ્તુ ઓછી કરતા દેખાય તે જોઈને આના કરતા હું સારો કે હું આ તો ન જ કરું અથવા હું આટલું તો કરું જ આવું બોલી તે તે સાધુ-સાધ્વી શ્રાવિકા જે બીજું ઘણું કરતા હોય તેની અનુમોદના ન કરું, તેને સારૂં ન ગણું. ન માનું તથા એક ઉણપની નિંદા ટીકા કરી તેમને હલકા અને પોતાને ઉચ્ચ ગણવાનું કરેલ, કરાવેલ, અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. તેની હું માફી માંગુ છું.
શ્રાવક
મેં કોઈપણ સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકાનું અપમાન કરેલ હોય.
મેં કોઈપણ સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકાનું છતી શક્તિએ ભક્તિ-બહુમાન કરેલ ન હોય,
મેં કોઈપણ સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકાના ભક્તિ બહુમાન કરનારને અટકાવેલ
હોય.
તેમની હાંસી-મજાક કરેલ હોય.
મારો અભ્યાસ સારો હોવાથી બીજા ઓછું ભણેલાની ભૂલ દેખાય ત્યારે તેમની સભામાં ભૂલ કાઢી ઉતારી પાડેલ હોય.
પૂ.સાધૂ-સાધ્વી કોઈને સમજાવતા હોય તેમાં વચ્ચે બોલવા માંડીને હું
હોંશિયાર તેવા અભિમાનને પોષેલ હોય.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
હું તો બીજાને સાચો માર્ગ દેખાડું છું, ધર્મ માર્ગે વાળું છું. ખોટા માર્ગે જતો બચાવું છું. આવા સુંદર દેખાતા કે માની લીધેલા આવરણ નીચે હું જ સાચો છું. હું જાણું કે મેં ભણેલ વાંચેલ હોય તે જ સાચું આવા માન કષાયને પોષણ કરી ભવ વધારનાર વાણી વિલાસ બોલી હોય.
૧૧
હું કે મારી ટુકડી કે મારો સમુદાય કે મારો ગચ્છ કે મારી માન્યતાવાળા જે ક્રિયા કરે તે જ સમ્યક્ત્વ, બીજાનું મિથ્યાત્વ, આવું ઉંધુ પકડીને બીજાની હેલના તિરસ્કાર કર્યા હોય.
સમ્યક્ત્વને પરિણામ સાથે સંબંધ છે. પરિણામ વિચાર-ભાવના પરમાત્માની આજ્ઞા મુજબના હોય તેનાથી સમ્યક્ત્વ આવે – ટકે આ સત્ય છે. તેને ભૂલીને અમુક દિવસે અમુક ક્રિયા કરે તો જ સમકિતિ તે અસત્યને પકડેલ હોય અને તેને કારણે મારી માન્યતાના દિવસે ક્રિયા નહીં કરનારને મિથ્યાત્વીનું લેબલ ચોડી કર્મ બાંધેલ હોય.
હું ટ્રસ્ટી કે સત્તા સ્થાને રહેલ હોઉં પછી મારી હાજી હા કરનાર મારા સાચા કે ખોટા વખાણ કરનાર સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકાને જે જરૂર હોય તે સગવડ આપું અને જો મારી ભૂલ દેખાડે કે મારી સાચી કે ખોટી વાતમાં હા-હા ન કરે તેને હેરાન કરું તેની સાચી વાત પણ માનું-સાંભળું નહીં આવું જે કાંઈ કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
તપાચારની આલોચના
તપસ્વીની ભક્તિ
તપ-તપસ્વી-તપના સાધનો-તપનું બહુમાન કરનાર કરનારની અત્યાર સુધીના ભવમાં મેં જે કાંઈ અવહેલના-નિંદા-તિરસ્કાર -હાંસીમજાક વિગેરે કર્યા - કરાવ્યા-અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
૬ પ્રકારનો બાહ્ય તપ તથા ૬ પ્રકારનો અત્યંતર તપ કર્યો નહીં, કરાવ્યો નહીં અને તપ કરનારની અનુમોદના ન કરી તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. બીજાને તપ કરતા અટકાવેલ હોય,
પરમાત્માની આજ્ઞા વિરુદ્ધ તપની સમજણ થઈ હોય, બીજાને ઉંધી સમજણ આપેલ હોય.
ભૌતિક લાલસા ઉત્પન્ન કરાવી તપ કરાવેલ હોય, તપ દ્વારા કર્મ નિર્જરાના ધ્યેયને બદલે સાંસારીક સુખ મેળવવા તપ કરેલ હોય.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતિચાર આલોચના તપ કરીને તેની જાહેરાત કરી નિર્જરા કરવાને બદલે કર્મબંધ કરેલ હોય, કરાવેલ હોય.
મારા કરતા વધારે તપ કરનારની ઈર્ષ્યા થયેલ હોય, સ્વ પ્રશંસા માટે તપ કરાવેલ હોય, કરેલ હોય.
પરમાત્માની આજ્ઞા છે કે માસક્ષમણ કરનાર જો નવકારશી કરનારની અનુમોદના ન કરી શકે તો પોતાનો તપ હારી જાય. તે વાત ભૂલીને સામાન્ય તપ કરનાર કે તપ નહીં કરનાર પ્રત્યે તુચ્છકાર-તિરસ્કાર કરેલ-કરાવેલ હોય.
કેવલ કર્મ ખપાવવા તપ કરનાર પ્રત્યે શંકાદિ કરેલ હોય, મારી પ્રેરણાથી થયેલ તપ વખતે તપ કરનારની અનુમોદના કરવાને બદલે મારા ઉપદેશથી મારી પ્રેરણાથી મારી નિશ્રામાં આવો તપ થયો તેવો માન કષાય મોહનીય પુષ્ટ કરનાર બનેલ હોઉં.
પરમાત્માના શાસનના કોઈપણ ગચ્છ-સમુદાય-કુલ-ગણ-સંઘમાં કર્મ ખપાવવા તપ કરનાર દરેકને ધન્ય છે એમ દરેકની અનુમોદના કરવાને બદલે હું, મારી ટુકડી, મારો સમુદાય, મારા ગચ્છમાં થતી તપશ્ચર્યાની પ્રશંસા કરી નીચ ગોત્ર કર્મ બાંધેલ
હોય.
બીજા ગચ્છ-કુલ-ગણ-સમુદાયમાં થતી તપશ્ચર્યાની વાત કોઈ કરતા હોય તે સાંભળતા જ તેની અનુમોદના કરવાને બદલે તેની વાત કાપીને મારા ગચ્છસમુદાયના તપ કરનારની વાત શરૂ કરીને માન કષાય દ્વારા નીચ ગોત્રાદિ બાંધેલ હોય.
તપશ્ચર્યા કરનારના તે ગુણની પ્રશંસા-અનુમોદના કરવાના બદલે તેના બીજા દોષની વાત કાઢીને તે તપસ્વીને સારો દેખાતો અટકાવવા પ્રયત્ન કરેલ હોય, બીજા સારા માનનારને તે તપસ્વી પ્રત્યે અસદ્ભાવ ઉત્પન્ન કરાવેલ હોય.
વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવંતની નજરે મેં જે કાંઈ આવા કે બીજા કારણોસર તપાચાર સંબંધી જે કાંઈ અતિચાર લગાડેલ હોય તેનું પરમાત્મ સાક્ષીએ મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
(વિર્યાચારની આલોચના) મન-વચન-કાયાનું વીર્ય જેમાં કર્મ નિર્જરા થાય તેમાં ન ફોરવેલ હોય તથા જેમાં કર્મબંધ થાય તેમાં ફોરવેલ હોય અને એ રીતે જે ભવોમાં જે જે કાયબળ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
વચનબળ–મનોબળ મળેલ હોય તેનો દુરૂપયોગ કર્યો હોય હોય તેનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
મને મળેલ કાયબળનો વિધિપૂર્વક પ્રતિક્રમણ પડિલેહણ-વંદન કરવામાં ઉપયોગ ન કર્યો હોય.
છતી શક્તિ-અનુકુળતાએ તીર્થયાત્રા ન કરી હોય, પૂ.સાધુ-સાધ્વીની વૈયાવચ્ચ ન કરી હોય,
શ્રાવક-શ્રાવિકાને દ્રવ્ય-ભાવથી માર્ગે ન ચડાવેલ હોય,
૧૩
સદુપયોગ ન કર્યો
વિધિપૂર્વક ખમાસમણ દેવામાં ઉપયોગ ન કર્યો હોય, વિધિપૂર્વક કાઉસ્સગ્ગ કરવામાં ઉપયોગ ન કર્યો હોય,
છતી શક્તિએ દાન-શીલ-તપ-ભાવ ધર્મનું આરાધન ન કરેલ હોય, ક્રોધ-માન-માયાા-લોભ પાતળા કરવા પ્રયત્નો ન કરેલ હોય,
દવિધ યતિધર્મના પાલનમાં મંદ ઉત્સાહ વર્તન કરેલ હોય, પાંચ મહાવ્રત-બારવ્રત લેવા શક્તિ ન ફાળવેલી હોય કે લઈને પાલનમાં આળસ પ્રમાદને વશ પડવાનું થયેલ હોય.
બીજાને છતી શક્તિએ જરૂર હોવા છતાં સહાયતા ન કરેલ હોય. દુઃખી જીવને દુઃખમાંથી મુક્ત કરવાની પૂર્ણ શક્તિ હોવા છતાં તે દુઃખી જીવની ઉપેક્ષા કરી હોય,
બીજાને શાતા પમાડવાની વચનબળની પ્રાપ્તિ થયેલી હોવા છતાં શાતા ન આપેલી હોય તેમજ વાણીનો દુરુપયોગ કરી બીજાને વ્યંગબાણો -કર્કશતા-છીદ્ર પ્રગટ કરવા. તુચ્છકાર વિગેરે અશાતા ઉત્પન્ન કરનાર વચનબળનો ઉપયોગ કરેલ હોય. વાણીનો દુરૂપયોગ કરી બીજાને લડાવી મારેલ હોય, સ્નેહ સંબંધો તોડાવેલ હોય, એકબીજા વચ્ચે વૈમનસ્ય કરાવેલ હોય, બહુમાન તોડાવેલ, છોડાવેલ હોય.
કપટ યુક્ત વાણી વડે બીજાની સાથે છેતરપિંડી કરેલ હોય,
સ્વપ્રશંસા માટે તેમજ બીજાને નીચો દેખાડવા ધર્મક્રિયાઓ કરેલ હોય, દાનાદિ કરેલ હોય, બીજાની પ્રશંસા કરેલ હોય પણ મનના પરિણામ દુષિત હોય, અવળે માર્ગે વિચરતા મનને રોકવા પ્રયત્ન ન કરેલ હોય, સુકૃત અનુમોદનામાં મનને જોડવા પ્રયત્નો ન કરેલ હોય,
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
વ્રત તથા સમાપના
દુષ્કૃત ગર્હ કરવામાં સંકોચ અનુભવેલ હોય, શુભ ભાવનાઓ ન ભાવેલ હોય,
મારૂં ધાર્યું કશું નથી થવાનું તે ખબર હોવા છતાં બીજા પ્રત્યે અશુભ ચિંતવેલ
હોય,
હિંસાનુબંધી-મૃષાનુબંધી–સ્તેયાનુબંધી-સંરક્ષણાનુબંધી રૌદ્રધ્યાન કરેલ હોય. ઈષ્ટનો સંયોગ–અનિષ્ટનો વિયોગ-વ્યાધિ ચિકિત્સા - સુર-નર સુખની વાંછા રૂપ આર્તધ્યાન કરેલ હોય.
અનિત્યાદિ બાર ભાવના તથા મૈત્ર્યાદિ ચાર ભાવનાનું ચિંતવન ન કરેલ હોય. આ સિવાય પણ જે કોઈપણ રીતે વીર્યાચાર સંબંધ અતિચારાદિ નિગોદથી લઈને આજ સુધીના ભવોમાં કરેલ હોય તેનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
(૩) વ્રત લેવા
વ્રત લેવામાં પૂ.સાધુ-સાધ્વી હોય તો તેમને થયેલ ભૂલનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવડાવી કે દઈને પ્રથમ સમ્યક્ત્વ, પછી સર્વ વિરતિ, પછી પાંચ મહાવ્રત તથા છઠ્ઠું રાત્રિ ભોજન વિરમણ વ્રત લેવાનું હોય છે.
શ્રાવકોને સમ્યક્ત્વ તથા ૮ વ્રત લેવાના હોય છે. પાંચ અણુવ્રત તથા ૩
ગુણવ્રત.
આ જ પુસ્તકમાં સાધુ-સાધ્વી અંતિમ આરાધના તથા શ્રાવક અંતિમ આરાધનામાં આ વાત સ્ફુટપણે જણાવેલ છે.
પૂ. સાધુ-સાધ્વીને નીચે પ્રમાણે કરાવવું
એકવાર નવકાર બોલીને પછી ‘અરિહંતો મહદેવો' ગાથા બોલવી. એમ ત્રણ વખત સમ્યક્ત્વ ઉચ્ચરાવવું.
પછી –
એક નવકાર તથા કરેમિ ભંતે એમ સર્વ વિરતિ ત્રણ વખત ઉચ્ચરાવવી. પછી –
દશવૈકાલિકમાં આવે છે તેટલો પાંચ મહાવ્રત તથા છઠ્ઠા રાત્રિભોજન વિરમણ વ્રતનો આલાવો નવકાર પૂર્વક ૩ વખત ઉચ્ચરાવવો.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
- પછી – ઈચ્ચેઈ આઈ પંચ મહÖયાઈ ગાથા ૩ વખત કહેવી.
((૩) ક્ષમાપના) ક્ષમાપનામાં ૩ વસ્તુ કરવાની છે. (૧) માફી માંગવાની છે. (૨) માફી આપવાની છે. (૩) ભવાંતરમાં તે જીવ જોડે મારે મૈત્રીભાવ રહે, તે ચિંતવવું.
હું તે જીવને શાતા આપનાર બનું. મારા નિમિત્તે કોઈ જીવ દુઃખી ન થાય. જે જીવ બીજા જીવો માટે મનથી તેને દુઃખી થાય તેવું વિચારે છે. બીજો જીવ દુઃખી થાય તેવું બોલે છે. કાયાથી બીજાને દુઃખી કરવા પ્રયત્ન કરે છે તેનાથી બીજો જીવ દુઃખી થાય જ તેવું નથી. જો સામા જીવની પુજવાની હશે તો તેને કશું જ થવાનું નથી. પરંતુ આવા વિચાર કરનાર બોલનાર પોતે દુઃખી થાય જ છે તેમાં ફેરફાર નથી.
આ સનાતન સત્ય સમજીને હું વર્તુ. જે કોઈ પણ જીવ મારા નિમિત્તે અશાતાઅશાંતિ-અસમાધિ તથા અધર્મ પામેલ હોય તે બધા જીવોની હું માફી માંગું છું, તે બધા જીવો શાતા – શાંતિ - સમાધિ તથા ધર્મને પામનારા થાઓ.
મનથી-વચનથી-કાયાથી-ધનથી-ધંધાથી-સામાજીક રીતે - આર્થિક રીતે – માનસિક રીતે-કોઈપણ રીતે મેં આજ સુધીના ભાવોમાં બીજાને દુઃખી કર્યા હોય, દુઃખી કરાવ્યા હોય, અનુમોદેલ હોય, બીજાને દુઃખી થતા જોઈને આનંદ થયેલ હોય, તે બધાનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. તે બધાની હું માફી માંગું છું. તે બધા જીવો જ્યાં હોય ત્યાં ખૂબ સુખી થાય.
દ્રવ્યથી કે ભાવથી રહેલા પૂ. સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક - શ્રાવિકા પ્રત્યે મેં જે કાંઈ મનથી, વચનથી તથા કાયાથી વિપરીત વર્તન કરેલ હોય તેમની હું વારંવાર માફી માંગું છું તથા તે બધા જીવો ખૂબ સુખી થાય-ક્ષાયિક ચારિત્ર પામે – જન્મ મરણથી મુક્ત બને. | સર્વ જીવોને હું નમાવું છું. સર્વ જીવો મને ખમજો. મારે કોઈ સાથે વેરભાવ નથી. બધા જીવો જોડે મને મૈત્રીભાવ થાઓ. રહો.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્રત તથા સમાપની
મારા પ્રત્યે ઈર્ષા - દ્વેષ કરનારા જીવો ખૂબ સુખી થાઓ. મારી સાથે કપટ કરનારા જીવો સુખી થાઓ.
મારા નિમિત્તે કર્મ બાંધેલા પ્રાયશ્ચિત કરીને છુટી જાય પરંતુ તેમને કાંઈ તકલીફ ન થાય.
મારા કરેલા રાગ-દ્વેષ મને દુઃખી કરનાર છે.
મારા બાંધેલા અશુભ કર્મો મારું બગાડનાર છે. મને દુઃખ આપનાર મારો મોટામાં મોટો શત્રુ હું જ છું.
મારા દુઃખમાં નિમિત્ત બનનાર પ્રત્યે અત્યાર સુધીમાં કરેલા ક્રોધ, દ્વેષનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
આ જગતમાં મારો પરમ મિત્ર હું જ છું. આ જગતમાં મારો પરમ શત્રુ હું જ છું. હું જ મને તારનારો છું. હું જ મને ડુબાડનાર છું. કર્માનુસાર બીજા જીવો મિત્રમાંથી શત્રુ બને છે. શત્રુમાંથી મિત્ર બને છે. વહાલા વૈરી બને છે. વૈરી વહાલા બને છે.
જગતના બધા જીવો સુખી થાઓ. કર્મથી મુક્ત થાઓ. જન્મ મરણથી મુક્ત બનો.
ભવોભવ બધા જોડે મારો મૈત્રીભાવ થાઓ. બધાનો બધા જોડે મૈત્રીભાવ થાઓ. કોઈને કોઈ જોડે વેરભાવ ન થાય. મારે કોઈ જોડે વેરભાવ ન થાય. પૂર્વે કોઈપણ ભવમાં થયેલ વેરભાવ નાશ પામે. હું બધાની માફી માંગું છું. હું બધાને માફી આપું છું.
હું દુઃખી થાઉં તેમ વિચારનાર ખૂબ સુખી થાઓ. મને પ્રતિકુળ થનાર જડ કે ચેતન પ્રત્યે મેં જે કાંઈ ક્રોધાદિ કષાય કરેલા હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
તે જીવો જ્યાં હોય ત્યાં ખૂબ સુખી થાય. હું એની માફી માંગું છું.
જે જે પુન્યવંતા જીવો પોતાને પ્રતિકુળ વર્તનાર પ્રત્યે રાગ-દ્વેષ નથી કરતા તેને ધન્ય છે. તેઓ કૃતપુન્ય છે. તેમનો જન્મ સફળ છે. તેમને મારી વંદનાવલી. નિગોદથી આજ સુધીના ભવોમાં જો મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ કપટભાવથી દીધેલ હોય તો તેનું અનંતાનંત વાર વિહરમાન તીર્થંકર પ્રભુની સાક્ષીએ મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. સમજપૂર્વક – હૃદયપૂર્વક બીજા જીવને ખમાવ્યા પછી પાછા તે જીવો પ્રત્યે દ્વેષભાવ આવે છે. પાછો હું ખમાવું છું. ફરી દ્વેષભાવ આવે છે. ફરી ખમાવું છું.
હે દેવાધિદેવ ! આપની એવી કૃપા ઉતરો કે મારો દ્વેષભાવ સર્વથા નાશ પામે. નિર્મળ મૈત્રી ભાવ રહે. જેમને મારા પ્રત્યે ઈર્ષા-દ્વેષ-હોય તેમના પ્રત્યે તો મને અધિકતર મૈત્રીભાવ રહે એ જીવો સુખી થાય તેવી મારી વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિ રહે.
૧૭
નોંધ : આરાધના કરનારે પોતાને જેની સાથે વેર-વિરોધ-વાંધા પડેલ હોય તે બધાને વ્યક્તિગત યાદ કરીને માફી માંગવી. ‘હું તેની માફી માંગું છું. તે જીવ ખૂબ સુખી થાય.'' માફી માંગવી-માફી આપવી ભવાંતરમાં તેની જોડે મૈત્રીભાવ
રહે તેમ વિચારવું.
મારા હૃદયપૂર્વક ખમાવવા છતાં સામો જીવ વેર ભાવ-દ્વેષ-ઈર્ષાને વશ બનીને મારૂં બગાડવા પ્રયત્નો કરે. મને બીજા માણસો પાસે અળખામણો બનાવવા મહેનત કરે.. મારામાં ન હોય તેવા દુર્ગુણો દેખાડે... પોતાનામાં રહેલા અવગુણોનું આરોપણ મારામાં કરીને ચોર કોટવાળને દંડે' ની જેમ મારી નિંદા કરે... બીજાને મારા દ્વેષી બનાવવા પ્રયત્નો કરે.. કોઈને મારા પ્રત્યે સદ્ભાવ હોય તે દૂર કરવા આક્ષેપો
કરે.
આવું ગમે તે કરનારનું પણ બુરૂં થાય તેવું હું વિચારૂં નહીં.- બોલું નહીં.વર્તન કરૂં નહીં.
(૪) ચાર શરણ
અનાદિ કાળથી સંસારમાં ભટકતા એવા મેં અનેક ભવોમાં ખોટા શરણા લીધા છે, માનેલા છે.
મારી પાસે ધન હશે તો હું સુખી થઈશ એમ વિચારી મેં ધનને શરણ ગણેલ.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર શરણા
ધન હશે તો હું ધારી વસ્તુ લઈ શકીશ, મારી ધારણા મુજબ સુખેથી જીવી શકીશ એમ માનેલું જે ખોટું હતું - ખોટું છે – ખોટું રહેશે.
ધન શરણ લેવાલાયક નથી.” મેં ઘણા ભવોમાં પરિવારને શરણ લાયક માનેલ. પરિવાર હશે તો મને શાંતિ મળશે એમ માનેલ.
પરિવાર હશે તો મારી નબળી સ્થિતિ કે માંદગીમાં મને તકલીફ નહીં પડે તેમ માનેલ.
પરિવારમાં મારી છેલ્લી સ્થિતિ સારી જશે, હું સુખપૂર્વક-શાંતિથી દેહ છોડીશ તેમ માનેલ. જે ખોટું હતું - ખોટું છે – ખોટું રહેશે.
પરિવાર શરણ લેવાલાયક નથી. શરીર શરણભૂત માનેલ તંદુરસ્ત શરીર વિશેષ શરણભૂત માનેલ પ્રભુને પ્રાર્થના કરતો કે મારે છેલ્લે સુધી કોઈની સેવા લેવી ન પડે.
મારે શરીર-તંદુરસ્ત શરીર-છેલ્લે સુધી કોઈની સેવા લેવી ન પડે તેવું શરીર ઈચ્છલ જે મારો માન કષાય-ઘમંડ-અભિમાન છે તેવું વિચારેલ નથી.
જે ખોટું હતું-ખોટું છે – ખોટું રહેશે. મારે વિચાર એમ કરવા જોઈએ કે
હું મૃત્યુ સુધી (મરું ત્યાં સુધી) બીજાની સેવા કરતો મરું. શરીર દ્વારા પરોપકાર કરું. કર્મ નિર્જરા કરૂં.
શરીર શરણ લેવાલાયક નથી. ૨૫ હજાર દેવતા સેવામાં હતા. ચક્રવર્તીનું શરણ હતું.
૮૪ લાખ હાથી - ૮૪ લાખ ઘોડા – ૮૪ લાખ રથ – ૯૬ કરોડનું પાયદળ - ૧૪ રત્ન - નવ નિધાન.
છતાં એક સાથે બધા લવણ સમુદ્રમાં ડૂબી ને મૃત્યુ પામ્યા.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
કારણ ? એ શરણા ખોટા હતા... તેથી હવે પછી શાશ્વત સુખ દેનારા
સત્ય માર્ગે રાખનારા શરીરની વેદના વચ્ચે મનને શાંત રાખનારા આત્માનું ઉર્ધ્વગમન કરનારા
ચાર શરણા-ચાર શરણા-ચાર શરણા હું અંગીકાર કરું છું. (૧) અરિહંત (૨) સિદ્ધ (૩) સાધુ (૪) કેવલીભાષિત ધર્મ આ ચાર મંગલ છે. ઉત્તમ છે. એ ચારનું શરણું મારે ભવોભવ હોજો.
અત્યાર સુધીમાં અશરણને શરણ માનેલ - મનાવેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
((૧) અરિહંતનું શરણું ) રાગ-દ્વેષથી મુક્ત થયેલા અરિહંતનું મારે શરણું હોજો. ત્રીજે ભવે તીર્થકર નામકર્મ નિકાચીત કરનારા અરિહંતનું મારે શરણે હોજો.
જગતના તમામ જીવોને સુખી બનાવવાની કે જગતના તમામ જીવોને દુઃખમાંથી મુક્ત બનાવવાની ઉત્કૃષ્ટ ભાવનાથી તીર્થકર નામ – ગોત્ર-કર્મ નિકાચિત કરી ત્રીજે ભવે તીર્થકર બનનારા અરિહંતનું મારે શરણું હોજો.
તીર્થકર નામ-ગોત્ર-કર્મ નિકાચીત થયા પછી ત્રણ ભવ સુધી આઠ કર્મો જેમ ઉદયમાં આવે તેમ રાગ-દ્વેષ રહિત પણે ખપાવવા જતા કેવલી બનતા-નિર્વાણ પામતા એવા અરિહંતનું મારે શરણું હોજો.
વર્તમાન કાલીન વિશ્વમાં યુનોની મીટીંગમાં પોતાના દેશની ભાષામાં બોલતા સભ્યને સાંભળનારા બધા પોત પોતાના દેશની ભાષામાં સાંભળે છે (જેટલા દેશની ભાષા ફીટ કરેલ હોય તેટલા) જ્યારે
વગર માઈકે – વગર મશીને – વગર વીજળીએ – જેમની પ્રાકૃત ભાષામાં બોલાયેલી વાણી બધા જીવોને પોતપોતાની ભાષામાં સમજાય છે તેવી ૩૫ ગુણવાળી (વિશેષતા યુક્ત) વાણી વડે દેશના દેનાર અરિહંતનું શરણું હોજો.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર શરણા
વર્તમાન કાલે અમીર હોય કે ગરીબ હોય ગમે તે નાત-જાત-કોમ કે ધર્મને માનતો હોય. ધર્મસ્થાનકમાં જતો હોય કે ન જતો હોય,
બાહ્ય ધર્મક્રિયા કરતો હોય કે ન કરતો હોય, અરિહંત પરમાત્માએ બતાવેલ માર્ગનું હાર્દ સમજેલો હોય, રાગ-દ્વેષથી મુક્ત થવા વિચારતો હોય, જન્મ-મરણથી છુટવા વિચારતો હોય. તેવા જીવાત્મા સ્વ-પર આત્મકલ્યાણ કરનારા બને છે. તેવી વાણી વરસાવનાર અરિહંતનું મને શરણું હોજો.
((૨) સિદ્ધનું શરણું ) જેમનું અજ્ઞાન નાશ પામેલ છે તેવા સિદ્ધ ભગવંતનું શરણું હોજો.
જેમના દર્શનાવરણીય કર્મ સર્વથા નાશ પામેલ છે તેવા સિદ્ધ ભગવંતનું શરણું હોજો. - જેમનો મોહ સર્વથા નાશ પામેલ છે તેવા સિદ્ધ ભગવંતનું શરણું મને ભવોભવ હોજો.
જેમના અંતરાય કર્મ સર્વથા નષ્ટ થયા છે તથા જે કોઈને અંતરાય કરતા નથી-આડા આવતા નથી. જેઓ કોઈની હિંસા કરતા નથી. જેઓ કોઈને દુઃખ દેતા નથી તેવા સિદ્ધ ભગવંતનું શરણું હોજો.
જેમને હવે કદી જન્મ ધારણ કરવાનો નથી. મતલબ જેમના વેદનીયઆયુષ્ય-નામ-ગોત્ર કર્મ નષ્ટ થઈ ગયા છે તેથી જન્મ નથી કે મરણ નથી એવા સર્વ કર્મ રહિત બની આત્મ સ્વરૂપમાં રહેનારા સિદ્ધનું મને શરણું હોજો.
જેનું સ્વરૂપ ઈન્દ્રિયોથી જાણી-ઓળખી શકાય તેવું નથી, જેના સુખને સમજાવવા ઉપમાઓ નથી, જેઓ લોકના અગ્રભાગે બિરાજે છે તેવા સિદ્ધ ભગવંતનું મને શરણું હોજો. મને નિગોદમાંથી બહાર કાઢનારા સિદ્ધના જીવને હું વારંવાર વંદન કરું છું.
( (૩) સાધુનું શરણું ) સત્ય સમજણ આપવા- અપાવવા દ્વારા જન્મ મરણથી છુટવા પ્રયત્નશીલ એવા સાધુનું મને શરણું હોજો.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૨૧
દુર્ગતિમાં લઈ જાય તેવી પ્રવૃત્તિ અને વૃત્તિથી દૂર રહેવાનો પ્રયત્ન કરતા, કરાવતા સાધુનું મને શરણે હોજો.
જન્મ-મરણથી છોડાવે તેવી પ્રવૃત્તિમાં લીન બનવા મન - વચન - કાયાથી પ્રયત્ન કરતા કરાવતા સાધનું શરણું હોજો.
બીજા જીવોને મન - વચન - કાયાથી દુઃખ ન પહોંચે તેવું જીવવાનો પ્રયત્ન કરતા - કરાવતા સાધુનું શરણું હોજો.
જન્મ-મરણ વધારે તેવી કોઈપણ વૃત્તિ કે પ્રવૃત્તિ થતા તેની માફી માંગી ભૂલ સુધારવા પ્રયત્ન કરતા - કરાવતા સાધુનું શરણું હોજો.
વ્યક્તિ રાગી – સમુદાય રાગી કે ગચ્છ રાગી બનવા-બનાવવાથી દૂર રહેતા સાધુનું મને શરણું હોજો.
સર્વ જીવો પ્રત્યે મૈત્રીભાવ રાખવા-રખાવવામાં તત્પર સાધુનું મને શરણું હોજો.
ગમે તે નાત-જાત-કોમ-ધર્મના માનવ હોય, હાથી, ઘોડા, ગાય, ભેંશ, પશુ હોય - પક્ષી હોય કે માછલા હોય ટૂંકમાં નાનો કે મોટો જીવ હોય તેમનો નાનો કે મોટો ગુણ જોઈને આનંદ પામવા - પમાડવા મથતા સાધુનું મને શરણું હોજો.
હિંસા-જુઠ-ચોરી-અબ્રહ્મ-પરિગ્રહથી બચવા, બચાવવાનો પ્રયત્ન કરતા, કરાવતા સાધુનું શરણું હોજો.
જન્મ-મરણથી છુટવાનો ઉપદેશ આપનાર તેમજ યથાશક્ય પાલન કરવા, કરાવવામાં પ્રયત્નશીલ દરેક સંત પ્રત્યે આદર રાખનાર – રખાવનાર સાધુનું શરણું હોજો.
ટ્રસ્ટીઓ શ્રાવકો-વહીવટદારોની શેહ-શરમ રાખ્યા વગર સત્ય વાત સમજાવનાર સાધુઓનું મને શરણું હોજો.
જન્મ જેન કે અજૈન હોય તેને પોતાનો ભક્ત કે વ્યક્તિરાગી કે સમુદાય રાગી કે ગચ્છરાગી ન બનાવે પરંતુ જન્મ-મરણથી છુટવા મોક્ષમાર્ગનો પથિક બનાવે તેવા સાધુનું મને શરણું હોજો.
જે અનુગ્રહ બુદ્ધિથી - નિસ્પૃહ ભાવે સદોપદેશ આપે છે અને મોક્ષમાર્ગને સાધે-સધાવે છે તેવા સાધુનું મને શરણું હોજો.
જે દશવિધ યતિધર્મનું યથાશક્ય પાલન કરે છે. બીજા પાળનારનું અનુમોદન કરે છે. પોતે ન પાળી શકે તેનો પશ્ચાત્તાપ કરે છે તેવા સાધુનું મને શરણું હોજો.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
હોજો.
હિત-મિત-પથ્ય-સત્ય બોલતા સાધુનું મને શરણું હોજો. (૪) કેવલી ભાષિત ધર્મનં શરણું
ચાર શરણા
અહિંસા લક્ષણવાળા કેવલી (સર્વજ્ઞ) ભગવંતે કહેલા ધર્મનું મને શરણું હોજો. વિનય જેમાં મૂળ છે, સત્ત્વ અધિષ્ઠિત છે તેવા સર્વજ્ઞભાષિત ધર્મનું મને શરણું
જે ધર્મને આચરનાર સિદ્વિમાર્ગ – મુક્તિમાર્ગ
તેવા ક્ષાંતિ પ્રધાન કેવલી ભાષિત ધર્મનું મને શરણું હોજો.
જે ધર્મ શલ્યરહિત છે. જેમાં જીવ માત્રના કલ્યાણની ઉદાત્ત ભાવના છે તેવા કેવલી ભગવંતે કહેલા ધર્મનું મને શરણું હોજો.
ગમે તેવા અધમ ધંધા કરનાર, અતિ નિકૃષ્ટ પરિણામવાળા, અતિ નિર્દયપણે વર્તનારની ભાવદયા ચિંતવવાનું શીખવે છે તેવા કેવલી ભગવંતે પ્રરૂપેલા ધર્મનું મને શરણું હોજો.
નિર્વાણમાર્ગને પ્રાપ્ત કરે છે
-
જે ધર્મના સિદ્ધાંતો પ્રમાણે ચાલનાર અમીર કે ગરીબ-નાનો કે મોટો મનુષ્ય કે તિર્યંચ - દેવ કે નારક સાધુ કે ગૃહસ્થ પરંપરાએ શાશ્વત સુખને પ્રાપ્ત કરે છે તેવા વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભાષિત ધર્મનું મને શરણું હોજો.
જે ધર્મના કોઈ સ્થાપક નથી. જે સનાતન છે, જેમાં વ્યક્તિ મહત્ત્વની નથી પરંતુ ગુણ મહત્ત્વના છે તેવા કેવલી ભાષિત ધર્મનું મને શરણું હોજો. કોઈપણ ધર્મ પાળનાર હોય, કોઈપણ નાત-જાત-કોમનો માણસ હોય, તેનામાં રહેલ ગુણનો પક્ષપાત-અનુમોદન આત્મ હિતકારી છે તેમ શીખવે છે, તેવા કેવલી ભાષિત ધર્મનું મને શરણું હોજો.
સર્વજ્ઞ-સર્વદર્શી સંપૂર્ણ મોહનો નાશ કરનારને અસત્ય બોલવાનું કશું પ્રયોજન રહેતું નથી.
...તેથી...
તેવા વીતરાગ સર્વજ્ઞે કહેલ ધર્મમાં કશું વિસંવાદીપણું હોતું નથી.. એકાંત હિતકર એવો ધર્મ જ તેઓ દેખાડે છે.. સમજાવે છે...પ્રરૂપે છે.
..માટે...
એવા કેવલી ભાષિત
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
ધર્મનું મને શરણું ભવોભવ (ભવનો અંત ન થાય ત્યાં સુધી) મળજો. (૫) ૧૮ પાપસ્થાનક વોસિરાવવા
૨૩
શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માના શાસનમાં મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિમાં વિઘ્નભૂત, દુર્ગતિના કારણભૂત ૧૮ પાપસ્થાનક બતાવેલ છે.
આ ૧૮ ને વશ ન થવાનો પ્રયત્ન કરવાનો છે.
જ્યારે જ્યારે વશ થઈ જવાય, ૧૮ પાપસ્થાનકનું આચરણ થઈ જાય તેને દિવસમાં બે વખત (સવાર સાંજના પ્રતિક્રમણમાં) વોસિરાવવાનું જણાવેલ છે તે સિવાય પણ જેટલી વાર તે સંબંધી ચિંતન કરી વોસિરાવે તે જીવ ધીમે ધીમે તે પાપસ્થાનકના પંજામાંથી મુક્ત થતો જાય છે.
પ્રતિક્રમણ ન કરનાર શ્રાવક-શ્રાવિકાએ પણ સવાર-સાંજ સાત લાખ તથા ૧૮ પાપસ્થાનક સૂત્ર બોલવાથી લાભ થાય છે. ૧૯ પાપસ્થાનક પ્રાણાતિપાત
આને સરળ ભાષામાં હિંસા કહેવાય. કોઈકને પ્રશ્ન થાય કે જીવ તો મરતો નથી. તો પછી જીવને મારી નાખ્યો એ કેવી રીતે સાચું ?
વીતરાગ સર્વજ્ઞ પ્રણીત ધર્મમાં ‘પ્રાણાતિપાત' શબ્દ છે. પ્રાણનો અતિપાત. જૈનશાસનમાં ૧૦ પ્રાણ કહેલા છે. પાંચ ઈન્દ્રિયો + ૩ બળ + શ્વાસોશ્વાસ + આયુષ્ય ૧૦.
=
જે જીવને જેટલા પ્રાણ હોય તેનાથી તેને છુટો પાડવો તે હિંસા (લોક રૂઢીમાં મારી નાખવો કહેવાય.)
આવી હિંસા આ ભવમાં કે સંસારમાં અત્યાર સુધીમાં કરેલ ભવોમાં મેં કરેલ હોય, કરાવેલ હોય તેમજ હિંસા કરનારને સારો માનેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. તે સેવેલ પાપસ્થાનકને વોસિરાવું છું.
નોંધ : આરાધના કરનારે પોતે જે હિંસા કરી, કરાવી કે અનુમોદેલ હોય તે યાદ આવે તે બધાનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવું.
પૃથ્વીકાયના ભવમાં મારા શરીર કે મેં છોડેલ પુદ્ગલો દ્વારા બીજા જીવને મારી નાખેલ હોય તેને હું વોસિરાવું છું. જેમ કે લોઢા દ્વારા હથિયારો બનાવેલ હોય અને તેનો ઉપયોગ બીજા જીવોને મારવામાં થયેલ હોય.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ પાપસ્થાનક વોસિરાવવા – પ્રાણાતિપાત
અહીં પૃથ્વીકાયના ભેદ વિચારીને તેનાથી એકેંદ્રિય થી પંચેન્દ્રિય જીવની જે કાંઈ હિંસા થઈ શકે તે વિચારીને મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવું.
પૃથ્વીકાયના ભવોમાં મને જોઈને, મારા છોડેલા પુદ્ગલો જોઈને તેના દ્વારા બીજા જીવોને જે મોહ ઉત્પન્ન થયો હોય, તેની માલીકી કરવા પરસ્પર યુદ્ધાદિ કરેલ હોય, તેનાથી જે અનેક જીવોનો વિનાશ થયો હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. તે પાપને હું વોસિરાવું છું. તે પાપમાં પ્રવર્તતા પુદ્ગલોને હું વોસિરાવું છું. દા.ત. કાંસકી નિમિત્તે વલ્લભીપુરનો નાશ થયો. નવસેરા હાર, સેચનક હાથી માટે કોણિક રાજા અને ચટક રાજાનું ભયંકર યુદ્ધ થયું.
અકાયના ભવોમાં સમુહ અપકાય ભેગા થઈને પુર જેવા પ્રસંગે અનેક જીવોને મેં સંહાર કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. અપકાયના ભવો કરીને મેં છોડેલા પુદ્ગલો પાપમાં પ્રવર્તતા હોય તે બધાને હું વોસિરાવું છું.
અહીં અકાયથી અપકાય-પૃથ્વીકાય-વાયુકાય-વનસ્પતિકાય-તેઉકાય-બેઈન્દ્રિયતેઈદ્રિય – ચઉરિંદ્રિય – પંચેન્દ્રિયને જે ત્રાસ આપેલ હોય, હણેલ હોય, રાગદ્વેષ ઉપજાવેલ હોય તે બધાની વિચારણા કરીને મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવું. દા.ત. ગરમ તથા ઠંડુ પાણી ભેગું કરે ત્યારે બંને અકાયના જીવો એકબીજાને દુઃખ ઉત્પન્ન કરનાર, મારી નાખનાર પણ બને છે. આવું જે જે યાદ આવે તે યાદ કરીને મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવું.
તેઉકાયના ભવમાં અનેક જીવોને સળગાવેલ હોય, તેમને ત્રાસ થયો હોય, દાહ થયો હોય, મરી ગયા હોય તે બધાનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હું તે જીવોની માફી માંગુ છું. તે બધા જીવો ખૂબ જ સુખી થાય. મારા છોડેલ પુદ્ગલો પાપમાં પ્રવર્તતા હોય તે હું વોસિરાવું છું.
આ રીતે તેઉકાય દ્વારા તેઉકાય, પૃથ્વીકાય, અકાય, વાઉકાય, વનસ્પતિકાય, બેઈદ્રિય થી પંચેન્દ્રિય જીવોની જે જે વિરાધના યાદ આવે તે સંભારીને મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવું.
આ રીતે વાઉકાયના ભવમાં કરેલી જીવહિંસા વિચારવી. બેઈદ્રિય-તેઈદ્રિય – ચઉરિંદ્રિય ભવોમાં કરેલી વિરાધના, જીવહિંસાદિ વિચારવી. દેવ-નારક-મનુષ્ય-તિર્યંચ-પંચેન્દ્રિય ભવોમાં કરેલી તેમજ વર્તમાનકાલીન
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૨૫ ભવોમાં કરેલી વિરાધના, જીવહિંસાદિ વિચારીને તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવું. તે પ્રથમ પાપસ્થાનક સેવેલ હોય તે વોસિરાવવું.
મેં હિંસા ન કરી હોય પરંતુ મનમાં બીજાને મારી નાખવાના વિચારો કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
બીજાના અંગોપાંગ છેદવાના વિચાર કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. બીજા જીવો મરી જાય તેવું વિચાર્યું હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
મનમાં બીજા જીવોને વિવિધ રીતે યાતના દેવાના, ત્રાસ દેવાના વિચારો કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
મનમાં બીજા જીવો વિવિધ રીતે યાતના પામે, ત્રાસ પામે તેવા વિચારો કરેલ હોય તેની માફી માંગું છું.
વચનો એવા ઉચ્ચારેલ હોય કે, બીજા જીવો ત્રાસ પામે, મરી જાય, બીજા જીવોને મારી નાખવા જોઈએ. જેમની દુષ્ટોને દંડવાની ફરજ છે તે ફરજ ન બજાવતા રાજકર્તાઓને, અમલદારોને મારી નાખવા જોઈએ.
આવું મન-વચન-કાયાથી જે કોઈ હિંસા કરેલ હોય, હિંસાનુબંધી, રોદ્રધ્યાન કરેલ, કરાવેલ તથા અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગુ છું. તે પાપસ્થાનક વોસિરાવું
- જેમને આશ્રયીને આવું કરેલ હોય, તેવા જીવો જ્યાં હોય ત્યાં ખૂબ સુખી થાવ. મારે બધા જીવો જોડે મૈત્રી ભાવ રહે.
૨ જું પાપ સ્થાનક મૃષાવાદ દશ વેકાલિક તથા ઠાણાંગ સૂત્રમાં ભાષાના ચાર પ્રકાર બતાવેલ છે. (૧) સત્યા (૨) મૃષા (૩) સત્યામૃષા (૪) અસત્યામૃષા
પૂ. ગણધર શ્રી ગૌતમ સ્વામિ પરમ તારક શ્રી વીર પ્રભુને પૂછે છે કે ભગવંત આ ચાર પ્રકારની ભાષામાં કઈ ભાષા બોલતો જીવ આરાધક અને કઈ ભાષામાં બોલતો જીવ વિરાધક ?
ભગવંત જણાવે છે કે ચારે પ્રકારની ભાષા બોલતો જીવ આરાધક અને ચારે પ્રકારની ભાષા બોલતો જીવ વિરાધક.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૃષાવાદ
આમ કેમ ? તે સવાલ થાય. તેનો જવાબ પન્નવણા સૂત્રમાં છે.
ભાષાના બે પ્રકાર (૧) આરાધની (૨) વિરાધની. જે ભાષા બોલતા જીવને નિર્જરા (અશુભ કર્મનો નાશ) થાય તે સાચું હોય કે જુઠું હોય તે આરાધની ભાષા
જે ભાષા બોલતા જીવ અશુભ કર્મનો બંધ કરે (આશ્રવ) તે સાચું હોય કે જુઠું હોય તે વિરાધની ભાષા છે.
જે બોલવાથી બીજા જીવના પ્રાણ બચતા હોય, જે બોલવાથી બીજા જીવોને શાતા-શાંતિ-સમાધિ મળતી હોય,
જે વચન નિરવદ્ય છે, બોલનાર કે સાંભળનારને જેમાં અશુભ કર્મનો બંધ નથી.
તે બાહ્યથી જુઠું દેખાતું વચન જુદું નથી. જે વચન બોલનાર-સાંભળનારને ક્રોધ-માન ઉત્પન્ન કરનાર છે. જે વચન સ્વ-પરને અશાતા-અશાંતિ-અસમાધિ કરનાર છે. જે વચન સાવદ્ય છે. તેવું બાહ્યથી સાચું દેખાતું વચન સાચું નથી.
કોઈ માણસ એમ કહે છે કે હું તો જે હોય તે સાચું મોઢે કહી દઉં, પાછળથી નહિ બોલવાનું, જે છે તે સાચું કહું છું ને ? ખોટુ થોડું બોલું છું. કોઈને મસ્કા નહીં મારવાના.
આવા વચનો તે મૃષાવાદ છે, તે સત્ય નથી. જે બોલીએ તે સાચું હોય તે જરૂરી છે.
જે સાચું હોય તે બધું બોલવાનું નથી. સર્વજ્ઞ, કેવલજ્ઞાનીની દ્રષ્ટિએ મૃષાવાદ, જુઠું કે દેખાતું સાચું પણ જુદું હોય તેવું આ ભવમાં કે ભવોભવમાં હું જે કાંઈ બોલ્યો હોઉં, બોલાવેલ હોય કે બોલનારની પ્રશંસા, અનુમોદના કરી હોય તેની હું માફી માંગું છું. મિચ્છા મિ દુક્કમ્.
મૃષાનુબંધી રૌદ્રધ્યાન આજ સુધીના ભાવોમાં કર્યું – કરાવ્યું કે અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
- ૩જું પાપસ્થાનક અદત્તાદાન જન સામાન્ય વ્યવહારમાં જેને “ચોરી' કહેવાય છે. ચોરી ન કરવી એમ ઉપદેશાય છે.
જૈન શાસનમાં અદત્ત (નહીં દીધેલું) આદાન (લેવું) = નહિ દીધેલું લેવું તેને મનાઈ ફરમાવેલ છે.
તે અદત્ત ચાર પ્રકારે બતાવેલ છે. (૧) તીર્થકર અદત્ત (૨) ગુરુ અદત્ત (૩) સ્વામિ અદત્ત (૪) જીવ અદત્ત.
“જીવ અદત્ત એ ચોરી છે.” એ વાત સમજવા, માનવામાં ખૂબજ ચિંતન જોઈએ... એક ઉદાહરણ જોઈએ.
એક માણસ શાક લે છે. શાક વેચવાવાળાને કહે તે પ્રમાણે પૈસા આપે છે પ્રાયઃ કોઈ આમાં ચોરી છે તેમ વિચારતા પણ નથી. પૈસા પુરા આપીને લીધેલ છે પછી ચોરી શું ? પૈસા પુરા દઈને લીધું તેથી સ્વામિ અદત્તનો દોષ નથી પણ જીવ અદત્તની ચોરી છે. તે શાકનાં જીવે શાક લેનારને છુટ નથી આપી કે મને લઈ જા. છેદ- સમાર-વઘારજે-રાંધજે-ખાજે. તે જીવ પરાધીન છે. તેને વાણી નથી માટે તે જીવ બોલી શકતો નથી. આ જીવ અદત્ત કહેવાય.
જે વસ્તુનો જે માલિક છે તેના દીધા વગર જે લેવું તે સ્વામિઅદત્ત.
ગુરૂ સંબંધિત વસ્તુનો પોતે ઉપયોગ કરવો, ગુરૂથી છુપાવીને કે ગુરૂની આજ્ઞા વગર વસ્તુ મંગાવવી-લેવી-રાખવી-બીજાને આપવી તે બધું ગુરૂ અદત્ત છે.
શ્રાવક, શ્રાવિકા પણ ગુરૂ આજ્ઞા વગર ખાનગીમાં નાના સાધુ-સાધ્વીને વસ્તુ આપે, લે-તે ગુરૂ અદત્ત છે.
નોંધ : પાંચમા આરામાં કપરો કાળ ચાલે છે તેથી કદાચ ગુરૂ વાત્સલ્યરહિત હોય અને નાના સાધુ અને સાધ્વીને સંયમોપયોગી વસ્તુની જરૂર હોય તે વિવેકપૂર્વક શ્રાવક-શ્રાવિકા આપે તો ત્યાં વાંધો નથી. દા.ત. કોઈ પાસે ગોચરી વાપરવાના પાત્રા નથી. વડીલો આપતા નથી, તો તેની જરૂરિયાત ગણાય તેથી તે અપાય, તેમાં દોષ નથી.
આ ભવમાં કે ભવોભવમાં મેં જે કાંઈ અદત લીધું હોય, લેવડાવેલ હોય, લેતાને સારો માનેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
હું બીજાનું લઈ લઉં, કોઈનું ખોવાઈ જાય અને મને મળે, કોઈપણ પ્રકારે
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૈથુન
૨૮ બીજાનું લેવાનાં વિચારો રૂપ જે સ્તયાનુબંધી રોદ્રધ્યાન કર્યું, કરાવ્યું, અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
૪થું પાપસ્થાનક મૈથુન અનેક જીવનો ઘાત મૈથુન સેવનમાં થાય છે. ઈ.સ.૧૯૬૫માં F.Y.B.A. મનોવિજ્ઞાનમાં ભણાવાતું કે “૧ વખતનાં મેથુન સેવનથી સ્ત્રી-પુરૂષનાં ર૩ x ૨૩ રંગસૂત્રનું ફલીનીકરણ ૯૦-૯૦ લાખ થાય તેમાંથી ૧ કે ૨ માંથી બાળક ઉત્પન્ન થાય અથવા ન થાય.” તેથી એક કરોડ એંશી લાખ જીવોનો નાશ થાય. - ઈ.સ. ૧૯૭ર નું મેડીકલ સાયન્સ એમ જણાવતું કે ૧ વખતનાં મૈથુન સેવનમાં ૧ શીશી વીર્યમાં ૬ થી ૧૦ કરોડ જીવાણું (શુક્રાણું) જાય એમાં તંદુરસ્ત શરીરવાળાને દોઢ થી બે શીશી વીર્ય ૧ વખતનાં મૈથુનમાં જાય. મતલબ કે ૯ થી ૧૫ કરોડ કે ૧૫ થી ૨૦ કરોડ જીવ મરે.
જૈનશાસનની માન્યતા પ્રમાણે ૧ વખતના મૈથુન સેવનમાં ૯ લાખ ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય, અસંખ્યાતા સમુઠ્ઠમ પંચેન્દ્રિય તથા અસંખ્યાતા બેઈદ્રિય જીવોનો નાશ થાય.
આવું અનેક જીવનાં ઘાતવાળાં મૈથુન સેવન મેં આ ભવમાં કે ભવોભવમાં જે કાંઈ કર્યું, કરાવ્યું તથા અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
હવે પછી આ ભવમાં કે પછીનાં કોઈપણ ભવમાં મને મેથુન સેવનનાં વિચાર પણ ના આવે.
દેવ, મનુષ્ય કે તિર્યંચ સંબંધી જે પણ મૈથુન સેવન કરેલ હોય.
રાગ કે દ્વેષથી મેથુન સેવન કરેલ હોય, કરાવેલ હોય કે અનુમોદેલ હોય તેનું ત્રિકરણ યોગે મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
કોઈપણ ભવમાં કોઈનાં પણ ઉપર બળાત્કારથી મૈથુન સેવન કરેલ, બીજાની સ્ત્રી સાથે પરસ્પર સંમતિથી મૈથુન સેવન કરેલ હોય, કુમારિકા કે વિધવા સ્ત્રી તથા સ્ત્રીના ભવમાં કુંવારા કે વિધુર સાથે મૈથુન સેવન કરેલ હોય, સ્ત્રીના ભવમાં પુરુષને લલચાવીને મેથુન સેવન કરવા ફરજ પાડેલ હોય, બળાત્કારે મૈથુન સેવન કરાવેલ હોય તેનું વારંવાર મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
મહાપાપના ઉદયે કોઈપણ ભવમાં પુરૂષ થઈને કોઈપણ ધર્મની સંન્યાસીની
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૨૯
જોડે કે સ્ત્રી થઈને કોઈપણ ધર્મના સંન્યાસીની જોડે સંમતિથી મૈથુન સેવન કરેલ હોય તો અનંતવાર મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ અને બળાત્કાર કરેલ હોય તો અનંતાનંત વાર મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
આત્મસાક્ષીએ, પરમાત્માસાક્ષીએ તેની વારંવાર માફી માંગું છું.
મારી ટૂંકી બુદ્ધિથી બીજા નિર્દોષ જીવને નિર્દોષ પ્રવૃત્તિ હોવા છતાં વ્યભિચારી તરીકે જોયેલ હોય, બોલેલ હોઉં, વિચારેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હું તે જીવોની માફી માંગું છું.
બીજા વ્યભિચારી છે તેવું કોઈના મોઢે સાંભળીને તે માની લઈને તેની હા એ હા કરી હોય તેવી વાતને ઉત્તેજન આપેલ હોય તેની માફી માંગું છું. તે જીવો જ્યાં હોય ત્યાં યશનામી બને.
કોઈએ મૈથુન સેવન કરેલ છે તેવું નજરે જોયું હોય, સાંભળેલ હોય, અનુમાનથી કલ્પેલ હોય તે તે સત્ય હોય તો પણ તેની ભાવદયા ચિંતવવાને બદલે મનથી- વચનથી કે કાયાથી તેની નિંદા, ટીકા, તિરસ્કાર કરેલ હોય તે મર્મ જાહેર કરીને તેનું અપમાન અવહેલના કરેલ, કરાવેલ હોય તેની પરમાત્મા સાક્ષીએ હું વારંવાર માફી માંગું છું.
(૧) જો કોઈપણ ધર્મનાં ધર્મગુરુઓ, (૨) અનેક જીવનને પાલન પોષણ કરનારા, (૩) બીજાના દુઃખે દુઃખી થઈને જીવનારા, (૪) બીજા જીવોને જરાપણ દુઃખ ન થાય તેની કાળજીપૂર્વક જીવનારા, (૫) સહજ સાત્ત્વિક જીવન જીવનારા, (૬) અતિદુઃખમાં જીવનારા,
(૭) નાની ઉંમરમાં વિધુર કે વિધવા બનેલા એકાદ વાર કર્મની બલવત્તરતાથી સાદી ભૂલ કરી બેસે તો તે વાતને દાબી દેવાને બદલે તે વાતની જાહેરાતો કરી, કરાવી હોય તેની હું વારંવાર માફી માંગું છું. ખરેખર આવા જીવોની ભૂલ બોલવી કે સાંભળવી પણ ન જોઈએ. તે જીવોની બધે કીર્તિ ફેલાતી રહે.
જે જીવો મન ચલાયમાન બને તો પણ મૈથુન સંજ્ઞાને વશ થતા નથી. સામેથી માંગણી થાય, બધી અનુકુળતા હોય તો પણ મક્કમ રહે છે. આવા સમયે સમાજ તરફથી બદનામી, તિરસ્કાર મળે તો પણ મનમાં ઉદ્વેગ ધરતા નથી કે બદનામી
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિગ્રહ
આપનાર પ્રત્યે દ્વેષ ધરતા નથી, તેમને ધન્ય છે. કૃતપુન્ય છે તેમનો જન્મ સફળ
રહે છે.
૩૦
હવે પછી કોઈપણ ભવમાં મને જોઈને કોઈને વાસના ન જાગે અને કોઈને જોઈને મને વાસના ન જાગે તેવો હું પ્રયત્ન કરીશ. પમું પાપસ્થાનક પરિગ્રહ
જૈન શાસ્ત્રમાં ૧૪ પ્રકારનો અત્યંતર તથા ૯ પ્રકારનો બાહ્ય પરિગ્રહ જણાવેલ
છે.
હાસ્ય, રતિ, અરતિ, ભય, શોક, જુગુપ્સા, સ્ત્રી વેદ, પુરુષ વેદ, નપુંસક વેદ, ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, મિથ્યાત્વ, (અજ્ઞાન કે ઉલ્ટું જ્ઞાન) આ ૧૪ પ્રકારનો અત્યંતર પરિગ્રહ છે.
જે સાધુ અને ગૃહસ્થે પોતપોતાની ભૂમિકા મુજબ દૂર રાખવા કોશિષ કરવાની અને સંપૂર્ણપણે છૂટે તે લક્ષ્ય રાખવાનું.
ધન-ધાન્ય-જમીન (ક્ષેત્ર)
વાસ્તુ-રૂપ્ય-સુવર્ણ-કુષ્ય-દ્વિપદ-ચતુષ્પદ. આ નવ પ્રકારનો બાહ્ય પરિગ્રહ છે. જેમાં પરિમાણ (માપ) કરવાનું હોય છે. બીજી રીતે ટુંકમાં પરિગ્રહની વ્યાખ્યા કરી કે મુર્છા (મમત્વભાવ) તે પરિગ્રહ
છે.
આ બધા બાહ્ય કે અત્યંતર પરિગ્રહને મેં પરિગ્રહ તરીકે માનેલ ન હોય, આ પરિગ્રહ છે તેવું સમજેલ ન હોઉં, તેનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
અનેક ભવમાં ભમતા આવા પરિગ્રહ ધન, વિગેરે મરતી વખતે ત્યાં મૂકીને આવેલ હોઉં. તે પરિગ્રહથી જીવ વિરાધનાદિ પાપ ચાલુ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હું તેવા મૂકેલા તમામ પરિગ્રહને વોસિરાવું છું. મારે તેની સાથે સંબંધ નથી.
મેં બીજાને ધન વિગેરે આપેલ હોય, તે મરણ પામેલ હોય કે હું મરણ પામેલ હોઉં, તેનું દેવું રહી ગયું હોય તો તે હું માફ કરૂં છું. મારે હવે કશું જોઈતું નથી. મારે કોઈનું દેવું રહી ગયું હોય તેની હું માફી માંગું છું.
કોઈપણ ભવમાં રહી ગયેલું દેવું બીજા કોઈ ભવમાં લેણદાર પરાણે વસુલ કરે તો હું શાંતિપૂર્વક સહન કરવાવાળો બનું.
દેવ-ગુરૂ કૃપાથી મારો અત્યંતર પરિગ્રહ નાશ થતો ચાલે, સર્વથા નષ્ટ થાય.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
અત્યારે હું મકાન-સોનું-ચાંદી-શેર-રૂપિયા-વસ્ત્ર-ફર્નીચર-વાસણો વિગેરે નવા ન લેવાનો અભિગ્રહ (નિયમ) કરું છું (અહિં કાયમ માટેનો કે બિમારી સુધીનો અમુક સમયનો નિયમ લઈ શકાય.)
પરિગ્રહ સંબંધી લક્ષમાં રાખવા જેવું.
જીવને હિંસાનુબંધી રૌદ્રધ્યાન ભવ વધારનાર લાગે છે તેટલું સંરક્ષણાનુબંધી (પરિગ્રહાનુબંધી) રૌદ્રધ્યાન ભવ વધારનાર મોટા ભાગે લાગેલ નથી કે તે સંબંધી વિચારેલ નથી.
મને વધારે ધન-ધાન્ય-સોનું-ચાંદી-ઝવેરાત વિગેરે મળે, કેમ મળે, ક્યાંથી મળે, એનું કેમ રોકાણ કરું, આવું ધ્યાન સંરક્ષણાનુબંધી રોદ્રધ્યાન છે.
મારા સંબંધો કેમ વધે તેના માટેનું ધ્યાન (વિચારણા) દુર્થાન છે.
દિક્ષા લીધા પછી મારા કે મારી ટુકડી કે મારા સમુદાય કે મારા ગચ્છને માનનારા શ્રાવકો કેમ વધે ? ક્ષેત્રો કેમ વધે ? આવું ધ્યાન, આવી વિચારણા તે સંરક્ષણાનુબંધી રૌદ્રધ્યાન છે. જેની તીવ્રતા નારકીનું આયુષ્ય બંધાવે.
ડાયરીમાં સરનામા વધતા જાય. ફોન નંબર વધતા જાય તે પરિગ્રહ છે. તેનું તીવ્ર ધ્યાન રૌદ્રધ્યાન છે.
મારા પરિચિતો મારી જ પકડમાં રહે તેવા સંરક્ષણાનુબંધી રૌદ્રધ્યાનને વશ થયેલ સંન્યસ્ત વેશ પામ્યા પછી પણ જુદા જુદા તરકટો ધર્મને નામે કરે છે તે ખોટું છે તેમ વિચારતો પણ નથી.
વાસક્ષેપના પડીકા મોકલવા રક્ષા પોટલી મોકલવી માળાઓ મોકલવી યંત્રો મોકલવા મૂર્તિઓ મોકલવી પગલા કરવા જવું.
આ બધામાં ધ્યાન (વિચારણા) સ્વકેન્દ્રી ટોળું ઊભું કરવું કે પકડી રાખવા તરફ હોય ત્યારે તે સંરક્ષણાનુબંધી રૌદ્ર ધ્યાન બને કે નહીં ???
આ ભવમાં કે ભવોભવમાં ભટકતા મેં જે કાંઈ સંરક્ષણાનુબંધી રોદ્રધ્યાન કર્યું,
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર
ક્રોધ
કરાવ્યું, અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
જે કાંઈ મૂચ્છ કરી, કરાવી, અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
જે કાંઈ બાહ્ય કે અત્યંતર પરિગ્રહ રાખેલ, રખાવેલ, અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
મને વસ્તુઓ મળે, સ્ત્રી-પુત્રાદિ પરિવાર મળે, મારો પતિ પરિવાર મારા વશમાં રહે, મને સત્તા મળે, મારે સંબંધો વધતા રહે આ બધું સંરક્ષણાનુબંધી રોદ્રધ્યાન છે. આવું રૌદ્રધ્યાન કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
ઉર્ફે પાપસ્થાનક ક્રોધ આ પાપસ્થાનક એવું છે કે જે સેવન કરે છે તે પણ જાણે છે, જેના પ્રત્યે ક્રોધ વ્યક્ત કરે છે તે માણસ પણ જાણે છે.
આ પાપસ્થાનકની ભયંકરતા ધર્મ સમજનાર, સમજાવનાર તો બતાવે જ છે પરંતુ વર્તમાન દુનિયાના વૈજ્ઞાનિકો-શિક્ષકો-સંશોધકો-સમાજ સુધારકો પણ માને છે, જણાવે છે.
સતત ઉત્કૃષ્ટ અંતમુહૂર્ત સુધી ક્રોધ રહે ત્યારે તે જીવ પોતે કરેલાં ઘણા વર્ષો, ભવોનો પુન્યપ્રકર્ષ નષ્ટ પ્રાયઃ કરે છે.
ક્રોધમાં આવનારની સાચી વાત પણ લોકો સ્વીકારવા તૈયાર થતા નથી. અપ્રીતિ ઉત્પન્ન થાય છે.
ક્રોધમાં નુકસાનકારક મહત્ત્વની બાબત
ક્રોધને આધીન જીવ ઘણી વખત એ ભૂલી જતો હોય કે પોતે ક્રોધ કરે છે એ ખોટું છે. પોતાના ક્રોધને તે સાચો સમજવા, સમજાવવા અનેક કુતર્ક કરે છે.
દા.ત. કેટલીક વાર આપણે બોલતા હોઈએ છીએ તથા બીજાને બોલતા સાંભળીએ છીએ કે હું ખોટું ચલાવી ન લઉં, હું કોઈની સાડાબારી રાખું નહીં, હું જે હોય તે મોઢે ચોપડાવી દઉં, માયા કપટ કરે તેની તો ખબર લઈ લઉં.
આ બધી વાતોમાં પોતે પ્રત્યાઘાત આપતા ક્રોધ વ્યક્ત કરે છે તે ક્રોધ ખોટો જ છે તે ભૂલી જાય છે.
કેટલીક વાર પોતાનું કામ કઢાવવા કે સારા દેખાવા જીવ શાંતિ રાખે છે,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
ક્રોધ કરતો નથી અને એમ બોલે છે કે ક્રોધ કરવાની શી જરૂર છે ? આપણે ક્યાં લાંબો સમય અહીં રહેવાનું છે ? એ માણસ અહી કેટલું રહેવાનો છે ? આ રીતે ક્રોધ ન કરવાથી તે પાપસ્થાનક છુટતું નથી. ક્રોધ સંસાર વધારનાર છે.
મારે જન્મ-મરણથી છુટવું છે.
માટે મારે ક્રોધ કરવો નહિ. આમ તત્ત્વદ્રષ્ટિથી સમજીને ક્રોધ છોડવાનો છે. હે દેવાધિદેવ ! આપની કૃપાથી મારો ક્રોધ સહજપણે નાશ પામે,
અત્યાર સુધીમાં ભવોભવ ભટકતા જે ક્રોધ કર્યો-કરાવ્યો-અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગુ છું.
કરેલ ક્રોધને સાચો માનવા-મનાવવાનું કરેલ હોય તો તેની હું વારંવાર માફી માંગુ છું.
૭ મું પાપસ્થાનક – માના ચારે ગતિના જીવોમાં ચારે કષાયો હોય છે. પરંતુ ગતિને આશ્રયીને નારકીને ક્રોધની બળવત્તરતા હોય છે, તિર્યંચોને માયાની, દેવતાઓને લોભની અને મનુષ્યોને માન કષાયની બળવત્તરતા હોય છે.
જેટલો ઝડપથી ક્રોધ કરનાર કે જેના ઉપર વ્યક્ત થતો હોય તે બને ક્રોધને જાણી શકે છે. આ ખોટું છે તે સમજી શકે છે. જ્યારે માન કષાય કરનાર, કરાવનાર મોટે ભાગે આ કષાય છે તેમ સમજી શકતા નથી પરિણામે તે કરેલા માન કષાયનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવાતું નથી. સંસાર વધે છે. દુઃખ વધે છે.
જ્યાં જ્યાં હું અને મારું આવે ત્યાં માન કષાય છે.
માન કષાયની આધીનતાથી જીવ બીજાની સારી વાત જોઈ શકતો નથી, સાંભળી શકતો નથી, અનુમોદના કરી શકતો નથી. તુરંત પોતાની વાત રજુ કરવા માંડે છે. આ દૂર કરવા એક સરસ ભજન છે.
પગ પગ મુઝે ભૂલાતા આયા, યે મેરા અભિમાન, જીવન પથ પર ભટક રહા હું, રાહ દિખા ભગવાન, ભક્ત રસ્તો શોધે છે. ભગવાનની કૃપાથી થશે કહે છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન, માયા
તેરા સાયા જીસ પર છાયે, વો બંધન સે છૂટે, તેરા પ્યાર મુઝે મીલ જાયે, ચાહે દુનિયા રૂઠે,
| ફિર ના ડર દૂનિયાકા ચાહે મીલે, માન-અપમાન રાહ. પૂ.ઉપા. યશોવિજયજી જણાવે છે કે થોડલો પણ ગુણ પરતણો સાંભળી હર્ષ મન આણરે, આવું જીવનમાં વણવા દરેકે જાતે પ્રયત્ન કરવો પડે છે.
આ ભવમાં કે ભવોભવમાં મેં જે માન કષાય કર્યો-કરાવ્યો-અનુમોદેલ હોય તેની માફી માંગું છું.
મારા દાદા પ્રથમ તીર્થકર, મારા પિતા પ્રથમ ચક્રવર્તી અને હું પ્રથમ વાસુદેવ બનીશ. મારૂ કુળ કેવું ઉત્તમ છે ?
વાત સાચી હોવા છતાં એનું અભિમાન પ્રભુ મહાવીર જેવા જીવને નીચ ગોત્ર કર્મ બંધાવનાર બને છે. કેટલા ભવો સુધી નીચ કુળમાં ભમવું પડે છે. તો ખોટી વાતનું અભિમાન કેટલા ભવ રખડાવે ?
હે પ્રભુ! મેં આ ભવમાં કે ભવોભવમાં મારા, મારા પરિવારના, મારા મિત્રોના, મારી સાથે સંકળાયેલના કોઈ પણ ઉત્કર્ષ કે પુન્યોદયે મળનાર સામગ્રીનું અભિમાન કર્યું, કરાવ્યું હોય કે અનુમોદેલ હોય તેની માફી માંગું છું.
ધર્મ માર્ગમાં આવ્યા પછી શ્રાવકપણા કે સાધુપણામાં આવ્યા પછી મેં તત્ત્વદ્રષ્ટિ કેળવી નહીં. મારા માનેલા ધર્મ-સાધુ સમુદાયના વખાણ કરીને નીચ ગોત્ર કર્મ બાંધ્યું હોય, બંધાવ્યું હોય, અનુમોદેલ હોય તેની માફી માંગું છું. બીજાની અનુમોદના ન કરી તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
મારા માનેલા સાધુ ટુકડી-સમુદાય-ગચ્છ જ સાચા માની બીજા સાધુ-ટુકડીસમુદાય-ગચ્છની નિંદા, ટીકા, તિરસ્કાર કરીને જે નીચ ગોત્ર કર્મ બાંધેલા, બંધાવેલ તથા અનુમોદેલ હોય તેની માફી માંગું છું. I (આઈ) એટીટ્યુડ છોડીને You (યુ) એટીટ્યુડ વાળો બનું.
૮મું પાપસ્થાનક માયા બીજાની કે પોતાની જાતને છેતરવી તે માયા કષાય છે. વર્તમાનકાલીન દુનિયામાં નજર કરતા જોવા મળે છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
સમાધિ મરણ
ક્રોધી માણસ શાંત પડેલો ઘમંડી માણસ નમ્ર બનેલો
૧ રૂપિયો ન છુટતો હોય તેવો દાની બનેલો પરંતુ માયા કપટી મનુષ્ય મરણ સમયે પણ સરળ બનેલો ભાગ્યે જ જોવા મળશે.
તેથી એક પ્રાર્થના વારંવાર કરવાનું મન થાય છે. “ભવો ભવ ટળજો, ડાકણ માયા તેહ હું આજ યાચું, બાહ્ય દુઃખો ભલે મળે પણ સરળતાને જ યાચું, સુખી થાઓ મુજ જીવનમાં કપટને કરનાર, નેમીનાથ ચરણસેવા એક છે તારનાર.”
બીજાને છેતરવા, કપટ કરવાના વર્તનને મેં હોંશિયારી માની હોય... છેતરીને આનંદ થયેલ હોય..
મારી નજીકના બીજાને છેતરીને આવેલ હોય તે જાણી, સાંભળી તેને બિરદાવેલ હોય... તેની હું માફી માંગુ છું.
માસક્ષમણને પારણે માસક્ષમણ (૩૦ દિવસ ઉપવાસ) (માત્ર પાણી ૩૦ દિવસ સુધી લેવાનું) કરનાર હોય, પારણામાં રસ કસ વગરનું વાપરતા (ખાતાજમતા) હોય, બહારથી ઉત્કૃષ્ટ સાધુ-શ્રાવકની ક્રિયાઓ કરતા હોય, પરંતુ અંદરથી માયાવી છે, કપટી છે તે સંસારથી મુક્ત થતા નથી. હજુ અનંતા જન્મ મરણ તેને કરવાના છે.
તો પછી... મારામાં તેવો તપ નથી, જ્ઞાન નથી, ક્રિયામાં ઉત્કૃષ્ટ વિધિનું પાલન નથી અને જો હું માયા – કપટ કરીશ તો મારે કેટલો સંસાર ભમવો પડશે, ક્યારે જન્મમરણથી મુક્ત બનીશ ???
હે પરમેશ્વર ! આ ભવમાં કે ભવોભવમાં મેં જે કાંઈ માયા-કપટ કરેલ હોયકરાવેલ હોય તથા અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
ત્રણે કાળમાં અવસર ઉત્પન્ન થવા છતાં જે જીવો માયા કરતા નથી, સરળ રહે છે - તેમને ધન્ય છે, તેમનું જીવન સફળ છે. તેવા જીવોની હું પ્રશંસા કરું છું, અભિનંદન આપું છું, અનુમોદના કરું છું, પ્રભુ કૃપાથી મારું જીવન પણ તેવું
બને.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
35
લોભ - રાગ
૯મું પાપસ્થાનક લોભ પાપનો બાપ એટલે લોભ.
પગથી માથા સુધી હું આ લોભના સંકજામાં છું. જાત ભાતની ઈચ્છાઓ થાય છે તે બધો લોભ છે તેથી હે પ્રભુ મને જે સહજ મળે તે સ્વીકારીને જવું એવું બળ આપો.
જે મળેલ છે તેના દ્વારા કર્મનિર્જરા કરૂં.
આ લોભથી ઉત્પન્ન થતી મારી વૃત્તિઓ ... જેવી કે... મને ધન મળે... મને માણસો આવીને મને... મારી વાત બધા સ્વીકારી લે. મને પદવી (ડીગ્રી) મળે.. હું લોકમાન્ય બનું... મને વિવિધ ખાવાની વસ્તુઓ મળે... કપડા-દાગીનાફર્નીચર મળે... આ બધાના મૂળ જેવો લોભ નાશ પામો... નાશ પામો... નાશ પામો...
ધર્મ સંસ્થામાં, ધર્મ પ્રવૃત્તિમાં... મને ટ્રસ્ટીપણું મળે, હું ધારું તેમ જ ધર્મનાં અનુયાયી ગુરૂવર્ગ કે સેવકવર્ગ કરનારા બને. ધર્મ પ્રવૃત્તિના ભક્તિ સૂત્રો, ભક્તિ ગીતો મને જ બોલવા મળે, વડીલ હોય, ધર્મગુરૂ હોય તે મને જ બધા બોલવાનું કહે.. હું જઉં ત્યાં લોક મેદની મને વીંટળાયેલી રહે વિગેરે વિગેરે લોભ મૂલક વૃત્તિ – પ્રવૃત્તિ નાશ પામો... નાશ પામો....
મારો પુત્રાદિ પરિવાર વધે, મારો શિષ્યાદિ પરિવાર વધે.
મને માનનાર – મારું માનનાર ભક્તવર્ગ વધતો રહે, હોય તેમાંથી ઓછો ન થાય આવી વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિ કર્મબંધ કરનાર છે તે દૂર થાઓ, દૂર થાઓ.
આ ભવ કે ભવોભવમાં મેં જે લોભ કષાય કર્યો, કરાવ્યો તથા અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હું તેની માફી માંગું છું. મારી ઈચ્છા, અપેક્ષાઓ નાશ પામો-નાશ પામો.
૧૦ મું પાપસ્થાનક રાગ જૈન શાસનમાં ૩ પ્રકારનાં રાગમાં બધી જાતના રાગને સમાવિષ્ટ કરેલ છે. ૧. કામ રાગ ૨. સ્નેહ રાગ ૩. દ્રષ્ટિ રાગ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
મોક્ષ માર્ગ સાધવામાં ક્રમસર ત્રણે રાગ એક એક કરતા વધારે સંસારમાં રખડાવનાર છે.
વિવિધ પ્રકારની સંસારીક વસ્તુઓ-જગ્યા-વિજાતિય સાથે ભોગ, અમુક પ્રકારનું ખાવા-પીવા-પહેરવા-ઓઢવાનું ગમે તે બધું કામરાગ.
માતા-પિતા, ભાઈ-બહેન, પુત્રાદિ-મિત્રો વિગેરે પ્રત્યેનો રાગ સ્નેહ રાગ.
દેવ, ગુરૂ, ધર્મમાં મારું જ સાચું, બીજાનું ખોટું આવો જે કદાગ્રહવાળો રાગ તે દષ્ટિરાગ.
હું આ જ જગ્યાએ બેસું, મને આ જ વસ્તુ ખાવા પીવા ભાવે, મને આવા માણસો જોડે વાત કરવી ગમે, હું ટી.વી. માં અમુક જ સીરીયલ જોઉં,
આવા કામરાગમાં અનાદિ કાળથી ફસાઈને ઘણા અશુભ કર્મો બાંધેલા છે તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
ખાવું ભૂખ મટાડે છે, પણ આવું જ ગમે.
કપડા ઠંડી-ગરમીમાં રાહત આપે છે, પણ આવા જ જોઈએ... આથી કામરાગની વિટંબણા ધર્મ માર્ગે આવીને પણ ચાલુ રહી.
હું સામાયિક-પ્રતિક્રમણ-વ્યાખ્યાનમાં સાંભળવા જઉં, મને જોવા ગમે એવા મહારાજ સાહેબના વ્યાખ્યાનમાં જઉં.
ભગવાનનાં સ્વરૂપ વિચારી આનંદ પામવાને બદલે ભગવાનની અંગ રચના આંગીમાં જ આનંદ પામું,
સ્તુતિ, સ્તવન, સક્ઝાય વિગેરે બોલતા કે સાંભળતા તેના શબ્દો-અર્થમાં ચિત્ત પરોવવાને બદલે માત્ર સ્વર, માધુર્યમાં આનંદ પામું.
આવી રીતે જ કામરાગમાં આસક્તિ ધરીને મેં મન વચન કાયાથી કર્મ બાંધ્યાબંધાવ્યા-અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
કુટુંબ-જ્ઞાતિ-ગામ-દેશ-મનુષ્યપણું તથા તે તે ભવનું તિર્યચપણું- દેવપણુંનારકીમાં રાગવશ બનીને જે જે અશુભ કર્મો બાંધ્યા, બંધાવ્યા તથા અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વેષ-કલહ
ભવ ભ્રમણ કરતાં તારકપણાને ભૂલીને રાગભાવથી કદાગ્રહી, દૃષ્ટિરાગી બનીને જે દેવ-ગુરૂ-ધર્મની ભક્તિ કરી તેથી જન્મ-મરણથી છુટાયું નહીં. તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
આ ભવ કે ભવોભવમાં જે રાગને વશ બનીને કર્મબંધ કર્યો, કરાવ્યો તથા અનુમોદેલ હોય તેની હું વારંવાર માફી માંગું છું.
નોંધ : આરાધના કરનારે પોતાને જે રાગ થયેલ હોય તે યાદ કરી મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવું.
મને શેમાં રાગ છે તે વિચારીને તેને ઓછો કરવાનો પ્રયત્ન કરવા, છોડવા પ્રયત્ન કરવો. રાગ થઈ જાય તેનું વારંવાર મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવું.
૩૮
૧૧મું પાપસ્થાનક (દ્વેષ)
જ્યાં રાગ છે ત્યાં દ્વેષ છે, રાગ છૂટે એટલે દ્વેષ છૂટી જાય આ સામાન્ય હકીકત છે... છતાં પ્રશસ્ત રાગ વધારતા જઈ દ્વેષ ઓછો કરવા... છોડવા પ્રયત્ન કરી શકાય... ઈર્ષા જન્મ દ્વેષ છોડી શકાય. પાતળો કરી શકાય.
ગુણાનુરાગ વધતો જાય તો દ્વેષ ઘટતો જાય, મારૂં બગાડનાર હું જ છું બીજો કોઈ નથી તે વાત દૃઢ થતી જાય તો દ્વેષ પાતળો થતો જાય.
૪૨ દોષ રહિત વિશુદ્ધ ગૌચરી આવ્યા પછી જો વાપરતી (જમતી ખાતી) વખતે ગૌચરીના પદાર્થ કે વહોરાવનાર પ્રત્યે દ્વેષ થાય તો તેને ધુમ્ર દોષ કહ્યો છે. જેનાથી દિવસે ખાવા છતાં રાત્રી ભોજનનું પાપ લાગે.
જ્યાં ગુણ દેખાય ત્યાં આનંદ, ત્યાં રાગ તથા જ્યાં દોષ દેખાય ત્યાં દોષી પ્રત્યે મધ્યસ્થ ભાવ રહે તો દ્વેષનું જોર તુટતું જાય.
મારા પ્રત્યે ઈર્ષા-દ્વેષ રાખનાર ખૂબ સુખી થાય, ક્ષાયિક ચારિત્ર પામે, મોક્ષે જાય, આવી ભાવના સતત કરતો રહું, જેથી મારો દ્વેષ પાતળો પડતો, ભવાંતરમાં નિર્મળ બને.
આ ભવે કે ભવોભવ કરેલા દ્વેષની હું માફી માંગું છું. ૧૨મું પાપસ્થાનક કલહ
કલહ-ઝગડો દુર્ગતિમાં લઈ જાય છે.
વેરની પરંપરા વધારે છે. સ્વજનને પરજન બનાવે છે. મિત્રને દ્વેષી બનાવે છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૩૯
કલહથી ચિત્ત વ્યાક્ષિપ્ત રહે છે, અશાંતિ રહે છે.
આવો કલહ આ ભવમાં કે ભવોભવમાં મેં કર્યો હોય, ઝગડો કરાવ્યો હોય, ઝગડો કરનારને સારો માનેલ હોય, ઝગડો કરનારની પ્રશંસા કરેલ હોય, ઝગડો કરવામાં ઉત્તેજન આપેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
આપની કૃપાથી હે અંતર્યામી હવે પછી મારે ઝગડો ન થાય.
વ્યવહારમાં કદાચ ઝગડો કરનાર પ્રત્યે પ્રતિકાર કરવો પડે તો પણ હૃદયમાં તેની ભાવદયા ચિંતવનારો રહું.
અજ્ઞાન દશાથી મારી માન્યતા જ સાચી એમ પકડીને બીજા જીવને મેં દુભાવેલ હોય, ત્રાસ આપેલ હોય, મારી નાખેલ હોય, અળખામણો બનાવેલ હોય, તે બધાની હું માફી માંગું છું. તે બધા જીવો ખૂબ સુખી થાય, ચારિત્ર પામે, મોક્ષે જાય... ધર્મના નામે કોઈપણ ભવમાં કલહ કર્યા હોય તેની હું વારંવાર માફી માંગું
છું.
કુટુંબમાં મારૂં ચલણ હોઈ મારી સ્ત્રી કે મારા પતિનું ચલણ હોઈ મેં બીજા સભ્યોને ઝગડો કરી ત્રાસ પમાડેલ હોય, મારા ઝગડાળું સ્વભાવને કારણે બીજો જીવ દાન દેતા અટકી ગયો હોય... તપ કરતા અટકી ગયો હોય.. ભણતા અટકી ગયો હોય... શીલ ન પાળી શકેલ હોય.. વ્રત પચ્ચક્ખાણ ન કરી શકેલ હોય.. ધર્મથી દૂર થયેલ હોય.. અધર્મના પંથે વળેલ હોય... હિંસક બનેલ હોય... ધર્મધર્મી તરફ તિરસ્કૃત ભાવવાળા બનેલ હોય... કુટુંબનાં-ગામનાં-નાતનાં-દેશનાં દ્રોહી બનેલ હોય, દુશ્મન બનેલ હોય.
તે બધા જીવોની હું માફી માગું છું.
તે બધા જીવો જ્યાં હોય ત્યાં ખૂબ સુખી થાય,
મારા પ્રત્યે ભવાંતરમાં તે જીવો પ્રતિકુળ વર્તન કરે તો પણ હું તેમના પ્રત્યે મૈત્રીભાવવાળો રહું.
પરમાત્માની કૃપા ઉતરો કે હવે પછી હું કોઈ જોડે કલહ નહી કરું. થઈ જાય તો તુરંત સાવધ બનીને તેની માફી માંગું, તેનું ભલુ ઈચ્છું.
૧૩ મું પાપસ્થાનક અભ્યાખ્યાન
વાણી સ્વાતંત્ર્ય (વાણી સ્વછંદતા) સમાચાર માધ્યમોના ચક્કરમાં ચઢીને આ પાપસ્થાનકનું સેવન વધતુ જ જાય છે અને મોટાભાગના જીવો-સમાજ સુધારકો
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભ્યાખ્યાન-પશુન્ય કટાર લેખકો-ધર્મ ઉપદેશકો આ પાપ સ્થાનકનું સેવન છે તે વિચારતા નથી પછી માને કેવી રીતે ? અને ન માને તેથી તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ માંગે કેવી રીતે?
બીજાને આળ દેવું, કલંક દેવું તે અભ્યાખ્યાન છે. કોઈની વાત સાંભળીને કે છાપા-ટી.વી.માં જોઈને તેને સાચું માનીને બીજાના મોઢે. આ માણસ આવો જ છે, આ વાત આમ જ છે, આ ગામ આવું જ છે, આ સંસ્થા આવી જ છે. દા.ત. સીનેમાની લાઈનમાં બધા વ્યભિચારી જ હોય છે. પોલીસો બધા હપ્તા ખાનાર જ હોય છે. નેતાઓ બધા ભ્રષ્ટાચારી જ છે.
આવા બધા વિધાનો અભ્યાખ્યાન પાપસ્થાનકનું સેવન છે. કોઈના વિષે આપણે જે બોલીએ તેમાં આવું જુદું આળ, કલંક કેટલું આવે?
આ ભવમાં કે ભવોભવમાં મેં જુઠા આળ દીધા હોય, દેવડાવ્યા હોય, દેતાની અનુમોદના કરી હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હું તેની માફી માંગું છું.
૧૪ મું પાપસ્થાનક પૈશુન્યા પશુન્ય એટલે ચાડી-ચુગલી. બીજાની ગેરહાજરીમાં તેના દોષ બોલવા. જેનાથી લાભ કશો જ નથી, દોષ ઘણો છે,
બીજાની લીટી ભુસીને પોતાની લીટી મોટી બનાવવાથી પરંપરાએ નુકશાન જ વધારે છે.
આવો પિશુનતાની ટેવવાળો તેલ વગરના તલ જેમ ફોતરા કહેવાય તેવો નિઃસ્નેહી હોય છે. ગમે તેટલું તેનું ભલું કોઈ કરે પણ એક વસ્તુ ધારેલી ન થાય કે તુરંત ભલુ કરનારની ચાડી શરૂ કરી દે છે.
બીજાની ગેરહાજરીમાં એના મર્મ ઉઘાડા કરનારને એમ હોય છે કે ક્યાં કોઈને ખબર પડે છે ? પરંતુ સાચી વાત એ છે જેની ચાડી કરે તેની સાથે વેરબંધ પડતો જાય છે. અનેક ભવ સુધી આ વેર ચાલુ રહે.
નીગોદથી આજ સુધીના ભવમાં જાણતા કે અજાણતા કોઈપણ જીવની ચાડી-ચુગલી કરી, કરાવી, તથા અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હું તેની માફી માંગું છું. તે જીવો જ્યાં હોય ત્યાં સુખી થાય. મારી સાથે તેમને અને તેમની સાથે મારે વેરભાવ ન રહે.
મારી ચાડી-ચુગલી આ ભવમાં કે કોઈ ભવમાં બીજાએ કરેલ હોય તેને હું
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
માફી આપું છું. મારા નિમીત્તે તેમણે બાંધેલ કર્મો નાશ પામો. પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને તે ખપાવી દે. તે કર્મો તેમને સંતાપ કરનાર ના બને.
૧૫ મું પાપસ્થાનક રતિ-અરતિ
મનને ગમે તેવું મળે, મનને ગમે તેવું દેખાય, મનને ગમે તેવું સંભળાય, ત્યારે થતો ભૌતિક આનંદ અને મનને ના ગમે તેવું મળે, દેખાય, સંભળાય ત્યારે થતો શોક, એટલે રિત-અરિત. રિત આનંદ (ભૌતિક), અરિત શોક. જીવનમાં અનુકુળતામાં આનંદ અને પ્રતિકુળતામાં શોક ચાલુ છે. ‘અનુકુળતામાં ખુશ થતો, પ્રતિકુળતા ગમતી નહીં, દિન રાત જાતા એમ મારા, રિત ને અરિત મહીં, જે પાપ સ્થાનક પંદરમું, તે દૂર કરવા વિચારજો, હે નેમિનાથ જીનેન્દ્ર, મારી પ્રાર્થના સ્વીકારજો.’
=
૪૧
=
છે.
કેટલાક ગૃહસ્થો જઈને સાધુને પુછે છે કે ક્રિકેટની રમત જોવામાં શું પાપ ? આ તો નિર્દોષ આનંદ છે ? કેટલી અજ્ઞાનતા છે ? જેમાં સતત પંદરમાં પાપ સ્થાનકનું સેવન છે, તેમાં નિર્દોષ આનંદ માને છે.
પોતાને ગમતો ખેલાડી રન કરે તો આનંદ, આઉટ થઈ જાય તો શોક, સામે વાળા આઉટ થાય તો આનંદ, રન કરે તો શોક...લેવા દેવાનું કશું નહીં... જીતે કે હારે રમનારને રૂપિયા મળવાના જ છે ને !
ક્રિકેટ કે કોઈપણ રમત મોટે ભાગે તિ-અરિત પાપ સ્થાનકનું સેવન હોય
તે પ્રમાણે સાંભળવામાં, ખાવામાં રિત-અરિત ચાલુ છે.
અત્યાર સુધી થયેલા ભવોમાં તેમજ આ ભવમાં મેં રતિ-અતિ પાપ સ્થાનકનું સેવન કર્યું, કરાવ્યું તથા અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
આરાધકે વ્યક્તિગત પોતાને જેમાં વિશેષ રતિ-અરિત થયેલ હોય તે યાદ કરીને તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવું. તે રિત-અરિતમાં સમભાવ રહે તેવો પ્રયત્ન કરવો.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
૧૬ મું પાપસ્થાનક પર-પરિવાદ
પર પરિવાદ
નિંદા. બીજાના સાચા કે ખોટા દોષને બોલવા તે નિંદા છે.
બીજાના ગુણોથી ઈર્ષાવશ મેં નિંદા કરી હોય, બીજાની સમૃદ્ધિથી બળતરા કરીને મેં નિંદા કરી હોય, કોઈ પાસે સાંભળેલી વાતને વધારીને મેં નિંદા કરી હોય, દ્વેષથી બીજાને નીચો દેખાડવા, અળખામણો કરવા નિંદા કરી હોય, મારી દુકાનનો માલ વેચવા બીજા દુકાનદારની નિંદા કરી હોય... મને નોકરી મળે- નોકરીમાં પ્રમોશન મળે માટે નિંદા કરી હોય... મને અમુક છોકરી કે છોકરો મળે માટે બીજાની નિંદા કરી હોય... કશા જ કારણ વગર નિંદા કરી હોય..
પર પરિવાદ-માયા મૃષાવાદ
=
-
આ નિંદાના કુસંસ્કારો વશ થઈને ધર્મ માર્ગમાં આવ્યા પછી હું જ ધર્મિષ્ઠ મને જ ધર્મની ખબર પડે- લોકો મને જ સારો માને તેવી કુ-ઈચ્છાથી બીજા ધર્મ કરનારની નિંદા કરી હોય. બીજાને ધર્મની ખબર જ નથી એવું ઠસાવવા નિંદા કરી હોય.. હું ન માનતો કે પાળતો હોઉં એ ધર્મ કરનાર બીજાના સારા ગુણોનો અપલાપ કરેલ હોય.. જાહેર પ્રસંગે ભેગા થયેલા વક્તાઓનાં પૂર્વે બોલી ગયેલા વક્તાની વાતને તોડવાનો કે કાપવાનો ધંધો કરેલો હોય...ગુણાનુવાદ સભામાં જે તે અવસાન પામેલના ગુણ ગાવાને બદલે એના નામે પોતાના કે પોતાના ગુરૂઓના કે પોતાના સમુદાયના ગુણ ગાયેલા હોય તે બધાનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્, તેની હું માફી માંગું છું.
આ ભવમાં કે ભવોભવમાં જાણતા-અજાણતા નિંદા કરી હોય, કરાવી હોય કે અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
મારી નિંદા જે કરતા હોય તે જીવો સુખી થાય, ધોબી પૈસા લઈને કપડા ધુએ છે. પરંતુ મારી નિંદા કરનાર તો પોતાની જીભેથી મારા અશુભ કર્મો વે છે. ૧૭ મું પાપસ્થાનક માયા-મૃષાવાદ
એકલી માયા (કપટ) કે એકલો મૃષાવાદ (જુઠ) જીવને સમાધિ મરણથી દૂર કરે છે તો પછી તે બંને ભેગા થાય ત્યારે તે માયા મૃષાવાદ કેટલા ભવ વધારે ? અજ્ઞાનતાથી જુઠું બોલનાર (મૃષાવાદી) ઓછા ચીકણા કર્મ બાંધે છે કેમકે જ્ઞાન થતા (સાચી વાત જાણતા) તે મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દે છે. પોતાની વાત ખોટી જાણતો હોવા છતાં કોઈ સાચી વાત જણાવે તે માનવા, સ્વીકારવા તૈયાર થતો
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૪૩
નથી પરંતુ દંપૂર્વક પોતાની ખોટી વાતને જ સાચી સાબીત કરવા, સાચી તરીકે બીજાના મગજમાં બેસાડવા પ્રયત્ન કરે છે અને જે સાચો છે, જે વાત સાચી છે તેને ખોટી ઠેરવવા પ્રયત્ન કરે છે. આ માયા મૃષાવાદ છે.
જેન શાસનમાં આવા માયા મૃષાવાદીનાં તપનો ચોર, શ્રુતનો ચોર વિગેરે પ્રકાર પાડેલ છે.
ભવભ્રમણ કરતા મેં આ ભવમાં કે બીજા કોઈપણ ભવમાં તપ ન કરવા છતાં મારી જાતને તપસ્વી જણાવેલ હોય, શ્રત ન હોવા છતાં જ્ઞાની તરીકે મને સ્થાપેલ હોય, વૈયાવચ્ચ ન કરતો હોવા છતાં વૈયાવચ્ચી છું એવો દંભ કરેલ હોય.. જેની પાસે ભણેલ હોઉં તેનું નામ છુપાવેલ હોય... મને જેમણે અભ્યાસ કરાવેલ છે તેમને મેં ભણાવેલ છે એવું બોલેલ હોઉં...મારામાં જે ગુણ નથી તે છે એવું દેખાડવા કોશીષ કરી હોય... મારામાં જે દોષ હોય તે દોષ છે જ નહીં તેવું લોકોના માનસમાં બેસાડવા પ્રયત્ન કરેલ હોય.
આવો કોઈપણ રીતે માયા મૃષાવાદ મેં મનથી-વચનથી તથા કાયાથી સેવેલ હોય તેનું અનંતાનંત વાર વિચરંતા તીર્થકરો – અનંતા સિદ્ધો-જ્ઞાની સાધુઓ-અવધિ જ્ઞાની દેવતાઓ તથા મારા આત્માની સાક્ષીએ મિચ્છા મિ દુક્કડમ્...મિચ્છા મિ દુક્કડમ્-મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
૧૮ મું પાપસ્થાનક મિથ્યાત્વ મિથ્યાત્વ એટલે અજ્ઞાન-ઉંધુ જ્ઞાન. મિથ્યાત્વ એટલે સાચાને ખોટું માનવું અને ખોટાને સાચું માનવું.
કોઈપણ પ્રકારની સાંસારિક-પોદ્ગલિક ઈચ્છાથી દેવ-ગુરૂ-ધર્મની ભક્તિઆરાધના-તપ-જપ વિગેરે કરવા તે મિથ્યાત્વ.
દેવ-ગુરૂ-ધર્મની ભક્તિ-આરાધના-તપ-જપ વિગેરે માત્ર જન્મ-મરણમાંથી છુટવાની બુદ્ધિથી કરવાના હોય.
મિથ્યાત્વનો સંબંધ વૃત્તિ સાથે છે, પ્રવૃત્તિ સાથે નહીં. દેવતત્ત્વ-ગુરૂતત્ત્વધર્મતત્ત્વ તારનાર છે.
આ વાત સમજે નહીં, ભૂલો પડે. કોઈ એક જ ગુરૂ કે ટુકડી કે સમુદાય કે ગચ્છનો રાગી બને તે મિથ્યાત્વી છે.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વ
જૈનશાસન ગુણપ્રધાન છે, વ્યક્તિપ્રધાન નથી. ગુરૂતત્ત્વ તારનાર છે, વ્યક્તિગુરુ
નહીં.
જે ગુરુ બીજા જીવને પોતાનો વ્યક્તિરાગી બનાવે છે તે ગુરુ પોતે પણ સંસારમાં ડુબે છે અને તેનો બનાવેલો રાગી જીવ પણ સંસારમાં ડુબે છે.
હે જિનેશ્વર દેવ! મારી અલ્પ બુદ્ધિથી કોઈપણ ભવમાં મેં રાગ-દ્વેષી-અજ્ઞાની એવા દેવ-ગુરૂ-ધર્મને મારા તારણહાર, જન્મ-મરણથી છોડાવનાર માન્યા, મનાવ્યા કે અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
જેમણે રાગ દ્વેષ જીત્યા છે, જે કર્મના બંધનથી સર્વથા મુક્ત થઈ ગયેલ છે તેવા દેવ... રાગ-દ્વેષથી મુક્ત થવા પ્રયત્ન કરતા, મુક્ત થવાનો ઉપદેશ દેતા એવા ગુરૂ..રાગ દ્વેષથી મુક્ત થવાનું શીખવતો ધર્મ.
આવા દેવ-ગુરૂ-ધર્મ દ્વારા રાગ-દ્વેષથી મુક્ત થવાનો પ્રયત્ન કરવાનો હોય તેને બદલે મિથ્યાત્વને વશ થઈને સાંસારીક સુખને માટે આવા મોક્ષમાર્ગ દાતાર દેવની ભક્તિ-સ્તવના-સ્તુતિ કરી હોય તેની હું માફી માંગું છું.
ગુરૂની પાસે સાંસારિક સુખ માટે આશીર્વાદ લેવા ગયેલ હોઉં તેની માફી માંગું છું. સાંસારિક સુખ માટે ગુરૂ પાસે વાસક્ષેપ કરાવેલ હોય તેની માફી માંગું છું... માંગલિક સાંભળેલ હોય તેની માફી માંગું છું... સાંસારિક સુખ માટે મારે ઘેર ગુરૂના પગલા કરાવેલ હોય, દુકાને, ફેક્ટરીએ પગલા કરાવેલ હોય, તેની માફી માંગું છું.. સમાજમાં માન-પાન મેળવવા દેવ કે ગુરૂની ભક્તિ કરેલ હોય તેની માફી માંગું છું.
દિકરા-દિકરી પરણાવવા, માન મેળવવા, ધંધો-પૈસો મેળવવા માટે મેં દાન કરેલ હોય, તપ કરેલ હોય, શ્રુત ભણેલ હોઉં, સાધર્મિક ભક્તિ કરેલ હોય, પ્રતિક્રમણ-પૂજા-પૌષધ કરેલ હોય, સંઘ કાઢેલ હોય, રતિભાર પણ આત્મકલ્યાણની બુદ્ધિ ન હોય તેની હું માફી માંગું છું.
આ રીતે લૌકિક-લોકોત્તર બંને મિથ્યાત્વને વશ થઈને મેં જે કાંઈ મન-વચનકાયાથી કરેલ, કરાવેલઅનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડ-હું તેની માફી માંગું છું.
અઢારે પાપસ્થાનકોનું આ ભવમાં કે ભવોભવમાં મેં જે કાંઈ સેવન કર્યું, કરાવ્યું તથા અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
તે સેવેલ પાપસ્થાનકના પરિપાક રૂપે જે કાંઈ પ્રતિકુળતા - દુઃખ આવે તેને હે ભગવાન ! આપની કૃપાથી શાંતિથી સહન કરનારો બનું. અઢારે પાપસ્થાનકથી બચવા પ્રયત્ન કરવા છતાં જે પાપસ્થાનક સેવાઈ જાય તેનો હૃદયપૂર્વક પશ્ચાત્તાપ કરનારની હું અનુમોદના કરૂં છું.
૪૫
(૬) દુષ્કૃત ગર્ભા
જેનાથી જીવનો સંસાર વધે-દુઃખમય ભવો થાય તેવી મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિ તે બધું દુષ્કૃત છે. તેવા દુષ્કૃતોની આત્મ સાક્ષીએ, પરમાત્મ સાક્ષીએ, સંઘ સાક્ષીએ કબુલાત કરવી. મેં આ ભૂલ કરી છે તેની હું માફી માંગું છું. આવું વિચારવું, આવું બોલવું તે દુષ્કૃત ગહ છે.
આવી દુષ્કૃત ગહ વારંવાર જીવનભર થતી રહે તે ખૂબ જરૂરી છે... કારણ ?.... શાસ્ત્રોમાં, ગ્રન્થોમાં આવે છે કે તત્કર્મમનાલોચ્ય તે કર્મની આલોચના-પશ્ચાત્તાપ-માફી ન કરી અને મરણ આવી ગયું તો ઘણા ભવો સુધી તે દુષ્કર્મ જીવને દુઃખદ સ્થિતિ સર્જે છે પરંતુ ભૂલ થતાની સાથે જો જેટલું બને એટલું ઝડપી તેની આત્મ સાક્ષીએ, પરમાત્મ સાક્ષીએ માફી માંગી લે છે, પશ્ચાત્તાપ કરે છે તો તે દુષ્કર્મ નબળું પડી જાય છે. જીવને સામાન્ય દુઃખ આપી અથવા જરાપણ દુઃખ ન થાય તેમ ખરી જાય છે. (નિર્જરી જાય છે.)
માટે દુષ્કૃત ગર્હા-થયેલી ભૂલોની માફી માંગવાનું વારંવાર સતત કરવા જેવું
છે.
=
દુષ્કૃત ગહ-ભૂલની માફી માંગવા-વિચારવાથી બીજા જીવ જોડે વેર નબળું પડે છે કે સર્વથા નાશ પામે છે... સામો જીવ વેર પકડી રાખે તેવું બને પરંતુ હૃદયપૂર્વક ગહ કરનાર વેર નબળું પડે છે.
દુષ્કૃત ગહ કરતા રહેનારને માનસિક શાંતિ રહે છે, ડીપ્રેશન આવતું નથી, એટેક આવતો નથી, વિષમ પરિસ્થિતિ શાંતિથી પસાર કરી શકે છે. ઈર્ષા થતી નથી. બહુમાન થાય છે.
પરમ તારક પરમાત્માની કૃપાથી મારે સતત દુષ્કૃત ગહં થતી રહો. થયેલ કે થતી ભૂલની વારંવાર હૃદયપૂર્વક માફી માંગતો રહું.
દહેરાસરજીમાં જુગાર રમેલ હોઉં, ચકલા-કબુતર વિગેરેના ભવમાં દહેરાસરજીમાં
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
દુષ્કૃત ગણ્યું
મૈથુન સેવન કરેલ હોય, દહેરાસરજીમાં ખાધું-પીધું હોય, ઉંઘ કરેલ હોય તે બધાની
હું માફી માંગું છું.
દહેરાસરજીમાં હાંસી-મજાક કરેલ હોય, કોઈને ભય પમાડેલ હોય તેની માંફી માંગું છું.
દહેરાસરજીના ચોગાન કે ઓટલા ઉપર કપડા સુકવેલ હોય, વડી-પાપડી સુકવેલ હોય, પાના રમવાનું થયેલ હોય, તેની હું માફી માંગું છું. કોઈપણ સંસારી પ્રવૃત્તિ થઈ હોય તેની માફી માંગું છું.
દહેરાસરજીમાં સાતતાળી, ખોખો વિગેરે રમતો રમેલ હોઉં તેની હું માફી માંગું છું... દહેરાસરજીની અંદર ચકલી-કબુતર-ગિરોળી-ખિસકોલી–ઉંદર વિગેરેના ભવમાં માળા બાંધેલ હોય, ક્રિડા કરેલ હોય, બચ્ચાને જન્મ આપેલ હોય. બિલાડી જેવા ભવોમાં દહેરાસરજીમાં તેને મારી નાખી ભક્ષણ કરેલ હોય તેની માફી માંગું છું.
દિક્ષા-વડીદિક્ષા-પદવી-વ્રતોચ્ચારણ-ઉપધાનતપની માળારોપણ-પૂજા-પૂજન વિગેરે પ્રસંગોમાં સામે શ્રી અરિહંત પ્રભુ બિરાજે છે તેથી હાલ દહેરાસરજીમાં હું છું તે ભૂલી જઈને હાંસી-મજાક-વિવાદ-વિતંડાવાદ-સંસારની વાતો-બીજાના કપડાદાગીના-ટાપટીપની ટીપ્પણીઓ કરેલ હોય. રાજકથા-દેશકથા-સ્ત્રી (પુરુષ) કથાભોજન કથા કરેલ હોય, ભગવંત સામે ઘરની માફક બેસેલ કે સુવેલ હોઉં એ બધાની હું માફી માંગું છું.
વીતરાગ સર્વજ્ઞના વચનોમાં શ્રદ્ધા ન કરી, કરાવી હોય.
હું જે ક્રિયા કરતો હોઉં તે જ વીતરાગ સર્વજ્ઞ પ્રણિત છે એવી માન્યતા રાખેલ હોય, બીજાને એવું સમજાવેલ હોય, મારી વાત ન માને તેને મિથ્યાત્વી ગણેલ, ગણાવેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
દેવ-નારકી-મનુષ્ય-તિર્યંચ ચારે ગતિમાં નવું સમ્યક્ત્વ જીવ પામે છે તે વાતો સમજાવવા-સમજવાને બદલે હું કે મારી ટુકડી-મારા સમુદાયને – હું જેને ગુરૂ માનું તેને જ માને તો સમકીતિ, નહીં તો મિથ્યાત્વી આવું સમજાવેલ હોય, પ્રરૂપણા કરેલ હોય, લખેલ, લખાવેલ હોય તેની માફી માંગું છું. આવું કરીને, બોલીને, લખીને જે જે જીવોને મેં સન્માર્ગના નામે ઉન્માર્ગે ચઢાવેલ હોય તે બધા જીવોની હું માફી માંગું છું. તે બધા જીવો જ્યાં હોય ત્યાં સત્ય ધર્મને પામવાવાળા થાય. શુદ્ધ સમ્યક્ત્વી બને.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૪૭
મારા ભરાવેલ પ્રભુ પ્રતિમાજી કે મારું બંધાવેલ જિનાલય હોય તેમાં હું જ પહેલા પ્રક્ષાલ કરું કે હું જ પહેલા પૂજા કરું એવી પ્રવૃત્તિથી બીજાને પ્રક્ષાલ-પૂજા વિગેરેનો અંતરાય કરેલ હોય, બીજા જીવને દુભાવેલ હોય કે એ નિમિત્તે તેમની પરમાત્મ ભક્તિ બંધ થઈ ગઈ હોય તે બધાની હું માફી માંગું છું.
હું દર્શન-પૂજા-સ્તુતિ-સ્તવના વિગેરે કરતો હોઉં ત્યારે બીજા વચ્ચે આવીને ઉભા રહે કે મોટેથી સ્તુતિ વિગેરે કરતા હોય ત્યારે તેને મારા પ્રત્યે દુશ્મનાવટ નથી. મને હેરાન કરવા તે બોલતા નથી તે વાત ભૂલી જઈને મેં દહેરાસરજીમાં મનથી, વચનથી કે કાયાથી રોષ પ્રગટ કરેલ હોય, બહાર જઈને તેમને ક્રોધવાળા વચનો કીધા હોય, તે ઉદ્વેગ મનમાં ભરી રાખેલ હોય તે બધાની હું માફી માંગુ છું. તે જીવોની પણ માફી માંગું છું. તે જીવો જ્યાં હોય ત્યાં સુખી થાય.
તેમની સાથે ક્લેશ કરીને બીજા પાસે મેં મારી બડાઈ કરેલ હોય તેની માફી માંગું છું.
દહેરાસરજીમાં પ્રતિમાજી પડી ગયા હોય, કળશ-નખ વિગેરે પ્રતિમાજીને અડલ-ભટકાયેલ હોય, M.C. માં દહેરાસરજીમાં જવાનું થયેલ હોય, દહેરાસરજીમાં M.C. માં બેસવાનું થયેલ હોય, પહેરેલા વસ્ત્રો પ્રતિમાજીને અડેલ હોય તે બધાની હું માફી માંગું છું.
ટ્રસ્ટી તરીકે રહીને કે અન્ય રીતે પણ દહેરાસરજીની મિલકતનો વહીવટ મારા સ્વાર્થ માટે કરેલ હોય, તે મિલકત દ્વારા સીધી કે આડકતરો મારો સ્વાર્થ સાધેલ હોય, વ્યક્તિગત સાધુની માલિકી કે હકુમતના દહેરાસરજીમાં રકમ આપીને તેમના કુમાર્ગને પોષણ આપેલ હોય, તેવા પ્રકારની બોલી-સોદાબાજી કરી-કરાવીને ચાતુર્માસ કરાવેલ હોય તે બધાની માફી માંગું છું.
સમાજમાં માનપાન મેળવવા, વટ પાડવા, બીજાને હીણો કરવા પરમાત્માની ભક્તિ વિગેરેની બોલી બોલેલ હોઉં, કલાકો સુધી ભક્તિ કરેલી હોય, તીર્થયાત્રા કરી હોય, કરાવી હોય, સંઘ કઢાવેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
ધર્માદા મિલકત બેંકમાં મૂકી મારા ધંધામાં મેં લોન લીધી હોય, મારા લાગતાવળગતાને નોકરી અપાવેલ હોય તેની માફી માંગું છું.
હું બિલ્ડર તરીકે ધંધો કરતો હોઉં અને મારા બનાવેલ મકાન વેચવા જિનમંદિર ઉભું કરી પૈસા કમાયો હોઉં તેની માફી માંગું છું.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
દુષ્કૃત ગણ્યું
સાધુપણામાં ઉપદેશ આપીને કે શ્રાવકપણામાં મેં ગૌતમસ્વામિની મૂર્તિ ગુરૂ આકારે દહેરાસરજીમાં પધરાવેલ હોય, તેની પૂજા-પ્રક્ષાલ થતા હોય કે દહેરાસરજીમાં ભગવાનની ભક્તિના દ્રવ્યમાંથી થતા હોય તેની હું માફી માંગું છું.
મેં દહેરાસરજીમાં પરમાત્માની મૂર્તિ કરતા દેવ-દેવીની મૂર્તિ મોટી બેસાડેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું. દહેરાસરજીમાં લગભગ ૩૦૦/૪૦૦ વર્ષ પહેલા દેવદેવી ભાગ્યે જ જોવા મળે છે. પછી જે દેવ દેવી હોય છે તેમાં મૂળનાયકજીના યક્ષ-યક્ષિણિ હોય છે. વર્તમાન કાળે ચાલેલ લોક હેરી જેવી પ્રવૃત્તિમાં પડીને મેં મૂળનાયકજીના યક્ષ-યક્ષિણિ હોય નહીં અને પદ્માવતી-ચક્રેશ્વરી-માણિભદ્ર-ઘંટાકર્ણનાકોડા ભૈરવ વિગેરે બેસાડેલ હોય તેની માફી માંગું છું.
પૂર્વકાલીન પરમાત્માની પાટ પરંપરાએ થયેલ પ્રતાપી પટ્ટધરોમાં ભાગ્યે જ કોઈનું ગુરૂમંદિર જોવા મળે છે. પરંતુ વર્તમાન કાળે ચાલેલ વ્યક્તિરાગ-સમુદાય વ્યામોહને વશ થઈને મેં કોઈ ગુરૂમંદિર બનાવેલ હોય કે ગુરૂમૂર્તિ પધરાવેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હું તેની માફી માંગું છું.
બધા તીર્થંકર પ્રભુની ભક્તિ એકાંત કલ્યાણકારી છે તેમ માનવા-મનાવવાને બદલે મને અમુક ભગવાન શુભ છે. અમુક ભગવાન અશુભ છે આવું માની-મનાવી જે આશાતના-અવહેલના કરી, કરાવી, અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. દા.ત. જ્યોતિષ પ્રમાણે અમુક રાશિવાળી વ્યક્તિ કે અમુક રાશિવાળા ગામને અમુક ભગવાન મૂળનાયકજી તરીકે શુભ અમુક ભગવાન અશુભ છે, આવી હળાહળ અસત્ય માન્યતા માની-મનાવી-લખી-લખાવી કે બોલેલ-બોલાવેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું. કોઈપણ રાશિવાળી વ્યક્તિ કોઈપણ રાશિવાળા ગામમાં કોઈપણ તીર્થંકર બિરાજમાન કરી, ભક્તિ-બહુમાન કરે તેને અવશ્ય લાભ થાય, થાય ને થાય જ. ભગવાન અશુભ તેવું બોલવું કે લખવું નહીં પરંતુ તેવું વિચારવું તે પણ અશુભ કર્મબંધ કરાવે.
H•
કોઈ ભગવાનના વર્ષો સુધી દર્શન-પૂજા કરેલા હોય... કોઈ ભગવાનના દર્શનમાત્રથી જીવનમાં પરિવર્તન આવેલ હોય... કોઈ ભગવાનનું જીવન-કવન સાંભળી કે વાંચીને સન્માર્ગે ગમન થયેલ હોય. તે તે ભગવાનનું નામ સાંભળતા પણ આનંદ થતો હોય ત્યારે કોઈપણ દિવસે તિથિ-વાર-ચોઘડીયું-રાશિ કશું જ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૪૯
જોયા વગર તે ભગવાનને બિરાજમાન કરી ભક્તિ કરે તો અવશ્ય લાભ જ થાય છે.
કારણ ?? આમાં માત્ર પરમાત્મા પ્રત્યે શ્રદ્ધા અને સમર્પિતતા હોય છે
જ્યોતિષના થોથા-પોથા ઉથલાવનાર
જૂનો ન્યાય-નવો ન્યાય ભણેલા પોથી પંડિતો શ્રદ્ધહીન - શ્રદ્ધાભ્રષ્ટમિથ્યાભિમાની હોઈ, તર્ક-કુતર્ક-વિતર્ક જ કરી શકે છે. સમ્યક તત્ત્વ પામતા નથી.
વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવંતની નજરે મેં જે કાંઈ આશાતના કરી-કરાવી-અનુમોદેલ હોય, કરતો-કરાવતો-અનુમોદતો હોઉં. ભવિષ્યમાં કરૂં-કરાવું-અનુમોદું તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમિચ્છા મિ દુક્કડમિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હું તેની માફી માંગું છું.
છદ્મસ્થપણે વિચરતા તીર્થકરને ખરપૃથ્વીપણે રહેલા મારા જીવ વડે ઉપસર્ગપરિષહ થયેલ હોય,
અપ્લાયમાં રહેલા મારા જીવ વડે ઠંડી કે ગરમીનો પરિષહ થયેલ હોય,
તેઉકાયના ભવમાં રહેલા મારા વડે તીર્થંકર પ્રભુને તપાવેલ હોય, (દા.ત. પ્રભુ મહાવીરના બે પગ વચ્ચે અગ્નિ પેટાવી રસોઈ કરેલી)
વાઉકાયના ભવમાં મારા વડે ઠંડી કે ગરમીનો પરિષહ કર્યા હોય.
વનસ્પતિકાયના ભવમાં કાંટા વિગેરેના મારા જીવ દ્વારા તીર્થકરને પરિષદ થયેલ હોય,
જળો-માંકડ-મચ્છર-ચાંચડ-વીંછી વિગેરે ભવમાં મેં છદ્મસ્થ પરમાત્માને પરિષહ દીધેલ હોય.
પરમાધામીના ભાવમાં હોંશથી કે દુઃખથી તીર્થકરના જીવને ત્રાસ આપેલ હોય,
દેવના ભવમાં આભિયોગિક કે મારી નિશ્રામાં જન્મેલ તીર્થકર થનાર દેવને મેં આજ્ઞાદિ કરેલા હોય,
તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયના ભવમાં છદ્મસ્થપણે વિચરતા તીર્થકરને ઉપસર્ગ-પરિષહ કરેલ હોય તે બધાની હું માફી માંગું છું.
પૂ.ઉપાધ્યાયજી યશોવિજયજી મ.સા. ચેતન જ્ઞાન અજવાળિયે' નામની સક્ઝાયમાં
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
૨૩ મી ગાથામાં સરસ જણાવે છે કે
ગુરૂ તણા વચનને અવગણી, થાપીયા આપ મત જાલ રે બહુ પરે લોકને ભોળવ્યા, નિંદીએ તે
તિહું કાલ રે
ચેતન જ્ઞાન અજવાળીએ
દુષ્કૃત ગણ્યું
સાધુપણામાં, શ્રાવકપણામાં કે ગમે તે અવસ્થામાં ગુરૂના વચનને અવગણીને પોતાની માન્યતા ફેલાવી ગુરૂની આશાતના-અવહેલના કરી હોય તેની માફી માંગું છું.
ગૃહસ્થપણામાં કરેલ ગુરૂની અવગણના
ઘેર વહોરવા પધારેલ પૂ.ગુરૂ ભગવંત (સાધુ કે સાધ્વી) મને અણગમતા લાગેલ હોય... ઘરમાં વસ્તુ હોવા છતાં દાન દેવાના ભાવ ન થયા હોય... દ્વેષપૂર્વક દાન આપેલ હોય... જે રસોઈ બગડેલ હોય તે આપેલ હોય... દાન આપતા હર્ષ હોય પરંતુ દાન દીધા પછી દુઃખ થયેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
પૂ.ગુરૂ ભગવંતે કોઈ ધર્મકરણી કરવા પ્રેરણા કરી હોય તે સાંભળતા તિરસ્કારદ્વેષ ભાવ થયેલ હોય... બીજો જીવ તે ધર્મકરણી કરવા કે બાધા-પચ્ચક્ખાણ લેવા તૈયાર થયેલ હોય તેને રોકેલ હોય-તમારી બાધા દેવાની ટેવ ખોટી છે.... તમારે કોઈને બાધા નહીં દેવાની... આજકાલ કોઈ બાધા પાળતું નથી તેથી તમે બાધા દઈને પાપમાં પડો છો તેવી વાત કરેલ હોય.... સ્થાનિક શ્રમણોપાસક સંઘમાં ટ્રસ્ટીપ્રમુખ–ચેરમેન જેવો હોદ્દો મળવાથી ભાન ભૂલીને પૂ.ગુરૂ ભગવંત પ્રત્યે પણ સત્તા પ્રદર્શિત કરી તેમની અવહેલનાદિ કરેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
એક ખોટી ફેલાયેલી માન્યતા છે કે સંઘ પચ્ચીસમો તીર્થંકર છે’’ અહીં અમે ટ્રસ્ટી એ જ સંઘ. અમારી આજ્ઞા પ્રમાણે સાધુ-સાધ્વીએ ચાલવાનું હોય. સંઘની એટલે કે અમારી ટ્રસ્ટીની આજ્ઞા ન માને તે સાધુ-સાધ્વીને સાધુ-સાધ્વી ગણાય નહીં. આવી તદ્દન ખોટી-અજ્ઞાન ભરેલી માન્યતાને વશ થઈને મેં કોઈપણ પૂ.ગુરૂ ભગવંતની અવહેલના કરી હોય, હુકમ કર્યો હોય, પૂ. ગુરૂ ભગવંતની આજ્ઞામાં શ્રાવક શ્રાવિકા રહે તેને બદલે મેં આજ્ઞા કરી હોય તેની માફી માંગું છું. આજ્ઞા કરાવેલ કે અનુમોદેલ હોય તેની માફી માંગું છું.
હું શ્રાવિકાના ઉપાશ્રયમાં સંભાળ રાખતી હોઉં ત્યારે પૂ. સાધ્વીજી કહે તે મારે
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
કરવાનું હોય તેને બદલે મેં હુકમ કરેલ હોય કે આજે પખીસૂત્ર અમુક જ સાધ્વીએ બોલવાનું, પ્રતિક્રમણ અમુક જ સાધ્વીજીએ ભણાવવાનું, સક્ઝાય અમુક જ સાધ્વી બોલે, આવી મેં જોહુકમી કરી, કરાવી કે અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
મારા હાથમાં સત્તા હોય, અગર મારું સ્થાનિક સંઘમાં લોકો માનતા હોય તેનો મેં દુરુપયોગ કરેલ હોય, આવેલા પૂ. સાધુ-સાધ્વી જોડે મતભેદ પડે કે મારું ધાર્યું ન થાય ત્યારે આવેલા પૂ. સાધુ-સાધ્વી જે કાંઈ આરાધનાદિ કરાવે તેમાં વાંધા વિરોધ કાઢીને આરાધના કરતા જીવોને અટકાવેલ હોય, તે પૂ. સાધુ-સાધ્વી પ્રત્યે લોકોને બહુમાન થતું અટકાવેલ હોય, સાચું છે તે સમજવા છતાં તે પૂ. સાધુસાધ્વી પ્રત્યેના દ્વેષને કારણે તેમનું કીધેલ ન કરેલ હોય, તેમના કહેવાથી ઉંધું કરેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
હું કોઈ પૂ. સાધુ કે સાધ્વી પ્રત્યે વ્યક્તિ રાગી કે સમુદાય રાગી બનેલ હોઉં પછી બીજા સમુદાયના પૂ.સાધુ કે સાધ્વી આવે ત્યારે તેમને જશ ન મળે તેવી વાતો ફેલાવેલી હોય. તેઓ જણાવે તે આરાધનાઓ ન થવા દીધી હોય, કોઈપણ રીતે તેમને સંઘમાં અળખામણા કરેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
મારા પરમાત્માના બધા જ પૂ. સાધુ-સાધ્વી મારા છે એમ માનીને ભક્તિ કરવાને બદલે કોઈ એક ચોક્કસ ગુરૂ કે તેની ટુકડી કે તેનો સમુદાય કે તેનો ગચ્છ જ સાચો બાકીના ખોટા એમ માનીને પોતે માનેલાની ભક્તિ કરી હોય અને બીજાનો તિરસ્કાર, ઉપેક્ષા કરેલા હોય તેની હું માફી માંગું છું.
ચોક્કસ ગુરૂના વ્યક્તિરાગ કે દૃષ્ટિરાગના કારણે માનેલા ગુરૂ કે તેના સમુદાયના પૂ.સાધુ-સાધ્વીના દોષો ગુણરૂપે માનેલ-મનાવેલ હોય, તે સિવાયના સમુદાયના પૂ.સાધુ-સાધ્વીના ગુણ પણ દોષરૂપે માનેલ-મનાવેલ હોય તેની માફી માંગું છું.
પૂ. ગુરૂ ભગવંતનો પાંચ પ્રકારનો વિનય રાખવાનો છે. (૧) પૂ. ગુરૂભગવંત (પૂ. સાધુ-સાધ્વી) ની ભક્તિ (૨) તેમના પ્રત્યે બહુમાન (૩) તેમના ગુણોની
સ્તુતિ કરવી (પ્રશંસા-અનુમોદના) કરવી (૪) અવગુણ ઢાંકવા (૫) આશાતના ન કરવી.
મેં કોઈપણ ભવમાં આ પાંચ પ્રકારનો વિનય ન કર્યો હોય, કરતાને રોકેલ હોય, વિનય કરનારની નિંદા, તિરસ્કાર કરેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુષ્કૃત ગ કોઈની પણ ભૂલ થાય તો તેની નિંદા કરવાની ના પાડેલ છે તેથી પૂ. ગુરૂ ભગવંત કે ઉત્તમ ગૃહસ્થની કદાચ કર્માધીન ભૂલ થાય તો તે ઢાંકવી જોઈએ. તે વાત કરનારને રોકવા જોઈએ તેને બદલે મેં તેવી ભૂલ કરનાર પૂ. ગુરૂ ભગવંતને જાહેરાત કરી કરીને, ન જાણતા હોય તેમને જણાવ્યા કરીને જે અવિનય કરેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
અવગુણ ઢાંકવા એટલે એવો અર્થ નથી થતો કે અવગુણ છાવરવા, પરંતુ ગંભીરતા અને સમજણ વગરના જીવો આવું સાંભળીને ધર્મ ક્રિયા, દેવ-ગુરૂ વિગેરેના દ્વેષી બની સંસારમાં દુઃખી ન થાય માટે ભૂલ કરેલ પૂ. ગુરૂ ભગવંતની વાતને ઢાંકીને સમજદાર શ્રાવકે સુધારવા પ્રયત્ન કરવાનો છે તે વાત છાપે કદિ ચડાવાય નહીં. કેમ કે કેટલાક બાળ જીવો તેનાથી બધા જ પૂ. ગુરૂ ભગવંત પ્રત્યે અભાવ, દ્વેષ, તિરસ્કારવાળા બની દુઃખમય સંસારમાં ભટકે છે અને આવી જાહેરાતો કરનાર તેનાથી મિથ્યાત્વી બની અનંત સંસારી બને છે.
પૂ. ગુરૂ ભગવંતની અનુકુળતા મુજબ વર્તવું જોઈએ. તે વાત ભૂલીને હું કહું એટલે મને વાસક્ષેપ નાખી દેવો જોઈએ, હું કહું ત્યાં ઘરમાં કે રોડ પર મને માંગલિક સંભળાવવું જોઈએ, હું મારું તે આદેશ પ્રતિક્રમણમાં મને જ દેવો જોઈએ, મારી ઈચ્છા મુજબ સાધુ-સાધ્વી ના વર્તે તો માંદા હોય તો પણ સામું ન જોવું, આવું વર્તન કરેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
સમજણના અભાવમાં અથવા વ્યક્તિગત ગુરૂના રાગથી, સમુદાયના વ્યામોહથી મેં આવી કંઈપણ અવિનયની પ્રવૃત્તિ કરી, કરાવી કે અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
(“સાધુપણામાં કરેલ ગુરૂ અવગણના”) પરમ તારક ગણધર ભગવંતોના આગમો પ્રમાણે કરવાનું હોય, સમજાવવાનું હોય તેને બદલે વાત વાતમાં મારા ગુરૂ મહારાજે આમ કીધું છે તેવું બોલીને મારા ગુરૂ મહારાજનું મહત્ત્વ વધારવામાં પૂ. ગણધર ભગવંતાદિ પૂર્વના શ્રુતજ્ઞાનીનું નામ મહત્ત્વ મેં નામશેષ કરેલ હોય તો તેની માફી માંગું છું.
પૂર્વ પુરૂષોએ બતાવેલ, પાળેલ માર્ગથી વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણા કરીને લોકોને ઉન્માર્ગે ચડાવેલ હોય.... હું કહું છું તે જ શાસ્ત્ર પ્રમાણે છે તેમ જણાવી બીજા સાધુ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૫૩
બીજા સમુદાય પ્રત્યેનો બહુમાન ભાવ દૂર કરાવેલ હોય, પ્રભુ શાસનના રાગી બનાવવાને બદલે મારા કે મારા સમુદાયના રાગી બનાવેલ હોય તેની માફી માંગું
છું.
પ્રભુએ એક જ સંઘ સ્થાપેલ છે. તેથી... પૂ. સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા એવો સંઘ હોય... તેથી...
સાધુનો કોઈ ભક્ત ન હોય શ્રાવકનો કોઈ ગુરૂ ન હોય
મારા ભગવાનના બધા શ્રાવકો હોય... મારે ભગવાનના શ્રાવક બનાવવાના હોય... મારા ભગવાનના બધા સાધુ મારા ગુરૂ છે તેમનો ગચ્છ-કુલ-ગુણ જુદા હોઈ શકે પરંતુ સંઘ તો એક જ હોય. સમુદાય જુદા હોય. સંઘ જુદો ન હોય.
મેં પાપના ઉદયે એક ગુરૂ તો હોવા જ જોઈએ તેવી જુઠી પ્રરૂપણા કરીને મારૂં ટોળું વધારવા ઉપદેશ આપેલ હોય, લખાણ કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હું તેની માફી માંગું છું.
જેમને આવી રીતે વ્યક્તિ કે સમુદાય રાગી બનાવેલ હોય તેમની માફી માંગું છું. તે જીવો સદ્ધર્મ પામનારા બને, સંઘને માનનારા બને. બધા પૂ. સાધુ-સાધ્વીના ભક્તિ બહુમાનવાળા બને.
વ્યાખ્યાનની પાટ ઉપરથી માત્ર અનુગ્રહ બુદ્ધિથી વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવંતની કહેલી વાત કહેવાને બદલે મેં મારી બુદ્ધિ-તર્ક લગાડીને શાસ્ત્રના અવળા અર્થ કરીને સમજાવેલ હોય... મારી વાતમાં હા જી હા ન કરનારા કે સામે પ્રશ્ન પુછનારને મેં ઉતારી પાડેલા હોય, હાંસી પાત્ર બનાવેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
ઉપધાન-સંઘ-સંસ્કાર સત્ર-શિબિર-યુવા મિલન આવી કોઈપણ પ્રવૃત્તિ અંગે આદેશ પ્રધાન વ્યાખ્યાન દેવા તે સાધુનું કર્તવ્ય નથી તે વાત ભૂલીને પર્યુષણા જેવા દિવસોમાં જે તે વિષય સમજાવવાને બદલે મારે જે કરાવવું હોય તેના ઉપર ભાર આપીને વ્યાખ્યાન વાંચેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
સીધી કે આડકતરી રીતે સાધુની માલીકીનું મંદિર ન હોય અને હોય તે પાપમંદિર છે આ મહાનિશીથમાંના તીર્થંકર નામ ગોત્રના દળીયા બંધાવનાર વચનને ભૂલીને મેં આવા મારી માલીકીના મંદિર બાંધેલ, બંધાવેલ કે બાંધેલાની અનુમોદના કરેલ હોય તો હું તેની માફી માંગું છું. તેને તીર્થ કે મહાતીર્થ કહેવાય જ નહીં.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુષ્કૃત ગઈ સાધુ ગોચરી જાય, ઠલે જાય તેમાં પણ કર્મ નિર્જરા થાય તે મુજબ વર્તવાને બદલે ગૌચરી-ઠલે જવાના બહાને ગુરૂથી છુપાવીને કોઈને મળવા-કોઈ વસ્તુ લાવવા-મનગમતી ગોચરી લાવવા-ભણવું ન પડે માટે બહાર જતા રહેવાની બુદ્ધિથી-મુકામમાં બીજું કામ ન કરવું પડે તે માટે ગયેલ હોઉં તેની હું માફી માંગું
આગમમાં બતાવેલ પૂ. ગુરૂ ભગવંતે સમજાવેલ સાધુપણાની આવશ્યક ક્રિયામાં મેં પ્રમાદ કરેલ હોય... કંટાળો આવેલ હોય... શાસનના કામના રૂપાળા ઓઠા હેઠળ જાતને તથા જગતને છેતરીને આવશ્યક ક્રિયામાં વેઠ વાળેલ હોય, તે બધાની હું માફી માંગું છું.
ભગવંતની આજ્ઞા મુજબનો સંઘ તે જ સંઘ કહેવાય એવું બોલીને ભગવંતની આજ્ઞા સમજાવવાને બદલે હું જે ક્રિયા કરું છું તે પ્રમાણે ક્રિયા કરે તો જ સમ્યક્તી, નહીં તો મિથ્યાત્વી એમ જુઠું ભણાવીને મારું ટોળું મોટું કરવા મેં નીચે બેસીને કે પાટ ઉપરથી સમજાવેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
મારું ટોળું મોટું કરવા, ટકાવવા કે વધારવા સમ્યક્ત-મિથ્યાત્વ નામે વાસક્ષેપના પડીકા કે રક્ષા પોટલીના નામે
શિબિર-ઉપધાન - સંઘના નામે યુવા મિલન કે સ્નેહ મિલનના નામે
વિવિધ પૂજનના નામે, પત્ર, કંકોત્રી-પત્રિકા-પખવાડિક-અઠવાડિક-માસિક ચલાવેલ હોય, શાસન સમાચારના નામે મારા વખાણ કરી, કરાવી માન કષાય પોષેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું. મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
પરમાત્મા મહાવીર ભગવંત કેવલજ્ઞાની થયા. સંઘ સ્થાપના કરી, સંસારી અવસ્થાના તેમના ભાણેજ જમાઈ એવા જમાલીએ દિક્ષા લીધી. ૫૦૦ શિષ્યોના ગુરૂ છે. ૧૧ અંગના પાડી છે. સાક્ષાત્ તીર્થકર ગુરૂ છે છતાં તેમને મિથ્યાત્વ ઉદયમાં આવે છે આ શાસ્ત્ર કથન નજર સમક્ષ હોવા છતાં ગાઢ પાપના ઉદયે મેં મને ગુરૂ માને તે બધા કાયમી સભ્યત્વી – મારી ટુકડી-મારો સમુદાય-કાયમ માટે સમ્યક્તી - બીજા કાયમ માટે મિથ્યાત્વી આવું ઝેર પીને, ઝેર રેડીને જે મારા આત્માને તથા બીજાને આત્માને સંસાર પરિભ્રમણ કરનાર બનાવેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૫૫
સાક્ષાત્ તીર્થકર વિચરતા હોય તેમની હાજરીમાં તેમના શિષ્યને મિથ્યાત્વનો ઉદય આવી શકે તો મતિ-શ્રુત જ્ઞાન પણ નહિવત્ છે એવા મને કે મારા શિષ્યોને કે મારું જમાવેલ શ્રાવકોનું ટોળું કાયમ માટે સમ્યત્વી એવું વિચારવું તે જ પાપનો ઉદય ગણાય. તેવું બોલવું, લખવું, સમજાવવું કેટલો સંસાર વધારે ? અનંત સંસાર વધારે તેમ પણ બને.
કોઈપણ ભવમાં મેં આવા ગુરૂ વચન (શાસ્ત્ર વચન) અવગણીને શ્રાવકોના ભાવપ્રાણ લુંટવારૂપ પ્રવૃત્તિ કરી, કરાવી કે અનુમોદી હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
પરમ તારક શ્રી જિનેશ્વર દેવ પ્રત્યે મારી અને મારી પાસે આવનાર શ્રાવકોની ભક્તિ-બહુમાન-સમર્પિતતા વધારવાના બદલે શાસનના દેવ-દેવી પ્રત્યે ભક્તિબહુમાન સમર્પિતતા-જાણતા કે અજાણતા કર્યા, કરાવ્યા કે અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
સાંસારીક પ્રતિકુળતા દૂર કરવા કે લાલસા પોષવા, શાસન દેવ-દેવી વીતરાગની બાધા લીધેલ હોય કે તેમની પૂજા-પૂજન કર્યા, કરાવ્યા કે અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. તેની માફી માંગું છું.
પરમાત્માના શાસનમાં કોઈપણ પૂ. સાધુ-સાધ્વીને જોતાંની સાથે આનંદ થવો જોઈએ. “મન્થએ વંદામિ'' બે હાથ જોડી-માથું નમાવીને કહેવું જોઈએ. તેમ કરવાથી ઘણા કર્મની નિર્જરા થાય છે તે શાસ્ત્ર વચન-પરમગુરૂ વચન ઉપેક્ષીત કરેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
તેને કારણે સામે મળેલ પૂ. સાધુ-સાધ્વીને “મર્થીએણ વંદામિ ન કીધેલ હોય, શાતામાં- શાતામાં એવું માયાથી પૂછેલ હોય, ગૃહસ્થોની માફક હાથ મિલાવ્યા હોય, મારા કરતા નાનાને હું શા માટે “મર્થીએણ વંદામિ” બોલું ? એ પહેલા ન બોલે તો મારે શા માટે બોલવું ? અથવા દેખાવ ખાતર બોલેલ હોઉં, સારા દેખાવા બોલેલ હોઉં, કપટથી-દ્વેષથી-લોભથી વંદન કરેલ, કરાવેલ કે અનુમોદન કરેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
પૂ.ગુરૂ ભગવંતને હીણા ચીતરેલ હોય, તેમની વાતને તોડી પાડેલ હોય, તેઓ ઉપદેશ દેતા હોય તેમાં વચ્ચે હું ઉપદેશ દેવા લાગેલ હોઉં, તેમના કરતા હું વધારે જ્ઞાની છું - તપસ્વી છું – શુદ્ધ ક્રિયાકારક છું આવું દેખાડવાનો પ્રયત્ન કરેલ હોય.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુકૃત અનુમોદના ૩૩ આસાતનામાંથી આ ભવમાં કે કોઈપણ ભવમાં જે આશાતના કરી, કરાવી કે અનુમોદી હોય તેની હું માફી માંગું છું.
મારી નિશ્રામાં થતા સંઘ-ઉપધાન-મહોત્સવાદિમાં તીર્થંકર પ્રભુને બદલે મારી મહત્તા સ્થાપન કરવાની વૃત્તિ કે પ્રવૃત્તિ જાણતા કે અજાણતા થઈ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
૫૬
૭. સુકૃત અનુમોદના
સમાધિ મરણ પ્રાપ્ત કરવામાં સુકૃત અનુમોદના મહત્ત્વનું પરિબળ છે. જીવનમાં શાંતિ રહે છે, ઉદ્વિગ્નતા ઓછી થાય છે. ભવાંતર પણ સુધરે છે. વેર બંધ થતો નથી કે ઓછો થાય છે.
સુકૃત અનુમોદનાની ટેવ મજબુત બને તેને જીવનમાં દિવસ જતો નથી, સમય જતો નથી, કંટાળો આવે છે તેવા કોઈ પરિબળ ઉભા થતા નથી.
બીજાના સુકૃતની અનુમોદના વ્યક્તિગત તેમજ જાહેરમાં બંને રીતે કરવાની છે. પોતાની સુકૃતની અનુમોદના આત્મ સાક્ષી-પરમાત્મ સાક્ષીએ કરવાની છે. સુકૃત અનુમોદના અને સ્વપ્રશંસા વચ્ચેની ભેદ રેખા બરાબર ધ્યાનમાં હોવી
જોઈએ.
સ્વપ્રશંસા નીચ ગોત્ર કર્મ બંધાવે.
સુકૃત અનુમોદના દોષ નાશ, ગુણ પ્રાપ્તિ કરાવે.
વાત વાતમાં કોઈની પણ વાત નીકળે કે વાત ચાલતી હોય તેમાં પોતાનીપોતાના કુટુંબ પરિવારની પોતાની સંસ્થાની-નોકરીની ધંધાની દેશની વાત શરૂ કરી દેવાની ટેવ તે સારા ગુણની અનુમોદના નથી પણ સ્વપ્રશંસા છે જે નીચ ગોત્ર કર્મ બંધાવે.
-
આ પરિણામો દઢ થઈ જાય પછી જીવ ધર્મ માર્ગે પ્રવેશે-પ્રભુ શાસનમાં આવે પછી પણ આ પ્રવૃત્તિ ચાલુ રહે છે. વાતવાતમાં બીજાની વાત કાપી નાખીને પોતાની વાત શરૂ કરવી તે નીચ ગોત્ર કર્મ બંધાવે. દા.ત. કોઈ સાધુ કોઈ શ્રાવકને પૂજા કરીને આવેલો જુએ છે. રોજ પૂજા કરો છો ? હા સાહેબજી - સારૂં. તુરત જ પડખે ઉભેલો બીજો બોલી ઉઠે કે મારે તો સાહેબજી રોજ અષ્ટ પ્રકારી પૂજા બે કલાક કરવાની.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૫૭
આવું બોલનાર નીચ ગોત્રકર્મ બાંધે. કારણ ? બીજાની પ્રશંસાની ઈર્ષા છે, પોતાની પ્રશંસાની લાલસા છે.. આવું બોલ્યા પછી વિચાર પણ કરતો નથી કે આ મારો દોષ છે... મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેતો નથી કેમકે પોતાની ભૂલની ખબર
જ નથી.
-
કોઈ સંઘના વખાણ સાંભળતા તેની અનુમોદના થવી જોઈએ તેને બદલે પોતાના માનેલા સંઘની વાત કરવા માંડે તેની વાત સારી છે પરંતુ ભાવ ખરાબ છે. સ્વ પ્રશંસા છે. બીજા સંઘનું સારૂં બોલાય તે ગમતું નથી. નીચ ગોત્ર કર્મ બાંધે છે.
કોઈ સાધુના કોઈ ગુણની વાત સાંભળે ત્યારે અનુમોદના કરવી જોઈએ તેને બદલે તુરત પોતાના માનેલા સાધુના વખાણ શરૂ કરી દેશે ત્યારે તે સુકૃત અનુમોદના નથી પરંતુ સ્વપ્રશંસા છે જે નીચ ગોત્ર કર્મ બંધાવે. કેટલીક સુકૃત અનુમોદના
ત્રીજે ભવે ઉત્કૃષ્ટ ભાવથી જગતના બધા જીવોને સુખી બનાવવાની કે દુઃખમાંથી મુક્ત બનાવવાની ભાવનાથી તીર્થંકરનામકર્મ બાંધનાર જીવોના સુંદર ભાવની હું અનુમોદના કરૂં છું.... આ ભાવનાથી તીર્થંકરનામકર્મ બાંધીને તીર્થંકર બની જગત ઉપર જે ઉપકાર કરે છે તેની હું અનુમોદના કરૂં છું.
સિદ્ધ બનેલા જીવો કોઈને કશી તકલીફ આપતા નથી. પોતે સિદ્ધ થતા એક જીવને નિગોદમાંથી બહાર કાઢે છે તેની અનુમોદના કરૂં છું.
મને નિગોદમાંથી બહાર કાઢનાર સિદ્ધના જીવને વારંવાર હું બે હાથ જોડી માથું નમાવીને વંદન કરૂં છું.
ત્રણે કાળના જે જે આચાર્ય ભગવંતો પંચાચારને પોતે પાળે છે, બીજાને પળાવે છે તેની હું અનુમોદના કરૂં છું.
ત્રણે કાળના ઉપાધ્યાયો દ્વાદશાંગી ભણે-ભણાવે છે તેની હું અનુમોદના કરૂં
છું.
ત્રણે કાળના પૂ.સાધુ-સાધ્વી જે કાંઈ મોક્ષમાર્ગે આગળ વધારતી આરાધના કરે-કરાવે છે તેની હું અનુમોદના કરું છું.
ત્રણે કાળના દેશવિરતિધર શ્રાવક-શ્રાવિકાના દેશવિરતિપણાનું તથા સમકિતપણાનું હું અનુમોદન કરૂં છું.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
સુકૃત અનુમોદના
દેશવિરતિ ધારણ કરેલા તિર્યંચોની હું અનુમોદના કરું છું.
ત્રણે કાળના સમ્યક્તમાં વર્તતા દેવો, પ્રભુ ભક્તિ-ગુરૂભક્તિ-સંઘ ભક્તિ દ્વારા જે નિર્જરા કરે છે તેની હું અનુમોદના કરૂં છું.
ત્રણે કાળના સમ્યત્વી-અવધિજ્ઞાની નારકીઓ પોતાના પૂર્વકૃત કર્મના અશુભ વિપાકને સમભાવપૂર્વક સહન કરીને જે કર્મ નિર્જરા કરે છે તેની હું અનુમોદના
વીતરાગ સર્વજ્ઞ પ્રણીત વચન મુજબ જે જે જીવો દયા-અમૃત-અચૌર્યબ્રહ્મચર્ય-અપરિગ્રહ વિગેરે ગુણોવાળા છે તેની હું અનુમોદના કરું છું.
રાગ-દ્વેષ જન્મ-મરણ કરાવનાર છે તેમ સમજીને કોઈપણ ધર્મ-જાત-કોમગામ-નાતમાં રહેલા જીવ-સંસારી કે સાધુ, ગરીબ કે તવંગર કોઈપણ રાગ-દ્વેષ દૂર કરવા, પાતળા કરવા પ્રયત્ન કરે છે, સંસારના સુખની ઈચ્છા રાખતા નથી, જન્મ-મરણ દૂર થાય એ જ જેનું ધ્યેય છે તેના તે ગુણની-તે ભાવની-તે પરિણતીની હું અનુમોદના કરું છું.
| નિસ્પૃહભાવે જે જીવો બીજા જીવોને દુઃખી અવસ્થામાં મન-વચન-ધન-તનથી શાતા-શાંતિ-સમાધિ આપે છે તેની મળેલ સામગ્રી સફળ છે. તેનું જીવન ધન્ય છે.
જીવ વિશેષ ગુણની અનુમોદના ધન સાર્થવાહના ભવમાં ઋષભદેવના જીવે જે ભાવથી ઘીનું દાન એક જ વખત દઈને ત્રણ વસ્તુ પ્રાપ્ત કરી તેની (તે ઉત્કૃષ્ટા દાનના પરિણામની) હું અનુમોદના કરું છું. ત્રણ શું પ્રાપ્ત કર્યું ? (૧) સમ્યક્ત (૨) પુન્યાનુબંધી પુન્ય (૩) મનુષ્ય ભવનું આયુષ્ય.
ભરત-બાહુબલીએ પૂર્વના બાહુ-સુબાહુના ભવમાં જે પાંચસો મુનિઓની વૈયાવચ્ચ કરેલ તેની હું અનુમોદના કરું .
સુંદરી (ઋષભદેવની પુત્રી) એ દિક્ષા લેવા માટે ૬૦,૦૦૦ (સાઠ હજાર) વરસ સુધી આયંબિલ કર્યા તેની હું અનુમોદના કરું છું.
જો રાજ્ય મળે પછી સંયમ ન મળે તો મારે રાજ્ય ન જોઈએ, પરંતુ આ ભવમાં આવા દેવ-ગુરૂ-ધર્મ મળ્યા પછી સંયમ તો મળવું જ જોઈએ. આવી અભયકુમારની બુદ્ધિની હું અનુમોદના કરું છું.
હૈયાસુદી (કા તેની હું અને તો મારે રાજ જોઈએ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
પૂર્વ ભવે બાંધેલા અંતરાય કર્મનો ખ્યાલ આવતા અભિગ્રહ લે. મારી લબ્ધિથી આહાર મળે તો જ ગોચરી વાપરવી’” ૬ મહિનાના ઉપવાસ થાય. આનંદપૂર્વક સહન કરે પરિણામે બધા જ અંતરાય કર્મ નાશ પામે, કેવળી બને. ઢંઢણ મુનિની અભિગ્રહની, દ્રઢતાથી કર્મ ખપાવવાની મન-વચન-કાયાની તત્પરતાની હું અનુમોદના કરૂં છું.
જીવનમાં કરેલ એક જ ઉપવાસ, ચડતા પરિણામ, મૃત્યુ. શ્રીયકે તપ માટે ફોરવેલ વીર્યની હું અનુમોદના કરૂં છું. તેને પ્રેમથી પ્રેરણા કરનાર યક્ષા સાધ્વીની શુભ પ્રેરણાની હું અનુમોદના કરૂં છું.
સ્થિરવાસ થયા પછી ક્યાંય મમત્વભાવ કે દુર્ભાવ ન થાય તે રીતે રહેતા આચાર્ય સંધીરણ (અર્ણિકા પુત્ર) ના સંયમ જીવનની હું અનુમોદના કરૂં છું. પોતાના શરીરમાં વીંધાવાની વેદના શાંતિથી સહન કરતા પરંતુ તેમાંથી પડતા લોહીના ટીપાથી મરતા પાણીના જીવોની ક્ષમાપના કરતા કેવળી બની મોક્ષે ગયેલા આચાર્ય સંધીરણની હું અનુમોદના કરૂં છું.
જન્મ-લગ્ન તે જ ગામમાં દિક્ષા-ત્યાં જ કાયમ રહેવાનું છતાં રાગ-દ્વેષથી પર રહેતા તથા જંઘાબળથી ક્ષીણ બનેલા સ્થિરવાસી પૂ. ઉપકારી આચાર્ય ભગવંતની ગ્લાનીરહિત વૈયાવચ્ચ કરતા કેવળી બનેલા સાધ્વી પુષ્પચૂલાની હું અનુમોદના કરૂં
છું.
૫૯
૮ મે વર્ષે દિક્ષા અને નવમે વર્ષે ઈરિયાવહી પડિકમતા બધા જીવોને ખમાવતા કેવળજ્ઞાન પામ્યા તે અઈમુત્તાની હું અનુમોદના કરૂં છું.
અદત્ત લેવું નહીં તેવો નિયમ ગૃહસ્થપણામાં લઈને તેનું દ્રઢતાપૂર્વક પાલન કરી કલ્યાણ સાધ્યું તે નાગદત્તના ગૃહસ્થપણામાં રહેલી વ્રતપાલનની હું અનુમોદના કરૂં છું.
મેતાર્ય મિત્ર પૂર્વભવના દેવપણામાં હોવા છતાં જે કલ્યાણમિત્રનું કામ કરીને મેતાર્યને દિક્ષા અપાવી તેની કલ્યાણ મિત્રતાની હું અનુમોદના કરૂં છું.
એક પક્ષીના જીવની કરૂણાથી મેતારજ મુનિવરે પોતાના પ્રાણની આહુતિ આપી પરલોક સાધ્યો તેની હું અનુમોદના કરૂં છું.
માસક્ષમણના તપસ્વી મુનિનો ક્રૂરતાથી ઘાત કરીને દુર્ગતિમાં જવાનું થાય તેને બદલે હૃદયપૂર્વકના પશ્ચાત્તાપ અને કઠોર તપશ્ચર્યાથી તે જ ભવમાં પોતાનું કલ્યાણ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
સુકૃત અનુમોદના સાધી મોક્ષે ગયા તે સોનીના તીવ્ર પશ્ચાત્તાપ - તપશ્ચર્યાની હું અનુમોદના કરું .
૧૨ વરસથી માત્ર પંચેન્દ્રિય સુખમાં લીન હોવા છતાં એક જ પ્રસંગ મળતા આત્મ કલ્યાણ સાધવા સાધુ બની જનાર સ્યુલિભદ્રની વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિની હું અનુમોદના
સહવર્તી ૪૯૯ થાકીને જતા રહ્યા છતાં એકલા સ્થૂલિભદ્ર ભણવામાં ટકી રહ્યા છે તેમના જ્ઞાન પ્રાપ્તિના પ્રેમની હું અનુમોદના કરું .
પાંચ ઈન્દ્રિયોને અનુકુળ વાતાવરણ, ચાર કષાય પુષ્ટ બને તેવું વાતાવરણ હોવા છતાં તેની સામે દ્રઢતાપૂર્વક ચાર મહિના લડાઈ લડી પાર ઉતરનાર સ્થૂલિભદ્રની હું અનુમોદના કરું છું.
બાળપણમાં સ્વાધ્યાય સાંભળીને આઠ વર્ષની ઉંમરે ૧૧ અંગના પાઠી બનનાર વજ મુનિની જ્ઞાન સાધનાની હું અનુમોદના કરું .
માતાએ અનેક લાલચો દેખાડવા છતાં તેમાં લોભાયા નહીં અને રજોહરણ તુરત લઈ નાચવા લાગ્યા તે ચારિત્રના તીવ્ર રાગ (માત્ર ૩ વર્ષની ઉંમરે) તેની હું અનુમોદના કરું છું.
દેવતાએ પરીક્ષા કરી. શરીર ઉપર ઠલ્લા-માગુ કરવા છતાં વૈયાવચ્ચના પરિણામ વધતા રહ્યા તે નંદિષેણ મુનિની વૈયાવચ્ચ તેમજ જુગુપ્સા મોહનીય વિજયની વારંવાર અનુમોદના કરું છું.
અદ્ભત દેશના શક્તિ ધારક નંદિષણજી વેશ્યાના ઘેર આવેલાને પ્રતિબોધ કરીને દિક્ષા અપાવે. આવા રોજના ૧૦ ને પ્રતિબોધ કરે તે નંદિષેણજીની અભૂત પ્રતિબોધ શક્તિ, ચારિત્રનો રાગ તેની હું અનુમોદના કરું છું.
નિર્મલ ભાવનાથી દાન દેવાના પરિણામે મળેલ ભોગ સામગ્રીમાં લેપાયા વગર દિક્ષા લઈ કલ્યાણ સાધ્યું તે કૃત પુન્ય (કાવત્રા) ની દાન ભાવનાની હું અનુમોદના
નાની ઉંમરમાં દિક્ષા લઈ વાઘણ દ્વારા શરીર ખવાતું રહ્યું છતાં આત્મ ધ્યાનમાં લીન રહી કલ્યાણ સાધ્યું તે સુકોશલ મુનિની સહનશીલતા – શરીર નિરપેક્ષતાની હું અનુમોદના કરું .
એક દિવસનું ચારિત્ર, પણ ઉત્કૃષ્ટ ભાવથી સર્વાર્થસિદ્ધમાં ગયા તે પુંડરીક મુનિના ભાવની હું અનુમોદના કરું છું. તે ભાવના ૧૦૦૦ (૧ હજાર) વર્ષ સુધી
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૬૧
રાજ્ય ભોગવવા છતાં દઢ કરતા રહ્યા તે કાજલની કોટડીમાં રહી તેનાથી નિર્લેપ રહ્યા તેની હું અનુમોદના કરું છું.
રાજ્ય સુખ ભોગવતા કરકંડુ એક જ નિમિત્ત મળતા રાજ્ય છોડી પ્રત્યેકબુદ્ધ થયા તેમની વિષય વૈરાગ્યની હું અનુમોદના કરું .
હાર-હાથી માટે લડતા હલ્લ-વહિલ્લ ને યુદ્ધમાં જ વૈરાગ્ય થતા વિચાર આવ્યો. દેવ હાજર-ઉપાડીને ભગવાન પાસે – દિક્ષા, આત્મ કલ્યાણ – કષાયના ધમધમાટ – વસ્તુના રાગને જે ઝડપે શમાવી દીધા તેની હું અનુમોદના કરું છું.
એક નવકાર (પંચ મંગલ) અને મુનિ બહુમાનથી માત્ર ૩ ભવમાં મોક્ષ પ્રાપ્ત કરનાર સુદર્શન ની શ્રદ્ધા – બહુમાનની અનુમોદના કરું છું.
ગૃહસ્થ જીવનમાં સ્વદારા સંતોષ – પરસ્ત્રી ત્યાગના દ્રઢ પાલનની સુદર્શનની હું અનુમોદના કરું છું.
ઉપસર્ગ કરનાર – કલંક ચઢાવનાર – શૂળીની સજાએ પહોંચાડનાર સ્ત્રી પર દ્વેષ ન કરતા ભાવદયા ચિંતવનાર સુદર્શનની હું અનુમોદના કરું .
દિક્ષા લઈને તે જ દિવસે કેવળી બનનાર શાલ-મહાશાલની ઉત્તમ પરિણતીની હું અનુમોદના કરું છું.
જીવનમાં પહેલી વાર... રડી રડીને મેળવેલ ખીર ઉછળતા હૈયે મુનિને વહોરાવતા પહેલા, વહોરાવતી વખતે, વહોરાવ્યા પછી આનંદ – અનુમોદનાથી પ્રચંડ પુન્ય પ્રાપ્ત કરી પાંચે ઈન્દ્રિયોની સુખાકારી હોવા છતાં એક જ નિમિત્ત મળતા સર્વ ત્યાગી દિક્ષા લીધી તે શાલીભદ્ર, તેમની દાન ભાવનાની હું અનુમોદના કરું છું.
નિર્મળ ભાવથી કરેલ દાન હોવાથી ભરપુર ભોગ સામગ્રી મળવા છતાં લોભાયા નહીં, ફુલની શય્યામાં સૂનારે ધગધગતી શીલા પર અનશન કર્યું તે સંયમ રાગસંયમ પાલનની હું અનુમોદના કરું છું.
અજ્ઞાનતાથી પરમાત્મ ભક્તિનો ગર્વ થયો - ઈન્દ્રની ઋદ્ધિથી ગર્વ ઉતારી હવે ક્યારેય કષાય ન જોઈએ. કષાયના નિમિત્ત રૂપ ભૌતિક ઋદ્ધિ છોડી દિક્ષા લઈ આત્મ કલ્યાણ કર્યું તે દશાર્ણભદ્રના માન-કષાય જયની હું અનુમોદના કરું .
| સર્વ ઋદ્ધિ પૂર્વક (લગ્ન કરતા પણ અધિક સજાવટ કરીને) પ્રભુ દર્શન કરવા - કરાવવાની દશાર્ણભદ્રની ભાવનાની હું અનુમોદના કરું છું.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુકૃત અનુમોદના
દુષ્ટ મનોયોગથી સાતમી નારકીના આયુષ્યના દળિયા ભેગા થવા છતાં શુભ મનોયોગમાં સ્થિર થઈ સર્વાર્થસિદ્ધ સુધી પહોંચી શુદ્ધ ભાવે ઘાતી કર્મો ખપાવી કેવળજ્ઞાન પામ્યા તે પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિની હું અનુમોદના કરૂં છું.
દ્રઢ ધ્યાને પંચમંગલ (નવકાર) જાપથી યોગી પાસેથી બચનાર શિવકુમાર (જંબૂ સ્વામિનો પૂર્વનો ભવ)ની પંચમંગલ શ્રદ્ધા-દ્રઢતાની હું અનુમોદના કરૂં છું. માત્ર ભાઈ પ્રત્યેની દાક્ષિણ્યતાથી દિક્ષા લઈને ભાઈના જીવતા સુધી પાળી તે ભાવદેવના દાક્ષિણ્યતાના ગુણની હું અનુમોદના કરૂં છું.
સ્ત્રીરાગથી દિક્ષા છોડવા તૈયાર થયેલ ભાવદેવને દિક્ષામાં સ્થિર કરનાર નાગિલા શ્રાવિકાના ચારિત્ર રાગની હું અનુમોદના કરૂં છું. સ્થીર થઈ પાછા ફરી સ્થિરતાથી ચારિત્ર પાળનાર ભાવદેવ (જંબુ સ્વામીનો પૂર્વનો ભવ) ની હું અનુમોદના કરૂં છું.
કર
છેલ્લા જંબુસ્વામિના ભવમાં આઠ સ્ત્રીઓને તથા તેમના અને પોતાના માતાપિતા તથા ૫૦૦ ચોરને પ્રતિબોધ કરી દિક્ષાના માર્ગે વાળનાર જંબુસ્વામિની હું અનુમોદના કરૂં છું... તેમની આઠ સ્ત્રીઓને પણ ધન્ય છે કે એક પણ દિવસ ભોગ નહીં ભોગવવા છતાં લગ્ન પછી તુરત શુદ્ધતાથી ચારિત્ર લઈને આત્મકલ્યાણ કર્યું.
સામાન્ય લાગતા ચાર નિયમ લઈને દ્રઢતાથી તેનું પાલન કરી આત્મ કલ્યાણ સાધનાર વંકચુલ ની નિયમની દ્રઢતાની હું અનુમોદના કરૂં છું.
દિક્ષાના દિવસે જ મરણાંત ઉપસર્ગ કરનાર પ્રત્યે ક્ષમાભાવ રાખી તે જ દિવસે કેવલજ્ઞાન-મોક્ષ પ્રાપ્ત કરનાર ગજસુકુમાલની હું વારંવાર અનુમોદના કરૂં છું.
એક જ દિવસનું ચારિત્ર-રાત્રિના શિયાલણી દ્વારા ભયંકર ઉપસર્ગ - પગથી ખાવાનું શરૂ કરી આખા શરીરને ફોલી ખાય છતાં શરીર તે હું નથી. એ પ્રમાણે આત્મભાવમાં રમતા દેવલોક ગયા તે ઉપસર્ગ સહન કરનાર અવંતિકુમાલની હું અનુમોદના કરૂં છું.
પૂર્વ ભવમાં ઉલ્લસીત પરિણામથી દીધેલ દાનના પ્રભાવે અનેક વખત મળેલી સામગ્રી છોડીને ચાલી નીકળે છતાં જ્યાં જાય ત્યાં સામેથી ધન મળે છેલ્લે બધું છોડી દિક્ષા-આત્મ કલ્યાણ. તે ધન્નાજીની દાન ભાવના તથા ત્યાગની હું અનુમોદના કરૂં છું.
નટડી રાગે ઘર છોડ્યું-દોરડા પર નોંધારો નાચે- દૂર મુનિ વહોરે છે તેની
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
નિર્વિકારતા જોઈ દોરડા પર નાચતા ધ્યાનમાં કેવળજ્ઞાન પામ્યા તે મુનિની નીર્વિકારતા તથા ઈલાચી પુત્રના વૈરાગ્યની હું અનુમોદના કરું .
ઉપશમ-વિવેક-સંવર આ ત્રણ શબ્દો દ્વારા પ્રતિબોધ પામી ભાવ ચારિત્ર પામી અઢી દિવસ સુધી આખા શરીરમાં ચોટેલી કીડીઓનો ઉપસર્ગ સમભાવથી સહન કરી આત્મ કલ્યાણ સાધનાર ચિલાતિપુત્રની હું અનુમોદના કરું છું.
એક જ ભવ સુંદર જ્ઞાનની આરાધના કરી ૩ ભવમાં કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરનાર બાહુ મુનિની જ્ઞાનારાધનાની હું અનુમોદના કરું છું.
શક્ય તેટલું ચારિત્ર પાળવું તે વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિવાળા આર્ય મહાગિરિજીની હું અનુમોદના કરું છું. જેમને એક બાજુ સંઘનાયક પણું અને એક બાજુ બધું જ પોતાનું જાતે કરવાનું હતું તેમાં પોતાનાથી નાનાને સંઘનાયકપણું સોંપ્યું. પોતે જિનકલ્પીપણાની સમ સાધુપણું પાળ્યું.
ભણવાની તીવ્ર ઉત્કંઠાથી વિહાર-રસ્તામાં ૧૦ પૂર્વાની અંતિમ અવસ્થાભણવાને બાજુ પર રાખીને ઉત્તમ નિર્ધામણા કરાવી તે આર્ય રક્ષિતસૂરિજીની હું અનુમોદના કરું . ભણ્યા પછી આચરણમાં ઉતરે તો નિર્જરા થાય જ્યારે નિર્ધામણા કરાવવામાં તુરત ઉત્તમ નિર્જરા થાય. આવી સમજણ – આચરણવાળાની બધાની અનુમોદના.
દિક્ષા લેતા પહેલા પુત્રને બદલે ભાણેજને રાજ્ય આપ્યું છતાં દિક્ષા પછી ભાણેજે ઝેર આપ્યું છતાં સમભાવે સહન કરી કેવળજ્ઞાની બન્યા તે ઉદાયન રાજર્ષિની હું અનુમોદના કરું છું.
૮ વર્ષની ઉંમરે દિક્ષા લઈ માત્ર ૬ મહિના દિક્ષા પાળી આત્મ કલ્યાણ સાધેલ તે મનક મુનિના ચારિત્ર પાલનની અનુમોદના કરું છું.
મરણાંત કષ્ટ દેખાવા છતાં સત્ય બોલનાર કાલિકસૂરિજી ના મૃષાવાદ વિરમણ વ્રત પાલનને સાચવ્યું તેની અનુમોદના કરું છું.
૩ દિવસની ભૂખ-ચાલીને જંગલ વટાવેલ છે - ત્રીજે દિવસે ભીખ માગીને મેળવેલા બાફેલા ચણા આનંદપૂર્વક મુનિને વહોરાવી નાચે છે તે અવસ્થામાં કરેલ દાનની મૂલદેવની હું અનુમોદના કરું છું.
ધન ચોરી પડતી મૂકી ૧૪ પૂર્વધર બની સંઘાધિપતિ બનનાર પ્રભવસ્વામિની હું અનુમોદના કરું છું.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
સુકૃત અનુમોદના વિષ્ણુકુમાર મુનિની શાસન દાઝની હું અનુમોદના કરું છું.
વિવિધ મિથ્યામતીના કુતર્થીઓને સમજાવી સ્વધર્મે સ્થિરતા કરનાર આર્દ્રકુમારની હું અનુમોદના કરૂં છું.
અનેક જીવોને ઘાત કરવા છતાં તે જ ભવમાં તીવ્ર પશ્ચાત્તાપ-દઢ વૈરાગ્યથી ૬ મહિનામાં કેવળી બનનાર દ્રઢપ્રહારી મુનિની હું અનુમોદના કરું છું.
- સત્ય માર્ગની પ્રતીતિ થતા પ્રચંડ લોક માનપાન છોડીને કલ્યાણ સાધનાર શäભવ મુનિના સત્ય માર્ગના રાગની અનુમોદના કરું છું.
પૂ.સાધુ-સાધ્વીની માતા-પિતા સમાન ભક્તિ –બહુમાન કરનાર ત્રણે કાળના શ્રાવક-શ્રાવિકાની હું અનુમોદના કરું .
પરમ તારક ગણધર ભગવંતો – ૧૪ પૂર્વી – ૧૦ પૂર્વી – મનઃ પર્યવ જ્ઞાનીઅવધિજ્ઞાની મુનિ ભગવંતોની આહાર ભક્તિ જે શ્રાવક-શ્રાવિકાના ઘેરથી થાય છે તેની હું અનુમોદના કરું છું. જુદી જુદી જાતના તપના પારણે, લોચ કરાવેલ સાધુ સાધ્વીને, બિમાર સાધુ સાધવીને,
વિહારાદિથી થાકેલા સાધુ-સાધ્વીનો ગોચરી-પાણીનો લાભ જેને મળે છે તે શ્રાવક-શ્રાવિકા પુન્યવંત છે - અભિનંદનીય છે - પ્રશંસનીય છે.
જે મુધાદાયીદાતાને મુધાજવી સાધુનો લાભ ત્રણે કાળમાં મળે છે તે ધન્ય છે, કૃત પુન્ય છે. તેમનો જન્મ સફળ છે.
જે જીવો સહજ ભાવે પરોપકાર કરે છે તેની અનુમોદના કરું છું.
આ કાળના ૧૦ ક્ષેત્રના જે જીવો દુષ્કર્મ-વાણી-મનવાળા જીવોની ભાવદયા ચિંતવે છે તેમને હું અનંતાનંત વાર વંદન કરું છું. તેમનો ભવ સફળ છે. વારંવાર તેઓની અનુમોદના.
પાંચમા આરાના કાળના પ્રભાવથી હું દિક્ષા લઉં તે વિચાર આવવો મુશ્કેલ છે. શ્રાવક બનવાનો વિચાર આવવો પણ મુશ્કેલ છે. તેવા સમયે ચતુર્વિધ શ્રી સંઘના કોઈપણ સમુદાય-ગચ્છ-ફિરકાના સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકાને જે સ્થિર કરે છે
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૬૫
-અપ્રીતિ-અભક્તિ-અવાત્સલ્યતા કરતા, કરાવતા, અનુમોદતા નથી તેમને ધન્ય છે. ચારે બાજુ ચાલતી મારા-તારાની ખેંચતાણથી જે દૂર રહે છે. ધર્મક્રિયાભક્તિ-બહુમાન ટકાવી રાખે છે તેમને ધન્ય છે.
દુઃખીને જોઈને જેનું દિલ દ્રવે છે. ધર્મહીનને જોઈને જે રડે છે તેને ધન્ય છે. તેવા દુઃખ દૂર કરનાર, ધર્મ પમાડનારને ધન્ય છે.
માર્ગાનુસારીપણાથી માંડીને શૈલીષીકરણ સુધીની અવસ્થામાં રહેલા જે જે જીવો છે તે બધાના તે તે સ્થાનના સુકૃતની અનુમોદના કરૂં છું.
વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવંતની આજ્ઞા મુજબ જે જે જીવો જે કાંઈ સુકૃત કરે છે તેની હું અનુમોદના કરૂં છું.
દેવ-ગુરૂ-કૃપાથી મન-વચન-કાયાથી આ ભવ કે ભવાંતરમાં મેં કરેલા સુકૃતની હું અનુમોદના કરૂં છું.
મારા છોડેલા ધન-શરીર-વસ્તુ વિગેરેના પુદ્ગલો બીજાને શાતા-શાંતિમાં આવેલ હોય તેની અનુમોદના.
નિગોદથી માંડીને આજ સુધી મારા થકી કોઈપણ જીવ શાતા-શાંતિ-સમાધિધર્મ-પામેલ હોય તેની હું અનુમોદના કરૂં છું. મને મળેલ તે સામગ્રી સફળ થઈ.
ભગવંત ! બેનના દેશ જઉં ?... મરણાંત ઉપસર્ગ છે.. આરાધક કે વિરાધક ? તારા સિવાયના બધા આરાધક.... કોના નિમિત્તે ?..... તારા નિમિત્તે. નીકળે... પહોંચે પછી પાલક મંત્રી પૂર્વના વેરથી મનુષ્યને પીલવાનું યંત્ર બનાવીને પીલે... પૂ. આચાર્ય ભગવત સ્કંધકસૂરિજી અદ્ભૂત નિર્યામણા કરાવે.... બધા કેવળી બની મોક્ષે.... પૂ. સ્કંધક સૂરિજીની નિર્યામણા શક્તિની હું વારંવાર અનુમોદના કરૂં છું. હે વાચક..... જો તારે મરણ વખતે એવી નિર્યામણા કરાવનાર જોઈએ છે ?... તને પણ કંઈક એવી નિર્યામણા કરાવવાની શક્તિ મળે તેમ ઈચ્છે છે ? તો રોજ નીચે મુજબ એક કે વધારે માળા ગણ.
અપ્રતિમ નિર્યામક શ્રી સ્કંધક સૂરીભ્યો નમઃ
....
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુભ ભાવના
( (૮) શુભ ભાવના). આર્ય દેશ, ઉત્તમ કુલ, જૈન ધર્મ, પચેંદ્રિયની પટુતા વગેરે સામગ્રી મળવા છતાં હું દિક્ષા લઈ શક્યો નહીં. હવે પછીના ભવમાં મને નાની ઉંમરમાં દિક્ષા ઉદયમાં આવે.
મારો ક્યારે એવો પુન્યનો ઉદય આવશે કે છાપણામાં વિચરતા તીર્થકર ભગવંત મારે ત્યાં વહોરવા આવશે અને હું વહોરાવીશ.
શ્રી જિનેશ્વરના માર્ગમાં આવ્યા પછી એમની આજ્ઞા વિરૂદ્ધ વર્તન કરનારા સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને જોઈને હું લેશમાત્ર તિરસ્કાર ભાવ નહીં રાખતા ભારોભાર ભાવદયા ચિંતવનારો ક્યારે બનીશ ?
મને એવી સંપત્તિ પ્રાપ્ત થાય કે જેને મેળવવામાં, વાપરવામાં તથા છોડવામાં મને દુઃખ ન થાય.
મને એવું બળ મળે કે જેનાથી હું વૈયાવચ્ચ કરનારો બનું.
મને એવા કુટુંબ પરિવાર મળે કે જે ધર્મમાર્ગે લઈ જનારો હોય, પરંતુ મોહાધીન બની સંસાર વધારનાર ન થાય.
મને એવી વાણીની શક્તિ મળે કે જેના દ્વારા વાત્સલ્ય વહાવી હું અનેક જીવોને દુઃખથી મુક્ત કરનારો બનું કે દુઃખ સહેજે સહન કરી શકે તેવા બનાવું.
મને એવી લેખન શક્તિ મળે કે જેમાંથી પરમાત્માને સમર્પિત બનાવતી રચનાઓ નીકળે, ગુરૂ બહુમાન કરાવે. અનેક જીવો કુમાર્ગે જતા અટકે - ગુણીજનોના ગુણોની અનુમોદના વહે, દુઃખી જીવોને આશ્વાસન મળે, સન્માર્ગે જવાની શક્તિ પ્રગટે, શાતા-શાંતિ-સમાધિ પામે. સદા પ્રસન્ન રહું, પ્રસન્નતા રખાવું. મારી ભાવના એવી રહી .....મને મળે રાગ-દ્વેષ અજ્ઞાન રહિત................... પંચ મહાવ્રત ધારી..... કેવલી ભગવંતે પ્રરૂપેલો
........... અભયકુમાર જેવી. ધન્ના શાલીભદ્ર જેવું
.... સુપાત્ર દાન ધન સાર્થવાહ જેવું .... ............. સુપાત્ર દાન મૂલદેવ જેવું.............................. સુપાત્ર દાન
...ગુરૂ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૬૭
3 .........
કૃતપુન્ય જેવું............................... સુપાત્ર દાન જગડુશાહ જેવું...................... અન્ન દાન શ્રી સંભવનાથ પ્રભુ જેવું............ અન્ન દાન કર્ણ જેવી.............................. દાન રૂચિ મેઘરથ રાજા જેવું.......................... અભય દાન મેતારજ મુનિ જેવી................... કરૂણા ભદ્રબાહુ સ્વામિ જેવું..
જ્ઞાન દાન વિજયશેઠ - વિજયા શેઠાણી જેવું . શીલ પાલન જિનદાસ-સોહાગદેવી જેવું............... શીલ પાલન જંબુ સ્વામિ જેવું.......................... શીલ પાલન સુદર્શન શેઠ જેવું................. એક પત્ની વ્રત રાજિયતિ જેવું (નવ ભવ સુધી) ..... એક પુરૂષ રાગ સીતા-દ્રૌપદી-દમયંતી જેવું............... એક પતિવ્રત ધન્ના કાકંદી જેવો..
................. શ્રી ચંદ્ર કેવળી જેવો ............. વર્ધમાન તપ દુર્ગતા નારી જેવો ...................... ભાવ ગુણસાગર જેવો...
ભાવ-બ્રહ્મચર્ય પૃથ્વીચંદ્ર રાજા જેવો.................. ભાવ મતિ-સુમતિ જેવી.. .................. ભાવના ઈલાચીકુમાર જેવો . .. ભાવ ભરત ચક્રવર્તિ જેવી ... ......... સાધર્મિક ભક્તિ પુણિયા શ્રાવક જેવા. ........... સાધર્મિક ભક્તિ-સંતોષ-સામાયિક માહણસિંહ જેવું .......................... પ્રતિક્રમણ સુવ્રત શેઠ જેવો ......................... પૌષધ કાકજંઘ રાજા જેવું. ............... દિશિ પરિમાણ પાલન બિલ જવા ............................. અહિંસા ભાવના કાલિકાચાર્ય જેવો .. ....................... સત્યનો પ્રેમ નાગદત્ત જેવું........................... અદત્ત પરિમાણ
..........
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
આનંદ-કામદેવ જેવું વંકચૂલ જેવી... આર્ય લોહ જેવી..
માસતુષ મુનિ જેવું મદનરેખા જેવું
સ્કંધક સૂરિ જેવી . ખંધક મુનિ જેવી સુકોશલ મુનિ જેવી
ગજસુકુમાલ જેવી..
મેતારાજ મુનિ જેવી ચિલાતી પુત્ર જેવી....
જિનદાસ શ્રાવક જેવી .
શિવંકર શ્રેષ્ઠિ જેવી.
કુમારપાળ રાજા જેવો શ્રેણિક મહારાજા જેવો
કૃષ્ણ મહારાજા જેવો
શ્રીપાલ રાજા જેવી
બાહુ-સુબાહુ જેવી . પુષ્પ ચુલા જેવી.. ઢંઢણ ઋષિ જેવી.
વિષ્ણુકુમાર મુનિ જેવો શિવકુંવર જેવી ... શ્રીમતી જેવી..
અમરકુમાર જેવી ઉદાયન રાજા જેવો .
શેઠ રાજીયા-વાજીયા જેવો
રાવણ જેવી.. દેવપાલ જેવી .
.....
પરિગ્રહ પરિમાણ નિયમ દ્રઢતા
ભક્તિ-પુન્ય
ગુરૂ બહુમાન-શ્રુત પ્રેમ ધૈર્ય-નિર્યામણા-શીલ પાલન
અપ્રતિમ નિર્યામણા
ક્ષમા
ક્ષમા
ક્ષમા
ક્ષમા-કરૂણા
સહનશીલતા
સાધુ ભક્તિની ભાવના
૧ કરોડ શ્રાવકને ઈચ્છિત ભોજનની ભાવના
શ્રુત લેખન ભાવ-ત્રિકાલ પૂજા
ચારિત્ર પ્રેમ
ગુણાનુરાગ
નવપદ ભક્તિ
વૈયાવચ્ચ
વૈયાવચ્ચ
અભિગ્રહ દ્રઢતા
શુભ ભાવના
શાસન રાગ
પંચમંગલ (નવકાર) શ્રદ્ધા
પંચમંગલ (નવકાર) શ્રદ્ધા
પંચમંગલ (નવકાર) શ્રદ્ધા
પર્યુષણ પ્રેમ
પર્યુષણ પ્રેમ
જિનભક્તિ
જિનભક્તિ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
વૃદ્ધવાદિસૂરિ જેવો ....................
.. શિષ્ય પ્રેમ પંથગ મુનિ જેવું................................ ગુરૂ બહુમાન ચંદનબાલા જેવો........................... શિષ્યા પ્રેમ ચંદ્રશેખર રાજા જેવી.......................... જાહેરમાં પાપની કબુલાત ભીમા કુંડલીયા જેવો ..................... સંતોષ આર્ય મહાગિરિ જેવું....................... વ્રતપાલન વજ સ્વામિના ગુરૂ જેવો................... શ્રત પ્રાપ્તિ વિધિ પ્રેમ ગૌતમ સ્વામિ જેવો ...................... વિનય ચંડરુદ્રાચાર્યના શિષ્ય જેવો................. વિનય વલ્કલચિરિ જેવી........................... પડિલેહણ ભાવના સુલસા જેવી .... ............... શ્રદ્ધા રેવતી જેવી ... .................... પ્રભુ ભક્તિ સિંહ અણગાર જેવો.................... પ્રભુ પ્રત્યે રાગ ગુણસાગરની આઠ ભાર્યા જેવી ........ અનાસક્તિ નંદિષણ જેવી.
દેશના શક્તિ અચંકારી જેવા ................... ... શીલ તથા ક્ષમા દશાર્ણભદ્ર જેવું............................ માનરહિતપણું યક્ષા સાધ્વી જેવી .. ................ યાદશક્તિ ઝાંઝરીયા મુનિ જેવું....................... શીલપાલન અંજના સતી જેવા ................ ધૈર્ય-શીલ
સંપૂર્ણ સમવસરણ હું એકલો ક્યારે બનાવીશ? કોઈપણ ભવનું, કોઈપણ જીવનું ઋણ (દેવું) ચુકવી આપનાર ક્યારે બનીશ?
માન-માયા-લોભ કષાયને સમજીને તેની માફી માંગનાર, તેનાથી છૂટનાર ક્યારે બનીશ?
ભૂખ્યાની ભૂખ મટાડનાર, તરસ્યાની તરસ મટાડનાર ધર્મહીનને માર્ગે ચઢાવનાર હું ક્યારે બનીશ ?
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
৩০
અનશન
(૯) અનશન
પ્રાચીન સામાચારીમાં અનશન સર્વથા સ્વીકારવાની વાત છે. વર્તમાન કાળે જૈનોના દિગંબર-સ્થાનકવાસી-તેરાપંથીમાં સંથારો લેનાર પૂ. સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા જોવા મળે છે.
ગમે તે કારણે શ્વેતામ્બર મંદિરમાર્ગીમાં સંથારો લેવાતો નથી. સાગારી સંથારો-સાગારી અનશન લેવામાં કોઈ વાંધો ન હોવો જોઈએ. મજબુત મનવાળાએ લેવો જોઈએ.
ન
અંતિમ સ્થિતિ વખતે તે તે જીવના પરિણામ મુજબ અનશન કરાવવું. તબીયત સારી ન રહે ત્યાં સુધી
(૧) ચારે આહારનો ત્યાગ કરાવવો.
જો તેમના સ્વજનાદિ ધર્મ વાસિત ન હોય, સંસારી રાગી જ હોય તો તેમને સમજાવીને દવા તથા પાણી સિવાય ત્યાગ કરાવવો...મરી જાય તો વિરતીમાં જાય, સદ્ગતિ થાય. સાજો થઈ જાય તો બધું વાપરવાનું (ખાવાનું) છુટ છે. આના માટે પચ્ચક્ખાણ દેવાનું હોય તે નીચે પ્રમાણે
‘અભિગહં પચ્ચક્ખાઈ (પચ્ચક્ખામિ) અન્નત્થણાભોગેણં સહસાગારેણં મહત્તરાગારેણં સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણં વોસિરઈ (વોસિરામિ).’
(૨) ઉપયોગવાળા કોઈ સંભાળ લેનાર હોય તો સતત મુટ્ટસી પચ્ચક્ખાણ કરાવતા રહેવું.
આ પચ્ચક્ખાણ લે એટલે ચાર આહારનો ત્યાગ થઈ જાય. એમાં મૃત્યુ થાય તો સદ્ગતિ થાય.
આ પચ્ચક્ખાણ જ્યારે ખાવું-પીવું હોય ત્યારે પાળી શકાય. ખાઈ-પીને ફરીથી લઈ લેવું.
:
મુદ્ઘસી પચ્ચક્ખાણ લેવા માટે હાથ જોડીને નીચે મુજબ બોલવું. ‘મુટ્ઠિસહિય પચ્ચક્ખાઈ (પચ્ચકખામિ) અન્નત્થણાભોગેણં સહસાગારેણં મહત્તરાગારેણં સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણું વોસિરઈ (વોસિરામિ).’
મુસિ પચ્ચક્ખાણ પારવા માટે ચાર આંગળ વચ્ચે અંગુઠો મુકી મુઠી બંધ કરીને હાથ નીચે મુકી પછી નીચે મુજબ બોલવું.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજ્ઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (૬) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સન્વેસિં, પઢમં હવઈ મંગલ (૮)
૭૧
મુòિસહિય પચ્ચક્ખાણ કર્યું ચઉવિહાર, પચ્ચક્ખાણ ફાસિસ્ટં પાલિö સોહિઅં તિરિઅં કિટ્ટિઅં આરાહિઅં જં ચ ન આરાહિએં તસ્સ મિચ્છા મિ દુક્કડમ્
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજ્ઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (૬) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સન્વેસિં, પઢમં હવઈ મંગલ (૮)
આટલું બોલીને મુટ્ઠ ખોલીને જે કાંઈ ખાવું-પીવું હોય તે ખાઈને મોઢું ચોખ્ખું કરી ફરીથી પચ્ચક્ખાણ લેવું.
(મુદ્ઘસી કે નવકારશી વિગેરે પચ્ચક્ખાણ પાળતા કેટલાક પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી પાર્યા પછીનો બીજો નવકાર બોલતા નથી તે બરાબર નથી. ગૃહસ્થો પણ મોટા ભાગના પચ્ચક્ખાણ પારતા નથી. તેથી આગળ-પાછળના બે નવકાર તથા પચ્ચક્ખાણ પારવાના ‘ફાસિઅં’ વિગેરેની જગ્યાએ ત્રીજો નવકાર ગણે છે.
આરાધના કરનારની ઉંમર-સ્થિતિ-પરિણામ મુજબ મીઠાઈ -ફરસાણ-મેવોફળ વિગેરે ત્યાગ કરાવવો.
આરાધના કરનારને બોલાવવું કે મારા છેલ્લા શ્વાસોશ્વાસે હું આ દેહને પણ વોસિરાવું છું.
સમજુ આત્માએ સ્વસ્થ અવસ્થામાં જ આવા ખાવા-પીવાની વસ્તુના ત્યાગની ટેવ પાડવી જોઈએ. જેથી આસક્તિ તુટી જાય.
આ વર્તમાન કાળમાં કેટલાયે સાધુ-સાધ્વીને ઘણી વસ્તુનો ત્યાગ હોય છે. શ્રાવકોને તે ખબર હોતી નથી.
કોઈક આજીવન લીલોતરી ત્યાગી છે.
કોઈક ચાર મહિના ચોમાસામાં લીલોતરી છોડે છે. કોઈક ૧૨ તિથિ-કોઈક ૧૦ તિથિ ૫ તિથિ છોડે છે. કેટલાયે મીઠાઈ ત્યાગ-મેવો ત્યાગ-તળેલું ત્યાગ કરે છે. કેટલાક ૧-૨-૩ મિઠાઈ કાયમ માટે છોડે છે.
ગૃહસ્થોમાં પણ રોજના ૫-૧૦-૧૨ દ્રવ્ય જ વાપરવા તેવા નિયમોવાળા છે. કોઈ દર વર્ષે ૧ ચીજ કાયમ માટે છોડે છે. કોઈ ૧ વરસ- મહિના માટે છોડે છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
નવકાર સ્મરણ
શ્રી પંચમંગલ (નવકાર) સ્મરણ
વધારે ખરાબ સ્થિતિ દેખાય તો શ્રી પંચમંગલ (નવકાર) સંભળાવવો. સાવ છેલ્લી સ્થિતિ દેખાય તો માત્ર પ્રથમ સંપદા “નમો અરિહંતાણં” સંભળાવવું. નમો અરિહંતાણં કે નવકાર ધુન રૂપે બોલાય પણ ૐ (ઓમ્) ન લગાડવો. ઓછા માણસો હોય તો વારાફરતી નવકાર બોલવો જેથી કોઈને થાક ન લાગે. આરાધકને લાભ થાય.
બિમાર કે અંતિમ અવસ્થામાં પડેલને સમાધિ થાય તેવી સ્તુતિ, સ્તોત્ર, સ્તવન, સજ્ઝાય સંભળાવવા કે ગદ્ય સાહિત્ય સંભળાવવું.
બિમાર પાસે હાજર રહેલાએ શું કરવું ?
(૧) પોતપોતાની શક્તિ પ્રમાણે - ભાવના પ્રમાણે - પૂજા -પ્રતિક્રમણ સામાયિક મોન માળા વંદન વિ. કરવાનું કહેવું.
=
(૨) પોતાને જે કાંઈ અનર્થકારી વ્યસનો-ખોટી ટેવો હોય તે છોડવા જણાવવું. (૩) શક્તિ ભાવના પ્રમાણે સાત ક્ષેત્ર :
(૧) જિનમંદિર (૨) જિનમૂર્તિ (૩) જિનાગમ (૪) સાધુ (૫) સાધ્વી (૬) શ્રાવક (૭) શ્રાવિકા એ સાત ક્ષેત્રમાં તથા જીવદયા-અનુકંપામાં ધન વાપરવા જણાવવું.
બિમારની ઈચ્છા પુછી તે પ્રમાણે સત્કાર્યમાં ધન વાપરવા પ્રયત્ન કરવો. બિમાર પાસે હાજર રહેલાએ શું ન કરવું ?
(૧) બિમાર કે તેના સ્વજનોને દુઃખ લાગે તેવા કોઈ પ્રશ્નો પુછવા નહીં. (૨) બિમાર પાસે બેઠા કોઈની વાતો કરવી નહીં.
(૩) બિમાર કે તેને સંભાળનારને સલાહ સુચનો આપી ત્રાસ થાય તેવું કરવું નહીં. (૪) બિમાર કે તેને સંભાળનારને શાતા થાય તેમ કરવું પરંતુ ત્યાં છવાઈ જવાની અધમ વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિ કરવી નહીં.
(૫) બિમારને સંભાળનારની ઈર્ષા કરવી નહીં કે તેના કામમાં ડખલ કરવી નહીં.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૭૩
સાધુ સાધ્વી તિમ આરાધના ર્વાિધિ પ્રાચીન સમાચારી દ્વાર - ૧૯ માં સાધુ-સાધ્વીજીને અંતિમ આરાધના માટે નીચે મુજબ વિધિ જણાવી છે. સશક્ત અવસ્થામાં પણ આ આરાધના વારંવાર કરવી. શક્તિ હોય તેણે મોઢે યાદ કરી રાખવી. જેથી સ્વ-પરને અવસરે આરાધના કરાવી શકાય. (૧) ગુરુ મહારાજ ચતુર્વિધ શ્રી સંઘ સહિત ગ્લાન સાથે જિન પ્રતિમાજી સન્મુખ રહીને જે પ્રભુજી હોય તેની સ્તુતિ બોલવા પૂર્વક ચૈત્યવંદન કરે (કરાવે).
* ભગવંત સમક્ષ બોલવાની સ્તુતિઓ * મન હરણ કરનારી પ્રભુ જે, મૂરતિ દેખે તાહરી, સંસાર તાપ મિટાવનારી, મૂરતિ વંદે તાહરી, ચારિત્ર લક્ષ્મી આપનારી, મૂરતિ પૂજે તાહરી, ત્રણ જગતમાં છે ધન્ય તેહને, વંદના પ્રભુ માહરી. ૧ આનંદ આજે ઉપન્યો, પ્રભુ મુખ જોતા આપનું, ક્ષણવારમાં નીકળી ગયું,જે મોહ કેરા પાપનું, પ્રભુ નયન તારા નીરખતા, અમીધારાને વરસી રહ્યા, મુજ હૈયામાંહે હર્ષ કેરી, વેલડી સિંચી રહ્યા. ર દ્વેષીજનો કરી શું શકે, જો ચિત્તમાં શાંતિ વસે, શું પ્રેમ ધરનારા કરે, જો ખેદ મનથી ના ખસે, તુજ વાણીએ મુજ ચિત્તમાં, પ્રભુ દર્શને સ્થિરતા કરે, તો કર્મ કેરા ભાર શું છે, મુજ હૃદયથી ના ખરે ? ૩
* ચૈત્યવંદનની વિધિ *
| (ત્રણ સ્તુતિ બોલ્યા પછી ખમાસમણ દેવું) ઈચ્છામિ ખમાસમણો વંદિઉં જાવણિજ્જાએ નિસાહિઆએ, મત્યએણ વંદામિ.
(ખમાસમણ દઈ નીચે મુજબ ઈરિયાવહી કરવી) ઈચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવન્! ઈરિયાવહિયં પડિક્કમામિ ? ઈચ્છે, ઈચ્છામિ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ સાધ્વી અંતિમ આરાધના વિધિ પડિક્કમિઉં. (૧) ઈરિયાવહિયાએ, વિરાહણાએ. (૨) ગમણાગમણે. (૩) પાણક્કમણે, બીયક્કમણે, હરિયક્કણે, ઓસાઉનિંગ-પણગ-દગ-મટ્ટી-મક્કડા સંતાણા સંકમણે. (૪) જે મે જીવા વિરાહિયા. (૫) એગિંદિયા, બેઈંદિયા, તેઈંદિયા, ચઉરિંદિયા, પંચિંદિયા. (૬) અભિહયા, વત્તિયા, લેસિયા, સંઘાઈયા, સંઘટ્ટિયા, પરિયાવિયા, કિલામિયા, ઉદ્વિયા, ઠાણાઓ ઠાણું સંકામિયા, જવિયાઓ વવરોવિયા, તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. (૭)
તરસ ઉત્તરી કરણેણં, પાયચ્છિત્ત કરણેણં, વિસોહી કરણેણં, વિસલ્લી કરણેણં, પાવાણું કમ્માણ, નિગ્ધાયણટ્ટાએ ઠામિ કાઉસ્સગ્ગ. (૧)
અન્નત્થ ઊસસિએણં, નીસસિએણં, ખાસિએણં, છીએણં, જંભાઈએણં, ઉડ્ડએણં, વાયનિસગ્ગેણં, ભમલીએ પિત્તમુચ્છાએ. (૧) સુહુમહિં અંગસંચાલેહિં, સુહુમહિં ખેલ સંચાલેહિં, સુહુમેહિં દિદ્ઘિ સંચાલેહિં. (૨) એવમાઈએહિં આગારેહિં, અભગ્ગો, અવિરાહિઓ હુજ્જ મે કાઉસ્સગ્ગો. (૩) જાવ અરિહંતાણં, ભગવંતાણં, નમુક્કારેણં ન પારેમિ. (૪) તાવ કાર્ય ઠાણેણં મોણેણં ઝાણેણં અપ્પાણં વોસિરામિ. (૫)
૭૪
(આટલું સૂત્ર બોલી - એક લોગસ્સ અને લોગસ્સ સૂત્ર ન આવડતું હોય તો ચાર નવકારનો કાઉસ્સગ્ગ કરવો.)
(કાઉસ્સગ્ગ પૂરો થયે ‘નમો અરિહંતાણં’ બોલી બે હાથ જોડી નીચે મુજબ લોગસ્સ સૂત્ર બોલવું.)
લોગસ્સ, ઉજ્જોઅગરે.
11-2
ધમ્મતિત્શયરે જિણે અરિહંતે કિત્તઈસ્સ ચવિસંપિ કેવલી 11-9 ઉસભ મજિઅં ચ વન્દે, સંભવમભિણંદણં ચ સુમઇં ચ । પઉમપ્પ... સુપા જિર્ણ ચ ચંદપ્પણું વંદે સુવિહિં ચ પુષ્પદંત, સિઅલ સિજ્જસ વાસુપૂજ્યં ચ । વિમલમત જિર્ણ ધર્માં સંતિ ચ વંદામિ કુશું અરું ચ મલ્લિ, વંદે મુણિસુવ્વયં નમિજિર્ણ ચ વંદામિ રિટ્ટનેમિં, પાસ તહવદ્ધમા ચ ||-૪ એવું મએ અભિથુઆ, વિષ્ણુયરયમલા પહીણજરમરણા । ચઉવીસંપિ જિણવરા, ત્શિયરામે પસીમંતુ II-૫
11-3
1
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
કિત્તિય વંદિય મહિયા, જે એ લોગસ્સ ઉત્તમા સિદ્ધા આગ બોહિલાભં, સમાહિવરમુત્તમં કિંતુ ચંદ્રેસ નિમ્મલયરા, આઈસ્ચેસુ અહિયં પયાસયરા સાગરવર ગંભિરા, સિદ્ધા સિદ્ધિ મમ દિસંતુ ||-૭ (લોગસ્સ સૂત્ર બોલ્યા પછી નીચે મુજબ ત્રણ ખમાસમણ દેવા) ઈચ્છામિ ખમાસમણો વંદિઉં જાવણિજ્જાએ નિસીહિઆએ મર્ત્યએણ વંદામિ (ત્રણ વખત)
પછી ઈચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવન્ ચૈત્યવંદન કરું ? (ઈચ્છું... કહી.. નીચે મુજબ ચૈત્યવંદન કરવું)
સકલ કુશલ વલ્લી પુષ્કરાવર્ત મેઘો દુરિત તિમિર ભાનુઃ કલ્પ વૃક્ષોપમાનઃ ભવજલનિધિ પોતઃ સર્વસંપત્તિ હેતુઃ સ ભવતુ સતતં વઃ શ્રેયસે શાંતિનાથઃ * ચૈત્યવંદન *
||-૬
૭૫
તુજ મૂતિને નીરખવા, મુજ નયણા તરસે, તુજ ગુણગણને બોલવા, રસના મુજ હરખે. ૧ કાયા અતિઆનંદ મુજ, તુમ પદ યુગ ફરસે, તો સેવક તાર્યા વિના, કહો કિમ હવે સરસે. ૨ એમ જાણીને સાહિબા, નેક નજર મોહે જોય, જ્ઞાનવિમલ પ્રભુ નજરથી, તે શું જેહ નવિ હોય. ૩ (આ પ્રમાણે ચૈત્યવંદન કર્યા પછી જંકિચિ-નમૃત્યુર્ણ વગેરે સૂત્રો નીચે આપ્યા છે તે બોલવા.)
જંકિચિ નામ તિર્થં, સન્ગે પાયાલિ માણુસે લોએ, જાઇ જિણ બિંબાઇં, તાઇ સવ્વાŪ વંદામિ ।
નમુન્થુણં અરિહંતાણં, ભગવંતાણં, (૧) આઈગરાણું, તિત્શયરાણં, સયંસંબુદ્ધાણં. (૨) પુરિત્તમાણં, પુરિસસીહાણ, પુરિસવરપુંડરીઆણં, પુરિસવરગંધહત્થીણું. (૩) લોગુત્તમાણં, લોગનાહાણ, લોગહિઆણં, લોગપઇવાણું, લોગપોઅગરાણં. (૪) અભયદયાણું, ચક્ષુદયાણું, મગંદયાણં, સરણદયાણું, બોહિદયાણં. (૫) ધમ્મદયાણું,
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ સાધ્વી અંતિમ આરાધના વિધિ
ધમ્મદેસયાણ, ધમ્મનાયગાણું, ધમ્મસારહીણ, ધમ્મવરચારિતચક્વટ્ટી. () અપ્પડિયવરનાણદંસણધરાણ, વિયટ્ટછઉમાણ. (૭) જિણાણે જાવયાણું, તિન્નાણું તારયાણ, બુદ્ધાણં બોયાણું, મુત્તાણં મોઅગાણું. (૮) સવલૂણં, સવ્વદરિસીણં, સિવ-મહેલ-ભરૂચ-મહંત મખય-મખ્વાબાહ-મપુણરાવિત્તિ સિદ્ધિ ગઈ નામધેય ઠાણ સંપત્તાણં નમો જિણાણે જિઅભયાણું. (૯)
જે આ અઈઆ સિદ્ધા, જે અ ભવિસ્તૃતિ-સાગએ કાલે સંપUઅ-વટ્ટમાણા, સવ્વ તિવિહેણ વંદામિ. (૧) જાવંતિ ચેઇઆઇ, ઉદ્વે-અ-અહે અ-તિરિઅલોએ અ, સવાઈ તાંઈ વંદે, ઈહ સંતો તત્થ સંતાઇ. (૧) ઇચ્છામિ ખમાસમણો વંદિઉં જાવણિજ્જાએ, નિસાહિઆએ મત્થણ વંદામિ. જાવંત કેવિ સાહૂ, ભરફેરવય મહાવિદેહે અ; સર્વેસિ પણઓ, તિવિહેણ તિદંડ વિરયાણ. (૨) નમોહ-સિદ્ધાચાર્યોપાધ્યાયસર્વસાધુભ્યઃ
* સ્તવન * આણંદા પ્યારા, મુર્ણિદા પ્યારા, દેખો રે જીરૂંદા ભગવાન દેખો રે જીણંદા પ્યારા. સુંદર રૂપ સ્વરૂપ બિરાજે, જગનાયક ભગવાન. દેખો... ૧ દરસ સરસ નીરખ્યો જિનજીકો, દાયક ચતુર સુજાણ. દેખો... ૨ શોક સંતાપ મીટ્યો અબ મેરો, પાયો અવિચલ ભાણ. દેખો... ૩ સફળ ભઈ મેરી આજુકી ઘડીયા, સફળ ભયે નૈનો પ્રાણ. દેખો... ૪ દરિશણ દેખ મીટ્યો દુઃખ મેરો, આનંદઘન અવતાર દેખો... ૫
(સ્તવન બોલ્યા પછી જયવીયરાય સૂત્ર બોલવું.) જયવીયરાય જગગુરૂ, હોલ માં તુહ પભાવઓ ભયવં; ભવનિબૅઓ, મગાણુસારિયા, ઇઠફલસિદ્ધિ. (૧) લોગવિરુદ્ધચ્ચાઓ, ગુરૂજણપૂઆ, પરFકરણે ચ; સુહગુરૂજોગો, તન્વયણસેવણા આભવમખેડા. (૨)
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૭૭.
વારિજઈ જઈવિ નિયાણબંધણું, વીયરાય તુહ સમએ; તહવિ મમ હુજ સેવા, ભવભવે તુ ચલણાણું. (૩) દૂખખઓ કમ્મખઓ સમાહિમરણં ચ બહિલાભો અ; સંપન્જલ મહ એએ, તુહ નાહ ! પણામ-કરણેણં. (૪) સર્વ મંગલ માંગલ્ય, સર્વ કલ્યાણ કારણ; પ્રધાન સર્વ ધર્માણાં, જેન જયંતિ શાસનમ્. (૫)
અરિહંત ચેઇઆણ કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ. (૧) વંદણવત્તિયાએ, પૂઅણવત્તિયાએ સક્કારવત્તિયાએ, સમ્માણવત્તિયાએ, બોહિલાભવત્તિયાએ, નિવ્વસગ્ગવત્તિયાએ, (૨) સદ્ધાએ, મેહાએ, દિઈએ, ધારણાએ, અણુપેહાએ, વઢમાણીએ હામિ કાઉસ્સગ્ગ. (૩)
અન્નત્થ ઊસસિએણે, નીસસિએણં, ખાસિએણે, છીએણું, જંભાઈએણું, ઉડ્ડએણં, વાયનિસગેણં, ભમલીએ પિત્તમુચ્છાએ. (૧) સુહુમેહિં અંગસંચાલેહિ, સુહમેહિં ખેલસંચાલેહિ, સુહમેહિં દિષ્ઠિસંચાલેહિ. (૨) એવભાઈએહિં આગારેહિં, અભો અવિવાહિઓ હુજ્જ મે કાઉસ્સગ્ગો. (૩) જાવ અરિહંતાણું, ભગવંતાણું, નમુક્કારેણે ન પારેમિ. (૪) તાવ કાર્ય ઠાણેણં, મોણેણં, ઝાણેણં અપ્પાણે વોસિરામિ. (૫)
(આ પ્રમાણે બોલી ૧ નવકારનો કાઉસ્સગ કરવો. પછી “નમો અરિહંતાણં' - ‘નમોહત્ સિદ્ધાચાર્યોપાધ્યાયસર્વસાધુભ્ય” બોલી નીચેની થોય કહેવી.)
* થય * હરિવંશ વખાણું, જીમ વયરાગિરિ ખાણ, જીહાં રત્ન અમૂલક, નેમિનાથ જગભાણ, લઘુવય બ્રહમચારી, જગિ રાખ્યા ખીઆત, પહોતા પંચમગતિ, કર્મ હણિ ઘનઘાત.
(આ રીતે થાય બોલીને ખમાસમણું દેવું) ઈચ્છામિ ખમાસમણો વંદિઉં જાવણિજ્જાએ નિસીરિઆએ મયૂએણ વંદામિ. (૨) ચૈત્યવંદન બાદ નીચે મુજબ કાયોત્સર્ગ કરે (કરાવે). (૧) શ્રી શાન્તિનાથ સ્વામી આરાધનાર્થ કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ કહી વંદણવત્તિયાએ...
અન્નત્થ..... કહી એક લોગસ્સનો (સાગરવર ગંભીરા સુધી) કાઉસ્સગ્ન કરે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
(ર)
સાધુ સાધ્વી અંતિમ આરાધના વિધિ કાઉસ્સગ્ગ પારી નમોહત્ બોલી થોય કહેશ્રી શાન્તિઃ શ્રુત શાન્તિા, પ્રશાન્તિ કૌસાવશાન્તિમુખશાન્તિ, નયત સદા યસ્ય પદાર, સુશાન્તિદાઃ સન્ત સન્તિ જને. શ્રી શાસન દેવતા આરાધનાર્થ કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ કહી અન્નત્થ એક નવકારનો કાઉસ્સગ્ન પછી નમોહત્ બોલી થોય કહેઉપસર્ગ વલય વિલયન, નિરતા જિનશાસનાવનૈકરતા; કૂતમિત સમીહિત, કૃતે સ્યુઃ શાસનદેવતા ભવતા.... શ્રી ક્ષેત્રદેવતા આરાધનાર્થ કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ કહી અન્નત્થ એક નવકારનો કાઉસ્સગ પછી નમોહત્ બોલી થોય કહેવી. યસ્યાઃ ક્ષેત્રે સમાશ્રિત્ય, સાધુભિઃ સાધ્યતે ક્રિયાઃ, સા ક્ષેત્ર દેવતા નિત્ય, ભૂયાન્નઃ સુખદાયિની. શ્રી ભવનદેવતા આરાધનાર્થ કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ કહી અન્નત્થ એક નવકારનો કાઉસ્સગ્ન પછી નમોહત્ બોલી થોય કહેવીજ્ઞાનાદિ ગુણ યુતાનાં, નિત્યં સ્વાધ્યાય સંયમ રતાનાં વિદધાતુ ભણવદેવી, શિવ સદા સર્વ સાધુનામ્. સમસ્ત વૈયાવચ્ચગરાણું સંતિગરાણું સમ્મદિઠિ સમાહિગરાણ કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ કહી અશ્વત્થ એક નવકારનો કાઉસ્સગ્ન પછી નમોહત્ કહી, થોય કહેવી
સંઘેડત્રયે ગુરુ ગુણધનિધે સુવૈયા, નૃત્યાદિકૃત્ય કરર્થક નિબદ્ધ કક્ષા, તે શાન્તયે સહ ભવન્તુ સૂરાસૂરિભિઃ, સદ્દષ્ટયો નિખિલ વિદળ વિઘાત દક્ષા.
આ રીતે પાંચ કાયોત્સર્ગ બાદ (૪) નમુત્થણે બોલે,
નમુત્થણ, અરિહંતાણં ભગવંતાણે, (૧) આઈગરાણે, તિસ્થયરાણું, સયંસંબુદ્ધાણં, (૨) પુરિસુત્તમાણે, પુરિસસીહાણે, પુરિસવરપુંડરીઆણં, પુરિસવરગંધહસ્થીર્ણ, (૩) લોગુત્તરમાણે, લોગનાહાણ, લોગહિઆણં,
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૯
સમાધિ મરણ
લોગપઈવાણું, લોગપજોઅગરાણું, (૪) અભયદયાણું, ચખુદયાણું, મગ્નદયાણું, સરણદયાણું, બોદિયાણું, (૫) ધમ્મદયાણ, ધમ્મદેસયાણું, ધમ્મનાયગાણું, ધમ્મસારહીણ, ધમ્મવરચાઉરંતચક્કટ્ટીપ્સ, (૬) અપડિહયવરનાણદસરધરાણ, વિયટ્ટછઉમાણે, (૭) જિગાણે જાવયાણ, તિન્નાણું તારયાણું, બુદ્ધાણં બોયાણ, મુત્તાણું મોઅગાણે (૮) સવલૂણં, સવ્વદરિસીણં, સિવ-મય-મરૂઅ-મહંત-મખય-મખ્વાબાહ-મપુણરાવિત્તિ સિદ્ધિગઈ નામધેય ઠાણ સંપત્તાણં નમો જિણાણે જિઅભયાણ. (૯) અજિતશાન્તિસ્તવ બોલે, અજિએ જિઅસÖભય, સંતિ ચ પસંતસવ્વગપાવે, જયગુરૂ સંતિગુણકરે, દોવિ જિણવરે પરિવયામિ. ગાહા. (૧) વવનયમંગુલભાવે, તે હં વિલિતવનિમ્મલહાવે; નિવમમહમ્પ્રભાવે, થોસામિ સુદિર્કસન્માવે. ગાહા. (૨) સવદુખપ્પસંતિયું, સવ્વપાવપ્પસંતિણું; સયા અજિઅસંતીર્ણ, નમો અજિઅસંતિણું. સિલોગો. (૩) અજિઅજિણ ! સુપ્પવત્તણે, તવ પુરિસુત્તમ ! નામકિત્તણું; તહ ય ધિઈમUપ્પવરણ, તવ ય જિગુત્તમ ! સંતિ ! કિgણે માગહિઆ. (૪) કિરિઆવિહિસંચિઅકર્મોકિલેસવિમુકખયર, અજિએ નિશ્ચિમં ચ ગુણહિંમહામુણિ-સિદ્ધિગયું; અજિઅસ્સ ય સંતિમહામુણિણો વિ અ સંતિકર, સમયે મમ નિવુઈકારણય ચ નમસણય આલિંગણય. (૫) પુરિસા ! જઈ દુખવારણું, જઈ વિમગહ સુબ્બકારણે; અજિએ સંતિ ચ ભાવઓ, અભયકરે સરણે પવન્જહા. માગહિ. (૬) અરઇરઈતિમિરવિરહિઅમુવરયજરમાણે, સુરઅસુરગરુલભુયગવઇપયયપરિવઈએ; અજિઅમહમવિ અ સુનયન નિલણમભયકર,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ સાધ્વી અંતિમ આરાધના વિધિ
સરણમુવસરિઅ ભુવિદિવિજ મહિએ સમયમુવણમે, સંગમય. (૭) તં ચ જિગુત્તમમુત્તમ-નિત્તમ-સત્ત-ધરે, અવ-મદ્દવ-ખંતિ-વિમુત્તિ-સમાહિ-નિહિં; સંતિકર પણમામિ દમુત્તમ-તિર્થીયર, સંતિ-મુણી મમ સંતિ-સમાહિ-વર દિસલ, સોવાણયું. (૮) સાવલ્થિ પુલ્વ પબ્લ્યુિ વં ચ, વર હસ્થિ મન્થય પસન્દ વિસ્થિત્ર સંથિએ થિર-સરિચ્છ-વચ્છ મય-ગલ-લીલાયમાણવરગંધ-હત્થિ-પત્થાણ-પસ્થિય સંથવારિ; હત્યિ-હલ્થ-બાહું ધંત-કણગ-અગ-નિવય-પિંજર, પવર-લક્ષ્મણોવચિઅ-સોમ-ચારુરૂવં; સુઈ-સુહમણા-ડભિરામ-પરમ-રમણિજ્જવર-દેવ-દુંદુહિ-નિનાય-મહુર-પર-સુહ-ગિર. વેઢઓ. (૯) અ-જિએ જિઆરિગણું, જિઅ-સલ્વ-ભય ભવોહ-રિઉં; પણમામિ અહં પયઓ, પાવ પસમેઉ મે ભયનં. રાસાલુદ્ધઓ. (૧૦) કુરુ-જણ-વય-હત્થિણા-ઉર-નરીસરો પઢમ તઓ મહા-ચક્રવટ્ટિ-ભોએ મહ-પ્રભાવો; જો બાવત્તરિ-પુર-વર-સહસ્સ-વર-નગર-નિગમ-જણ-વય-વઈ, બત્તીસા-રાય-વરસહસ્સા-ડણુયાય-મગ્ગો. ચ-દસ વર રયણ-નવ-મહા નિહિચઉ-સદ્ધિ-સહસ્સ પવર-જુવઇણ સુંદર વઈ; ચુલસી-હય-ગય રહ-સય-સહસ્સ સામી, છત્રવઈ-ગામકોડિ સામી આસી જો ભારહમ્મિ ભયd, વઢઓ. (૧૧) તે સંતિ સંતિ-કર સંતિષ્ણ સવ્વ-ભયા; સંતિ થણામિ જિસં; સંતિ વિહેઉ મે. રાસાડડનંદિઅય. (૧૨) ઈકબાગ ! વિદેહ-નરીસર ! નરવસહા ! મુણિ-વસહા !, નવ-સાર-સસિ-સકલાણણ ! વિગય-તમાં વિહુઅ-રયા !
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૮૧
અજિઉત્તમ-તેઅ-ગુણેહિં મહામુણિ, અ-મિઅ-બલા ! વિઉલ-કુલા ! પણમામિ તે ભવ-ભય-મૂરણ ! જગ-સરણા ! મમ શરણં. ચિત્તલેહા. (૧૩) દેવદાણવિંદ-ચંદ-સૂર-વંદ ! હર્દી-તુર્ક-જિ-પરમલઠ-રૂવ ! ધંત-પ્પ-પટ્ટ-સેઅ-સુદ્ધ-નિદ્ધ-ધવલ, દંત પતિ ! સંતિ ! સત્તિ-કિત્તિ-મુત્તિ-જુત્તિ-ગુત્તિ-પવર !, દિત્ત-તેઅ ! વંદ ? ધેઅ સવ્વ-લોઅ-ભાવિ અધ્ધભાવ ? ણેઅ ? પઇસ મે સમાહિં. નારાયઓ. (૧૪) વિમલ-સસિ-કલાઈરેઅ-સોમ, વિતિમિર-સૂરકરાઈઅ-તેઅં; તિઅસ-વઈ-ગણાઈરેઅ-રૂd, ધરણિધર-પ્પવરાઈઅ-સારં. કુસુમલયા. (૧૫) સત્તે અ સયા અજિએ, સારીરે અ બલે અજિઅં; તવ સંજમે આ અજિએ, એસ ગુણામિ જિર્ણ અજિસં. ભુઅગ-પરિ-રિંગિઅં.(૧૬) સોમ-ગુણેહિં પાવઈ ન ત નવ-સરય-સસી, તેઅ-ગુણહિં પાવઈ ન તે નવ-સરય-રવી; રૂવ-ગુણેહિં પાવઈ ન તં તિઅસ ગણ-વઈ, સાર-ગુણહિં પાવઈ ન ત ધરણિધર-વઈ. ખિજ્જિાય. (૧૭) તિર્થી-વર-પવત્તયં, તમ રય-રહિઅં, ધીર-જણથુઅશ્ચિમં ચુઅ-કલિ-કલુસં; સંતિ-સુહપ્પવત્તય, તિ-ગરણ-પયઓ, સંતિમાં મહા-મુણિ સરણમુવણમે. લલિઅય. (૧૮) વિણઓણય-સિર-રઈઅંજલિરિસિ-ગણ-સંધુએ થિમિઅં, વિબુહાહિવ-ધણ-વઈ-નર-વઈ-થુઅ-મહિ-અચ્ચિએ બહુસો; અઇન્શય-સરય-દિવાયર-સમહિઅ-સપ્પભે તવસા, ગયગંગણ-વિમરણ-સમુહિઅ-ચારણ-વંદિએ સિરસા. કિસલયમાલા. (૧૯) અસુર-ગરુલ-પરિવંદિએ, કિન્નરોરગ-નમંસિઅં; દેવ-કોડિ-સય-સંથુએ, સમણ-સંઘ-પરિવંદિ. સુમુહ. (૨૦) અભયં અણહ અરય, અરુએ, અજિએ અજિએ પયઓ પણમે, વિવિલસિ. (૨૧)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
સાધુ સાધ્વી અંતિમ આરાધના વિધિ
આગયા-વર-વિમાણ-દિવ્ય-કણગ-રહ-તુરય-પહકર-સએહિં હુલિઅં; સ-સંભમોઅરણ-ખુભિઅ-લુલિઅ-ચલ-કુંડલંગય-તિરીડ
સોહંત-મઉલિ-માલા. વેડ્યુઓ. (૨૨)
જં સુર-સંઘા સાસુર-સંઘા, વેર-વિઉત્તા ભત્તિ-સુ-જુત્તા, આયર-ભૂસિઅ-સંભમ-પિંડિઅ-સુ-સુવિમ્હિઅ-સવ્વ-બલોઘા; ઉત્તમ-કંચણ-રયણ-પવિઅ-ભાસુર-ભૂસણ-ભાસૂરિઅંગા, ગાય-સમોણય-ભત્તિ-વસાગય-પંજલીપેસિઅ સીસ-પણામા. રયણમાલા.(૨૩) વંદિઊણ થોઊણ તો જિર્ણ, તિ-ગુણમેવ ય પુણો પયાહિર્ણ; પણમિઊણ ય જિર્ણ સુરાસુરા, પમુઇઆ સ-ભવણાઇ તો ગયા. ખિત્તયં.(૨૪) તં મહા-મુણિમ ંપિ તંજલી, રાગ-દોસ-ભય-મોહ-વજ્જિઅં; દેવ-દાણવ-નરિંદ-વંદિઅં, સંતિ-મુત્તમં મહા-તવં નમે. ખિત્તયં. (૨૫) અંબરંતર-વિઆરણિઆહિં લલિઅ-હંસ-વહુ ગામિણિઆહિં;
પીણ-સોણિ-થણ-સાલિણિઆહિં,
સકલ-કમલ-દલ-લોઅણિઆહિં. દીવયં. (૨૬)
પીણ-નિરંતર-થણ-ભર-વિણમિય-ગાયલયાહિં, મણિ-કંચણ-પસિઢિલમેહલ-સોહિઅ-સોણિતડાહિં;
વર-ખિખિણિ-નેઉર-સ તિલય-વલયવિભૂસણિઆહિં,
રઇ-કર-ચઉર-મણોહર-સુંદર-દંસણિઆહિં. ચિત્તક્ષરા. (૨૭)
દેવસુંદરીહિં પાયવંદિઆહિં વંદિઆ ય જસ્સ તે સુ-વિક્કમા કમા, અપ્પણો નિડાલએહિં મંડણોઽણપગારએહિં કેહિં કેહિં વિ; અવંગ-તિલય-પત્તલેહ-નામએહિં ચિહ્નએહિં સંગય ગયાહિં, ભત્તિ-સન્નિવિદ્ઘ-વંદણાગયાહિં હુંતિ તે વંદિઆ પુણો પુણો. નારાયઓ. (૨૮) તમહં જિણચંદ, અ-જિઅં જિઅ-મોહં;
ધુઅ-સવ્પ-કિલેસ, પયઓ પણમામિ. નંદિઅયં. (૨૯) થુઅ-વંદિઅયસ્સા રિસિ-ગણ-દેવ-ગણેહિં,
તો દેવ-વહહિં પયઓ પણમિઅસ્સા;
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૮૩
જસ્ટ જગુત્તમ સાસણઅસ્સા, ભત્તિ-વસાગય-પિંડિઅયાપ્તિ દેવ-વરચ્છરસા-બહુઆહિ, સુર-વર-રઈ-ગુણ પંડિઅયા હિં. ભાસુરય. (૩૦) વંસ-સદ્-તંતિ-તાલ-મેલિએ, તિ-ઉખરાભિરામ-સદુ-મીસએ કએ અ; સુઈ-સમાણ-ણે અ-સુદ્ધ-સજ્જ-ગીય-પાયજાલ-ઘંટિઆહિં; વલય-મેહલા-કલાવ-નેહરાભિરામ-સદ્-મીસએ કએ અ, દેવ-નટ્રિઆહિં હાવ-ભાવ-વિભમ-પગારએહિં નશ્ચિઊણ અંગ-હારએહિં વંદિઆ ય જસ્ટ તે સુ-વિક્રમા કમા; તય તિ લોય-સવ-સત્ત-સંતિકારય, પસંત-સલ્વ-પાવ-દોસપ્રેસ હં નમામિ સંતિમુત્તમ જિર્ણ. નારાયઓ. (૩૧) છત્ત-ચામર-પડાગ-જૂઅ-જવ-મંડિઆ, ઝય-વર-મગર-તુરય-સિરિવચ્છ-સુ-સંછણા; દીવ-સમુદ્ર-મંદર-દિક્ષા-ગય-સોહિઆ, સન્જિઅ-વસહ-સીહ-રહ-ચક્ક-વરંકિયા. લલિઅય. (૩૨) સહાવ-લઠ સમ-Lઇઠા, અ-દોસ-દુઠા ગુણહિં જિઠ, પસાય-સિક્કા, તવેણ પુઠા, સિરીહિં ઈઠા રિસીહિં જુઠા.
વાણવાસિઆ. (૩૩) તે તવેણ ધુઅ-સવ્વ-પાવયા, સવ્વ-લોઅ-હિઅ-મૂલ-પાવયાસંયુઆ અ-જિઅ-સંતિ-પાયયા, હુંતુ મે સિવ-સુહાણ દાયયા. અપરાંતિકા.(૩૪) એવું તવ બલ-વિલિં; શુએ મએ અજિઅ-સંતિ-જિણ-જુઅલં; વવય-કમ્પ-ર-મલ, ગઇ ગયું સાસય વિલિ. ગાહા. (૩૫) તે બહુ-ગુણ-પ્રસાય, મુખ-સુહેણ પરમેણ અવિસાયં; નાસેઉ મે વિસાયં; કુણી આ પરિસા વિ અપ્પસાય. ગાહા. (૩૬) તે મોએઉ અ નંદિ, પાવેલ અ નંદિસેણમભિનંદિ; પરિસા વિ એ સુહ-નંદિ, મમ ય દિસઉ સંજમે નંદિ. ગાહા. (૩૭) પMિઅ-ચાઉમ્માસિઅ-સંવચ્છરિએ અવસ્મ-ભણિઅવ્યો, સોઅવ્વો સવૅહિં, ઉવસગ્ન-નિવારણો એસો. (૩૮) જો પઢઈ જો અ નિસુણઈ, ઉભો કાલંપિ અજિઅ-સંતિ-થય; ન હું હુંતિ તસ્સ રોગા, પુલ્વપ્નન્ના વિ નાસંતિ. (૩૯)
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
સાધુ સાધ્વી અંતિમ આરાધના વિધિ
જઇ ઇચ્છહ પરમ-પ, અહવા કિર્તિ સુવિત્થš ભુવણે; તો તે-લુકુદ્ધરણે, જિણ-વયણે આયરું કુહ. (૪૦)
(૬) આરાધનાની અધિષ્ઠાયિકા દેવીનો કાઉસ્સગ્ગ કરે. ‘શ્રી આરાધના દેવતા આરાધનાર્થે કરેમિ કાઉસ્સગં' અન્નત્થ. ચાર લોગસ્સ (સાગરવર ગંભીરા સુધી) નો કાઉસ્સગ્ગ કરે પછી ‘નમો અરિહંતાણં' બોલીને કાઉસ્સગ્ગ પારીને નમોé કહી આ પ્રમાણે સ્તુતિ કહે
યસ્યાઃ સાનિધ્યતો ભવ્યાઃ વાંછિતાર્થ પ્રસાધકાઃ
શ્રીમદારાધના દેવી, વિઘ્નવ્રાતા પહાડસ્તુઃ
તે પછી પ્રતિમાજીને પડદો કરે કે દેરાસરે પધરાવે. આટલી વિધિ પછી ‘અંત સમયની આરાધના' કરાવે.
(૧) આસને બેસીને ગુરુ મહારાજ ચૂર્ણ મંત્રી “ઉત્તમટ્ઠ આરાહણથં વાસનિકખેવં કરેહ” કહીને આરાધકના મસ્તકે સુગંધી ચૂર્ણ નાખે ગ્લાન (બિમાર) ની પાસે તેણે બાલ્યકાળથી સેવેલા અતિચારો આલોવે-આલોચના કરાવે.
(નોંધ : વિસ્તારથી અતિચાર આલોચના કરાવવી. તે રીતે ન કરાવી શકાય તેમ હોય તો સંક્ષેપમાં આલોચના કરાવવા માટે સામાચારીમાં આપેલી આ ગાથા મુજબ આલોચના કરાવવી.)
જે મે જાણંતિ જિણા, અવરાહા જેસુ જેસુ ઠાણેસુ તેઽહં આલોએઉં, ઉવદ્ઘિઓ સવ્વભાવેણં.
મારા જે જે સ્થાનમાં થયેલા અપરાધોને શ્રી જિનેશ્વરો જાણે છે. તેને હું સર્વ ભાવ વડે આલોચવા ઉપસ્થિત થયેલો છું. નિશીથ ભાષ્ય ૩૮૧૪ મી ગાથાના “આલોએ” દ્વારની ચૂર્ણિમાં
જે મે જાણંતિ જિણા, અવરાહે નાણ દંસણ ચરિત્તે, તેઽહં આલોએત્તુ, ઉવઠ્ઠિઓ સવ્વભાવેણં.
આ પ્રમાણે ગાથા છે. અર્થાત્ જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રને વિષે મારા અપરાધો જિનેશ્વરો જાણે છે તેની આલોચના કરવા હું સર્વ ભાવ વડે ઉપસ્થિત થયો છું. તૈયાર થયો છું.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
(અહીં આરાધકને દેવ-ગુરૂસંબંધી જે ભૂલ થઈ હોય, આશાતના કરી હોય, નિંદા-અવહેલના-તિરસ્કાર વિગેરે કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવડાવવું.)
પછી કાન-આંખ-નાક-જીભ-સ્પર્શ દ્વારા કરેલ રાગ-દ્વેષનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવડાવવું.
પછી ક્રોધ-માન-માયા-લોભ કર્યા હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવડાવવું.
પછી દર્શનાચાર-જ્ઞાનાચાર-ચારિત્રાચાર-પાચાર-વીર્યાચાર એ પાંચ આચારસંબંધી ભૂલોનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવડાવવું.
છઉમલ્યો મૂઢ મણો, કિત્તિયમિત્તપિ સંભરઈ જીવો. જં ચ ન સંભરામ્યહં, મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ તમ્સ.
છદ્મસ્થ, મૂઢ મનવાળો કેટલું માત્ર સાંભરે તેથી જે મને સ્મરણમાં નથી તેનું પણ મારે મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ થાઓ (તે મારું દુષ્કત મિથ્યા થાઓ.)
જે જે મણેણ બદ્ધ. જે જે વાયાએ ભાસિકં પાવું, કાણ ય જં ચ કર્ય, મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ તમ્સ.
જે જે પાપ મનથી બાંધ્યું (કર્યું) હોય, જે પાપ વચનથી બોલાયું હોય અને કાયા વડે જે જે પાપ કર્યું હોય તે સર્વનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ થાઓ. (મારું તે દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ.)
હા દુહુ કયું હા દુહુ, કારિએ અણુમય ચ હા દુહુ અંતો અંતો ડજઝઈ, હિયયં પચ્છાણુતાણે
હા હા ! મેં જે દુષ્ટ વર્તન કર્યું, હા ! બીજા દ્વારા મેં જે દુષ્ટ કાર્ય કરાવ્યું, હા ! મેં જે દુષ્ટ કાર્યને અનુમોદન આપ્યું તે પાપ પશ્ચાત્તાપ મારા હૃદયને બાળે છે, તમને તેનો પશ્ચાત્તાપ થાય છે.)
નીશીથ ભાષ્યમાં ૬૫૭૩ મી ગાથામાં નીચે પ્રમાણે છે. હા દુઠુ કર્ય હા દુહુ, કારિઅં દુઠુ અણુમય મે ત્તિ, અંતો અંતો ડઝતિ, પચ્છાતાવણ વેવંતો.
અરેરે મેં જે દુષ્ટ (આચરણ) કર્યું, કરાવ્યું, અનુમોઘું (તેથી) પશ્ચાતાપ વડે થરથરતો હું વારંવાર બળું છું.
જં ચ સરીરં અત્યં કુટુંબ ઉવગરણ રુવ વિજ્ઞાણં, જીવો વધાયજણય, સંજાય તં પિ નિંદામિ,
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ સાવી અંતિમ આરાધના વિધિ
મારા જે જે શરીર, ધન, કુટુંબ, ઉપકરણ, રૂપ, વિજ્ઞાન-જીવોની હિંસા વગેરે કરાવનારાં થયાં તે સર્વને પણ હું નિંદુ છું.
ગહિણિ ય મક્કાઈં જન્મ-મરણેસ જાઈં દેહાઈ, પાવેસુ પવત્તાઈ, વોસિરિઆઈ મએ તાઈં.
ભૂતકાળના અનંતા જન્મ-મરણોનાં જે જે શરીર આદિને ગ્રહણ કરીને મેં છોડી દીધા, તે પાપમાં પ્રવર્તતા (એવાં) શરીર વિગેરેને હું વોસિરાવું છું. (શરીર આદિ એટલે પાપમાં રહેલા તે પુદ્ગલોમય સર્વે.) (૨) ખામણાં (ક્ષમાપના) કરાવવા :
સાહણ સાહણીણ ય, સાવય સાધીઓ ચઉવિહો સંઘો, જે મણવર કાએહિં, સાઈઓ તં પિ ખામેમિ.
(સર્વ સાધુઓની, સાધ્વીઓની, શ્રાવકોની, શ્રાવિકાઓની એમ ચતુર્વિધ શ્રી સંઘની મન, વચન કે કાયા વડે જે જે આશાતનાઓ કરી હોય તે (સર્વે) ને હું નમાવું છું.
આયરિય ઉવજઝાએ, સીસે સાહસ્મિએ કુલ ગણે અ, જે મે કઈ કસાયા, સવ્વ તિવિહેણ ખામેમિ. સબ્યસ્સ સમણ સંઘમ્સ, ભગવઓ અંજલિ કરીઆ સીસે, સવ્વ ખમાવઈત્તા, ખમામિ સવ્વસ્ટ અવયં પિ.
૨ સવ્વસ જીવરાસિસ, ભાવઓ ધમ્મ નિતિય નિયચિત્તો સવું ખમાવઈત્તા, ખમામિ સવ્વસ્ટ અહયં પિ. ૩
આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, શૈક્ષ (નવ દિક્ષીત), સાધર્મિકો, કુલ અને ગણ એ સર્વ પ્રત્યે મેં જે જે કષાયો કર્યા હોય કે કરાવ્યા હોય તેને) ત્રિવિધ (મન-વચનકાયાથી) ખમાવું છું. (૧)
પૂજ્ય શ્રમણ સંઘને બે હાથે મસ્તકે અંજલિ કરીને સર્વની ક્ષમા માંગીને હું પણ સર્વને ખમું છું. (ક્ષમા કરું છું.) (૨)
જરૂરી નોધ : અહિં શ્રમણ પ્રધાન ચતુર્વિધ સંઘ અર્થ લેવાનો નથી. કેમકે ખામણાની શરૂઆતમાં જ પ્રથમ ચતુર્વિધ શ્રી સંઘને ખામણા કરેલ છે. અહિં “સંઘ” શબ્દમાં અત્યારે આપણી લુપ્ત થયેલી પ્રાચીન શાસન વ્યવસ્થાનો સંઘ લીધેલ છે.
ઓછામાં ઓછો નવ સાધુનો ૧ ગચ્છ હોય, તેમાં ૧ આચાર્ય હોય તે
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
ગચ્છાચાર્ય કહેવાય, ૧ ઉપાધ્યાય હોય તે ગચ્છ ઉપાધ્યાય કહેવાય. સ્થવિર હોય તે ગચ્છ સ્થવિર કહેવાય. આવા ૧ ગણના જુદા જુદા કુલના ઘણા ગચ્છો હોય. તે ગચ્છમાં કોઈ અનિવારીત પ્રશ્ન ઉદ્ભવે ત્યારે તે ગચ્છનું તે તે ગણના કોઈપણ કુલમાં વિસર્જન કરી દેવામાં આવે, આવા જે કુલો હોય તે દરેક કુલમાં ૧ આચાર્ય હોય તે કુલાચાર્ય કહેવાય. ૧ ઉપાધ્યાય હોય તે કુલોપાધ્યાય કહેવાય. સ્થવિરને કુલસ્થવિર કહેવાય. તે કુલમાં કોઈ અનિવારીત પ્રશ્ન ઉદ્ભવે ત્યારે તે કુલ જે ગણમાં હોય તે ગણમાં તેને વિસર્જન કરવામાં આવે. આવા જે ગણો વિચરતા હોય તેમાં ૧ આચાર્ય હોય તેને ગણાચાર્ય કહેવાય. તેમાં ૧ ઉપાધ્યાય હોય તેને ગણોપાધ્યાય કહેવાય. સ્થવિરને ગણસ્થવિર કહેવાય. આવા ગણમાં કોઈ અનિવારીત પ્રશ્ન ઉદ્ભવે ત્યારે તેને સંઘમાં ભેળવી દેવામાં આવે. તે સંઘમાં ૧ આચાર્ય હોય તેને સંઘાચાર્ય કહેવાય. જે ઉપાધ્યાય હોય તેને સંઘ ઉપાધ્યાય કહેવાય. સ્થવિરને સંઘસ્થવિર કહેવાય. પચીસમા તીર્થંકરરૂપ સંઘની વાત આ સંઘના સંઘાચાર્યને આશ્રયીને છે. પચીસમા તીર્થંકરરૂપ સંઘની વાતમાં શ્રાવક-શ્રાવિકા કદાપિ આવતા નથી. એટલે કે માત્ર ટ્રસ્ટી બની જનાર તો કોઈ ગણનાપાત્ર જ નથી. તેમ પૂ. સાધુસાધ્વીજીને “સંઘ” આમ કહે છે કે તેમ કહે છે અને સંઘ પચીસમો તીર્થંકર છે માટે અમે કહીએ તેમ સાધુ કે સાધ્વીએ કરવું જોઈએ તેમ કોઈ ટ્રસ્ટી માને કે બોલે તો તીવ્ર પાપકર્મ બાંધનાર અને સંઘની આશાતના કરનાર તથા સંસાર વધારનાર બને છે.
૮૭
સાથે એ પણ નગ્ન સત્ય છે કે વર્તમાનમાં કોઈ આચાર્યને સંઘાચાર્ય બનાવાય જ નહીં. તેવી વાત કરવી પણ ખોટી છે. કેમકે પ્રાયઃ કોઈમાં તેવું તાટસ્થ્ય-સ્થિરીકરણની ભાવના દેખાતા નથી પછી ફળની આશા રખાય જ કેવી રીતે ?
ભાવપૂર્વક મારા ચિત્તને ધર્મમાં સ્થિર કરીને જગતના સર્વે જીવોની પાસે ક્ષમા માગું છું. અને હું પણ સર્વને ક્ષમા આપું છું. (માફી માગું છું અને માફ કરૂં છું.) (૩)
ખામેમિ સવ્વ જીવે, સવ્વ જીવા ખમંતુ મે, મિત્તિ મે સવ્વભુએસુ, વેરું મર્ઝા ન કેણઈ.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ સાધ્વી અંતિમ આરાધના વિધિ
હું સર્વ જીવોને ખમાવું છું. (ક્ષમા માંગુ છું.) સર્વ જીવો પણ મને માફ કરો. મારે સર્વ જીવો સાથે મૈત્રી છે, કોઈની સાથે વેર નથી.
(નોંધ : તે સાધુ-સાધ્વીને વ્યક્તિગત રીતે પણ કરેલા કષાયો યાદ કરી મનોમન ક્ષમાપના કરી લેવા સૂચવવું.) (૩) સભ્યત્વ ઉચ્ચરાવવું ?
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણં (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (૬) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સવ્વર્સિ, પઢમં હવઈ મંગલ (૮)
અરિહંતો મહ દેવો, જાવજજીવ સુસાહણો ગુરુણો, જિણપન્નાં તત્ત, ઈએ સમ્મત્ત મએ ગહિએ.
“જાવજીવને માટે અરિહંત મારા દેવ છે, સુસાધુ મારા ગુરુ છે, જિનેશ્વરે પ્રરૂપેલ તત્ત્વ મારો ધર્મ છે.” એ રૂપ સમ્યક્ત હું અંગીકાર કરું છું. આ ભવમાં કે ભવાંતરમાં મારા વડે જે કાંઈ મિથ્યાત્વની પ્રવૃત્તિ કરી, કરાવી, અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. આટલું કહી બિમારની સ્થિતિ મુજબ લોકિક, લોકોત્તર મિથ્યાત્વનું વિસ્તારપૂર્વક મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવડાવવું. સુસાધુ શબ્દનો અર્થ મેં ઊંધો કરેલો હોય અને તેને કારણે હું સુસાધુ કે મારી ટુકડી અગર મારો સમુદાય કે મારો ગચ્છ અથવા અમુક વ્યક્તિ-ઉપાશ્રય-ગામ-ક્ષેત્રને માનનારા સમકિતી અને બાકીના મિથ્યાત્વી આવી અવળી માન્યતાને વશ થઈને મેં જે પાપકર્મો બાંધ્યા, બંધાવ્યા કે અનુમોદ્યા હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
(આ રીતે શ્રી પંચ મંગલ (નવકાર) સહિત અરિહંતો મહદેવો ગાથા રૂપ સમ્યત્વે ત્રણ વખત ઉચ્ચરાવવું.)
આ પણ વ્યવહારસમકિત છે. ખરેખર સમ્યત્વ તો દર્શનસપ્તકના ઉપશમથી કે ક્ષયથી કે ક્ષયોપશમથી થાય છે. (૪) સર્વ વિરતિ સામાયિક ઉચરાવવી ?
- પૂર્વે સર્વવિરતિ સામાયિક ગ્રહણ કર્યા બાદ મારો આત્મા મન-વચન-કાયાથી અવિરતિમાં પ્રવર્તેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
મેં જે કાંઈ સાવદ્ય યોગની પ્રવૃત્તિ કરી, કરાવી કે અનુમોદી હોય, શમભાવમાં
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
ન રહ્યો તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.પુનઃ મારા આત્માને સર્વ વિરતિમાં સ્થાપું છું.) નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજ્ઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણં (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (૬) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સન્વેસિં, પઢમં હવઈ મંગલં (૮)
કરેમિ ભંતે ! સામાઈયં, સવ્વ સાવર્જા જોગં પચ્ચક્ખામિ, જાવજજીવાએ તિવિહં તિવિહેણં, મણેણં વાયાએ કાએણં, ન કરેમિ, ન કારવેમિ, કરંપિ અન્ન ન સમણુજાણામિ, તસ્સ ભંતે ! પડિક્કમામિ નિંદામિ ગરિહામિ અપ્પાણં વોસિરામિ. (આ રીતે ત્રણ વખત શ્રી પંચ મંગલ (નવકાર) અને કરેમિ ભંતે રૂપ સર્વવરિત સામાયિક ઉચરાવવી.)
૮૯
(૫) વ્રત ઉચ્ચારવા ઃ
(પાંચ મહાવ્રત અને છઠ્ઠું રાત્રિભોજન વિરમણ વ્રત શ્રી પંચ મંગલ (નવકાર) બોલવાપૂર્વક ત્રણ ત્રણ વખત ઉચ્ચારવા)
* પ્રથમ મહાવ્રત ·
હિંસા કરું નહીં, કરતાને ભલા જાણું નહીં. આ પ્રમાણે વ્રત લીધા પછી તેમજ વ્રત વગર અત્યાર સુધી જન્મ-મરણ કરતા મન-વચન-કાયાથી મેં બીજા જીવને મારી નાંખેલ હોય તથા વિવિધ રીતે ત્રાસ આપવાનું કરેલ હોય, અભિહયા-વત્તિયાલેસિયા વિગેરે પ્રકારે દુઃખ દીધેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હિંસાનુબંધી રોદ્રધ્યાન કરેલ, કરાવેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હું એ બધા જીવોની માફી માંગું છું. એ જીવો જ્યાં હોય ત્યાં સુખી થાય.
(પહેલું મહાવ્રત લઈને મારાથી જે કાંઈ મન-વચન-કાયાથી હિંસા થયેલી હોય, કરાવેલ હોય કે અનુમોદન કર્યું હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ આપું છું. ફરી મારા આત્માને મહાવ્રતમાં સ્થાપન કરું છું.)
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજ્ઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણ (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (૬) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સન્વેસિં, પઢમં હવઈ મંગલં (૮) પઢમે ભંતે મહવ્વએ પાણાઈવાયાઓ વેરમાં,
સર્વાં ભંતે ! પાણાઈવાયં પચ્ચકખામિ, સે સુષુમ વા, બાયરું વા, તસં વા,
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ સાધ્વી અંતિમ આરાધના વિધિ
થાવરું વા, નેવ સયં પાણે અઈવાએજ્જા, નેવઽહિં પાણે અઈવાયાવિજ્જા, પાણે અઈવાયંતેવિ અન્ને ન સમણુજાણામિ, જાવજ્જીવાએ તિવિહં તિવિહેણ, મણેણં વાયાએ કાએણં ન કરેમિ ન કારવેમિ કરતં પિ અન્ન ન સમણુજાણામિ, તસ્સ ભંતે ! પડિક્કમામિ નિંદામિ ગરિહામિ અપ્પાણં વોસિરામિ. પઢમે ભંતે મહવ્વએ ઉવઓિમિ સવ્વાઓ પાણાઈવાયાઓ વેરમાં.
(શ્રી નવકાર સહિત ત્રણ વખત આ આલાવો બોલવો.)
૯૦
* બીજું મહાવ્રત :
પન્નવણા સૂત્રમાં બતાવ્યા પ્રમાણે અત્યાર સુધી ભવમાં ભ્રમણ કરતા હું જે કાંઈ વિરાધની ભાષા બોલેલ હોઉં તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. કેવળીની નજરમાં મારું બોલેલું જે વચન જુદું હોય તેની માફી માંગું છું. અનુગ્રહબુદ્ધિ વગર જે ઉપદેશ આપેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. મૃષાનુબંધી રોદ્રધ્યાન કર્યું-કરાવ્યું હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. (જુઠું બોલવું નહીં- બોલાવું નહીં-બોલતાને ભલો જાણું નહીં, એવું બીજું મહાવ્રત લઈને મારાથી મન-વચન-કાયાથી, કષાય કે નોકષાયને વશ થઈને તેનું જે ખંડન થયેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ આપી ફરી મારા આત્માને બીજા મહાવ્રતમાં સ્થાપન કરૂં છું.)
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજ્ઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણ (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (૬) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સન્વેસિં, પઢમં હવઈ મંગલં (૮)
અહાવરે દોચ્ચે ભંતે ! મહવ્વએ મુસાવાયઓ વેરમાં
સર્વાં ભંતે ! મુસાવાય પચ્ચકખામિ,સે કોહા વા, લોહા વા, ભયા વા, હાસા વા, નેવ સયં મુસં વએજ્જા, નેવડશેહિં મુસ વાયાવેજ્જા મુસં વયંતેવિ અત્રે ન સમણુજાણામિ, જાવજજીવાએ તિવિહં તિવિહેણ મણેણં વાયાએ કાએણં ન કરેમિ ન કારવેમિ કરંત પિ અન્ન ન સમણુજાણામિ, તસ્સ ભંતે ! પડિક્કમામિ નિંદામિ ગરિહામિ અપ્પાણં વોસિરામિ.
દોગ્યે ભંતે ! મહવ્વએ ઉવઠ્ઠિઓમિ, સવ્વાઓ મુસાવાયાઓ વેરમાં
(શ્રી નવકાર સહિત ત્રણ વખત આલાવો બોલવો.)
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
* ત્રીજું મહાવ્રત ઃ
સ્તેયાનુબંધી રૌદ્રધ્યાન કર્યુ, કરાવ્યું હોય તેનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
(અદત્ત ગ્રહણ કરૂં નહીં, કરાવું નહીં, કરતાને ભલો જાણું નહીં એ ત્રીજું વ્રત લીધા પછી તીર્થંકર-ગુરૂ-સ્વામિ કે જીવ અદત્ત ગ્રહણ કર્યું હોય, કરાવ્યું હોય કે અદત્ત ગ્રહણ કરનારની અનુમોદના કરી હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. ફરી મારા આત્માને ત્રીજા વ્રતમાં સ્થાપન કરૂં છું.)
૯૧
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજ્ઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણ (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (૬) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સવ્વેસિં, પઢમં હવઈ મંગલં (૮)
અહાવરે તચ્ચે ભંતે ! મહવ્વએ અદિન્નાદાણાઓ વેરમાં,
સર્વાં ભંતે અદિન્નાદાણં પચ્ચકખામિ, સે ગામે વા, નગરે વા, અરણે વા, અપ્પે વા બહું વા, અણું વા, થૂલ વા, ચિત્તમંત વા, અચિત્તમંત વા, નેવ સયં અદિત્રં ગણ્યા નેવડશેહિં અદિશં ગિષ્ઠા વિજ્જા, અદિશં ગિėતેવિ અન્ને ન સમણુજાણામિ જાવજીવાએ તિવિહં તિવિહેણ મણેણં વાયાએ કાએણં ન કરેમિ ન કારવેમિ કરતં પિ અન્ન ન સમણુજાણામિ, તસ્સ ભંતે ! પડિકક્કમામિ નિંદામિ ગરિહામિ અપ્પાણં વોસિરામિ.
તચ્ચે ભંતે મહવ્વએ ઉવદ્ઘિઓમિ સવ્વાઓ અદિન્નાદાણાઓ વેરમણં (શ્રી નવકાર સહિત આ આલાવો ત્રણ વખત કહેવો.)
* ચોથું મહાવ્રત ઃ
અત્યાર સુધી ભવભ્રમણ કરતા મેં જે અંગક્રીડા કે અનંગક્રીડા જડ કે ચેતન સાથે મન-વચન-કાયાથી કરેલ હોય તેનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
પાંચે ઈન્દ્રિયોના અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ વિષયમાં આનંદ કે શોક કરેલ હોય તેની માફી માંગું છું. હવે પછી કોઈ ભવમાં મને જોઈને કોઈને વિકાર ન થાય તેમજ કોઈને જોઈને મને વિકાર ન થાય તેવી પરમાત્મકૃપા મળે.
(દેવ, મનુષ્ય કે તિર્યંચ સંબંધી મૈથુન સેવન હું કરીશ નહીં, કરાવીશ નહીં કે કરતાંને ભલો જાણીશ નહીં તે ચોથું મહાવ્રત લીધા પછી મન-વચન-કાયાથી
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ સાધ્વી અંતિમ આરાધના વિધિ
તેનું જે કોઈ ખંડન થયેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ આપું છું. ફરી મારા આત્માને ચતુર્થ વ્રતમાં સ્થાપન કરૂં છું.)
૯૨
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજ્ઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણં (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (૬) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સવ્વેસિં, પઢમં હવઈ મંગલં (૮) અહાવરે ચઉત્ને ભંતે ! મહવ્વએ મેહુણાઓ વેરમાં,
સવ્વ ભંતે ! મેહુર્ણ પચ્ચક્ખામિ, સે દિવ્યં વા, માણુસ વા, તિરિક્બજોણિઅં વા, નેવ સયં મેહુર્ણ સેવિજ્જા, નેવહિં મેહુર્ણ સેવાવિજ્જા, મેહુર્ણ સેવંતે વિ અન્ને ન સમણુજાણામિ, જાવજીવાએ તિવિહં તિવિહેણ મણેણં વાયાએ કાએણં ન કરેમિ ન કારવેમિ કરતં પિ અન્ન ન સમણુજાણામિ, તસ્સ ભંતે ! પડિક્કમામિ નિંદામિ ગરિહામિ અપ્પાણં વોસિરામિ.
ચઉત્ને ભંતે મહવ્વએ ઉવઠ્ઠિઓમિ,
સવ્વાઓ મેહણાઓ વેરમાં,
(શ્રી નવકાર સહિત આ આલાવો ત્રણ વખત કહેવો.)
* પાંચમું મહાવ્રત ઃ
ભવભ્રમણ કરતા મેં જે કાંઈ બાહ્ય તથા અત્યંતર પરિગ્રહ ભેગો કરેલ હોય, કરાવેલ હોય, અનુમોદેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હું તેને વોસિરાવું છું. સંરક્ષણાનુબંધી રૌદ્રધ્યાન કરેલ, કરાવેલ હોય તેની માફી માંગું છું, મારા નિમિત્તે બીજા જીવે કરેલ હોય તેની માફી માંગું છું.
(૧૪ અત્યંતર, નવ બાહ્ય પરિગ્રહથી વિરમીને મન-વચન-કાયાથી તેનું જે ખંડન થયું હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ આપું છું. જડ કે ચેતન સંબંધી જે કાંઈ મૂર્છા કરી, કરાવી, અનુમોદી હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. ફરી મારા આત્માને પાંચમા મહાવ્રતમાં સ્થાપન કરૂં છું.)
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજ્ઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણં (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (૬) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સન્વેસિં, પઢમં હવઈ મંગલ (૮) અહાવરે પંચમે ભંતે ! મહવ્વએ પરિગ્ગહાઓ વેરમાં,
9
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
સવ્વ ભંતે પરિગ્ગહં પચ્ચખામિ, સે અખં વા, બહું વા, અણું વા, શૂલ વા, ચિત્તમંત વા, અચિત્તમંત વા નેવસય પરિગ્રહ પરિગિહિજ્જા, નેવલહિં પરિગ્રહ પરિગિષ્ઠાવિજ્યા, પરિગ્સહ પરિગિëતે વિ અન્ને ન સમણુજાણામિ જાવજજીવાએ તિવિહં તિવિહેણ મણેણં વાયાએ કાણું ન કરેમિ ન કારવેમિ કરત પિ અન્ન ન સમણુજાણામિ, તસ્મ ભંતે ! પડિક્કમામિ નિંદામિ ગરિણામિ અપાણે વોસિરામિ.
પંચમે ભંતે મહબૂએ ઉવઠિઓમિ,
સવ્વાઓ પરિગ્રહાઓ વેરમણં. (શ્રી નવકાર સહિત આ આલાવો ત્રણ વખત કહેવો.) * છઠું વ્રત ઃ
(રાત્રિ ભોજન વિરમણ વ્રત લઈને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી મારાથી જે ખંડન થયેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. વિશેષ કરીને ભાવથી જે રાત્રિભોજન થયેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ આપું છું. ફરીથી વ્રત ગ્રહણ કરૂં છું.)
કડવું-તીખું-ખારું-મીઠું-તુરું કોઈપણ રસવાળો ખોરાક લેતા આનંદથી કે શોકથી, ગમાથી કે અણગમાથી ખાવું તે પણ ભાવથી રાત્રિભોજન છે. આવું રાત્રિભોજન કર્યું, કરાવ્યું હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. દ્રવ્યથી રાત્રિભોજનનો ત્યાગ કર્યો હોય અને ભાવથી રાત્રિભોજન ચાલુ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણ (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (૬) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સવ્વર્સિ, પઢમં હવઈ મંગલ (૮)
અહાવરે છઠે ભંતે ! વએ રાઈભોઅણાઓ વેરમણ સવં ભંતે રાઈભોઅણું પચ્ચખામિ સે અસણં વા, પાણે વા, ખાઈમં વા, સાઈમ વા, નેવ સયં રાઈભુજ્જિજા, નેવડગ્નેહિં રાઈ ભુંજાવિજજા, રાઈ ભુજંતે વિ અન્ને ન સમણુજાણામિ, જાવજીવાએ તિવિહં તિવિહેણ મણેણં વાયાએ કાએણે ન કરેમિ ન કારવેમિ કરતંપિ અન્ન ન સમણુજાણામિ, તસ્મ ભંતે ! પડિક્કમામિ નિંદામિ ગરિયામિ અપ્પાણે વોસિરામિ.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
છટ્ઠ ભંતે ! વએ ઉવદ્ઘિઓમિ, સવ્વાઓ રાઈભોઅણાઓ વેરમાં.
(શ્રી નવકાર પૂર્વક આ આલાવો ત્રણ વખત કહેવો.)
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજ્ઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણ (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (૬) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સવ્વેસિં, પઢમં હવઈ મંગલં (૮) ઈચ્ચુંઈ યાઈ પંચ મહત્વયા, રાઈભોઅણ વેરમણ છટ્ઠાઈં અત્તહિ અટ્ઠયાએ ઉવસંપજ્જિતાણં વિહરામિ.
સાધુ સાધ્વી અંતિમ આરાધના વિધિ
(આ ગાથા શ્રી નવકાર પૂર્વક ત્રણ વખત કહેવી.)
આ પ્રમાણે ફરીથી પંચમહાવ્રત અને છઠ્ઠું રાત્રિભોજન વિરમણવ્રત ઉચ્ચરાવી, ઈચ્ચુંઈયાઈ ગાથા સંભળાવી નિત્થારગપારગાહોહ બોલી ગુરુ ભગવંત આશીર્વાદ આપે. (નોંધ : ગ્લાનની પરિણતી અને સંયોગો જોઈ વ્રતના આલાવાના અર્થ વિસ્તારથી પણ કહેવાય.)
ત્યાર પછી પ્રાચીન સામાચારીમાં નીચે પ્રમાણે શ્લોક છે. ચઉસરણે દુક્કડગરિહણં ચ, સુકડાણુમોઅણં કુણસુ, સુહ ભાવણં અણસણં, પંચ નમુકાર સરણં ચ
(૪) ચાર શરણ ગ્રહણ કરાવવા :
ચત્તારિ મંગલં, અરિહંતા મંગલં, સિદ્ધા મંગલં,
સાહ મંગલં, કેવલિ પન્નતો ધમ્મો મંગલં.
ܬ
ܬ
ચત્તારિ લોગુત્તમા, અરિહંતા લોગુત્તમા, સિદ્ધા લોગુત્તમા,
સાહ લોગુત્તમા, કેવલી પન્નતો ધમ્મો લોગુત્તમો, ચત્તારિ શરણં પવજ્જામિ
અરિહંતે શરણં પવામિ, સિદ્ધે શરણં પવજ્જામિ,
સા
શરણં પવજ્જામિ, કેવલિ પન્નત્ત ધમ્મ શરણં પવજ્જામિ.
આના પછી દુષ્કૃત ગહ, સુકૃત અનુમોદના કરાવવા તેમ વિધિપ્રપામાં જણાવેલ છે. તેમજ મૂલ સામાચારીમાં પણ છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
(૫) અઢાર પાપસ્થાનક વોસિરાવવા ઃ
સર્વાં પાણાઈવાય સવ્વ મુસાવાય, સવ્વ અદિશાદાણું સર્વાં મેહુ, સર્વાં પરિગ્ગહં, સવ્વ કો ં, સર્વાં માણં, સવ્વ માયું, સવ્વ લોભ, પિજ્યું, દોસ, કલ ં, અભક્ષાણું, અરઈ-રઈં, પેસુત્ર, પરપરિવાયં, માયામોસ, મિચ્છાદુંસણ-સલ્લું ચ, ઈચ્ચુંઈયાઈ અટ્લારસ પાવઠાણાઈ જાવજ્જીવાએ તિવિહં તિવિહેણ જાવ વોસિરામિ.
સર્વ પ્રાણાતિપાત, સર્વ મૃષાવાદ, સર્વ અદત્તાદાન, સર્વ મૈથુન, સર્વ પરિગ્રહ, સર્વ ક્રોધ, સર્વ માન, સર્વ માયા, સર્વ લોભ, રાગ, દ્વેષ, કલહ, અભ્યાખ્યાન, પેશુન્ય, અરતિ-રતિ, પરપરિવાદ, માયામૃષાવાદ, મિથ્યાત્વશલ્ય.
૯૫
આ અઢારે પાપસ્થાનકોને યાવજ્જીવ (જીવું ત્યાં સુધી) ત્રિવિધે ત્રિવિધે હું વોસિરાવું છું. (મારા છેલ્લા શ્વાસોચ્છવાસે આ શરીરને પણ વોસિરાવું છું.) (૬) દુષ્કૃત ગ। :
કેટલા ભવની રખડપટ્ટી બાદ મળેલ સાધુપણું લઈને હું ભાન ભુલ્યો. દિક્ષાવડી દિક્ષા-વ્રતોચ્ચારણ-પદવી-ઉપધાન વિગેરે પ્રસંગ વખતે વચ્ચે ત્રિગડામાં ભગવાન
બિરાજમાન કરેલ હોય ત્યારે હું દેવાધિદેવ સામે બેઠેલ છું તે ભૂલીને ત્યાં મેં હાંસીમજાક-ઠઠ્ઠા મશ્કરી કરેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું. એવા સમયે વીતરાગમાં, સૂત્રોમાં, ક્રિયામાં ધ્યાન રાખવાના બદલે બીજા સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવિકા કેમ બેઠા છે – ચાલે છે-ઊભા છે વિગેરે સંબંધી રતિ અરતિ-અભ્યાખ્યાન-પિશુનતાનું સેવન કર્યું, કરાવ્યું કે અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
વીતરાગની સામે બેઠા બેઠા મોબાઈલમાં વાત કરાવી હોય તેની માફી માંગું છું. જે પ્રસંગે શ્રાવકો ત્યાં બોલી બોલીને ધનની મૂર્છા ઉતારતા હોય તે સમયે તેની અનુમોદના કરવાના બદલે માન કષાય પુષ્ટ કરેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું. દા.ત. મારી નિશ્રામાં આટલી બોલી થઈ. મારા પ્રસંગમાં આટલી બોલી થઈ. મને આદેશ મળ્યો. હું સૂત્ર સરસ બોલ્યો. હું સ્તુતિ-સ્તવનાદિ રાગમાં બોલ્યો. લોકો ખુશ થયા. આવી રીતે હે વીતરાગ પ્રભુ ! આપની સામે બેસીને હું બોલેલ હોઉં, મનમાં વિચારેલ હોય તેની માફી માંગું છું.
શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માએ બતાવેલ નિત્ય ક્રિયા
જેમ કે, પ્રતિક્રમણ,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ સાવી અંતિમ આરાધના વિધિ પડિલેહણ, ગૌચરી, દર્શન વિગેરેમાં શાસનના કામનું બહાનું આગળ કરીને વેઠ વાળેલ હોય તેની હું માફી માંગુ છું.
શાસન સેવાના નામે અઠવાડિક - પાક્ષિક-માસિક-દૈનિક-વિશેષાંક વિગેરે છપાવીને મારા વિચારો લોકમાનસમાં જડી દેવા મેં પ્રયત્નો કરેલ હોય, બીજાને હીરા ચીતરી મારી પ્રશંસા કરવા, કરાવવાની વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિ કરેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
બીજા પાસે ઘન વાપરવાની ઈચ્છાવાળાને વાચાળતાથી ભોળવી મારા કાર્યક્રમમાં ધન વપરાવી ખુશ થયેલ હોઉં...
બીજા પાસે દિક્ષા લેનારની ખબર મળતા યેન કેન પ્રકારે મારી પાસે કે મારા સમુદાયમાં દિક્ષા કરાવેલ હોય...
કોઈની નિશ્રામાં થનાર પ્રસંગે કાવા-દાવા કરી મોટો થઈને ત્યાં બેસી ગયો હોઉં..
મારાથી મોટાની નિશ્રામાં પ્રસંગ હોય ત્યાં મેં છવાઈ જવાની પ્રવૃત્તિ કરેલ હોય...
સામુદાયિક વ્યાખ્યાનાદિ પ્રસંગે બીજા બોલનારને તોડી પાડેલ હોય..
જે વિષય હોય તે છોડીને આડા વિષય પર મારી વિચારણા લોકોમાં ઠસાવવા વ્યાખ્યાનાદિ કરેલ હોય...
હું વ્યાખ્યાન ન દઈ શકતો હોઉં અને બીજા આપનારની ઈર્ષા કરેલ હોય, તેના સાચા કે ખોટા દોષ બોલી માનહાની કરાવવા પ્રયત્ન કરેલ હોય.
મારો રાગ સારો ન હોય- બીજા સારા ગાનારની સ્તુતિ, સ્તવન, સઝાય વગેરેની નિંદા કરી હોય, ઈર્ષા કરી હોય..
હું તપ કરતો હોઉં અને બીજા ન કરનારનો તિરસ્કાર કરેલ હોય... કરાવેલ હોય,
મારાથી તપ ન થતો હોય, તપ કરનાર વધારે ખોરાક લેતા હોવાથી.... નિંદા કરી હોય... તે બધાની હું માફી માંગું છું.
સાધુપણું લીધા પછી જે જે ક્રિયા કરવાની છે તે નિર્જરા માટે છે... નિર્જરાના લક્ષને બદલે મન વગર કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્... લોકોમાં સારા દેખાવા કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. મારું કે મારી ટુકડીનું કે મારા સમુદાયનું સારું
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
દેખાશે, લોકોમાં અમારા વખાણ થશે... બીજાનું નીચું દેખાશે... મારા કે મારા સમુદાયની નિશ્રામાં પ્રસંગો ઉજવાશે... મારો શિષ્ય પરિવાર વધશે... મને માનનારા શ્રાવકોના જુથનો વધારો થશે... મારી કે મારા સમુદાયની વાહ-વાહ થશે... આવી બુદ્ધિથી મેં જે કાંઈ પ્રતિક્રમણ - પડિલેહણ - ગૌચરી વ્યાખ્યાન અનુષ્ઠાનો દર્શન ભક્તિ કરેલ, કરાવેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુકકડમ્.
હંમેશા ગૌચરી જતી વખતે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ એમ ચારે પ્રકારે અભિગ્રહ લઈને ગૌચરી જવાનું છે તે અભિગ્રહ લીધા વગર ગૌચરી લાવી, વાપરી હોય તેનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
૯૭
આગમમાં શ્રાવકના બાહ્યતપમાં ‘વૃત્તિ સંક્ષેપ’ છે જ્યારે સાધુ માટે અનશનઉણોદરી પછી ‘ભિક્ષાચર્યા' તપ જેમાં ભિક્ષા (ગૌચરી) કેમ લાવવી તેનું વર્ણન છે. આવો ભિક્ષાચર્યા તપ મેં ન કર્યો, ન કરાવ્યો, કરનારની અનુમોદના ન કરી તેનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
મારી નિશ્રામાં થતા તપ-અનુષ્ઠાન-પ્રભાવના વિગેરેથી મને આનંદ થયો હોય પરંતુ બીજાની નિશ્રામાં તેવો જ તપ-અનુષ્ઠાન-પ્રભાવના થતા જોઈને મને આનંદ ન થયો હોય, અનુમોદના ન થઈ હોય, પાપના ઉદયે ઈર્ષા થયેલી હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
એક જ જૈનેતરે મારી નિશ્રામાં કરેલ તપની મેં અનુમોદના કરી, કરાવી હોય અને બીજે વર્ષે એ જ જૈનેતરે બીજાની નિશ્રામાં કરેલ તપને તુચ્છ ગણેલ હોય કે મિથ્યાત્વમાં ખપાવેલ હોય તે મારી ભૂલ છે, સમજણની ખામી છે તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
ગૌચરી ગયેલા સાધુ સાધ્વીએ ઘરમાં પ્રવેશીને શેનો જોગ છે ? મતલબ કે તમારે ત્યાં શું છે ? તેમ પૂછવાનું છે. સામે વહોરાવનાર તેના ઘેર જે હોય તે નામો બોલે. તેમાં વહોરવા જનાર સાધુ કે તેની ટુકડીમાં કોઈ વસ્તુ ન લેતા હોય કે ન વાપરતા (ખાતા) હોય તો સાધુનો આચાર કે “મારે ખપ નથી’’ તેમ બોલવું જોઈએ, તેને બદલે મારી કે મારી ટુકડી કે મારા સમુદાયની માન્યતા મુજબ આવું તો ખપે જ નહીં. સાધુને વહોરાવાય જ નહીં. બાધા લો કે આવું ખાવું નહીં અને કદાચ તમે ખાવ પણ વહોરાવવું નહીં. કોઈ સાધુ માંગે તો ના પાડી દેવી. વહોરાવો તો મરીને નરકમાં જશો.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુ સાધ્વી અંતિમ આરાધના વિધિ આવું કશું હું બોલેલ હોઉં, બોલાવેલ હોય કે બોલવાની અનુમોદના કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
શ્રી ભગવતીજી સૂત્રમાં સ્પષ્ટ પાઠ છે કે ભગવન્! શ્રમણ-માહણ (શ્રમણના પર્યાયવાચક તરીકે માતણ શબ્દ છે) ને કોઈ શ્રાવક અનેષણીય અને અપ્રાસુક ગૌચરી વહોરાવે તો તેને શું થાય?. હે ગૌતમ ! શ્રમણ-માહણને અનેષણીય અને અમાસુક વહોરાવતો થકો તે શ્રાવક ઘણા કર્મની નિર્જરા કરે, અલ્પ કર્મનો બંધ કરે.
આધાકર્મી વિગેરે ગોચરીના જે દોષ વહોરનારના છે તે વહોરાવનારમાં આરોપણ કરીને મેં જે શ્રાવક-શ્રાવિકાને વહોરાવતા અટકાવેલ હોય કે અટકાવનારની અનુમોદના કરી અંતરાય કર્મ વિગેરે બાંધેલ, બંધાવેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
કોઈ શ્રાવક-શ્રાવિકા પુછે કે મહારાજ સાહેબ ! તમે અમુક વસ્તુ નથી લેતા જ્યારે બીજા સાધુ-સાધ્વી લે છે તો અમારે શું કરવું ? આવો પ્રશ્ન પુછનારને એમ સમજાવવું જોઈએ કે,
“શ્રાવકનો આચાર દાન દેવાનો છે.” “ખપે કે ન ખપે તે સાધુએ નક્કી કરવાનું છે. કોઈ ખાવા માટે દિક્ષા નથી લેતું. તેમના ક્ષયોપશમ મુજબ કે દ્રવ્ય - ક્ષેત્ર – કાળ – ભાવ પ્રમાણે તેમને ખપતું હોય તો તમારે વહોરાવવું. તમને દોષ નથી, તેમજ અમુક વસ્તુ કોઈ ન વાપરે તેનાથી તે ઉચ્ચ ચારિત્રી બની જતો નથી કે કોઈ ખાવાની વસ્તુ લે તેથી શિથીલ બની જતો નથી. જે તે સમુદાયની કે ટુકડીની કે ગચ્છની માન્યતા હોય તેમ તે વર્તે છે. બાલ – ગ્લાન - તપસ્વી - બિમાર હોય તે બધા કારણે પણ ફેર પડે છે.”
“શ્રાવકને વહોરાવવામાં લાભ છે.” આવું સત્ય સમજાવવાને બદલે માન કષાયને વશ બનીને મારી જાતને કે મારી ટુકડીને, મારા સમુદાયને ઉચ્ચ ચારિત્રવંત દેખાડવા ન ખપે કે ન વહોરાવવું તેમ સમજાવેલ હોય તેની હું માફી માંગુ છું.”
એવી જ રીતે જ્ઞાન - તપ - ક્રિયા - અનુષ્ઠાનો - વ્યાખ્યાન - દર્શન કોઈપણમાં આવા સાધુ કે બીજી ટુકડી કે બીજો સમુદાય કે બીજા ગચ્છને હીણો ચીતરવા મેં કંઈપણ બોલેલ, બોલાવેલ, અનુમોદેલ હોય... લખેલ, લખાવેલ, અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
૪૫ આગમ મૂળમાં સ્પષ્ટ પાઠ છે કે જે ગૃહસ્થો એક ભાણે જમતા હોય
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિમરણ
- ૯૯ છે તેમનામાં લાંબો કાળ સ્નેહભાવ રહે છે માટે સાધુઓએ બધા ગચ્છો જોડે સાંભોગિક (ગોચરી – વંદન વિ.) વહેવાર કરવો જેથી પરસ્પર પ્રીતિ રહે.
કાળની અસર, માન કષાયનું જોર કે ઈર્ષા વિગેરેને વશ થઈને મેં આ પ્રમાણે સત્ય સમજાવેલ ન હોય, વિકૃત કરીને રજુ કરેલ હોય, સામાન્ય દોષ થતા તે પ્રાયશ્ચિત ન હોવા છતાં માંડલી બહાર કરેલ, કરાવેલ કે અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
શ્રાવકો દ્વારા તે તે સાધુ, સાધ્વીને અમારી હા માં હા નહીં કરો તો વેષ ઉતારી લેશે એવી ધમકી આપી, અપાવીને કે તેવી અત્યંત અધમ પ્રવૃત્તિ કરી, કરાવી કે અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
મારાથી નાના પર્યાયવાળા તેમજ મોટા પર્યાયવાળા હોય પરંતુ દેશના શક્તિ ન હોય તેમની નિશ્રામાં કોઈ દિક્ષા તપ વિગેરે હોય ત્યાં આમંત્રણે કે વગર આમંત્રણ પહોંચી અને તે નિશ્રાવાળા પૂ. સાધુ-સાધ્વીને અપમાનિત દશામાં મૂકેલ હોય, મારી વાહ, વાહ થાય તેવી વાણી-વર્તન કર્યા, કરાવ્યા, અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું. તે તે પૂ. સાધુ - સાધ્વી જ્યાં હોય ત્યાં ખૂબ યશ પામે.
ઉપદેશ દેવો તે મારો અધિકાર છે તે વાત ભૂલી જઈને મારું ધાર્યું કરાવવા ટ્રસ્ટીઓ – આગેવાનોને ૧૨ વ્રત – ધર્મ વિગેરે સમજાવવાને બદલે તેમની ખુશામત કરી હોય, તેમના માન કષાયને પુષ્ટ કરે તેવા વાણી - વર્તનથી મારો અને ટ્રસ્ટીઓનો સંસાર વધે તેવું કરેલ હોય તેની માફી માંગું છું.
શ્રાવક જ્યાં રહેતો હોય ત્યાં બિરાજમાન સાધુને વંદન કરવા જવું જોઈએ. તેમના ચાતુર્માસ પ્રવેશ - વિહારમાં હાજર રહેવું જોઈએ. તેમને વંદન કરવા આવનાર શ્રાવક – શ્રાવિકાને બહુમાનપૂર્વક પોતાના ઘેર લઈ જઈ ભક્તિ કરવી જોઈએ. પૂ. સાધુ - સાધ્વીને અન્ન - પાણી - વસ્ત્ર - પાત્ર – પુસ્તક વિગેરે જે ખપ હોય તે વહોરાવવું જોઈએ. ચાતુર્માસ પૂર્વે વિશેષ ધ્યાન આપવું જોઈએ.
આવો શ્રાવકાચાર સમજાવવા પ્રયત્ન ન કરેલ હોય.. મારો ચોમાસાનો પ્રવેશ - વિહાર - મારી નિશ્રામાં થતાં કાર્યક્રમોમાં હાજરી આપવાનું સમજાવેલ હોય. પોતાની વાહ વાહ કરાવવાની વાતને શાસન માટે છે તેમ સમજાવેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
સાધુ સાધ્વી અંતિમ આરાધના વિધિ શ્રાવકને શ્રાવક બનાવવા કે દ્રઢ કરવાને બદલે મારો વ્યક્તિરાગી કે સમુદાયરાગી બનાવેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
કેવળ આહાર સંજ્ઞાને વશ બનીને, જીભની લાલસાથી મેં ગોચરી લીધેલ હોય, વાપરેલ હોય અથવા જીભને અપસંદ ગોચરી ન વહોરેલ હોય તેની હું માફી માંગુ
દિક્ષા મોક્ષ માટે લેવાની હોય છે. મોક્ષ માટે શાસ્ત્રની આજ્ઞા મહત્વની છે જેને બદલે મેં શાસ્ત્રાજ્ઞાને ઠોકર મારીને સમુદાય વ્યામોહમાં અટવાઈ જઈ ગુરૂઆજ્ઞા મુખ્ય બનાવેલ હોય, નીચેના સાધુઓને શાસ્ત્રાજ્ઞા કરતા ગુરૂઆજ્ઞા મહત્વની સમજાવેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
મુકામમાં બિમાર રહેલા સાધુને વૈયાવચ્ચ - સાંત્વના દ્વારા શાતા આપવાને બદલે મેં મારા ભણવા, ભણાવવાની વૃત્તિ પ્રવૃત્તિને મહત્વ આપેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
કદાગ્રહને વશ થઈને મેં અનુગ્રહ બુદ્ધિ છોડીને વ્યાખ્યાનાદિ કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવંતની આજ્ઞા વિરૂદ્ધ જે કાંઈ કર્યું, કરાવ્યું કે અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
સામુદાયિક પ્રસંગોમાં મારું જ મહત્ત્વ દેખાય તેવું બોલેલ હોઉં, વર્તન કરેલું હોય. પ્રસંગ પત્યા પછી છપાવેલ હોય, પૂર્વે બનેલા પ્રસંગો જોયા કે સાંભળેલ હોય પછી તે છપાવતા મારું જ કે મારા વડીલો - સમુદાયનું સારું દેખાડી માન કષાય પોષેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
| () સુકૃત અનુમોદના) આ ભવમાં કે ભવાંતરમાં ચારિત્ર લઈને મેં જે પ્રતિક્રમણાદિ ક્રિયા વિધિપૂર્વક કરેલ હોય, બીજા પૂ. સાધુ-સાધ્વી કરતા હોય તે બધાની હું અનુમોદના કરું છું.
મેં જ્યારે જ્યારે પણ પાટ ઉપરથી કે નીચે નિસ્પૃહતાથી, અનુગ્રહ બુદ્ધિથી શ્રી જિનકથિત તત્ત્વ સમજાવેલ હોય, બીજા કોઈપણ પૂ. સાધુ - સાધ્વી સમજાવતા હોય તે બધાની હું અનુમોદના કરું છું.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૦૧
વૈયાવચ્ચના સ્વરૂપને સમજીને ત્રણે કાળમાં જે પૂ. સાધુ – સાધ્વી વૈયાવચ્ચ કરે છે, મેં જે વૈયાવચ્ચ કરેલ હોય તેની હું અનુમોદના કરું છું.
આવા હુંડા અવસર્પિણી કાળમાં ચારિત્ર પ્રાપ્ત કરે છે તેને ધન્ય છે. ચારિત્ર લઈને સંજોગો હોવા છતાં જે શ્રમણ-શ્રમણી જેટલી વાર સ્વપ્રશંસા કે પરનિંદા કરતા નથી. મેં જ્યારે જ્યારે સંજોગો હોવા છતાં સ્વપ્રશંસા-પરનિંદા કરેલ ન હોય તેની હું વારંવાર અનુમોદના કરું છું. પરપ્રશંસા - સ્વનિંદા કરેલ હોય તેની અનુમોદના.
ભાવથી રાત્રિભોજન ત્યાગ કરનારા અર્થાત્ ઈંગાલ અને ધુમ્ર દોષ વર્જનારા એટલે કે ખારૂં - ખાષ્ટ્ર - કડવું – મીઠું ગમે તે રસવાળો ખોરાક લેતા આનંદ કે શોક નહીં કરનારા આ પાંચમા આરાના ભરત-ઐરાવતના પૂ. સાધુ-સાધ્વીશ્રાવક-શ્રાવિકાની હું અનુમોદના કરું છું. તેમનું જીવન ધન્ય છે.
થયેલ કષાયના વારંવાર પશ્ચાત્તાપ કરનારા જીવોની હું અનુમોદના કરું છું.
મોક્ષ માટે દિક્ષા લીધેલ - મોક્ષે જવા પ્રયત્ન કરતા - કરાવતા ગમે તે સમુદાય - ગચ્છ - ફિરકાના પૂ. સાધુ-સાધ્વીને જોતાની સાથે આનંદ અનુભવતા – તેમને મર્થીએણ વંદામિ' કહેતા પૂ.સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકાની હું અનુમોદના કરું છું.
સ્વપક્ષ તથા પરપક્ષ તરફથી થતા ઉપસર્ગ- પરિષહને જે સાધુ-સાધ્વી આનંદપૂર્વક સહન કરે છે તેની હું અનુમોદના કરું .
જે પરપક્ષ સહન ન કરી શકતા હોય પરંતુ સ્વપક્ષના થતા ઉપસર્ગ-પરિષહને પ્રસન્નતાપૂર્વક સહન કરે છે તેની હું અનુમોદના કરું છું.
શરીરની વિષમ પરિસ્થિતિમાં પણ જે પૂ. સાધુ-સાધ્વી ભણવા-ભણાવવાનું પ્રસન્નતાપૂર્વક કરે છે તેની હું અનુમોદના કરું છું.
શરીરના વિદ્રોહ સામે વીર્ય ફોરવીને જે પ્રસન્નતાપૂર્વક તપશ્ચર્યા કરે છે તેની હું અનુમોદના કરું છું.
શરીરની વિપરીત સ્થિતિમાં જે સાધુ-સાધ્વી પરમાત્મ ભક્તિ તન્મયતાથી કરે છે તેની હું અનુમોદના કરું .
અત્યારના વિષમ સંયોગોમાં શ્રી જિન કથિત વાતને એક બાજુ રાખીને પોતપોતાના ગુરૂઓની માન્યતામાં રહેલા કદાગ્રહીઓની જે જીવો ભાવદયા ચિંતવે છે તેની હું અનુમોદના કરૂં છું.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
સાધુ સાધ્વી અંતિમ આરાધના વિધિ વ્યક્તિવાદ-સમુદાયવાદ-ગચ્છવાદ મોક્ષ પમાડનાર નથી પરંતુ સંસાર વધારનાર છે એવું સમજીને ગુણાનુરાગી બનનાર સજ્યના ખપી બનનાર પૂ. સાધુ-સાધ્વીશ્રાવક-શ્રાવિકાની અનુમોદના કરું છું.
સુકૃત અનુમોદના કરનાર ત્રણે કાળના જે જે જીવો પોતાને મળેલ મનવચન-કાયાના યોગોને સફળ કરે છે તે ધન્ય છે. તે કૃતપુન્ય છે, તેમની હું વારંવાર મન-વચન-કાયાથી અનુમોદના કરું છું. તેના પ્રભાવે મારું જીવન પણ મને મળેલા મન-વચન-કાયાના યોગો દ્વારા બીજાના સુકૃતોની અનુમોદના કરનારૂં બને.
૮) શુભ ભાવના છદ્મસ્થપણામાં વિચરતા તીર્થંકર પાસે દિક્ષા લઈને તેની ગોચરી-પાણી લાવી ભક્તિ કરું તેવો અવસર મને ક્યારે મળશે ?
શુન્ય સ્થાનોમાં- સ્મશાનમાં-પર્વતમાળામાં નિર્ભયપણે ધ્યાન ધરતો હું ક્યારે વિચરીશ ?
ગમે તેવા ઉપસર્ગ-પરિષહ દેનાર પ્રત્યે મનથી પણ તેનું બુરું નહીં ચિતવતા તેના ભલાની ભાવના કરતો હું ક્યારે વિચરીશ ?
નમો હિન્દુસ્સ કહીને દ્વાદશાંગીને વંદન કરતા ભાવ તીર્થકરોને ધ્યાનમાં લઈ માત્ર ને માત્ર નિર્જરા બુદ્ધિથી દ્વાદશાંગીનું અધ્યયન કરનાર, કરાવનાર હું ક્યારે બનીશ?
કોઈપણ જીવના નાનામાં નાના ગુણની અનુમોદના કરતો તથા મારા નાનામાં નાના દોષની નિંદા-ગોં કરતો હું ક્યારે વિચરીશ ?
સ્વ-પર જીવની ભાવદયા ચિંતવતો હું ક્યારે વિચરીશ ?
અશુભ કર્મોના ઉદયથી દુઃખી થતા જીવોની દયા ચિંતવતો હું અશુભ કર્મ બાંધનારને તિરસ્કારને બદલે કરૂણાપૂર્વક નિહાળનાર ક્યારે બનીશ ?
ઘાતી-અઘાતી સર્વ ખપાવી સિદ્ધિ ગતિને હું ક્યારે પામીશ ?
દેવ ગતિ પ્રાપ્ત થાય તો ત્યાં જઈને શાશ્વતા બધા જિનોના હું ચૈત્યવંદન કરું... વિચરતા તીર્થકરોની વિવિધ પ્રકારે ભક્તિ કરું ... એક વખત સંપૂર્ણ
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૦૩
સમવસરણ હું બનાવું. ઉત્તમાર્થની આરાધના કરનારને કશા જ ઉપસર્ગ - પરિષદ ન થાય તેનું ધ્યાન રાખું.. ગિરનાર તીર્થ પર ભાવિ ચોવીશી મોક્ષે જનાર છે તે ભાવિ ચોવીશીના ૨૪ જિનનું મંદિર બાંધુ.. ગિરનારની યાત્રા જનારની તમામ તકલીફો દુર કરૂં... કોઈપણ ભવનું બીજાનું દેવું હોય તે ચુકવી દઉં.
જગતમાં કોઈ જીવોને કોઈ જીવો સાથે વેરભાવ ન રહો. બધા જીવોને બધા જીવો જોડે મૈત્રીભાવ રહો.
કોઈપણ ભવનું કોઈપણ પ્રકારનું કોઈપણ જીવને મારું દેવું હોય તો હું તેને માફ કરૂં છું.
મારા નિમિત્તે કોઈ જીવ દુઃખી ન થાય.
મારા નિમિત્તે કોઈપણ જીવે જે કર્મબંધ કરેલ હોય તે માત્ર પશ્ચાત્તાપથી તેને નાશ પામે પરંતુ કોઈપણ શારીરિક-માનસિક પીડા તેને ભોગવવી ન પડે.
મારી સાથે માયા-કપટ કરનાર, મારા પ્રત્યે ઈર્ષા-દ્વેષ રાખનાર જીવો ખૂબ સુખી થાય, ક્ષાયિક ચારિત્ર પામે, મોક્ષે જાય.
આવશ્યક ક્રિયાદિમાં સૂત્રો બોલનારા કોઈની જાહેરમાં કાંઈ ભૂલ ન થાય.. જીવનના અંત સુધી હું બીજા સાધુની ભક્તિ કરનારો બનું.. મોક્ષે ન પહોચે ત્યાં સુધી દરેક ભવમાં હું સ્વાશ્રયી રહે... બીજા પાસે કામ કરાવવાની વૃત્તિ મને કદી ન થાય.. પરાર્થકરણનો વિચાર કરીને હું સદા પરોપકાર કરવાની ભાવના વાળો રહું. કોઈપણ ભવમાં મને બીજા છેતરે તોપણ કોઈને છેતરનાર ન બનું.
(૯) અનશન (આહાર ત્યાગ) (નોંધ : વર્તમાન કાળે વિશિષ્ટ જ્ઞાની પુરુષોનો અભાવ વર્તે છે. ગ્લાનાદિ પણ સંથારો લેવા માટે તેવા સંઘયણ-સામર્થ્ય ધરાવતા નથી માટે સાગારી અનશન કરાવવું.) (૧) મુઠિસહિયં પચ્ચકખાણ :
જન્મ-મરણ કરતા મેં જે અભક્ષ્યનું ભક્ષણ કરેલ (ખાધેલી હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. ભક્ષ્યનું ભક્ષણ (ખાવાનું) રાગ-દ્વેષપૂર્વક કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
સાધુ સાધ્વી અંતિમ આરાધના વિધિ હવે પછી રાગ-દ્વેષ વગર ખાવાની કોશિષ કરનારો બનું. મૃત્યુ પહેલાં ચારે આહારનો ત્યાગ કરનારો બનું.
મુક્કસિ પચ્ચખ્ખાણ કરાવવાથી ચારે આહારના ત્યાગરૂપ અનશનનો લાભ મળે છે. તેમજ જ્યારે કંઈ પણ વપરાવવું હોય ત્યારે તેટલા સમય માટે પચ્ચખ્ખાણ પળાવી શકાય છે. મુઠસિ પચ્ચખાણ લેવા માટે બોલવું.
મુઠિસહિયં પચ્ચક્કાઈ (પચ્ચકખામિ) અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, મહત્તરાગારેણં, સવ્વસમાવિત્તિયાગારેણં વોસિરઈ. (વોસિરામિ)
મુઠસિ પચ્ચક્માણ પારવા માટે (અંગુઠો અંદર રાખી ઉપર ચાર આંગળી વાળવી પછી હાથ નીચે રાખીને) એક નવકાર ગણવો.
મુઠિસહિયં પચ્ચક્માણ કર્યું ચઉવિહાર, પચ્ચખાણ ફાસિએ, પાલિએ, સોહિએ, તિરિ, કિટ્ટિ, આરાહિઅં, જં ચ ન આરાહિઅં, તસ્સ મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. પછી એક નવકાર ગણવો. (વાપરવાનું પતી જાય ત્યારે ફરી મુઠસિ પચ્ચક્માણ કરાવવું.) (૨) અમુક સમય માટે આહાર ત્યાગ કરાવવો.
(જેમ કે બે કલાક કશું વાપરવું નહીં અથવા દવા-પાણી સિવાય બીજું કંઈ ન લેવું) આ પ્રકારનો “ધારણા-અભિગ્રહ' કરાવવો. (૩) ભવચરિમં સાગાર-અનશન :
માંદગીની તીવ્રતા હોય, બચે કે ન બચે તેવી સ્થિતિ લાગે ત્યારે સાગારઅનશન કરાવાય.
ભવચરિમ સાગાર પચ્ચખાઈ (પચ્ચખામિ) ચઉવિહંપિ આહાર અસણં પાછું ખાઈમ સાઈમ, અઈએ નિંદામિ પડિપન્ન સંવરેમિ અણાગય પચ્ચખામિ અરિહંતસકિખય સિદ્ધસખિયં સાસખિયં દેવસખિયે અપ્પસખિયે અન્નત્થણાભોગેણં સહસાગારેણં મહત્તરાગારેણં સવ્વસમાવિત્તિયાગારેણં વોસિરઈ. (વોસિરામિ)
છેવટના સમયના આ અનશનમાં ઘણા લોકોને તકલીફ પડે છે. જો જીવનમાં સાજી, સારી સ્થિતિમાં, યુવાનીમાં મીઠાઈ, ફરસાણ વિગેરે ખાવા-પીવાની ચીજો છોડવાની ટેવ પાડેલ હોય તો છેલ્લે વાંધો આવતો
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૦૫
નથી. દા.ત. પોતાના જન્મ દિવસે અથવા બેસતા વર્ષે એક એક ચીજ જીવનભર અથવા એક વર્ષ માટે છોડવાની ટેવ પાડે તેમજ રોજ ખાતી વખતે એક ભાવતી ચીજ છોડવાની ટેવ પાડે તો અંત સમયે તકલીફ રહે નહિ.
કેટલાય પૂજ્ય સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ આયંબીલ, ઉપવાસ કરે છે તે ધ્યાનમાં રહે તો ખાવાની લાલસા છોડવી સહેલી બને.
(૧૦) છેવટે નવકાર સંભળાવવો ચાલુ રાખવો :
ત અંત સમયનો ખ્યાલ આવે તો માત્ર પ્રથમ સંપદા “નમો અરિહંતાણં” બોલતા રહેવું. ૩ૐ ન લગાડવો. (આ પ્રમાણેની વિધિ સામાચારી પ્રતમાં જણાવેલી છે. તે સાધુ-સાધ્વીજી મહારાજોને અંતિમ આરાધના માટે ખાસ ઉપયોગમાં લેવી.)
તન્ન અભાન અવસ્થા કે શુદ્ધિ ન હોય ત્યારે આ વિધિ ન કરાવતાં માત્ર નવકાર સંભળાવવો- ચાલુ રાખવો. થોડો પણ ઉપયોગ ભાગ્ય યોગે રહે તો તે આત્મા પંચ પરમેષ્ઠિના સ્મરણપૂર્વક દેહનો ત્યાગ કરી શકે. સદ્ગતિ થાય.
અવસરોચિત વૈરાગ્યાદિનો ઉપદેશ આપવો અથવા ભાવવાહી સ્તવન, સાયાદિ સંભળાવવાં. બિમારના અભ્યાસ મુજબ સંસ્કૃત સ્તોત્ર-શ્લોકો સંભળાવવા. હાજર રહેલાઓએ શક્ય હોય તે આરાધનાઓ તેમના નિમિત્તે કરવાનું કહેવું. બિમારને જે સાંભળતાં ચિત્તની સ્થિરતા રહે તેવું સંભળાવવું. સમય સંજોગ પ્રમાણે સુકૃત અનુમોદના-દુષ્કૃત ગર્તા વિસ્તારથી કરાવવા. તેની પાસે જન્મ જરા મરણ જલે વિગેરે ઉત્તરાધ્યયન કે મરણ સમાધિ, આઉર પચ્ચખાણ, મહા પચ્ચખાણ, સંથારગ, ચંદાવિજય, ભક્તપરિજ્ઞા, ચઉશરણ પયો કે ઋષિભાષિતાનિ શુભ અધ્યવસાય માટે વાંચવા.
સાધુ-સાધ્વી ઃ કાળધર્મ વિધિ જ સાધુ-સાધ્વી કાળ કરે કે તુરંત ત્યાંથી સ્થાપનાચાર્યજી તથા કાળ પામનારનું
રજોહરણ (ઓશો) બીજે સ્થળે લઈ જવાં, કોઈના પણ સ્થાપનાચાર્યજી મૃતક પાસે રાખવા નહીં. શક્ય હોય તો પ્રથમથી જ સ્થાપનાચાર્યજી બીજે મૂકવા.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
સાધુ-સાધ્વી કાળ કરે ત્યારે વોસિરાવવાની વિધિ જ કાળ કર્યા પહેલાં જો ખ્યાલ આવી જાય તો પ્રથમથી જ વધારાની ઉપધિ દૂર
લઈ જવી. જ જીવ જાય ત્યારે મૃતક સાથે રહી હોય તે ઉપધિ દૂર કરવી.
મૃતકના માથા પાસે જમીનમાં લોઢાની ખીલી મારવી. ઉપધિમાંના ગરમ વસ્ત્રો, કામળી, સંથારિયું આદિને ગોમૂત્ર છાંટીને શુદ્ધ કરવાં અને બાકીની સુતરાઉ ઉપધિને શ્રાવક દ્વારા ગરમ પાણી કે અચિત્ત પાણીમાં ભીંજાવી નંખાવવી.
(નોંધ : વર્તમાન પરંપરામાં મૃતકને વોસિરાવી સ્નાન કરાવે ત્યારે જ શરીર પરનાં વસ્ત્રો દૂર કરાય છે. સુતરાઉ વસ્ત્રો ફાડીને પરઠવી દેવાય છે.) આ વિધિમાં સામુદાયિક મતમતાંતર હોય તો વ્યામોહ કરવો નહિ.
પરંતુ પોતાના સમુદાયની માન્યતા પ્રમાણે ક્રિયા કરવી.
સાધુ-સાધ્વી ડાળ કરે ત્યારે ર્બોસિરાવવાની વિધિ
(આ વિધિ બધા સાધુ-સાધ્વીએ મુખપાઠ રાખવી જોઈએ) વડીલ સાધુ (અથવા કોઈ પણ એક સાધુ) મૃતક પાસે આવી ત્યાં દાંડો સ્થાપી ખમાસમણ દેવું અને ઈરિયાવહી પડિક્કમવી. ત્યાર પછી નીચે મુજબ બોલવું.
કોટી ગણ-વયરી શાખા-ચાન્દ્રકુલ આચાર્ય શ્રી વિજયસિંહસૂરિજી (અથવા પોતાના સમુદાયના આચાર્ય શ્રી તથા વર્તમાન વડીલ આચાર્ય ગચ્છાધિપતિનું નામ બોલવું.) ઉપાધ્યાય શ્રી સકલચંદ્રજી (અથવા પોતાના સમુદાયના વર્તમાન (જીવંત) વડીલ
ઉપાધ્યાયશ્રીનું નામ લેવું.) જ અમુક (કાળધર્મ પામનારના ગુરૂનું કે ગુરૂણીનું નામ બોલવું.)
શ્રી ના શિષ્ય કે શિષ્યા (અમુક) શ્રી (અહીં મૃત સાધુ કે સાધ્વીનું નામ બોલવું.)
મહાપારિઠાવણિઆએ કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ અન્નત્થ કહી એક નવકારનો કાઉસ્સગ્ન કરવો. ત્યાર પછી પ્રગટ નવકાર કહેવો. પછી મૃતકના મસ્તક પર વાસ-ક્ષેપ કરતાં કરતાં
વોસિરે-વોસિરે-વોસિરે કહેવું.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
* સાધુ-સાધ્વી ભગવંતે પ્રતિક્રમણ કરવાનું હોય અને મૃતક પડેલું હોય તો જુદા સ્થાને પ્રતિક્રમણ કરવું. તેમ ન થઈ શકે તેવું હોય તો છેવટે તે રૂમમાં જ પડદો રાખીને પ્રતિક્રમણ મનમાં કરવું.
* જો ગૃહસ્થ હાજર ન હોય અને મૃતકને વોસિરાવતા પહેલાં રાત્રિના જાગવું પડે તો પ્રૌઢ અને ધીર સાધુએ જાગવું. માત્રક (કુંડી)માં માત્રુ પાસે રાખવું. જો કદાચિત્ મૃતક (મડદું) ઊભું થાય તો ડાબા હાથમાં માત્ર લઈ. બુ બુઝ્ઝ બુઝ્ઝગા કહી મૃતક પર છાંટવું. વોસિરાવ્યા બાદ શ્રાવડે ડરવાનું કર્તવ્ય
૧૦૭
મૃતકનાં મસ્તક દાઢી-મૂછના વાળનું મુંડન કરાવવું. હાથની છેલ્લી આંગળીના ટેરવાનો છેદ કરવો. હાથ-પગના આંગળાને સફેદ સૂતરથી બંધ કરવો.
ત્યાર પછી એક કથરોટમાં મૃતકને બેસાડીને કાચા પાણી વડે સ્નાન કરાવવું. નવા સુંવાળા કપડાથી મૃતકનું શરીર લૂંછવું. સુખડ-કેસર-બરાસથી મૃતકના શરીરને વિલેપન કરવું.
* જો સાધુ હોય તો મૃતકને નવો ચોલપટ્ટો પહેરાવી, તેના ઉપર નવો કંદોરો બાંધવો.
નવો કડો પહેરાવવો. તે કપડાના ચાર છેડે તથા મધ્યમાં કેસરના અવળા સાથિયા કરવા.
કપડા સિવાયના અન્ય ચોલપટ્ટો વગેરે બીજાં વસ્ત્રોને માત્ર કેસરના છાંટણાં કરવાં. જો (પાલખી) માંડવી બનાવી હોય તો બેસાડવાની જગ્યાએ આટા (લોટ)નો અવળો સાથિયો કરી મૃતકને બેસાડી શરીરને માંડવી સાથે બરાબર બાંધવું. જો (પાલખી) માંડવીને બદલે નનામી હોય તો એક મજબૂત કપડાનો ઉત્તરપટ્ટો પાથરીને વચ્ચે આટાનો અવળો સાથિયો કરી મૃતકને સુવડાવવું.
જો સાધ્વીનું મૃતક હોય તો શ્રાવિકાઓએ ઉપર પહેરાવવાના કપડાને ચાર ખૂણે અને મધ્યમાં કેસરથી અવળા સાથિયા કરવા તેમજ બીજાં વસ્ત્રોને કેસરનાં છાંટણા કરવા.
* નીચે પહેલા નાવના આકારે લંગોટ પહેરાવવો.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
વોસિરાવ્યા બાદ શ્રાવકે કરવાનું કર્તવ્ય
* અથવા કપડાંના ચૌદ પડ કરી લંગોટ બાંધવો.
* તેની ઉપર જંઘા સુધીનો લેંઘો પહેરાવવો.
* તેની ઉપર પગની ઘૂંટી સુધીનો લેંઘો પહેરાવી ઉપર કેડના ભાગે કંદોરો બાંધવો. તેની ઉપર પગની પાની સુધીનો લાંબો સાડો પહેરાવી ઉપર દોરી બાંધવી. કંચુઆને સ્થાને પહેલાં કપડાંનો પાટો વીંટવો.
* તેની ઉપર કંચુઓ પહેરાવવો. પછી કપડો ઓઢાડવો.
જો નનામીમાં સુવડાવે તો પગની પાની ઢંકાય તેટલો લાંબો કપડો ઓઢાડવો. મુખ ખુલ્લું રાખવું.
મૃતકને નનામી કે માંડવીમાં જ્યાં પધરાવે ત્યાં પણ માથાની પાસે લોઢાની
ખીલી જમીનમાં મારવી.
મૃતકની જમણી બાજુએ ચરવળી અને મુહપત્તી મૂકવાં.
મૃતકની ડાબી બાજુ એક લાડુ સહિતની ખંડિત પાત્રાવાળી ઝોળી મૂકવી. * સાધુ-સાધ્વી જે સમય કાળધર્મ પામેલા હોય તે વખતનું નક્ષત્ર જોવું (અથવા જાણકારને પૂછવું.)
જો રોહિણી-વિશાખા-પુનવર્સ-ઉત્તરષાઢા-ઉત્તરાફાલ્ગુની-ઉત્તરા ભાદ્રપદ આ છ પૈકી કોઈ એક નક્ષત્ર હોય તો મૃતકની બાજુમાં ઘાસના બે સૂકા પૂતળાં બનાવીને મૂકવા. ઘાસ ન મળે તો સાવરણીના બે ટુકડા કરી + શ્રવી નિશાની મુજબ બાંધી દેવાથી પૂતળુ થઈ જશે.
જો કાળધર્મ વખતે જ્યેષ્ઠા-આદ્રા-સ્વાતિ-શતભિષેક-ભરણી-આશ્લેષા-અભિજિત્ એમાંનું કોઈ એક નક્ષત્ર હોય તો પૂતળું મૂકવું નહી.
જો કાળધર્મ વખતે ઉપર જણાવેલા તેર નક્ષત્ર સિવાયનાં પંદર નક્ષત્રમાંનું કોઈ એક નક્ષત્ર હોય તો એક પૂતળું મૂકવું.
જેટલાં પૂતળાં મૂકવાનાં થાય તે પ્રત્યેક પૂતળા દીઠ એક ચરવળી, એક મુહપત્તિ અને લાડુ સહિતની ખંડિત પાત્રાવાળી એક ઝોળી મૂકવી.
પરંપરાનુસાર મૃતકનાં મુખ-કાન વગેરેમાં રૂ નાખવું જેથી લાંબો સમય રહે તો જીવડા વગેરે પ્રવેશે નહીં.)
કાળ કરેલ સાધુ કે સાધ્વીને મુહપત્તિ મુખે બાંધવાની માન્યતા કોઈક સમુદાયમાં છે.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૦૯
નનામી અથવા પાલખી (માંડવી). જે હોય તેને જરીયન કપડા વગેરેથી સારી
રીતે શણગારવી. જ મૃતકને સારી રીતે નનામી કે પાલખીમાં બાંધવું. પછી તેની ઉપર વાસ-ક્ષેપ
કરવો. જ સારી રીતે શણગારેલી પાલખી કે નનામીને શુભ મુહુર્તે ઉપાડીને લઈ જવી. છે જો નનામી હોય તો પહેલાં આગળ પગ અને પાછળ માથું રહે તે રીતે ઉપાડવું. કે મૃતકને લઈ જતી વખતે રુદન કરવું નહીં પણ મહોત્સવપૂર્વક વાજિંત્રના નાદ
સહિત લઈ જવું. ત્રાંબાના વાસણમાં (દોણીમાં) અગ્નિ (સળગતું છાણું) લઈ એક શ્રાવકે આગળ
ચાલવું. જ મૃતકની આગળ રૂપાનાણું- બદામ ચોખા વગેરે ઉછાળતા ચાલવું અને “જય
જય નંદા-જય જય ભદ્દા” બોલતાં બોલતાં જવું. જ સર્વ શ્રાવક સમુદાયે ધીમે જયણાપૂર્વક ચાલવું. નનામી કે પાલખીને સારી જગ્યાએ – જીવરહિત ભૂમિમાં કે નક્કી કરેલા યોગ્ય
સ્થળે લઈ જવી. આ અગ્નિસંસ્કાર ભૂમિની પ્રથમ પ્રમાર્જના કરવી.
ચંદન વગેરે ઉત્તમ કાષ્ઠમાં શુદ્ધ ઘી વગેરે નાખવા પૂર્વક અગ્નિસંસ્કાર કરવો. સંપૂર્ણ રાખ થયા પછી તેને જળાશય વગેરે યોગ્ય સ્થળે પરઠવવી. શ્રાવકોએ સ્નાન કરી પવિત્ર થઈ ઉપાશ્રયે આવવું. સમુદાય સાથે ગુરુમુખેસંતિકર કે લઘુશાન્તિ માંગલિક સાંભળી કાળધર્મ પામેલ સાધુ-સાધ્વીના ગુણો તથા અનિત્યતાદિનો ઉપદેશ સાંભળવો. પછી શાન્તિસ્નાત્રાદિ અઠઈ મહોત્સવ કરવો. સાધુ-સાધ્વી ડાળ કરે ત્યારે આવશ્યક સામાનની સૂચિ જ લાડવાના ડોઘલા (નાના માટીના ઘડા જેમાં લાડવા રાખી રસ્તામાં કૂતરાને
આપે છે.) જ વાંસની દીવીઓ - ૪. (વાંસડાના ઉપર ભાગે ચાર ફાડીયા જેમાં વાટકા કે
કોડિયા રહી શકે.)
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
કાળધર્મ પછીની દેવવંદનાદિ વિધિ છે તેમાં રાખવા માટેના પિત્તળના વાટકા કે કોડિયા ચાર. જ દેવતા - સળગતું છાણું.
કદ્રુપ-ધૂપ કિલો એક. (અથવા જરૂર પ્રમાણે) આ સૂતર- કિલો એક (મૃતકને બાંધવા માટે)
બદામ (ઉછાળવા માટે) ટોપરા (અગ્નિ પ્રગટાવવા માટે – જો ચોમાસું હોય કે ભેજવાળા લાકડા હોય તો વધારે લાવવું.) પૂંજણી - બે (લાકડાં-ભૂમિ પૂજીને ચિતામાં ગોઠવવા માટે).
નનામી માટેનો સામાન. જ જો પાલખી બનાવવાની હોય તો -
* લાંબા મોટા જાડા બે વાંસડા (વળી) * આ વાંસડા પાલખી સિવાય આગળ પાછળ-પાંચ પાંચ માણસો ઉપાડીને
ચાલી શકે તેટલા લાંબા લેવા કેમ કે પાલખી વજનદાર હોવાથી ઉપાડનારને
વાંધો ન આવે.) * ચાર બાજુના વાંસડા * ચાર થાંભલી માટેના વાંસડા * ચારે તરફની કમાનો માટેના વાંસ ત્ર ઉપરની ઘુમટી માટે વાંસની પટ્ટીઓ * લાલ કપડું તથા સોનેરી જરીયન કપડું * પાંચ સોનેરી કપડાની બનાવેલ ધજા * અંદરનું માદરપાટ કે સફેદ કપડું એક થાંભલીને વીંટવા કસૂંબો કે જરીયન કપડું * મૃતકને બેસાડવાનું પાટિયું * ચાર થાંભલી ઉપર મૂકવાની લોટી કે કળશ છાણાં અને લાકડાનાં ખપાટિયાં (આવશ્યકતા મુજબ) ખોડા ઢોરની ગાડી (વર્તમાનકાળે લારી રખાય છે. જેમાં જુવાર કે બાજરીનાં ભરેલાં પીપ મુકાય છે અને ગરીબોને અપાય છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૧૧
બરાસ, કેસર, સોનારૂપાનાં ફૂલ, છૂટા પૈસા.
કથરોટ કે તપેલું અથવા કૂંડી (ચોખા-બદામ-નાણું વગેરે ઉછાળવા માટે) આ જુવાર અથવા બાજરી (ગરીબોને આપવા માટે) જ સુખડ (ચિતામાં મૂકવા માટે) જ રાળ (અગ્નિ પ્રગટાવવા માટે)
ગુલાલ (રસ્તામાં ઉછાળવા માટે) લાલ નાડાછડી (બાંધવા માટે) તાંબા કે પિત્તળની હાંડી કે દેઘડું (દોણી માટે) (શ્રાવકો માટે : સ્મશાને ગયા પછી શબ જોડે રહેલ હોવાથી અપવિત્ર થયેલ લાલ કસુંબો કે જરીયનનું કપડું સાચવીને ઉતારી લઈ પૂ. ગુરૂ ભગવંતને આપવું. ગુરૂ ભગવંત તેને ગોમુત્ર સોનાપાણી તથા વાસ-ક્ષેપથી પવિત્ર કરે પછી ઘેર લઈ જવું. સીધું સ્મશાનમાંથી લઈ જવાથી લાભને બદલે નુકશાન થાય તે ધ્યાનમાં રાખવું. પૂ. ગુરૂ ભગવંતે પણ સ્મશાને જાય ત્યારે આ વાત બરાબર ભાર દઈને સમજાવવી.)
(ઠાળધર્મ પછીની દેવવંદનાદિ વિધિ આ પાલખી કે નનામી લઈ ગયા બાદ -
* ઉપાશ્રયમાં ગૌમૂત્ર છાંટવું. * મૃતક પધરાવેલ હોય ત્યાં સોનાપાણી કરેલ અચિત્ત પાણી વડે ભૂમિ શુદ્ધ
કરવી. * સાધુ કે સાધ્વીએ કાળ કર્યો હોય ત્યાં લોટનો અવળો સાથિયો કરવો. કાળધર્મ પામનારના શિષ્ય (ક શિષ્યા) અથવા સૌથી ઓછા દીક્ષા પર્યાયવાળા સાધુ (કે સાધ્વી) એ અવળો વેષ પહેરવો. ઓઘો પણ જમણા ખભા નીચે રાખે. પછી દ્વાર તરફથી અંદરની બાજુએ (અવળો) કાજો લેવો. કાજામાં લોટનો
સાથિયો પણ લઈ લેવો. જ કાજો પરઠવવાની વિધિરૂપે ઈરિયાવહી પડિક્કમવી. છે ઈરિયાવહી કરીને કાજો પરઠવવો.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
દેવવંદન વિધિ અવળા દેવવંદન વિધિ - (તેની વિધિ) જ અવળો વેશ પહેરીને ઊભા ઊભા પહેલા કલ્યાણ કંદ ની એક થોય કહેવી. જ એક નવકારનો કાઉસગ્ગ કરવો. જ અન્નત્થ કહી. જ અરિહંત ચેઈઆણું કહેવું. પછી ચૈત્યવંદન મુદ્રાએ બેસીને જ જયવિયરાય, ઉવસગ્ગહર, જ નમોહત, જાવંત કે વિ સાહુ,
ખમાસમણ, જાવંતિ ચેઈયાઈ,
નમુત્થણ, જંકિંચિ, જ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું ચૈત્યવંદન, છે ત્યાર પછી ખમાસમણ દઈને ઊભા થઈને લોગસ્સ કહેવો. ક પછી એક લોગસ્સનો કાઉસ્સગ્ગ કરવો. છે પછી અન્નત્થ, તસ્મઉત્તરી, ઈરિયાવહી, કહીને ખમાસમણ દેવું. જ છેવટે અવિધિ આશાતના મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ દેવું. આ વેશ સવળો પહેરી લેવો.
સડળ શ્રી સંઘ રવાના દેવવંદનની વિધિ
આ નાણની ચારે તરફ એક એક અને નાણની નીચે એક એમ કુલ પાંચ સ્વસ્તિક (ચોખાના) કરી તેની ઉપર શ્રીફળ પધરાવવા. જો સાધુ ભગવંત કાળધર્મ પામેલા હોય તો સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા રૂપ
ચતુર્વિધ સંઘ સાથે દેવવંદન કરવું. જ જો સાધ્વીજી કાળધર્મ પામે તો ત્યાં રહેલાં બધાં સાધ્વીજી અને શ્રાવિકાએ
દેવવંદન કરવું.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૧૩
દેવવંદન વિધિ
પ્રથમ બધા સાધુ ભગવંતે. આ ચોલપટ્ટાનો છેડો, મુહપત્તિનો છેડો, કંદોરો, ઓઘાનો દોરો અને ઓઘાની દશી
એ ત્રણેનો છેડો-એમ કુલ પાંચ વસ્તુને – ગૌમૂત્ર અથવા સોનાવાણી પાણીમાં સહેજ બોળીને શુદ્ધિ કરવી.
(ત્યાર પછી સામુદાયિક દેવવંદન કરવું.) આ ખમાસમણ દઈ-ઈરિયાવહી પડિક્કમીને સકલ સંઘ સાથે દેવવંદનનો આરંભ
કરવો. જ ત્રણે ચૈત્યવંદનો શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનાં કહેવાં. આ પ્રથમ થોયનાં જોડામાં સંસારદાવા થોય કહેવી. બીજા થોયનાં જોડામાં સ્નાતસ્યાની થોય કહેવી. સ્તવનને સ્થાને અજિતશાન્તિ કહેવી પણ તેમાં રાગ કાઢવો નહીં. ગદ્ય માફક બોલવું. આ રીતે દેવવંદન વિધિ કર્યા પછી
ખમાસમણ દઈ આ ઈચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવન શુદ્રોપદ્રવ ઓહડાવણë કાઉસ્સગું કરું ? (કહી
આદેશ માંગવો) ઈચ્છું, શુદ્રોપદ્રવ ઓહડાવણë કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ (કડી) અન્નત્થ. (બોલવું.) જ ચાર લોગસ્સનો (સાગરવરગંભિરા સુધીનો) કાઉસ્સગ્ગ (કરવો)
(કાઉસ્સગ પારીને ત્યાં બીરાજમાન વડીલે) નમોહત્ (બોલી નીચેની સ્તુતિ કહેવી)
સર્વે ચક્ષામ્બિકાદ્યા યે, વૈયાવૃત્યકાઃ સુરા,
સુદ્રોપદ્રવ સંઘાત, તે દ્રુતં દ્રાવયન્ત ન (આ સ્તુતિ બોલ્યા પછી કોઈ એકે તુરંત જ) બૃહચ્છાન્તિ (મોટી શાન્તિ કહેવી)
(પછી બધાંએ) કાયોત્સર્ગ પારવો જ પ્રગટ લોગસ્સ (કહેવો) (લોગસ્સ પછી કોઈ સમુદાયમાં અહીં “સંતિકર” બોલે
છે. સ્તુતિ ત્રણ વાર બોલે છે. ચૈત્યવંદન શાંતિનાથનું પણ બોલે છે. તે જોઈને વ્યામોહ નહીં કરવો.)
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
શ્રાવક અંતિમ આરાધના
ખમાસમણ (ઈ) અવિધિ આશાતના મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ (દવું) જ દેવવંદન કર્યા પછી બધા જ સાધુઓને દીક્ષા પર્યાયના ક્રમાનુસાર વંદન કરવું.
(વર્તમાનમાં માત્ર એક જ વડીલને વંદન કરાય છે.) જ વડીલશ્રીના મુખેથી કાળધર્મ પામનારની સંયમ આરાધના, ગુણો તથા સમાધિ
વગેરેનું વર્ણન સાંભળવું. કૃતજ્ઞ ભાવે આરાધનામાં સવિશેષ ઉદ્યમવંત થવું. બહારગામથી સ્વસામાચારીવાળા સાધુ-સાધ્વીના કાળધર્મના સમાચાર આવે
ત્યારે આ સાધુ ભગવંતના કાળધર્મમાં ચતુર્વિધ સંઘે દેવવંદન કરવું.
સાધ્વીજીના કાળધર્મમાં સાધ્વી તથા શ્રાવિકાએ દેવ વંદન કરવું. ઉપર મુજબ દેવવંદન કરવું.
| શ્રાવ આંતિમ આરાધના) પૂર્વતરકાલીન પૂ. આચાર્ય ભગવંત રચિત પ્રાચીન સામાચારીના ૧૯ મા દ્વારમાં ઉત્તમાર્ગની આરાધના સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકો ઉદ્દેશીને લખેલી છે તેનો આધાર લઈને શ્રાવક-શ્રાવિકાને આશ્રયીને આ બનાવેલ છે. આ આરાધના વારંવાર કરવા જેવી છે. જેથી અંત સમયે કોઈ આરાધના કરાવનાર મળે કે ન મળે તો પણ પોતાની મેળે કરી શકે તેમજ અવસરે પૂ.
ગુરૂ ભગવંતનો યોગ ન મળે તો બીજાને પણ કરાવી શકે. છે ઘણા સમયથી માંદગી ચાલુ હોય, પથારીવશ હોય, છેલ્લી સ્થિતિ જેવું જણાતું
હોય પરંતુ ભાન હોય, આંખ-કાન બરાબર કામ કરતા હોય ત્યારે આ આરાધના પૂ. ગુરૂ ભગવંતને બોલાવીને અવશ્ય કરાવવી. પૂ. ગુરૂ ભગવંત ન આવી શકે તેમ હોય કે ગેરહાજર હોય તો કોઈ પણ શ્રાવક-શ્રાવિકા આ આરાધના કરાવી
શકે.
છે જે દિવસે આરાધના કરવાની હોય તે દિવસે ચતુર્વિધ શ્રીસંઘને પોતાને ત્યાં
પધારવા વિનંતી કરીને બોલાવે. પૂ. ગુરૂ ભગવંત ચૂર્ણ મંત્રી “ઉત્તમઠ આરોહણë વાસનિકખેવે કરેહ (કરેમિ)” કહીને તે આરાધકના મસ્તકે સુગંધી ચૂર્ણ (વાસક્ષેપ) નાખે. પૂ. ગુરૂ ભગવંત ચતુર્વિધ શ્રીસંઘ સહિત ગ્લાન સાથે જિન પ્રતિમાજી સન્મુખ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
રહીને જે ભગવંતના પ્રતિમાજી હોય તે ભગવંતની સ્તુતિ, ચૈત્યવંદન, સ્તવન,
થોય બોલવાપૂર્વક ચૈત્યવંદન કરે કરાવે.
(જો પ્રતિમાજી ન લાવી શકે સ્થાપનાચાર્યજી સ્થાપીને કરાવે.)
:
ખૂબ જ ધ્યાનમાં આપવા લાયક નોંધ ઃ ભગવાનની પ્રતિમા ઘરે ન લવાય. આ એક જ પ્રસંગે ઘેર ભગવાન લાવવાની વાત છે.
-
૧૧૫
તેમ હોય તો ભગવાનના ફોટા સામે કે
આજે એક મહા અસત્ય-અનિષ્ટ શ્વેતાંબર મંદિરમાર્ગીઓમાં પ્રવેશેલું છે જે ઉધઈની જેમ વધતું જ જાય છે.
નવા મકાનમાં પ્રવેશ પહેલા ઘેર ભગવાન લાવીને સ્નાત્ર ભણાવાય છે જે વીતરાગ પ્રભુની આશાતના છે.
ભગવાનની પ્રતિમા કદી ઘેર ન લવાય.
આપણે ભગવાન પાસે જવાનું હોય, કેટલાક સુખી ગૃહસ્થો માંદગી વગેરે અવસ્થામાં દહેરાસરજીમાંથી ઘેર ભગવાન મંગાવીને પૂજા-દર્શન કરે પછી ભગવાન પાછા દહેરાસરજીમાં લઈ જાય છે તે તદ્દન ખોટું છે. આશાતના છે. સ્નાત્ર દહેરાસરજીમાં ભણાવીને તેનું ન્હવણજળ (નમણ) ઘેર દિવાલો પર છાંટી દેવાનું, પરંતુ ભગવાન ઘેર લાવવા નહીં.
* ભગવંત સમક્ષ બોલવાની સ્તુતિઓ * મન હરણ કરનારી પ્રભુ જે, મૂતિ દેખે તાહરી, સંસાર તાપ મિટાવનારી, મૂતિ વંદે તાહરી, ચારિત્ર લક્ષ્મી આપનારી, મૂરતિ પૂજે તાહરી, ત્રણ જગતમાં છે ધન્ય તેહને, વંદના પ્રભુ માહરી. ૧ આનંદ આજે ઉપન્યો, પ્રભુ મુખ જોતા આપનું, ક્ષણવારમાં નીકળી ગયું,જે મોહ કેરા પાપનું, પ્રભુ નયન તારા નીરખતા, અમીધારાને વરસી રહ્યા, મુજ હૈયામાંહે હર્ષ કેરી, વેલડી સિંચી રહ્યા. દ્વેષીજનો કરી શું શકે, જો ચિત્તમાં શાંતિ વસે, શું પ્રેમ ધરનારા કરે, જો ખેદ મનથી ના ખસે, તુજ વાણીએ મુજ ચિત્તમાં, પ્રભુ દર્શને સ્થિરતા કરે,
ર
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
તો કર્મ કેરા ભાર શું છે, મુજ હૃદયથી ના ખરે ? ૩ * ચૈત્યવંદનની વિધિ *
(ત્રણ સ્તુતિ બોલ્યા પછી ખમાસમણ દેવું)
ઈચ્છા મિ ખમાસમણો વંદિઉં જાવણિજ્જાએ નિસીહિઆએ, મત્થએણ વંદામિ. (ખમાસમણ દઈ નીચે મુજબ ઈરિયાવહી કરવી)
ઈચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવન્ ! ઈરિયાવહિયં પડિક્કમામિ ? ઈચ્છે, ઈચ્છામિ પડિક્કમિઉં. (૧) ઈરિયાવહિયાએ, વિરહણાએ. (૨) ગમણાગમણે. (૩) પાણક્કમણે, બીયક્કમણે, હરિયક્કણે, ઓસાઉનિંગ-પણગ-દગ-મટ્ટી-મક્કડા સંતાણા સંકમણે. (૪) જે મે જીવા વિરાહિયા. (૫) એગિંદિયા, બેઇંદિયા, તેઇંદિયા, ચ ુરિંદિયા, પંચિંદિયા. (૬) અભિહયા, વત્તિયા, લેસિયા, સંઘાઈયા, સંઘટ્ટિયા, પરિયાવિયા, કિલામિયા, ઉદ્વિયા, ઠાણાઓ ઠાણું સંકામિયા, જીવિયાઓ વવરોવિયા, તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. (૭)
તરસ ઉત્તરી કરણેણં, પાયચ્છિત્ત કરણેણં, વિસોહી કરણેણં, વિસલ્લી કરણેણં, પાવાણું કાણું, નિગ્ધાયણઠ્ઠાએ ઠામિ કાઉસ્સગ્ગ. (૧)
અન્નત્થ ઊસસિએણં, નીસસિએણં, ખાસિએણં, છીએણં, જંભાઈએણં, ઉડ્ડએણં, વાયનિસગ્ગેણં, ભમલીએ પિત્તમુચ્છાએ. (૧) સુહુમેહિં અંગ સંચાલેહિં, સુહુમેહિં ખેલસંચાલેહિં, સુહુમેહિં દિટ્ઠિસંચાલેહિં. (૨) એવમાઈએહિં આગારેહિં, અભગ્ગો, અવિરાહિઓ હુજ્જુ મે કાઉસ્સગ્ગો. (૩) જાવ અરિહંતાણં, ભગવંતાણં, નમુક્કારેણં ન પારેમિ. (૪) તાવ કાર્ય ઠાણેણં મોણેણં ઝાણેણં અપ્પાણં વોસિરામિ. (૫)
શ્રાવક અંતિમ આરાધના
(આટલું સૂત્ર બોલી એક લોગસ્સ અને લોગસ્સ સૂત્ર ન આવડતું હોય તો ચાર નવકારનો કાઉસ્સગ્ગ કરવો.)
(કાઉસ્સગ્ગ પૂરો થયે ‘નમો અરિહંતાણં’ બોલી બે હાથ જોડી નીચે મુજબ લોગસ્સ સૂત્ર બોલવું.)
લોગસ્સ અરિહંતે કિત્તઈસ્યું
ઉજ્જોઅગરે,
ધમ્મતિત્શયરે જિણે।
ચવિસંપિ કેવલી
||-૧
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૧૭
ઉસભ મજિ ચ વળે, સંભવમભિગંદણં ચ સુમધં ચ | પઉમMાં સુપાસ, જિર્ણ ચ ચંદપ્પાં વંદે /-ર સુવિહિં ચ પુષ્કૃદંત, સિઅલ સિર્જસ વાસુપૂજ઼ ચ | વિમલમહંત ચ જિર્ણ, ધર્મ સંતિ ચ વંદામિ ||-૩ કુથું અર ચ મલ્લિ, વંદે મુણિસુન્વયં નમિનિણં ચ | વંદામિ રિઠનેમિં, પાસ તહ વદ્ધમાણં ચ ||-૪ એવું મને અભિથુઆ, વિહુયરયમલા પછીણજરમરણા | ચઉવસંપિ જિણવરા, તિન્થયરા મે પસીયંતુ |-૫ કિત્તિય વંદિય મહિયા, જે એ લોગસ્સ ઉત્તમ સિદ્ધા | આરુષ્ણ બોહિલાભ, સમાવિરમુત્તમ દિંતુ | - ચંદેસુ નિમ્મલયરા, આઈચ્ચેનુ અહિય પયાસયરા | સાગરવર ગંભિરા, સિદ્ધા સિદ્ધિ મમ દિસંતુ ||-૭ (લોગસ્સ સૂત્ર બોલ્યા પછી નીચે મુજબ ત્રણ ખમાસમણ દેવા) ઈચ્છામિ ખમાસમણો વંદિઉં જાવણિજ્જાએ નિસહિઆએ મર્થીએણ વંદામિ (ત્રણ વખત)
પછી ઈચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવદ્ ચૈત્યવંદન કરું ? (ઈચ્છે.. કહી. નીચે મુજબ ચૈત્યવંદન કરવું)
સકલ કુશલ વલ્લી પુષ્પરાવર્ત મેઘો દુરિત તિમિર ભાનુઃ કલ્પ વૃક્ષોપમાનઃ ભવજલનિધિ પોતઃ સર્વસંપત્તિ હેતુઃ સ ભવતુ સતત વઃ શ્રેયસે શાંતિનાથઃ
* ચૈત્યવંદન * તુજ મૂરતિને નીરખવા, મુજ નયણા તરસે, તુજ ગુણગણને બોલવા, રસના મુજ હરખે. ૧ કાયા અતિ આનંદ મુજ, તુમ પદ યુગ ફરસે, તો સેવક તાર્યા વિના, કહો કિમ હવે સરસે. ૨ એમ જાણીને સાહિબા, નેક નજર મોહે જોય, જ્ઞાનવિમલ પ્રભુ નજરથી, તે શું જેહ નહિ હોય. ૩
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવક અંતિમ આરાધના
(આ પ્રમાણે ચૈત્યવંદન કર્યા પછી જકિચિ-નમૃત્યુર્ણ વગેરે સૂત્રો નીચે આપ્યા છે તે બોલવા.)
૧૧૮
જંકિચિ નામ તિર્થં, સગે પાયાલિ માણુસે લોએ, જાઇ જિણ બિંબાઇ, તાઇ સવ્વાŪ વંદામિ ।
નમૃત્યુર્ણ અરિહંતાણં, ભગવંતાણં, (૧) આઈગરાણં, તિત્થયરાણું, સયંસંબુદ્ધાણં. (૨) પુરિસુત્તમાણં, પુરિસસીહાણ, પુરિસવરપુંડરીઆણં, પુરિસવરગંધહત્થીણું. (૩) લોગુત્તમાણં, લોગનાહાણું, લોગહિઆણં, લોગપઇવાણું, લોગપોઅગરાણં. (૪) અભયદયાણું, ચક્ષુદયાણું, મગંદયાણં, સરણદયાણં, બોહિદયાણં. (૫) ધમ્મદયાણું, ધમ્મદેસયાણું, ધમ્મનાયગાણું, ધમ્મસારહીણું, ધમ્મવરચાઉરંતચવટ્ટીણં.(૬) અપ્પડિહયવરનાણĒસણધરાણં, વિયટ્ટછઉમાણં. (૭) જિણાણું જાવયાણું, તિન્નાણું તારયાણં, બુદ્ધાણં બોહયાણું, મુત્તાણં મોઅગાણું. (૮) સવ્વભ્રૂણં, સવ્વ-દરિસીણં, સિવ-મયલ-મરૂઅ-મણંત મક્ષય-મવ્વાબાહ-મપુણરાવિત્તિ સિદ્ધિ ગઈ નામધેય ઠાણ સંપત્તાણં નમો જિણાણં જિઅભયાર્ણ. (૯)
જે અ અઈઆ સિદ્ધા, જે અ ભવિસ્યંતિઽણાગએ કાલે, સંપઇઅ-વટ્ટમાણા, સવ્વ તિવિહેણ વંદામિ. (૧) જાતિ ચેઇઆઇ, ઉડ્યુ અ અહે અતિરિઅલોએ અ, સવ્વાઈઁ તાંઈ વંદે, ઇહ સંતો તત્વ સંતાઈં. (૧) ઇચ્છામિ ખમાસમણો વંદિઉં જાવણિજ્જાએ, નિસીહિઆએ મત્થએણ વંદામિ.
જાવંત કેવિ સાહૂ, ભરહેરવય મહાવિદેહે અ; સવ્વસિં તેસિં પણઓ, તિવિહેણ તિખંડ વિરયાણં. (૧) નમોહત્-સિદ્ધાચાર્યોપાધ્યાય સર્વ સાધુભ્યઃ
* સ્તવન *
જિગંદા પ્યારા, મુણિંદા પ્યારા,
દેખો રે જિણંદા ભગવાન દેખો રે જિણંદા પ્યારા.
સુંદર રૂપ સ્વરૂપ બિરાજે, જગનાયક ભગવાન. દેખો... ૧
દરસ સરસ નીરખ્યો જિનજીકો, દાયક ચતુર સુજાણ. દેખો... ર
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૧૯
શોક સંતાપ મીટ્ય અબ મેરો, પાયો અવિચલ ભાણ. દેખો... ૩ સફળ ભઈ મેરી આજુકી ઘડીયા, સફળ ભયે નૈનો પ્રાણ. દેખો... ૪ દરિશણ દેખ મીટ્યો દુઃખ મેરો, આનંદઘન અવતાર. દેખો... પ
(સ્તવન બોલ્યા પછી જયવીયરાય સૂત્ર બોલવું.) જયવીયરાય જગગુરૂ, હોઉ મર્મ તુહ પભાવઓ ભયવં; ભવનિબૅઓ, મગ્ગાણુસારિયા, ઇર્કફલસિદ્ધિ. (૧) લોગવિરુદ્ધચ્ચાઓ, ગુરૂજણ પૂઆ, પરFકરણ ચ; સુહગુરૂજોગો, તવણસેવણા આભવમખેડા. (૨) વારિજઈજઈવિ નિયાણબંધણું, વીયરાય તુહસમએ; તહવિ મમ હક્ક સેવા, ભવભવે તુહ ચલણાણું. (૩) દુઃખખઓ કમ્મખઓ સમાધિમરણં ચ બોહિલાભો અ; સંપજી મહ એએ, તુહ નાહ ! પણામ કરણેણં. (૪) સર્વ મંગલ માંગલ્ય, સર્વ કલ્યાણ કારણે; પ્રધાન સર્વ ધર્માણાં, જેન જયતિ શાસનમ્. (૫)
અરિહંત ચેઇઆણું કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ. (૧) વંદણવત્તિયાએ, પૂઅણવત્તિયાએ સક્કારવત્તિયાએ, સમ્માણવત્તિયાએ, બોકિલાભવત્તિયાએ, નિરુધ્વસગવત્તિયાએ, (૨) સદ્ધાએ, મેહાએ, ધિઈએ, ધારણાએ, અણુપેહાએ, વઢ઼માણીએ ઠામિ કાઉસ્સગ્ગ. (૩)
અન્નત્થ ઊસસિએણે, નીસિએણં, ખાસિએણં, છીએણ, જંભાઈએણે, ઉડ્ડએણે, વાયનિસગેણં, ભમલીએ પિત્તમુચ્છાએ. (૧) સુહમેહિં અંગસંચાલેહિ, સુહમેહિં ખેલસંચાલેહિં, સુહમેહિં દિઠિસંચાલેહિં. (૨) એવભાઈએહિં આગારેહિ, અભગ્ગો અવિવાહિઓ હુજ્જ મે કાઉસ્સગ્ગો. (૩) જાવ અરિહંતાણું, ભગવંતાણું, નમુક્કારેણું ન પારેમિ. (૪) તાવ કાર્ય ઠાણેણં, મોણેણં, ઝાણેણં અપ્પાણે વોસિરામિ. (૫)
(આ પ્રમાણે બોલી ૧ નવકારનો કાઉસ્સગ કરવો. પછી “નમો અરિહંતાણં' - ‘નમોહત્ સિદ્ધાચાર્યોપાધ્યાય સર્વ સાધુભ્ય” બોલી નીચેની થોય કહેવી.)
* થય * હરિવંશ વખાણું, જીમ વયરાગિરિ ખાણ, જીહાં રત્ન અમૂલક, નેમિનાથ જગભાણ,
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
શ્રાવક અંતિમ આરાધના
લઘુવય બ્રહ્મચારી, જગિ રાખ્યા ખીઆત, પહોતા પંચમગતિ, કર્મ હણિ ધનઘાત.
(આ રીતે થાય બોલીને ખમાસમણું દેવું) ઈચ્છામિ ખમાસમણો વંદિઉં જાવણિક્તાએ નિસાહિઆએ મFણ વંદામિ.
ચૈત્યવંદન પૂર્ણ થયા પછી નીચે મુજબ પાંચ કાઉસ્સગ્ગ કરે. (૧) શ્રી શાંતિનાથ આરાધનાર્થે કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ...વંદણવત્તિયાએ...
અન્નત્થ કહીને એક લોગસ્સનો સાગરવર ગંભીરા સુધી કાઉસ્સગ્ન કરે. લોગસ્સ ન આવડે તો ચાર નવકાર ગણે. નમો અરિહંતાણં બોલીને કાઉસ્સગ્ગ પારીને નમોહત કહી નીચે મુજબ થોય બોલે. શ્રી શાન્તિઃ શ્રુતશાન્તિઃ પ્રશાન્તિકોશાવશાન્તિમુખશાન્તિ, નયત સદા યસ્ય પદા, સુશાન્તિદાઃ સન્ત સન્તિ જને. પછી શ્રી શાસનદેવતા આરાધનાર્થ કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ... અન્નત્થ કહી એક નવકારનો કાઉસ્સગ કરે. નમો અરિહંતાણં બોલીને પારે પછી નમોહત્ કહી નીચે મુજબ થોય બોલે. ઉપસર્ગ વલય વિલયન, નિરતા જિનશાસનાવનૈકરતા, કૂતમિહ સમીહિત, કૃતસ્ય શાસન દેવતા ભવતામ્. પછી શ્રી ક્ષેત્રદેવતા આરાધનાર્થે કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ... અન્નત્થ કહી એક નવકારનો કાઉસ્સગ કરે. નમો અરિહંતાણં બોલીને પારે પછી નમોહત્ કહી નીચે મુજબ થોય બોલે. યસ્યાઃ ક્ષેત્રે સમાશ્રિત્ય, સાધુભિઃ સાધ્યતે ક્રિયા,
સા ક્ષેત્ર દેવતા નિત્યં, ભયાન્નઃ સુખદાયિની. (૪) પછી શ્રી ભવનદેવતા આરાધનાર્થ કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ... અન્નત્થ કહી
એક નવકારનો કાઉસ્સગ્ન કરે. નમો અરિહંતાણં બોલીને પાર પછી નમોહત્ કહી નીચે મુજબ થોય બોલે. જ્ઞાનાદિ ગુણયુતાનાં, નિત્યં સ્વાધ્યાયસંચમરતાનામ,
વિદધાતુ ભવણદેવી, શિવ સદા સર્વ સાધુનામ્. (૫) પછી સમસ્ત વૈયાવચ્ચગરાણું સંતિગરાણ સમ્મદિઠિ સમાહિગરાણ
(૩)
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ... અન્નત્ય કહી એક નવકારનો કાઉસ્સગ્ગ કરે. નમો અરિહંતાણં બોલીને પારે પછી નમોર્હત્ કહી નીચે મુજબ થોય બોલે. સંઘેડત્રયે ગુરૂ ગુણૌધનિધે સુવૈયાવૃત્યાદિકૃત્યકરણૈક નિબદ્ધ કક્ષાઃ, તે શાન્તયે સહ ભવન્તુ સુરાસુરિભિ,
સદૃષ્ટયો નિખિલ વિઘ્ન વિદ્યાત દક્ષાઃ,
૧૨૧
ઉપર મુજબ પાંચ કાઉસ્સગ્ગ કર્યા પછી નમુન્થુણં
નમૃત્યુર્ણ અરિહંતાણં ભગવંતાણં, (૧) આઈગરાણું, તિત્શયરા, સયંસંબુદ્ધાણં, (૨) પુરિસુત્તમાણં, પુરિસસીહાણું, પુરિસવરપુંડરીઆણં, પુરિસવરગંધહત્થીણું, (૩) લોગુત્તમાણં, લોગનાહાણું, લોગહિઆણં, લોગપઈવાણું, લોગપજ્જોઅગરાણં, (૪) અભયદયાણું, ચક્ષુદયાણું, મગદયાણં, સરણદયાણં, બોહિદયાણું, (૫) ધમ્મદયાણું, ધમ્મદેસયાણું, ધમ્મનાયગાણું, ધમ્મસારહીણું, ધમ્મવરચાઉરંતચક્કવટ્ટીણં, (૬) અપ્પડિહયવરનાણĒસણધરાણું, વિયટ્ટછઉમાણં, (૭) જિણાણું જાવયાણું, તિન્નાણું તારયાણં, બુદ્ધાણં બોહયાણું, મુત્તાણં મોઅગાણું (૮) સવ્વનૂણં, સવ્વહરિસીણં, સિવ-મયલ-મરૂઅ-મણંત-મય-મવ્વાબાહ-મપુણરાવિત્તિ સિદ્ધિગઈ નામધેય ઠાણ સંપત્તાણં નમો જિણાણં જિઅભયાર્ણ. (૯)
જે અ અઈઆ સિદ્ધા, જે અ ભવિસંતિઽણાગએ કાલે સંપઈઅવટ્ટમાણા, સવ્વ તિવિહેણ વંદામિ. (૧)
પછી અજિત શાંતિ બોલે.
અજિઅં જિઅસવ્વભયું, સંતિ ચ પસંતસવ્વગયપાવું, જયગુરૂ સંતિગુણકરે, દોવિ જિણવરે પણિવયામિ. ગાહા. (૧) વવગયમંગુલભાવે, તે હું વિઉલતવનિમ્મલસહાવે; નિરુવમમહપ્પભાવે, થોસામિ સુદિ\સભ્ભાવે. ગાહા. (ર) સવ્વદુòપ્પસંતિણું, સવ્વપાવપ્પસંતિણું;
સયા અજિઅસંતી, નમો અજિઅસંતિણું. સિલોગો. (૩)
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
શ્રાવક અંતિમ આરાધના
અજિયજિણ ! સુહપ્પવરણ, તવ પુરિસુત્તમ ! નામકિત્તણું; તહ ય ધિઈમઈપ્પવત્તણે, તવ ય જિગુત્તમ ! સંતિ ! કિરૂણું માગહિઆ. (૪) કિરિઆવિહિસંચિઅકર્મોકિલે વિમુકખયરું, અજિએ નિચિએ ચ ગુણહિંમહામુણિ-સિદ્ધિગય; અજિઅસ્સ ય સંતિમહામુણિણો વિ અ સંતિકર, સમયે મમ નિવુઇકારણય ચ નમસણય આલિંગણય. (૫) પુરિસા ! જઈ દુખવારણ, જઈ આ વિમગહ સુખકારણે; અજિએ સંતિ ચ ભાવઓ, અભયકરે સરણે પવજ્જા . માગહિ. (૬) અરઇરઈતિમિરવિરહિઅમુવરયજરમાણે, સુરઅસુરગુરુલભુયગવઇપયયપણિવઈએ; અજિઅમહમવિ અ સુનયનયનિઉણમયકર, સરણમુવસરિઅ ભુવિદિવિજ મહિએ સમયમુવણમે, સંગમય. (૭) તં ચ જિષ્ણુત્તમમુત્તમ-નિત્તમ-સત્ત-ધરે, અવ-મદ્દવ-ખંતિ-વિમુત્તિ-સમાહિ-નિહિં; સંતિકર પણમામિ દમુત્તમ-તિર્થીયર, સંતિ-મુણી મમ સંતિ-સમાહિ-વરં દિસલ, સોવાણય. (૮) સાવર્થીિ-પુત્વ-પસ્થિવ ચ વર-હત્યિ-મસ્થય-પસત્ય-વિFિગ્ન-સંથિઅં; થિર-સરિચ્છ-વચ્છ મય-ગલ-લીલાયમાણવરગંધ-હત્થિ-પત્થાણ-પસ્થિય સંથવારિહં; હત્થિ-હત્ય-બાહું ધનં-કણગ-અગ-નિવય-પિંજર, પવર-લક્ષ્મણોવચિઅ-સોમ-ચારુરૂવં; સુઇ-સુહમણા-ડભિરામ-પરમ-રમણિજવર-દેવ-દુંદુહિ-નિનાય-મહુર-યર-સુહ-ગિર. વેઢઓ. (૯) અ-જિએ જિઆરિગણું, જિઅ-સલ્વ-ભય ભવોહ-રિવું; પણમામિ અહં પયઓ, પાવ પસમેઉ મે ભયd. રાસાલુદ્ધઓ. (૧૦)
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૨૩
કુરુ-જણ-વય-હત્થિણા-ઉર-નરીસરો પઢમ તઓ મહા-ચક્રવટ્ટિ-ભોએ મહ-પ્રભાવો; જો બાવત્તરિ-પુર-વર-સહસ્સ-વર-નગર-નિગમ-જણ-વય-વઈ, બત્તીસા-રાય-વરસહસ્સા-ડણુયાય-મગ્ગો. ચ-દસ વર-રયણ-નવ-મહા-નિહિચઉ-સદ્ધિ-સહસ્સ-પવર-જુવઈણ સુંદર-વઈ; ચુલસી-હય-ગય રહ-સય-સહસ્સ-સામી, છત્રવઈ-ગામકોડિ-સામી આસી જો ભારહમિ ભયd, વેઠ્ઠઓ. (૧૧) તં સંતિ સંતિ-કર સંતિષ્ણ સવ્વ-ભયા; સંતિ થણામિ જિર્ણ; સંતિ વિહેલ મે. રાસાડડનંદિઅય. (૧૨) ઈમ્બાગ ! વિદેહ-નરીસર ! નરવસહા ! મુણિ-વસહા !, નવ-સાર-સસિ-સકલાણણ ! વિગય-તમા વિહુઅ-રયા ! અજિઉત્તમ-તેઅ-ગુણેહિં મહામુણિ, અ-મિઅ-બલા ! વિઉલ-કુલા ! પણમામિ તે ભવ-ભય-પૂરણ ! જગ-સરણા ! મમ શરણં. ચિત્તલેહા. (૧૩) દેવદાણવિંદ-ચંદ-સૂર-વંદ ! હર્ડ-તુર્ક-જિઠ-પરમ-લદ્ય-રૂવ ! ધંત-પ્પ-પટ્ટ-સેઅ-સુદ્ધ-નિદ્ધ-ધવલ, દંત પંતિ ! સંતિ ! સત્તિ-કિત્તિ-મુત્તિ-જુત્તિ-ગુત્તિ-પવર !, દિત્ત-તેઅ વંદ ? ધેય સવ્વ-લોઅ-ભાવિઅપ્પભાવ ? ણેઅ ? પઇસ મે સમાહિં. નારાયઓ. (૧૪) વિમલ-સસિ-કલાઈરેઅ-સોમ, વિતિમિર-સૂરકરાઈઅ-તે; તિઅસ-વઈ-ગણાઈરેઅ-રવ, ધરણિધર-પ્પવરાઈરેઅ-સાર. કુસુમલયા. (૧૫) સત્તે અ સયા અજિએ, સારીરે અ બલે અજિઅં; તવ સંજમે આ અજિએ, એસ ગુણામિ જિર્ણ અજિસં. ભુઅગ-પરિ-રિંગિઅં.(૧૬) સોમ-ગુણેહિં પાવઈ ન ત નવ-સરય-સસી, તેઅ-ગુણહિં પાવઈ ન ત નવ-સરય-રવી; રૂવ-ગુણેહિં પાવઈ ન તં તિઅસ ગણ-વઈ, સાર-ગુણહિં પાવઈ ન ત ધરણિધર-વઈ. ખિજ્જિય. (૧૭)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
તિત્વ-વર-પવત્તયં, તમ રય-રહિઅં, ધીર-જણથુઅચ્ચિઅં ચુઅ-કલિ-કલુસં; સંતિ-સુહપ્પવત્તયં, તિ-ગરણ-પયઓ, સંતિમહં મહા-મુણિ સરણમુવણમે. લલિઅનં. (૧૮) વિણઓણય-સિર–રઇઅંજલિરિસિ-ગણ-સંથુઅંથિમિરું, વિબુહાહિવ-ધણ-વઇ-નર-વઇ-થુઅ-મહિ-અચ્ચિઅં બહુસો;
અઇરુગ્ણય-સરય-દિવાયર-સમહિઅ-સપ્પભં તવસા,
ગયગંગણ-વિયરણ-સમુહિઅ-ચારણ-વંદિઅં સિરસા. કિસલયમાલા. (૧૯) અસુર-ગરુલ-પરિવંદિઅં, કિન્નરોરગ-નમંસિઅં;
દેવ-કોડિ-સય-સંઘુઅં, સમણ-સંઘ-પરિવંદિઅં. સુમુહં. (૨૦) અભયં અહં અરયં, અરુયં,
અજિઅં અજિઅં પયઓ પણમે, વિજ્જુવિલસિઅં. (૨૧) આગયા-વર-વિમાણ-દિવ્ય-કણગ-રહ-તુરય-પહકર-સએહિં હુલિઅં; સ-સંભમોઅરણ-ખુભિઅ-લુલિઅ-ચલ-કુંડલંગય-તિરીડ
સોહંત-મઉલિ-માલા. વેઢઓ. (૨૨)
જં સુર-સંઘા સાસુર-સંઘા, વેર-વિઉત્તા ભત્તિ-સુ-જુત્તા, આયર-ભૂસિઅ-સંભમ-પિંડિઅ-સુ-સુવિમ્હિઅ-સવ્વ-બલોઘા; ઉત્તમ-કંચણ-રયણ-પરૂવિઅ-ભાસુર-ભૂસણ-ભાસૂરિઅંગા, ગાય-સમોણય-ભત્તિ-વસાગય-પંજલીપેસિઅ સીસ-પણામા. રયણમાલા.(૨૩) વંદિઊણ થોઊણ તો જિર્ણ, તિ-ગુણમેવ ય પુણો પયાહિણં;
પણમિઊણ ય જિર્ણ સુરાસુરા, પુમુઇઆ સ-ભવણાઇ તો ગયા. ખિત્તયં.(૨૪) તં મહા-મુણિમહંપિ પંજલી, રાગ-દોસ-ભય-મોહ-વજ્જિઅં; દેવ-દાણવ-નરિંદ-વંદિઅં, સંતિ-મુત્તમં મહા-તવં નમે. ખિત્તયં. (૨૫) અંબરંતર-વિઆરણિઆહિં લલિઅ-હંસ-વહુ ગામિણિઆહિં;
પીણ-સોણિ-થણ-સાલિણિઆહિં,
સકલ-કમલ-દલ-લોઅણિઆહિં. દીવયં. (૨૬)
શ્રાવક અંતિમ આરાધના
પીણ-નિરંતર-થણ-ભર-વિણમિય-ગાયલયાહિં,
મણિ-કંચણ-પસિઢિલમેઇલ-સોહિઅ-સોણિતડાહિં;
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૨૫
વર-ખિખિણિ-નેરિસ તિલય-વલયવિભૂણિઆહિં, રઈ-કર-ચરિ-મણોહર-સુંદર-દસરિઆહિં. ચિત્તખરા. (૨૭) દેવસુંદરીહિં પાયવંદિઆહિં વંદિઆ ય જસ્ટ તે સુ-વિક્રમા કમા, અપ્પણો નિડાલએહિં મંડણોલ્ડણપ્પગારએહિ કેહિ કેહિં વિ; અવંગ-તિલય-પત્તલેહ-નામઅહિં ચિલએહિં સંગર્યા ગયાહિં, ભત્તિ-સમિવિઠ-વંદણાગમાહિં હુંતિ તે વંદિઆ પુણો પુણો. નારાયઓ. (૨૮) તમહં જિણચંદ, અ-જિએ જિઅ-મોહં; ધુઅ-સવ્વ-કિલેસ, પયઓ પણમામિ. મંદિઅય. (૨૯) યુઅ-વંદિઅયસ્સા રિસિ-ગણ-દેવ-ગણેહિં, તો દેવ-વહુહિં પયઓ પણમિઅસ્સા; જસ્ટ જગુત્તમ સાસણઅસ્સા, ભત્તિ-વસાગય-પિંડિઅયાપ્તિ દેવ-વરચ્છરસા-બહુઆહિં, સુર-વર-રઈ-ગુણ પંડિઅયાહિં. ભાસુરય. (૩૦) વંસ-સદ-તંતિ-તાલ-મેલિએ, તિ-ઉમ્મરાભિરામ-સ–મીસએ કએ અ; સુઈ-સમાણ-ણે અ-સુદ્ધ-સજ્જ-ગીય-પાય-જાલ-ઘંટિઆહિં; વલય-મેહલા-કલાવ-નેહરાભિરામ-સદ્-મીસએ કએ અ, દેવ-નઆિહિં હાવ-ભાવ-વિન્મમ-પ્પગારએહિં નશ્ચિઊણ અંગ-હારએહિં વંદિઆ ય જસ્ટ તે સુ-વિક્રમા કમા; તય તિ લોય-સવ્વ-સત્ત-સંતિકારયું, પસંત-સવ્વ-પાવ-દોસએસ હં નમામિ સંતિમુત્તમ જિ. નારાયઓ. (૩૧) છત્ત-ચામર-પડાગ-જૂઅ-જવ-મંડિઆ, ઝય-વર-મગર-તુરય-સિરિવચ્છ-સુ-લંછણા; દીવ-સમુદ્ર-મંદર-દિસા-ગ-સોહિએ, સOિઅ-વસહ-સીહ-રહ-ચક્ર-વરંકિયા. લલિઅય. (૩૨) સહાવ-લઠ સમ-પ્પઇઠા, અ-દોસ-દુઠા ગુણેહિં જિઠા, પસાય-સિષ્ઠ, તવેણ પુઠા, સિરીહિં ઈચ્છા રિસીહિં જુઠા.
વાણવાસિઆ. (૩૩) તે તવેણ ધુઅ-સવ-પાવયા, સવ-લોઅ-હિઅ-મૂલ-પાવયાસંયુઆ અ-જિય-સંતિ-પાયયા, હેતુ મે સિવ-સુહાણ દાયયા. અપરાંતિકા. (૩૪)
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર૬
શ્રાવક અંતિમ આરાધના
એવં તવ બલ-વિલિં; થુએ મએ અજિઅ-સંતિ-જિણ-જુઅલ; વવગય-કમ્પ-રય-મલ, ગઈ ગયું સાસય વિકલ. ગાહા. (૩૫) તે બહુ-ગુણ-uસાય, મુખ-સુહેણ પરમેણ અવિસાયં; નાસેહ મે વિસાયં; કુણઉ આ પરિસા વિ અપ્પસાય. ગાહા. (૩૬) તે મોએઉ અ નંદિ, પાવેલ અ નંદિસેણમભિનંદિ; પરિસા વિ અ સુહ-નંદિ, મમ ય દિસઉ સંજમે નંદિ. ગાહા. (૩૭) પMિઅ-ચાઉમ્માસિઅ-સંવચ્છરિએ અવસ્મ-ભણિઅવ્વો, સોઅવ્વો સવૅહિં, ઉવસગ્ન-નિવારણો એસો. (૩૮) જો પઢઈ જો આ નિસુણઈ, ઉભઓ કાલપિ અજિઅ-સંતિ-થયું; ન હુ હુંતિ તસ્સ રોગા, પુત્રુપ્પક્સા વિ સાસંતિ. (૩૯) જઈ ઇચ્છહ પરમ-પર્યા, અહવા કિર્તિ સુવિત્થર્ડ ભુવણે; તો તે-લુકૂદ્ધરણે, જિણ-વયણે આયર કુણહ. (૪૦) પછી આરાધનાની અધિષ્ઠાયિકા દેવીનો કાઉસ્સગ્ન કરવા નાચે પ્રમાણે બોલે. શ્રી આરાધના દેવતા આરાધનાર્થ કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ... અન્નત્થ કહી ચાર લોગસ્સનો કાઉસ્સગ કરે. (લોગસ્સ “સાગરવર ગંભીરા’ સુધી ગણવા, લોગસ્સ ન આવડે તો ૧૬ નવકારનો કાઉસ્સગ્ન કરવો.) નમો અરિહંતાણં બોલીને પારે પછી નમોહત્ કહી નીચે મુજબ થોય બોલે. યસ્યા સાનિધ્યતો ભવ્યા? વાંછિતાર્થ પ્રસાધકાર, શ્રીમદારાધના દેવી, વિપ્ન વાતાપહાડસ્તુવઃ, (આટલી આરાધના પ્રતિમાજી સામે કરીને પ્રતિમાજીને સ્વસ્થાને બિરાજમાન કરે અને જો સ્થાપનાજી સામે કરતા હોય તો સ્થાપનાજી ઉત્થાપે.) - ત્યાર બાદ પૂ. ગુરૂ ભગવંત તે ગ્લાન (બિમાર શ્રાવક કે શ્રાવિકા)ને તેણે બાલ્યકાળથી કરેલા અતિચારની આલોચના કરાવે. (અહીં સામાન્ય નિદર્શન છે. સમય અને ગ્લાનની પરિણતી-બુદ્ધિ મુજબ સંક્ષેપ કે વિસ્તારથી આલોચના કરાવી શકાય.)
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૨૭
અંતિચાર આલોચના જ્ઞાનાચાર : મેં જે કોઈ જ્ઞાન-જ્ઞાની કે જ્ઞાનના સાધનોની વિરાધના કરી હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. ભણવામાં કોઈને અંતરાયો કર્યા હોય, ભણવાનું અભિમાન કર્યું હોય, જ્ઞાનના સાધનોનો વિનાશ કર્યો હોય, બાળેલા હોય, તેમના ઉપર મળ, મૂત્રાદિ અશુચિ ફેકેલ હોય, જ્ઞાનીનો તિરસ્કાર-ઈર્ષા-નિંદા કરી હોય કે કોઈપણ પ્રકારે આ ભવમાં કે ભવાંતરમાં જે કાંઈ જ્ઞાન સંબંધી અતિચાર લાગેલા હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. “મિચ્છા મિ દુક્કડમ્
જ્ઞાનપ્રત્યુનીકતાથી, જ્ઞાન છુપાવવાથી, જ્ઞાનાંતરાયથી, જ્ઞાનપ્રદ્વેષથી, જ્ઞાન આશાતનાથી, જ્ઞાનવિસંવાદોગથી જે જ્ઞાનાવરણીય કર્મો બાંધ્યા હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
કાલે વિણએ વગેરે આઠ કારણે કર્મ બાંધ્યા હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
દર્શનાચાર: મેં જે કાંઈ દર્શન, દર્શની કે દર્શનના સાધનોની વિરાધના કરી હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. સ્થાવર-જંગમ તીર્થની અવહેલના આશાતના કર્યા, કરાવ્યા કે અનુમોદ્યા હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. આ ભવ કે ભવાંતરમાં દર્શન સંબંધી જે કાંઈ અતિચાર લાગેલ હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. “મિચ્છા. મિ દુક્કડમ્'
દર્શનપ્રત્યયનીકતાથી, દર્શન છુપાવવાથી, દર્શનાંતરાયથી, દર્શનuદ્વેષથી, દર્શન આશાતનાથી, દર્શનવિસંવાદોગથી, શંકા-કાંક્ષાદિ આઠ કારણોથી દર્શનાચાર સંબંધી અતિચારાદિ લાગ્યા હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
ચારિત્રાચાર : સામાયિક, પૌષધ લઈને પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તિનું બરાબર પાલન ન કરવાથી તેમજ ભવાંતરમાં સાધુપણું લઈને કે શ્રાવકપણું પાળતા જે કાંઈ સમિતિ, ગુપ્તિરૂપ અષ્ટ પ્રવચન માતાનું પાલન ન કરવાથી ખંડન, વિરાધન કરવા, કરાવવા કે અનુમોદનથી જે કાંઈ અતિચાર લાગેલ હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. ‘મિચ્છા મિ દુક્કડમ્'
તપાચાર : છ પ્રકારનો બાહ્ય અને છ પ્રકારનો અત્યંતર તપ જ્ઞાની ભગવંતો ફરમાવે છે તે તપ આ ભવમાં કે ભવાંતરમાં કર્યો ન હોય, કરાવ્યો ન હોય, તપ કરનારની અનુમોદના ન કરી હોય, તપ કરનારને, ભક્તિ કરનારને રોકેલ હોય
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતિચાર આલોચના
કે તેની નિંદા કરી હોય, મારા કરતા અધિક તપ કરનારની ઈર્ષ્યા કરી હોય એમ કોઈપણ પ્રકારે તપ સંબંધી અતિચાર લાગેલ હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. ‘મિચ્છા મિ દુક્કડમ્’
૧૨૮
વીર્યાચાર : સ્વ-પરનું કલ્યાણ થાય તેવી રીતે કાયાનો ઉપયોગ ન કર્યો. વચન દ્વારા સ્વ-પરનું આત્મકલ્યાણ થાય તેવું ન કર્યું. પરંતુ વચનનો ખૂબ દુરૂપયોગ કર્યો, હાસ્ય-મજાક માટે, ઈર્ષ્યા-દ્વેષ ઠાલવવા, રાગને વશ થઈ, રતિ-અતિથી વચન વ્યાપાર કરી કર્મબંધ કીધા, અનેક ભવો રખડ્યા બાદ મળેલ મનોવર્ગણાના પુદ્ગલોને સન્માર્ગે વાપર્યા નહીં, મન દ્વારા હિંસા-જૂઠ-ચોરી-અબ્રહ્મ-પરિગ્રહ વિગરે સંબંધી વિચારો કરી અનેક પાપ બાંધ્યા, ખોટા વિચારો કર્યા, ધર્મકરણીમાં મન-વચનકાયાનું બળ વાપર્યું નહીં એમ આ ભવ કે ભવાંતરમાં મેં જે કાંઈ વીર્યાચાર સંબંધી અતિચાર લાગેલ હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. ‘મિચ્છા મિ દુક્કડમ્”.
સમ્યક્ત્વ : લૌકિક કે લોકોત્તર મિથ્યાત્વની પ્રવૃત્તિ કરી, કરાવી કે અનુમોદી હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. જન્મ-મરણથી છુટવા માટે દેવ-ગુરૂ-ધર્મની આરાધના કરવાની હોય તેને બદલે કેવળ પૌદ્ગલિક સુખ માટે જ વર્તેલ હોઉં તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. મારા માનેલા સાધુ કે તેની ટુકડી-તેનો સમુદાય કે તેનો ગચ્છ જ સમકિતી અને બાકીના મિથ્યાત્વી આવી માન્યતાને વશ થઈને મેં જે કર્મો બાંધ્યા હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. આ ભવ કે ભવાંતરમાં સમ્યક્ત્વ વિરુદ્ધ મેં જે કાંઈ પ્રવૃત્તિ કરી, કરાવી, અનુમોદેલ હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. ‘મિચ્છા મિ દુક્કડમ્’.
બાર વ્રત : પાંચ અણુવ્રત-ત્રણ ગુણવ્રત ચાર શિક્ષાવ્રત એ બાર વ્રત મેં લીધા નહીં કે લઈને જે કાંઈ અતિચાર લગાડ્યા હોય તે મારું દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ. એ રીતે ભવાંતરમાં મેં પાંચ મહાવ્રત કે બાર વ્રત તેમજ બારમાંથી ઓછા વધતા વ્રત લઈને જે કાંઈ વિરાધના કરી હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. ‘મિચ્છા મિ દુક્કડમ્’.
સંલેષણાના અતિચાર : આ ભવમાં કે ભવાંતરમાં સંલેખના કરનારકરાવનાર-અનુમોદના કરનારની કે સંલેખના કરવાની આરાધનાની મન-વચનકાયાથી જે કાંઈ નિંદા-તિરસ્કાર-અંતરાય નાખવારૂપ ચેષ્ટા કરી હોય તે સંબંધી
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
કોઈપણ પ્રકારનો અતિચાર લાગેલ હોય તે મારૂં દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ. ‘મિચ્છા
મિ દુક્કડમ્’.
આ પ્રમાણે શ્રાવકના ૧૨૪ (એકસો ચોવીશ) અતિચારમાં મેં જે કોઈ અતિચાર આ ભવ કે ભવાંતરમાં લગાડ્યો હોય તે મારું દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ. ‘મિચ્છા મિ દુક્કડમ્’.
(સામાચારીમાં જણાવેલ શ્લોકો તથા તેનો ભાવાર્થ)
જે મે જાણંતિ જિણા, અવરાહા જેસુ જેસુ ઠાણેસુ, તેઽહં આલોએઉં, ઉવદ્ઘિઓ સવ્વભાવે. (૧)
૧૨૯
મારા જે જે સ્થાનમાં થયેલા અપરાધોને શ્રી જિનેશ્વરો જાણે છે તેને હું સર્વભાવ વડે આલોચવા ઉપસ્થિત થયેલો છું.
આ જ ગાથા નિશીથ ભાષ્ય ૩૮૧૪ મી ગાથાના આલોઓ દ્વારની પૂર્ણિમાં નીચે પ્રમાણે છે.
જે મે જાણંતિ જિણા,અવરાહે નાણ દંસણ ચરિત્તે,
તેઽહં આલોએત્તુ, ઉવદ્ઘિઓ સવ્વભાવેણં. (૧)
જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રને વિષે મારા અપરાધો શ્રી જિનેશ્વરો જાણે છે તેની આલોચના કરવા હું સર્વ ભાવ વડે તૈયાર થયો છું.
છઉમત્થો મૂઢ મણો, કિત્તિયમિત્તપિ સંભરઈ જીવો, જં ચ ન સુમરામિ અહં, મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ તમ્સ (૨)
છદ્મસ્થ મૂઢ મનવાળો જીવ કેટલું યાદ રાખી શકે ? જે મને સ્મરણમાં નથી તેવાં મારા દુષ્કૃતો મિથ્યા થાઓ.
જં જ મણેણ બદ્ધ, જં જં વાયાઈ (એ) ભાસિઅં પાવું,
કાએણ ય જં ચ કયં, મિચ્છામિ દુક્કડમ્ તસ્સ (૩)
જે મેં મનથી બાંધેલ હોય, વાણીથી પાપવચન બોલેલ હોઉં કે કાયાથી જે અયોગ્ય કરેલ હોય તે મારું દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ.
હા દુષ્ઠુ કયં હા દુષ્ઠુ, કારિઅં અણુમયં ચ હા દુઠ્ઠું, અંતો અંતો ડજ્જઈ, હિયયં પચ્છાણુતાવેણં. (૪)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
સંઘખામણા (ક્ષમાપના) અરે ! (ખેદની વાત છે) મેં દુષ્ટ વર્તન કર્યું-કરાવ્યું-અનુમોધું. હવે વારંવાર મારું હૃદય પશ્ચાત્તાપથી બળે છે.
આ ગાથા નિશીથ ભાષ્યમાં ૬૫૭૩ મી ગાથામાં નીચે પ્રમાણે છે. હા દુઠુ કર્ય હા દુઠ્ઠ, કારિઅ દુઠુ અણુમયં મે ત્તિ, અંતો અંતો ડજઝઈ, પચ્છાતાવણ વેવંતો. (૪)
અરે.. રે ! મેં જે દુષ્ટ (આચરણ) કર્યુ-કરાવ્યું-અનુમોડ્યું તે પશ્ચાત્તાપ વડે થરથરતો હું વારંવાર બળું છું.
જં ચ શરીર અત્યં, કુટુંબ ઉવગરણ રૂવ વિજ્ઞાણં, જીવવધાય જણય, સંજાય પિ નિંદામિ. (૫)
ભૂતકાળમાં અનંતા ભવોમાં મારું (૧) શરીર (૨) ધન (૩) કુટુંબ (૪) ઉપકરણો (૫) રૂપ (૬) વિજ્ઞાન (વગેરે) જીવોને ઘાત કરનારા થયા તેની હું નિંદા
ગહિણિ ય મુક્કાઈ, જમ્મમરણેસુ જાઈં દેહાઈ, પાવેસુ પત્થાઈ, વોસિરિઆઈ મએ તાઈ. (૬)
અત્યાર સુધીમાં અનેક ભવોમાં જન્મ-મરણ કરતા મેં જે દેહાદિ ગ્રહણ કર્યા અને છોડ્યા તે પાપમાં વપરાતા એવા દેહાદિ (દાદિ એટલે ધન-કુટુંબ-ઉપગરણો કે બીજા કોઈપણ) પુદ્ગલોને હું વોસિરાવું છું.
સંઘખામણા (ક્ષમાપના) સાહણ સાહણણય, સાવય સાવીઓ ચઉવિહો સંઘો, જે મણ વય કાએહિં, સાઈઓ તં પિ ખામેમિ.
(સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા (એ) ચતુર્વિધ સંઘની મેં જે કાંઈ મન-વચનકાયાથી આશાતના કરી હોય તેની હું ક્ષમા માંગું છું.)
આયરિય ઉવજઝાએ, સીસે સાહસ્મિએ કુલ ગણે અ, જે મે કઈ કસાયા, સવ્વ તિવિહેણ ખામેમિ. (૧) સબ્યસ્સ સમણ સંઘસ્ય, ભગવઓ અંજલિ કરીએ સીસે, સવ્વ ખમાઈવત્તા, ખમામિ સવ્વસ્ટ અહયંપિ. (૨)
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
સવ્વસ્ટ જીવરાસિસ્ટ, ભાવઓ ધમ્મ નિહીય નિયચિત્તો, સર્વાં ખમાઈવત્તા, ખમામિ સવ્વસ્સે અહયંપિ. (૩) આચાર્ય-ઉપાધ્યાય-શૈક્ષ (નવ દિક્ષીત)- સાધર્મિકો-કુલ-ગણ પ્રત્યે મેં કષાયો (ક્રોધ-માન-માયા-લોભ) કર્યા હોય તેની મન-વચન-કાયાથી ક્ષમા માંગું છું. (૧) પૂજ્ય શ્રમણ સંઘને બે હાથે મસ્તકે અંજલિ કરીને સર્વની ક્ષમા માંગીને હું પણ સર્વને ક્ષમા કરૂં છું. (૨)
૧૩૧
જરૂરી નોંધ : અહીં શ્રમણ પ્રધાન ચતુર્વિધ સંઘ અર્થ લેવાનો નથી, કેમ કે ખામણાની શરૂઆતમાં જ પ્રથમ ચતુર્વિધ શ્રી સંઘને ખામણા કરેલ છે. અહીં ‘સંઘ’ શબ્દમાં અત્યારે આપણી લુપ્ત થયેલ પ્રાચીન શાસન વ્યવસ્થાનો સંઘ લીધેલ
છે.
ઓછામાં ઓછા નવ સાધુનો ૧ ગચ્છ હોય (વ્યવહાર સૂત્રમાં ૨૮ સાધુનો ગચ્છ હોય તેમ પણ વાત છે.) તેમાં ૧ આચાર્ય હોય તે ગચ્છાચાર્ય કહેવાય. ૧ ઉપાધ્યાય હોય તે ગચ્છ ઉપાધ્યાય કહેવાય. સ્થવિર હોય તે ગચ્છસ્થવિર કહેવાય. આવા ૧ ગણના જુદા જુદા ફુલના ઘણા ગચ્છો હોય તે ગચ્છમાં કોઈ અનિવારીત પ્રશ્ન ઉદ્ભવે ત્યારે તે ગચ્છનું તે તે ગણના કોઈપણ કુલમાં વિસર્જન કરી દેવામાં આવે. આવા જે કુલો હોય તે દરેક કુલમાં ૧ આચાર્ય હોય તે કુલાચાર્ય કહેવાય ૧ ઉપાધ્યાય હોય તે કુલ ઉપાધ્યાય કહેવાય. સ્થવિરને કુલ સ્થવિર કહેવાય. તે કુલમાં કોઈ અનિવારિત પ્રશ્ન ઉદ્ભવે ત્યારે તે કુલ જે ગણમાં હોય તે ગણમાં તેને વિસર્જન કરવામાં આવે, આવા જે ગણો વિચરતા હોય તેમાં ૧ આચાર્ય હોય તેને ગણાચાર્ય કહેવાય. તેમાં ૧ ઉપાધ્યાય હોય તેને ગણ ઉપાધ્યાય કહેવાય, સ્થવિરને ગણ સ્થવિર કહેવાય, આવા ગણમાં કોઈ અનિવારિત પ્રશ્ન ઉદ્ભવે ત્યારે તેને સંઘમાં ભેળવી દેવામાં આવે તે સંઘમાં ૧ આચાર્ય હોય તેને સંઘાચાર્ય કહેવાય જે ઉપાધ્યાય હોય તેને સંઘ ઉપાધ્યાય કહેવાય. સ્થવિરને સંઘ સ્થવિર કહેવાય. સંઘ પચ્ચીસમો તીર્થંકરની જે વાત છે તે આ સંઘાચાર્યને આશ્રીને છે.
પચ્ચીસમાં તીર્થંકર સંઘની વાતમાં શ્રાવક-શ્રાવિકા કદાપિ આવતા નથી એટલે કે માત્ર ટ્રસ્ટી બની જનાર તો કોઈ ગણનાપાત્ર જ નથી તેથી પૂજ્ય સાધુ-સાધ્વીને ‘સંઘ’ આમ કહે છે કે તેમ કહે છે અને સંઘ પચ્ચીસમો તીર્થંકર
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ર
સમ્યકત્વ તથા વ્રતો
છે માટે અમે કહીએ તેમ સાધુ કે સાધ્વીએ કરવું જોઈએ તેમ કોઈ ટ્રસ્ટી માને કે બોલે તો તીવ્ર પાપકર્મ બાંધનાર અને સંઘની આશાતના કરનાર તથા સંસાર વધારનાર બને છે. (શ્રાવક-શ્રાવિકા કે ટ્રસ્ટી-શામળે સાધુ કે સાધ્વીને આજ્ઞા કરાય જ નહીં.) સંઘને સાધના માતા-પિતા સમાન જ્યાં ગણાવેલ છે ત્યાં પણ સ્થાનિક શ્રાવક-શ્રાવિકા રૂપ સંઘ લીઘેલ નથી પરંતુ સંઘાચાર્યની નિશ્રાએ વિચરનાર શ્રમણ સંઘ લીધેલ છે. શ્રાવકનો સંઘ શ્રમણોપાસક સંઘ કહેવાય.
સાથે એ પણ નગ્ન સત્ય છે કે વર્તમાનમાં કોઈ આચાર્યને સંઘાચાર્ય બનાવાય જ નહીં. તેવી વાત કરવી પણ ખોટી છે. કેમ કે પ્રાયઃ કોઈમાં તેવું તારણ્ય કે સ્થિરીકરણની ભાવના દેખાતા નથી પછી ફળની આશા રખાય જ કેવી રીતે ?
ભાવપૂર્વક મારા ચિત્તને ધર્મમાં સ્થિર કરીને જગતના સર્વ જીવોની હું ક્ષમા માંગું છું અને સર્વ જીવોને ક્ષમા આપું છું. (માફી માંગું છું અને માફ કરું છું.) (૩)
ખામેમિ સવ્વ જીવે, સવ્વ જીવા ખમંતુ મે, મિત્તિ મે સવ્વ ભએસ, વેરં મજૐ ન કેણઈ. (૪)
હું સર્વ જીવોની ક્ષમા માંગું છું., સર્વે જીવો મને માફ કરો, મારે સર્વ જીવો સાથે મૈત્રી છે, કોઈની સાથે મારે વેર નથી.
(આરાધના કરનાર શ્રાવક-શ્રાવિકાને વ્યક્તિગત જેમની સાથે વેર થયેલા હોય તેમને યાદ કરીને ખામણા કરાવવા.)
સખ્યદવ તથા વ્રતો (ખામણા પછી ગ્લાન (બિમાર) ને સમ્યક્ત તથા વ્રતો લેવડાવવા તે નીચે મુજબ...)
બે હાથ જોડીને આલાવો બોલવો.
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણ (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (૬) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સવ્વર્સિ, પઢમં હવઈ મંગલ (૮)
અહä ભંતે તુમ્હાણ સમીતે મિચ્છત્તાઓ પડિક્કમામિ, સમ્મત્ત ઉવસંપજામિ,
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
તું જહા દવઓ ખિત્તઓ કાલઓ ભાવઓ, દવઓ ણં મિચ્છત્ત કારણાઈ પચ્ચક્ખામિ, સમ્મત્ત કારણાઈ ઉવસંપામિ, નો મે કપ્પઈ અજ્જપ્પભિઈ અન્નઉત્થિએ વા અન્નઉત્થિઅ દેવયાણ વા અન્નઉત્થિઅ પરિગૃહિઆણિ વા અરિહંત ચેઈઆણિ વંદિત્તએ વા નમંસિત્તએ વા પુબ્વિ અણાલેત્તર્ણ આલવિતએ વા સંલવિત્તએ વા, તેસિં અસણં વા પાણં વા ખાઈમ વા સાઈમેં વા દાઉં વા અણુપ્પયાઉં વા (તિવિહં તિવિહેણું) ખિત્તઓણં ઈત્યં વા અન્નત્યં વા કાલઓણં જાવજ્જીવાએ ભાવઓણં જાવ ગહેણં ન ગહિજ્જામિ જાવ છલેણું છલિામિ જાવ સંનિવાએણં ન સંનિવિજ્ઝામિ જાવ અત્રેણ વા કેણઈ રોગાયકાઈણા એસ પરિણામો ન પરિવડઈ તાવ મે એઅં સમ્મĒસણું, નન્નત્થ રાયાભિઓગેણં ગણાભિઓગેણં, બલાભિઓગેણં, દેવયાભિઓગેણં ગુરૂ નિગહેણં વિત્તિકંતારેણ વોસિરામિ.
અરિહંતો મહ દેવો, જાવજીવં સુસાહણો ગુરૂણો, જિણ પન્નતં તત્ત, ઈઅ સમ્મત્ત મએ ગહિઅં.
૧૩૩
(પ્રાચીન સામાચારીમાં સ્પષ્ટ શબ્દો છે સાધુને માત્ર ‘અરિહંતો મહ દેવો’ લેવું પરંતુ શ્રાવકને સમ્યક્ત્વ દંડક ઉચ્ચારવું.)
(૧) સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત · નિરઅપરાધી ત્રસ જીવને સંકલ્પીને, જાણી જોઈને હણવાની બુદ્ધિએ હણીશ નહીં. (આ ભવ કે ભવાંતરમાં મેં મન-વચન-કાયાથી જે હિંસા કરી હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. ‘મિચ્છા મિ દુક્કડમ્’. હવે પછી સ્થૂલ હિંસાનો હું ત્યાગ કરૂં છું.)
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજ્ઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણ (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (૬) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ય સન્વેસિં, પઢમં હવઈ મંગલ (૮)
અહ× ભંતે ! તુમ્હાણું સમીવે થુલગ પાણાઈવાય સંકપ્પઓ નિરવરાહ નિરવેક્ખ પચ્ચક્ખામિ જાવજીવાએ (જાવઅહાગહિયભંગેણં) વિહં તિવિહેણું મણેણં વાયાએ કાએણં ન કરેમિ ન કારવેમિ તસ્સ ભંતે પડિક્કમામિ નિંદામિ ગરિહામિ અપ્પાણં વોસિરામિ.
(૨) સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણ વ્રત : આ ભવમાં કે ભવાંતરમાં હું જે કાંઈ જુઠું બોલેલ હોઉં, બોલાવેલ હોય કે બોલનારની અનુમોદના કરી હોય તે મારું
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
સમ્યકત્વ તથા વ્રતો પાપ મિથ્યા થાઓ. “મિચ્છા મિ દુક્કડં.” હવે પછી હું પાંચ મોટા જૂઠાનો ત્યાગ કરું છું. (૧) કન્યા સંબંધી જુઠું બોલવું નહીં. (૨) પશુ સંબંધી જુઠું બોલવું નહીં. (૩) જમીન સંબંધી જુઠું બોલવું નહીં. (૪) કોઈની અનામત (થાપણ) પચાવી નહીં પાડું. (૫) ખોટી સાક્ષી પૂરીશ નહીં. આ પ્રમાણે સ્થૂલ મૃષાવાદનો હું ત્યાગ કરું છું.
(બે હાથ જોડીને નીચેનો પાઠ બોલવો. લકવા થયેલ હોય તેવા કારણે હાથ ન જોડી શકે તો વાંધો નહીં.)
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણ (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (3) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સવ્વસિ, પઢમં હવઈ મંગલ (૮)
અહä ભંતે ! તુમ્હાણ સમીવે થુલગે મુસાવાયું જીહા છેઆઈ હેલું કન્નાલીઆઈએ ચઉવિ (પ્રાચીન સમાચારી પાન નં. ૩ લીટી ૧) (બીજે પંચવહિ પાઠ પણ છે.) પચ્ચકખામિ દખિન્નાઈ અવિસયે જાવજીવાએ (જાવ અહાગહિય ભંગણું) દુવિહં તિવિહેણ મણેણં વાયાએ, કાએણે ન કરેમિ ન કારવેમિ, તસ્મ ભંતે ! પડિક્કમામિ નિંદામિ ગરિયામિ અપ્પાણે વોસિરામિ.
(૩) સ્થૂલ અદત્તાદાન વિરમણ વ્રત ઃ આ ભવમાં કે ભવાંતરમાં નાની કે મોટી જે કાંઈ ચોરી કરી હોય - કરાવી હોય કે ચોરી કરનારની અનુમોદના કરી હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. “મિચ્છા મિ દુક્કડમ્'. હવે હું સ્કુલ અદત્તાદાનનો નિયમ ધારણ કરું છું. બીજાના રૂપિયા-દાગીના વિગેરે ચોરવાની બુદ્ધિથી લઈશ નહીં.
(બે હાથ જોડી નીચે પ્રમાણે બોલવું. પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિથી હાથ ન જોડી શકે તો ચાલે.)
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણ (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (૬) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સવ્વસિ, પઢમં હવઈ મંગલ (૮)
અન્ન ભંતે ! તુમ્હાણું સમીવે થુલગ અદિન્નાદાણું ખત્તખણણાઈવયં ચોરંકારકાર રાયનિગ્રહકર સચિત્તાચિત્તવત્થવિસય પચ્ચખામિ જાવજીવાએ (જાવ
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૩૫
અહાગઠિયભંગણું) દુવિહં તિવિહેણું મહેણું, વાયાએ. કાએણં, ન કરેમિ, ન કારવેમિ તસ્સ ભતે પડિક્કમામિ નિંદામિ ગરિયામિ અપ્પાણે વોસિરામિ.
(૪) સ્થૂલ મૈથુન વિરમણ વ્રત ઃ આ ભવ કે ભવાંતરમાં દેવ, મનુષ્ય કે તિર્યંચ સંબંધી જે કોઈ મૈથુન સેવન કર્યું હોય, કરાવ્યું હોય કે કરતાની અનુમોદના કરી હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. “મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હવે પછી હું સ્કુલ મૈથુન સેવનનો ત્યાગ કરું છું. (ગ્લાનની ઉંમર, પરિણામ મુજબ પરસ્ત્રીગમન (પરપુરુષગમન) – સ્વપત્ની કે સ્વપતિ અમુક દિવસ-માસ વિગેરે પચ્ચખાણ કરાવવા)
(બે હાથ જોડીને નીચે મુજબ પાઠ બોલવો. શરીરની પ્રતિકુળતાએ હાથ ન જોડી શકે તો ચાલે.)
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણ (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (3) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સવ્વર્સિ, પઢમં હવઈ મંગલ (૮)
અહä ભંતે ! તુમ્હાણ સમીવે ઓરાલિય વેલવિયભેર્ય થલગ મેહુર્ણ પચ્ચખામિ જાવજીવાએ (જાવ અહાગહિય ભંગણ) તત્થ દિવ્યં દુવિહં તિવિહેણું તેરિટ્ઝ એગવિહં તિવિહેણ મણુએ અહાગહિય ભંગેણં તસ્ય ભંતે પડિક્કમામિ નિંદામિ ગરિમામિ અપ્પાણે વોસિરામિ.
(૫) સ્થૂલ પરિગ્રહ વિરમણ વ્રત ઃ આ ભવ કે પરભવમાં ધન-ધાન્યાદિ નવ પ્રકારના બાહ્ય પરિગ્રહ- તે સંબંધી મૂર્છા કરી, કરાવી, અનુમોદી હોય તેમજ ૧૪ પ્રકારના અત્યંતર પરિગ્રહને વશવર્તી જે પાપ બાંધેલ હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. “મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. (બિમારની સ્થિતિ મુજબ પરિગ્રહનો નિયમ કરાવવો.)
(બે હાથ જોડી નીચે પ્રમાણે બોલવું. પ્રતિકુળ પરિસ્થિતિથી હાથ ન જોડી શકે તો ચાલે.).
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણ (૫) એસો પંચ નમુક્કારો () સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સવ્વર્સિ, પઢમં હવઈ મંગલ (૮)
અન્ન ભંતે ! તુમ્હાણ સમીવે થુલર્ગ અપરિમિઅં પરિગ્રહ પચ્ચક્ઝામિ ધણ ધન્નાઈ નવવિહં વન્યુ વિસયં ઈચ્છા પરિમાણ ઉવસંપન્જામિ જાવજીવાએ (જાવ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યકત્વ તથા વ્રતો
અહાગહિય ભંગેણં) તસ ભંતે ! પડિક્કમામિ નિંદામિ ગરિહામિ અપ્પાણં વોસિરામિ.
૧૩૬
(૬) દિક્ પરિમાણ વ્રત (૭) ભોગપભોગ વિરમણ વ્રત (૮) અનર્થદંડ વિરમણ વ્રત
આ ભવમાં કે ભવાંતરમાં ત્રણે ગુણવ્રત આશ્રયી જે કાંઈ વિરાધના કરી, કરાવી, અનુમોદેલ હોય તે મારું પાપ મિથ્યા થાઓ. ‘મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.’ હવે પછી હું આ રૂમ કે મકાન કે ગામ બહાર જઈશ નહીં.
પંદર કર્માદાન ત્યાગ (સહીની જયણા કે સહી પણ બંધ) અભક્ષ્ય-અનંતકાય જાણી બુઝીને ખાઈશ નહીં. (દુધ જેવા પદાર્થોની જયણા) ૧૪ નિયમની બાવીશ વસ્તુના એક સાથે પચ્ચક્ખાણ કરાવવા.
અનર્થદંડમાં જુગાર-સિનેમા જેવી બાબતોનો નિયમ કરાવવો.
(બે હાથ જોડી નીચે પ્રમાણે બોલવું. પ્રતિકુળ પરિસ્થિતિથી હાથ ન જોડી શકે તો ચાલે)
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજ્ઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણ (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (૬) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ય સવ્વેસિં, પઢમં હવઈ મંગલ (૮) અહન્ન ભંતે ! તુમ્હાણું સમીવે ગુણવ્વયતિએ ઉડ્ડ અહો તિરિઅલોઅગમણ વિસર્યં દિસિ પરિમાણ પડિવજ્જામિ, ઉવભોગ પરિભોગવએ પન્નરસ કમ્ભાદાણં પચ્ચક્ખામિ અભક્ખ અણંતકાયં પરિહરામિ, અન્નત્થદંડે અવજ્ઝાણાઈઅં ચઉવિહં અન્નત્થદંડ જહાસત્તીએ પરિહરામિ જાવજ્જીવાએ (જાવ અહાગહિય ભંગેણં) તસ્સ ભંતે ! પડિક્કમામિ નિંદામિ ગરિહામિ અપ્પાણં વોસિરામિ.
જ
(સામાયિક-દેશાવગાસિક-પૌષધ-અતિથિ સંવિભાગ એ ચાર શિક્ષાવ્રતો અંતિમ અવસ્થામાં થઈ શકે નહીં તેથી બિમારની સ્થિતિ પ્રમાણે એ ચાર શિક્ષાવ્રતો આદરવા કે બીજા પાસે આરાધના કરાવવા તથા અનુમોદના કરવાનું શિખવવું) આટલું કર્યા પછી નીચે પ્રમાણે શ્લોક છે...
ચઉસરણં દુક્કડગરિહણં ચ, સુકડાણુમોઅણં કુણસુ, સુહભાવણ અણસણં, પંચ નમુકાર સરણં ચ.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૩૭
પછી ચત્તારિ મંગલ વિગેરે આલાપક ત્રણ... પછી નમો સમણસ્સ... ઈચ્ચેઈઆઈ અઠારસ પાવઠાણાઈ...
(ત્યાર બાદ અનશનના પચ્ચકખાણની વિગત છે જે અત્રે અપ્રસ્તુત હોઈ લીધેલ નથી.)
ચાર શરણ (૧) અરિહંત શરણ ત્રીજે ભવે જગતના તમામ જીવોને સુખી બનાવવાની કે જગતનાં તમામ જીવોને દુઃખમાંથી મુક્ત કરવાની ભાવનાપૂર્વક તીર્થકર નામકર્મ બાંધી, અંતિમ ભવે ૮ પ્રાતિહાર્ય સાથે સમવસરણમાં બિરાજી દેશના દેતા અનેક જીવોનો ઉદ્ધાર કરનાર અરિહંત ભગવંતનું શરણું હું સ્વીકારું છું.
(૨) સિદ્ધ શરણ : અષ્ટકર્મથી મુક્ત થયેલા, જન્મ-જરા-રોગ-મરણ હંમેશ માટે નાશ પમેલા છે તેવા સંપૂર્ણ શાશ્વતભાવે સુખ પામેલા તેવા સિદ્ધશિલા ઉપર બિરાજમાન અનંતા સિદ્ધ ભગવંતોનું શરણું હું સ્વીકારું છું.
(૩) સાધુ શરણ : પંચાચારને પાળવા, પળાવવામાં ઉદ્યમી એવા આચાર્ય ભગવંતો, ભણવા, ભણાવવામાં એકતાન એવા ઉપાધ્યાય ભગવંતો તથા મોક્ષમાર્ગને સાધવા સધાવવા પ્રવર્તતા એવા સાધુ ભગવંતોનું હું શરણું સ્વીકારું છું.
(૪) ધર્મ શરણ : વીતરાગ સર્વજ્ઞ (કેવલી) કથિત જન્મ-મરણમાંથી છોડાવનાર, સ્વાત્મદયા સહ પરાત્મદયાવાળા ધર્મનું શરણું હું સ્વીકારું છું.
કછૂત ગહ (૧) મેં જે કાંઈ મિથ્યાત્વની પ્રવૃત્તિ કરી, કરાવી, અનુમોદેલ હોય તે મારા
દુષ્કતની હું નિંદા ગહ કરું છું. અરિહંત, સિદ્ધ એ દેવની મેં જે કાંઈ આશાતના કરેલ હોય તે દુષ્કતને નિંદુ છું. આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, પ્રવર્તક, સ્થવિર, ગણાવચ્છેદક સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવકશ્રાવિકાની મેં જે કાંઈ આશાતના, અવહેલના, તિરસ્કારાદિ કર્યા હોય તેની હું નિંદા કરું છું. ગહ કરું છું. કોઈપણ નાના-મોટા જીવની મેં હિંસા કરી હોય, હિંસા કરાવી હોય, હિંસા કરનારની અનુમોદના કરેલ હોય, વિવિધ પ્રકારે ત્રાસ આપ્યો હોય, દુઃખ ઉત્પન્ન કર્યું હોય તે સવિ દુષ્કતની હું નિંદા કરું છું, ગહ કરું છું.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
સમ્યકત્વ તથા વ્રતો
(૫) મેં જે કાંઈ ક્રોધ-માન-માયા-લોભને વશ થઈ મનમાં ખોટા વિચારો કર્યા
હોય, ખોટી વાણી બોલેલ હોઉં, કાયા થકી પરલોકને અહિતકારી પ્રવૃત્તિ
કરેલ હોય તે મારા દુષ્કતની હું નિંદા કરું છું, ગહ કરું . (૬) થોડું કે વધારે નહીં દીધેલું હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. (9) દેવ-તિર્યંચ-મનુષ્ય સંબંધી મૈથુન સેવન કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. (૮) બાહ્ય-અત્યંતર પરિગ્રહ કર્યો હોય, જડ-ચેતનની મુર્છા કરી હોય તેનું
મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. (૯) ચારે કષાયને વશ થઈને જે મન-વચન-કાયાથી કરેલ હોય તેનું મિચ્છા
મિ દુક્કડમ્. (૧૦) મેં જે રાગ-દ્વેષ વશ બનીને મન-વચન-કાયાથી દુષ્કૃત કર્યા, કરાવ્યા,
અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું. (૧૧) મેં જે કાંઈ કલહ (ઝગડો) કર્યો, કરાવ્યો કે અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી
માંગું છું. (૧૨) જાણતા કે અજાણતા મેં જે જુઠા આળ કોઈને દીધા, દેવડાવેલ હોય તેની
હું માફી માંગું છું. બીજા દ્વારા કહેવાયેલ જુઠા આળ મેં માન્યા, મનાવ્યા
તથા અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું. (૧૩) મેં જે કાંઈ ચાડી-ચુગલી કરી, કરાવી અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું. (૧૪) મનને ગમતા ભૌતીક-સાંસારિક કાંઈપણ બને તે દેખી-સાંભળીને રતિ
(આનંદ) અણગમતા દેખી-સાંભળીને અરતિ (શોક) કર્યા, કરાવ્યા,
અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું. (૧૫) મેં જે બીજાની નિંદા કરી-કરાવી-અનુમોદેલ હોય તેમજ કપટપૂર્વક જુદું
બોલ્યા-બોલાવ્યા કે અનુમોદેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું. (૧૬) કાન-આંખ-નાક-જીભ-ત્વચાના આનંદ કે શોકને વશ બનીને મેં મનથી
વચનથી કાયાથી જે કાંઈ દુષ્કૃત કરેલ હોય તેની હું નિંદા કરું છું. ગહ કરું છું.
જન્મ-મરણ કરતા છતી શક્તિએ દેશવિરતિ કે સર્વ વિરતિ ન લીધી તેમજ લઈને ખંડન-વિરાધન કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્
કોઈપણ ભવમાં મને જેવા વચનથી શાતા-શાંતિ મળી હોય. જેના વચન-લખાણ દ્વારા હું મારા અને બીજાનું આત્મહિત થાય તેવા માર્ગે
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૩૯ ગયો હોઉં... જેના વચન લખાણ દ્વારા બીજાનું ખરાબ કરતો અટકી જઈ તેનું ભલું કરનાર બનેલ હોઉં... જેમણે મને વ્રત-પચ્ચખ્ખાણના માર્ગે ચડાવેલ હોય.. જેમના વચન લખાણથી મારી મોક્ષ માર્ગની શ્રદ્ધા દ્રઢ બની હોય... જેમના વચન કે લખાણથી મેં ધનની મમતા છોડીને શુભ માર્ગે – ધર્મમાર્ગે તે ધન વાપરેલ હોય તે બધા મારા ઉપકારી થયા, તેમનો ઉપકાર માનવો જોઈએ, યાદ રાખવો જોઈએ, બીજા પાસે કહેવો જોઈએ
તેના બદલે તેવા ઉપકારી પર મેં અપકાર કરેલ હોય કે તેમનું મન-વચન-કાયાથી જાણતા કે અજાણતા કંઈપણ અહિત કરેલ હોય તે બધાની હું માફી માંગું છું તે જીવો જ્યાં હોય ત્યાં ખુબ સુખી થાય. મનુષ્ય જન્મ પામે, દિક્ષા લે, કેવળી બને, મોક્ષે જાય.
ભવાંતરમાં પણ તે તે જીવો જ્યાં મળે ત્યાં હું તેમને સુખી કરનાર બનું.
કોઈપણ ભવમાં મારે કોઈપણ જીવનું ઋણ ચૂકવવાનું બાકી હોય તે બધાની હું માફી માંગું છું. જેમ બને તેમ ઝડપથી હું બધાનું ઋણ ચુકવી તેમાંથી મુક્ત બનું.
નિગોદથી આજ સુધી ભવભ્રમણ કરતા મેં મૃત્યુ પામીને જે શરીરો છોડ્યા છે... જે કાંઈ ધન મિલકત છોડેલ છે... જે કાંઈ કુટુંબ પરિવાર છોડેલ છે... તે બધું બીજા જીવોને ત્રાસ રૂપ થયેલ હોય. કર્મ બંધન કરાવનાર થયેલ હોય, શોક ઉપજાવનાર થયેલ હોય, ભય કરાવનાર થયેલ હોય, જુગુપ્સા કરાવનાર થયેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું. તે પાપમાં પ્રવર્તતા પુદ્ગલોને વોસિરાવું છું.
કોઈપણ ધર્મ પાળતા ધર્મગુરૂનું મેં અપમાન કરેલ હોય, હાંસી-મજાક કરેલ હોય, તે ધર્મગુરૂની મેં નિંદા કે તિરસ્કાર કરેલ હોય, તેની હું માફી માંગું છું.
“મારો જ ધર્મ સારો, બીજાનો ખરાબ” એવી બુદ્ધિ રાખીને મેં બીજા ધર્મને બોલીને કે લખીને વખોડેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
ધર્મનું ભણતા કે સ્કુલમાં ભણતા મેં ભણાવનાર ગુરૂનો તિરસ્કાર કરેલ હોય, નિંદા કરેલ હોય, મજાક-મશ્કરી કરેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
ડોક્ટર કે દવાના વ્યાપારી તરીકે મેં કોઈને ખોટી દવા આપી હોય, ખોટા ટેસ્ટ-ઈજેક્શન-સારવારના નામે પૈસા લીધા હોય... જે તે કંપનીએ આપેલ લાલચને વશ બનીને સસ્તી દવા મળતી હોય છતાં મોંઘી દવા બતાવી હોય તે બધા કાર્યોની માફી માંગું છું. જે જીવો જોડે આવું વર્તન કરેલ હોય તેમની પણ હું માફી માંગુ છું. તે જીવો જ્યાં હોય ત્યાં સુખી થાય.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
સુકૃત અનુમોદના વકીલ તરીકે મેં લોકોને ખોટા ઝગડાવેલ હોય, ન્યાયાધીશ વિગેરેને લાંચ આપી સાચાને સજા કરાવેલ હોય, ખોટાને છોડાવેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
સી.એ. થઈને મેં ખોટા હવાલાઓ નખાવીને છેતરપિંડી કરી હોય તેની માફી માંગું છું.
રાજકારણમાં પડીને મેં સત્તા પ્રાપ્ત કરવા જે કાવા-દાવા-છળ-કપટ કરેલ હોય. સત્તા પ્રાપ્તિ બાદ બીજાને શાતા આપવાને બદલે અશાતા-અશાંતિ કરાવેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
કરિયાણા-કાપડ-હીરા-હાર્ડવેર-મીઠાઈ-ફરસાણ-પાન-મસાલા મતલબ કોઈપણ વ્યાપાર કરતા મેં ભેળ-સેળ કરી હોય, તોલ-માપમાં છેતરપિંડી કરી હોય તે બધાનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્.
શિક્ષક તરીકે મેં વિદ્યાદાન કરવાને બદલે યેન કેન પ્રકારે રૂપિયા મેળવેલ હોય તેની હું માફી માંગું છું.
(બિમારની સ્થિતિ મુજબ વિશેષ પ્રકારે દુષ્કત ગહ કરાવી છેલ્લે નીચે મુજબ બોલવું.)
આ ભવમાં કે ભવાંતરમાં વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવંતની આજ્ઞા વિરુદ્ધ જે કાંઈ દુષ્કૃત કર્યું હોય, જે કાંઈ દુષ્કત કરાવેલ હોય કે અનુમોદના કરેલ હોય તે સર્વની નિંદા કરું છું. ગહ કરું . મારું તે દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ. : “મિચ્છા મિ દુક્કડ.
સુકૃત અનુમોદના (૧) ત્રણે કાળના જે અરિહંતો જગતના જીવોને પરમ ઉપકારક બને છે. તેમના
તે સુકૃતોની અનુમોદના કરું છું. (ર) સિદ્ધ પરમાત્માઓ સિદ્ધ થાય ત્યારે અનાદિ નિગોદમાંથી એક જીવ બહાર
નીકળે છે તેમજ સિદ્ધ થઈને ક્યારેય કોઈપણ જીવને અંશમાત્ર દુઃખના કારણરૂપ બનતા નથી તેની અનુમોદના કરું છું. ગણધરો દ્વાદશાંગીની રચના દ્વારા જે અસીમ ઉપકાર કરે છે તેની હું અનુમોદના કરું . આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, પ્રવર્તક, સ્થવિર, ગણાવથ્થક, સાધુ, સાધ્વી, પરમાત્માની આજ્ઞા મુજબ જે કાંઈ આરાધના કરે, કરાવે, અનુમોદે છે તેની હું અનુમોદના
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
(૫) જે જે શ્રાવક-શ્રાવિકા દાન-શીલ-તપ-ભાવ વિગેરે પ્રકારે પરમાત્માની આજ્ઞા મુજબ આરાધના કરે, કરાવે, અનુમોદે તેની હું અનુમોદના કરૂં છું. (૬) ધર્મ પામેલા જે શ્રાવક-શ્રાવિકા, સાધુ-સાધ્વીની સામે અવિનયપૂર્વક કે તિરસ્કારપૂર્વક બોલતા નથી કે બોલાવતા નથી કે બોલતાની અનુમોદના કરતા નથી તેની હું અનુમોદના કરૂં છું.
(૭) તે શ્રાવક-શ્રાવિકાને ખૂબ ધન્યવાદ છે કે જેમના ઘરની ગોચરી-પાણી તીર્થંકર, ગણધર, ૧૪ પૂર્વી, મન:પર્યવજ્ઞાની માસક્ષમણાદિ તપશ્ચર્યાના તપસ્વીને પારણે, લોચ કરાવેલ સાધુ-સાધ્વીને, બિમાર સાધુ-સાધ્વીને, વિહારાદિ શ્રમથી ભરેલા સાધુ-સાધ્વીને ઉપયોગમાં આવે છે.
(૮) તે પૂજ્ય સાધુ ભગવંતને અનંતાનંત ધન્યવાદ છે કે જેમની લાવેલી ગૌચરીપાણી શ્રી તીર્થંકર ભગવંતને ઉપયોગમાં આવે છે.
જે જે જીવો વ્યાપારાદિમાં ભેળસેળ નથી કરતા કે છેતરપિંડી નથી કરતા તેમને ધન્ય છે.
૧૪૧
આંગણે આવેલા મહેમાનોને જે પ્રેમથી આવકારે છે તેમને ધન્ય છે. પોતાનાથી મોટા જોડે જે વિનયપૂર્વક વાત કરે છે તેમને ધન્ય છે. જે જીવો બીજા વાત કરતા હોય તેમાં વચ્ચે બોલવા લાગતા નથી તેમને ધન્ય છે.
રાજકારણ -સીનેમા-ખાવાપીવાની તેમજ તેવી બીજી ફાલતુ વાતો બોલવા કે સાંભળવામાં જે મનુષ્યો રસ લેતા નથી તેમને ધન્ય છે. બહસ કરીને શું મેળવવાનું ? તેના બદલે બીજા જીવોને મારા થકી કેમ શાતા-શાંતિ મળે તે વાતોમાં રસ લે તેને ધન્ય છે.
કોઈની ખબર કાઢવા ગયેલ હોય ત્યાં પોતાની વાત કરવા લાગતા નથી તેને ધન્ય છે.
ગુરૂવચન તત્તિ કરે છે તેને ધન્ય છે. કોઈપણ ધર્મના ગુરૂ પ્રત્યે દ્વેષ, તિરસ્કાર નથી કરતા તેને ધન્ય છે.
કુટુંબમાં – પાડોશમાં-ગામમાં કોઈને ત્યાં પોતાને ન મળેલ હોય તેવી વસ્તુતેવા વાહનો-તેવો પરિવાર – તેવા પરીક્ષાના માર્કસ-તેવી સ્કુલમાં એડમીશન મળી જાય તો ઈર્ષા નથી કરતા પરંતુ આનંદ પામે છે તેમને ધન્ય છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુકૃત અનુમોદનો
પોતાને ડાયાબીટીશ થયેલ હોય ત્યારે જે બીજાને મીઠાઈ ખાતા જોઈને આનંદ પામે છે જે બીજાને મીઠાઈ ખવડાવે છે અને આનંદ પામે છે તેમને ધન્ય છે. પોતાને એસીડીટી-અલ્સર વિગેરે થયેલ હોય ત્યારે ડોક્ટર દ્વારા તીખું ખાવાની મનાઈ થાય તે સમયે બીજાને તીખું ખાતા જોઈને આનંદ પામે છે. બીજાને તીખું ખવડાવે છે તેમને ધન્ય છે.
પોતાને સંતાન ન હોય ત્યારે અશુભનો ઉદય વિચારી શાંત રહે છે તેમને ધન્ય છે. તેમજ જે બીજાના નાના છોકરાઓને જોઈને આનંદ પામે છે તે છોકરાઓ માટે લાયક ખાવાની વસ્તુઓ, રમકડા વિગેરે આપી આનંદ પામે છે તેમને ધન્ય છે.
પોતાની પાસે રૂપિયા ઘણા છે, સંતાનોને ભણવું ગમતું નથી, પૈસા વેડફે છે. પોતાના સગા સંબંધી કે પાડોશી કે સાધર્મિકમાં પૈસાના અભાવે આગળ ન ભણી શકે તેવા બાળકો છે તે જોઈને જે ગુપ્તપણે બીજાને ભણાવે છે તેમને સહાય કરે છે તેમને ધન્ય છે.
૧૪૨
અવસર આવે ત્યારે જે પોતાના કુટુંબ-ગામ-રાજ્ય-રાષ્ટ્રને તન-મન-ધનથી સમૃદ્ધ કરે છે તેમને ધન્ય છે.
બહારગામ ધંધા-નોકરી કે ફરવા માટે ગયેલ હોય ત્યારે પણ ત્યાં જિનમંદિર શોધી દર્શન-પૂજા કરે છે. પૂ. ગુરૂ ભગવંત હોય તેમને વંદનાદિ કરે છે તેમને ધન્ય છે.
જે જીવો વ્યાપારમાં દરેક માટે એક જ ભાવ રાખતા નથી પરંતુ સામાન્ય સ્થિતિવાળાને ઓછા ભાવે આપી સહાયક બને છે તેમને ધન્ય છે.
પોતાના નિમિત્તે બીજો જીવ ધર્મ પર દ્વેષવાળો ન બને તથા ધર્મશ્રદ્ધા દ્રઢ કરે તેવી રીતે જ વ્યાપાર કરે છે તેમને ધન્ય છે.
બીજાના અનર્થકારી વર્તનને જોઈને તેના પ્રત્યે દ્વેષ કે તિરસ્કાર નથી કરતા તેવા વર્તન કરનારની ભાવદયા ચિંતવે છે તેમને ધન્ય છે.
જે જે વડીલો નાના પ્રત્યે, ભણાવનાર, ભણનાર પ્રત્યે, ગુરૂ શિષ્ય પ્રત્યે, સાધુ-સંન્યાસી ગૃહસ્થો પ્રત્યે, દુકાનદાર નોકર પ્રત્યે, પ્રધાનો પ્રજા પ્રત્યે, વાત્સલ્યપૂર્ણ વ્યવહાર કરે છે તેને ધન્ય છે.
(બિમારની સ્થિતિ મુજબ અનેક પ્રકારે સુકૃત અનુમોદના કરાવવી, ગ્લાને પોતે
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૪૩
કરેલ સુકૃતોની અનુમોદના કરાવવી પછી છેલ્લે નીચે મુજબ બોલવું.)
માર્ગાનુસારીપણાથી માંડીને શેલેષીકરણ સુધીની અવસ્થામાં રહેલા જે જે જીવો છે તે બધાના તે તે સ્થાનના સુકૃતની અનુમોદના કરું . વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવંતની આજ્ઞા મુજબ જે જે જીવો જે કાંઈ સુકૃત કરે છે તેની હું અનુમોદના કરું છું. મનવચન-કાયાથી આ ભવ કે ભવાંતરમાં મેં કરેલા સુકૃતની અનુમોદના કરું છું.
આ પાંચમા આરાના અંત સુધીમાં થનારા ૨૦૦૪ યુગપ્રધાન આચાર્ય ભગવંતોને હું વંદન કરું છું.
૧૧ લાખ ૧૬ હજાર યુગપ્રધાન જેવા આચાર્ય થશે. તેને હું વંદન કરું . (૩ થી વધારે ભવ નહીં)
પંચાવન લાખ કોડ-પંચાવન હજાર ક્રોડ-પાંચસો ક્રોડ ઉત્તમ આચાર્ય થશે. તેમને હું વંદન કરું છું. (૩ થી વધારે ભવ નહીં)
પંચાવન લાખ ક્રોડ, પંચાવન હજાર ક્રોડ, ચોપનસો ક્રોડ, ચુંમાલીશ ક્રોડ ઉત્તમ ઉપાધ્યાય થશે. તેમને હું વંદન કરું છું. (૩ થી વધારે ભવ નહીં)
સત્તર લાખ ક્રોડ, નવ હજાર ક્રોડ, એકસો ક્રોડ, એકવીસ ક્રોડ, એક લાખ, સાઈઠ હજાર સુસાધુઓ થશે. તેમને હું વંદન કરું છું. (૮ થી વધારે ભવ નહીં.)
દશ હજાર ક્રોડ, નવસો ક્રોડ, બાર કોડ, છપ્પન લાખ છત્રીસ હજાર, એકસો નવાણું સુસાધ્વીજી થશે. તેને હું વંદન કરું . (૮ થી વધારે ભવ નહીં)
૧૬ લાખ ક્રોડ, ત્રણ હજાર ક્રોડ, ૩૦૦ ક્રોડ સત્તર ક્રોડ, ચોરાશી લાખ સુશ્રાવક થશે. તેમની હું અનુમોદના કરું છું. (૮ થી વધારે ભવ નહીં.)
પચીસ લાખ કોડ, બાણ હજાર ક્રોડ, પાંચસો ક્રોડ, બત્રીસ ક્રોડ, બાર સુશ્રાવિકા થશે. તેની હું અનુમોદના કરું છું. (૮ થી વધારે ભવ નહીં.) (પૂ.જિનસુંદરસૂરિજીકૃત દિપાલીકા કલ્પમાંથી લીધેલ છે.)
શુભ ભાવના (૧). આર્ય દેશ, ઉત્તમ કુલ, જૈન ધર્મ, પંચેન્દ્રિયની પટુતા વિગેરે સામગ્રી મળવા
છતાં હું દીક્ષા લઈ શક્યો નહીં હવે પછીના ભવમાં મને નાની ઉંમરમાં દીક્ષા ઉદયમાં આવે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
શુભ ભાવના
(૬)
મન અક
(૮)
(૨) મારો ક્યારે એવો પુણ્યનો ઉદય આવશે કે છદ્મસ્થપણામાં વિચરતાં તીર્થકર
ભગવંત મારે ત્યાં વહોરવા આવશે અને હું વહોરાવીશ. મારો એવો પુણ્યનો ઉદય ક્યારે આવશે કે મારી લાવેલી ગોચરી તીર્થકર કે ગણધર વિગેરે વાપરશે. શ્રી જિનેશ્વરના માર્ગમાં આવ્યા પછી એમની આજ્ઞા વિરુદ્ધ વર્તન કરનારા સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવિકાને જોઈને હું લેશમાત્ર તિરસ્કાર ભાવ નહીં રાખતા ભારોભાર ભાવદયા ચિંતવનારો હું ક્યારે બનીશ ? મને એવી સંપત્તિ પ્રાપ્ત થાય કે જેને મેળવવામાં, વાપરવામાં કે છોડવામાં દુઃખ ન થાય.
મને એવું બળ મળે કે જેનાથી હું વૈયાવચ્ચ કરનારો બનું. (૭) મને એવો કુટુંબ પરિવાર મળે કે જે પરસ્પર ઘર્મમાર્ગે લઈ જનારો હોય,
મોહાધીન બની સંસાર વધારનાર ન હોય. મને એવી વાણીની શક્તિ મળે કે જેના દ્વારા વાત્સલ્ય વહાવી હું અનેક જીવોને દુઃખથી મુક્ત કરનારો બનું કે દુઃખ સહેજે સહન કરી શકે તેવા બનાવું. મને એવી લેખન શક્તિ મળે કે જેમાંથી પરમાત્માને સમર્પિત બનાવતી રચનાઓ નીકળે, ગુરૂ બહુમાન કરાવે, અનેક જીવ કુમાર્ગે જતા અટકે, ગુણીજનોના ગુણોની અનુમોદના વહે, દુઃખી જીવોને આશ્વાસન મળે, સન્માર્ગે જવાની શક્તિ પ્રગટે. જગડુશા જેવું અન્નદાન કરું, સંમતિ રાજા જેમ પૃથ્વી જિનમંદિર વ્યાપી કરું, ધન્ના કાકંદિ જેવી તપશ્ચર્યા કરું, વંકચૂલ જેવી નિયમમાં દ્રઢતા રાખું, શ્રીપાલ મહારાજા જેવી નવપદ ભક્તિ કરું, શ્રીચંદ્રકેવલી જેવી વર્ધમાનતપ આરાધના કરું, જંબુસ્વામિ, વિજય શેઠ-વિજયા શેઠાણી, જિનદાસ-સોહાગદેવી, સ્થૂલિભદ્ર જેવું બ્રહ્મચર્ય પાળું, પુણિયા શ્રાવક જેવી સામાયિક મળે, મહણસિંહ જેવું પ્રતિક્રમણ મળે, સુવ્રત શેઠ જેવો પૌષધ મળે, શ્રેણિક રાજા જેવો ચારિત્ર રાગ, કૃષ્ણ મહારાજા જેવો ગુણાનુરાગ, કુમારપાળ મહારાજા જેવી જ્ઞાન ભક્તિ, માસતુસ મુનિ જેવો શ્રુતપ્રેમ, આર્યલોક જેવી
(૧૦)
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૪૫
ભક્તિ, સાધ્વી પુષ્પચુલા જેવી વૈયાવચ્ચ, ધન સાર્થવાહ જેવું દાન, મતિસુમતિ જેવી ભાવના, મેતારજ મુનિ જેવી કરૂણા, ગજસુકુમાલ જેવી ક્ષમા, મદનરેખા જેવું ધેર્ય, ખંધક મુનિ જેવી ક્ષમા, સ્કંધક આચાર્ય જેવી નિર્ધામણા, ભરત ચક્રવર્તી જેવી સાધર્મિક ભક્તિ, ચિલાતીપુત્ર જેવી સહનશીલતા, ઉદાયન મંત્રી જેવી તીર્થભક્તિ, જિનદાસ શ્રાવક જેવા સાધુભક્તિના પરિણામ, શિવંકર શ્રેષ્ઠિ જેવા સાધર્મિક ભક્તિના પરિણામ મળે.
મારી શક્તિ પ્રમાણે હું ભૂખ્યાને અન્ન દેનાર બનું, તરસ્યાને પાણી દેનાર બનું, વસ્ત્રહીનને વસ્ત્ર દેનાર બનું, વિદ્યાહીનને વિદ્યા દેનાર બનું, જો મારી શક્તિ તેમ દેવાની ન હોય તો જે દેનારા છે તેમની પ્રશંસા કરનાર બનું. ક્યારેય તેમનો તિરસ્કાર ન કરું. છતી શક્તિએ આળસ કે મફત ખાવાની મનોવૃત્તિવાળા જોઉં તો તેમની ઉપેક્ષા કરનાર બનું પરંતુ નિંદા કરનારો ન બનું.
પૃથ્વીકાયમાં જીવ છે, પાણીમાં જીવ છે,
અગ્નિમાં જીવ છે, વાયુમાં જીવો છે જેમને મન મળેલ નથી. વિચાર કરવાની શક્તિ નથી. મને મન મળેલ છે
પરંતુ મળેલ મન દ્વારા મેં નેગેટીવ વિચારણા વધારે કરી છે.
પોઝીટીવ વિચારણા ઓછી કરી છે. હવે પછી હું સતત પ્રયત્ન કરું,
સતત ઉપયોગ રાખું
મને મળેલ મન દ્વારા બીજાના ભલાના વિચાર કરનારો બનું. મન દ્વારા પ્રભુસ્મરણ કરનારો બનું. બીજા બધા જીવોને શાંતિ મળે એવી વારંવાર મનમાં પ્રભુને પ્રાર્થના કરનારો બનું.
કોઈ જીવને બીજા જોડે વેરભાવ ન રહે તેવું પ્રભુ પાસે હંમેશાં યાચના કરનારો
મને પ્રતિકુળતા આવે ત્યારે અકળામણ ન કરૂં, દુઃખી ન થાઉં, હસતા મુખે એનો સ્વીકાર કરું.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનશન
મારા કરતા અનેક ગણી વધારે પ્રતિકુળતામાં જીવતા જીવોને જોઈને, કર્મના નાટક વિચારી પ્રતિકૂળતામાં સ્વસ્થ રહું.
૧૪૬
મારા કરતા બીજાને ધન-સામગ્રી-પરિવાર સારા મળેલ હોય, અનુકુળ મળેલા હોય તેની હું કદી ઈર્ષા કરનારો ન બનું.
મારી ઈર્ષા કરનારા ખૂબ સુખી થાઓ.
કર્મબંધ કરાવે તેવું સાંભળવામાં મને આસક્તિ ન થાય.
સંસાર વધારે તેવું જોવામાં મને આસક્તિ ન થાય.
ખાવા-પીવામાં કોઈપણ વસ્તુ મારા જન્મ-મરણ વધારે એવી આસક્તિ ન થાય. બીજાની ભૂલો હું માફ કરનારો બનું.
(બિમારની સ્થિતિ મુજબ સમય મુજબ આવી અનેક ભાવના કરાવવી તથા બિમારને જાતે કરતા શીખવવું.)
અનશન
જન્મ મરણ કરતા અત્યાર સુધીમાં જાણતા કે અજાણતા અભક્ષ્યનું ભક્ષણ કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. ભક્ષ્યનું ભક્ષણ રાગ-દ્વેષથી કરેલ હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હવે પછી ભક્ષ્યને રાગ-દ્વેષથી ખાનાર ન બનું. મૃત્યુ પહેલા ચારે આહારનો ત્યાગ કરનાર બનું.
વર્તમાન કાળે શ્વેતામ્બર મંદિર માર્ગીમાં અનશન કરાવાતું નથી. દિગંબર, સ્થાનકવાસી, તેરાપંથમાં થાય છે. બિમારની સ્થિતિ મુજબ ચારે આહાર અમુક સમય સુધી બંધ કરાવવા અથવા પાણી-દવા સિવાય બંધ કરાવવું. આવો અભિગ્રહ કરાવવા નીચે મુજબ પચ્ચક્ખાણ કરાવવું.
અભિન્ગ ં પચ્ચક્ખાઈ (પચ્ચક્ખામિ) અન્નત્થણાભોગેણં સહસાગારેણં મહત્તરાગારેણં સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણું વોસિરઈ (વોસિરામિ).
બિમારને સતત મુસિ પચ્ચક્ખાણ કરાવવું. (આ પચ્ચક્ખાણમાં જ્યારે કાંઈ ખાવું પીવું હોય ત્યારે પચ્ચક્ખાણ પળાવી દેવાનું પછી પાછું પચ્ચક્ખાણ લઈ લેવું.) મુટ્ઠિસહિયં પચ્ચક્ખાણ લેવા માટે નીચે મુજબ બોલવું.
મુટ્ઠિસહિયં પચ્ચક્ખામિ અન્નત્થણાભોગેણં સહસાગારેણં મહત્તરાગારેણં સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણં વોસિરામિ.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૪૭
મુઠિસહિયં પચ્ચખ્ખાણ પારવા માટે નીચે પ્રમાણે બોલવું. ચાર આંગળી વચ્ચે અંગુઠો મૂકીને મુઠ્ઠી વાળી નીચે રાખવી, ત્યારબાદ | નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણ (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (3) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સવ્વર્સિ, પઢમં હવઈ મંગલ (૮) | મુઠિસહિયં પચ્ચશ્માણ કર્યું ચઉવિહાર, પચ્ચક્માણ ફાસિએ પાલિએ સોહિએ તિરિએ કિટ્ટિ આરાહિએ જં ચ ન આરાહિએ તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો ઉવજઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણ (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (3) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સવ્વર્સિ, પઢમં હવઈ મંગલ (૮)
આટલું બોલીને મુઠિ ખોલીને જે કાંઈ ખાવા-પીવાનું હોય તે લઈને મોટું ચોખ્ખું કરીને પાછું પચ્ચખ્ખાણ લઈ લેવું.
બિમારની ઉંમર અને સ્થિતિ મુજબ મીઠાઈ-ફરસાણ-મેવો-ફળ વિગેરે જુદી જુદી વસ્તુના પચ્ચખ્ખાણ કરાવવા.
(પ્રાચીન સામાચારીમાં અનશનનો સર્વથા સ્વીકારવાની વાત છે તથા તેમાં ૧૮ પાપસ્થાનક વોસિરાવવાની વાત છેલ્લે છે. પરંતુ સોમસુંદરસૂરિ કૃત પર્યન્ત આરાધનામાં પહેલા ૧૮ પાપસ્થાનકની વાત છે. અહીં પહેલાં લઈએ છીએ.)
પાપથાનડ વોસિરાવવા. આ ભવમાં કે ભવાંતરમાં આ અઢાર પાપસ્થાનકો મેં જે સેવ્યા હોય, સેવરાવ્યા હોય કે સેવતાની અનુમોદના કરી હોય તેનું મિચ્છા મિ દુક્કડમ્. હું તે પાપસ્થાનકોને વોસિરાવું છું. મારા છેલ્લા શ્વાસોશ્વાસે તેને ત્રિવિધ વોસિરાવું છું. મારા છેલ્લા શ્વાસે આ શરીરને પણ હું વોસિરાવું છું.
(ત્યારબાદ શ્રી નવકાર તથા ચત્તાકર મંગલ વિગેરે ત્રણ આલાપક બોલવા.) નમો અરિહંતાણં (૧) નમો સિદ્ધાણં (૨) નમો આયરિયાણં (૩) નમો.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
બિમાર પાસે હાજર રહેલાએ શું શું કરવાનું? ઉવજઝાયાણં (૪) નમો લોએ સવ્વ સાહણં (૫) એસો પંચ નમુક્કારો (3) સવ્વ પાવપ્પણાસણો (૭) મંગલાણં ચ સવ્વર્સિ, પઢમં હવઈ મંગલ (૮)
ચત્તારિ મંગલ, અરિહંતા મંગલં, સિદ્ધા મંગલ, સાહ મંગલ, કેવલી પન્નતો ધમો મંગલ.
ચત્તારિ લોગુત્તમાં, અરિહંતા લોગુત્તમા, સિદ્ધા લોગુત્તમા, સાહ લોગુત્તમા, કેવલી પન્નતો ધમ્મો લાગુત્તમો,
ચત્તારિ શરણં પવન્જામિ, અરિહતે શરણે પવન્જામિ, સિધ્ધ શરણં પહજ્જામિ, સાહ શરણં પવન્જામિ, કેવલી પન્નત ધમ્મ શરણં પહજ્જામિ.
આટલું કર્યા પછી ગુરૂ ભગવંત વાસ ચૂર્ણ (વાસક્ષેપ) નાખે. બિમાર શ્રાવક કે શ્રાવિકા સાતક્ષેત્રમાં શક્તિ મુજબ ધન વાપરે.
સાત ક્ષેત્ર નીચે મુજબ છે.
(૧) જિનમંદિર (૨) જિનમૂર્તિ (૩) જિનાગમ (૪) સાધુ (૫) સાધ્વી (૬) શ્રાવક (૭) શ્રાવિકા
યાદ રહે કે માત્ર જીવદયા કે અનુકંપા જ મહત્વના માનનારની ગેરસમજ
સાત ક્ષેત્ર સંભારીને ત્યાં ધન વાપરે પછી બીજે વાપરે.
બિમાર પાસે હાજર રહેલાએ શું શું કરવાનું ? (૧) પોતપોતાની શક્તિ મુજબ પૂજા-પ્રતિક્રમણ-સામાયિક-મીન-નવકારવાળી વિગેરે
આરાધના બિમાર નિમિત્તે કરવાનું કહેવું. (૨) પાન-તમાકુ-જુગાર-દારૂ વિગેરે વ્યસનો હોય તો મૂકી દેવાનું નક્કી કરવું. (૩) શક્તિ પ્રમાણે-ભાવના પ્રમાણે ધન વાપરવાનું કહેવું.
બિમારને સમાધિ રહે તેવી સ્તુતિ, સ્તોત્રો, પૂર્વાચાર્યના સ્તવન, સક્ઝાય | વિગેરે સંભળાવતા રહેવું.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૪૯
શ્રી પંચમંગલ મહાગ્રુતરસ્કંધ શ્રી નવકાર રસ્મરણા
સ્થિતિ વધારે ખરાબ દેખાય તો શ્રી નવકાર જ સંભળાવવો. સાવ છેલ્લી સ્થિતિ દેખાય તો માત્ર “નમો અરિહંતાણં' સંભળાવવું. “નમો અરિહંતાણં' ની ધુન બોલવી પરંતુ ફેંકૈં ન લગાડવો. ઓછા માણસો હોય તો વારાફરતી શ્રી નવકાર સંભળાવવો જેથી કોઈને થાક ન લાગે અને બિમારને આરાધના ચાલુ રહે.
સમાધિમરણના ૧૦ અધિકારની સ્તુતિઓ
ગતિ ચારમાં રખડી રહ્યો છું, આજ પામ્યો તુજને, જોતા અમીમય આંખ તારી, ભાવ ઉછળે મુજને, તુજ પાદ પદ્મ પસાય યાચું, નાથ સમાધિ વર, ગિરનાર વિભૂષણ દેવ વહાલા, નેમિનાથ જિનેશ્વર.
નાણ દંસણ ચરણ કેરા, અતિચારો જે કર્યા, વિવિધ વ્રત વિરાધીઆ, ને પાપ પંક ઉરે ધર્યા, અતિચાર તે આલોચતો હું, કર કૃપા તું સુખ કરે, ગિરનાર વિભૂષણ દેવ વહાલા, નેમિનાથ જિનેશ્વર.
સમાધિ મૃત્યુ પામવા, બીજે પદે જે વ્રત કહ્યા, પંચ મહાવ્રત સારભૂતને, બાર વ્રત છે ગુણ ગ્રહ્યા, અંત સમયે માંગતો પ્રભુ, જીવન મહાવ્રત ઘર, ગિરનાર વિભૂષણ દેવ વહાલા, નેમિનાથ જિનેશ્વર...
વિષય કષાય ને વશ બની, વેરો પરસ્પર જે હુઆ, ખમતો હું તેને મુજ ખમો તે, જીવ છે જે જુજુઆ, જીવમાત્ર ને ખમાવતા હું, પામું પદ જે અક્ષર, ગિરનાર વિભૂષણ દેવ વહાલા, નેમિનાથ જિનેશ્વર...
હિંસાદિ આશ્રવ પાંચને, ક્રોધાદિ ચાર કષાય છે,
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
સમાધિમરણના ૧૦ અધિકારની સ્તુતિઓ
રાગાદિ નવ ભેળા કરતા, પાપસ્થાન અઢાર છે, વોસિરાવતો તે અઢારને, હું લખું પદ શિવકર, ગિરનાર વિભૂષણ દેવ વહાલા, નેમિનાથ જિનેશ્વર...
મંગલકારી તેમ ઉત્તમ, જગમાંહે જે ભાખીયા, અરિહંત સિદ્ધ સાધુ ધર્મ, ચાર શરણા દાખીયા, સ્વીકારતો હું શરણ ચારે, આધિ વ્યાધિ દુઃખહર, ગિરનાર વિભૂષણ દેવ વહાલા, નેમિનાથ જિનેશ્વર.
મન વચન કાયાથી કર્યા, દુષ્કૃત તથા ડુંગર ખડા, તિહું કાલમાં ભમતા થકા, મેં પાપના ભર્યા ઘડા. દુષ્કત સવિ હું નિંદતો પ્રભુ, લહું પદ અજરામર, ગિરનાર વિભૂષણ દેવ વહાલા, નેમિનાથ જિનેશ્વર...
(૮) ત્રિકરણ યોગે જે કર્યા, ત્રિકાલમાં સુકૃત પ્રભુ, અરિહંત આદિકના વલી, જે જે ગુણો ભાખ્યા વિભુ, અનુમોદતો સુકૃત સવિ, -પર તણા જે ગુણકર, ગિરનાર વિભૂષણ દેવ વહાલા, નેમિનાથ જિનેશ્વર.
શાસન પ્રભાવના સાતમી વચ્છલ, દેવ ગુરૂ ભક્તિ ઘણી, દાન શીલ તપ ભાવ ધર્મ, સેવના તીર્થો તણી, ભાવનાઓ સોળ ભાવી, રત્નત્રયી પામું પરં, ગિરનાર વિભૂષણ દેવ વહાલા, નેમિનાથ જિનેશ્વર...
(૧૦) આહારની લાલચ મહીં જીવ, દુઃખ અનંતા પામતો, પૂરવ ઋષિ સંભારતો, આહાર ત્યાગ ને કામતો, તુજ શરણના પ્રભાવથી પ્રભુ, પામું હું અનશન વર, ગિરનાર વિભૂષણ દેવ વહાલા, નેમિનાથ જિનેશ્વર...
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
(૧૧)
શિવકુંવર
સુદર્શના
તિમ, શ્રીમતી આરાધતા,
ચૌદ પૂર્વી અંત સમયે, એ જ મંત્ર વિચારતા, સમાધિ મૃત્યુ પામવા, નવકાર અંતે હિતકર, ગિરનાર વિભૂષણ દેવ વહાલા, નેમિનાથ જિનેશ્વર...
પુન્ય પ્રકાશનું સ્તવન
સકળ સિદ્ધદાયક સદા, ચોવિશે જીનરાય; સદ્ગુરૂ તિમ વલી કેવલી, ભાષિત ધર્મ સહાય. ૧. ત્રિભુવન પતિ ત્રિશલા તણો, નંદન ગુણ ગંભીર; શાસન નાયક જગ જયો, વર્ધમાન વડવીર. ૨. એક દિન વીર જિણંદને, ચરણે કરી પ્રણામ; ભવિક જીવના હિત ભણી, પૂછે ગૌતમ સ્વામ. ૩. મુક્તિ મારગ આરાધીએ, કહો કેણી પરે અરિહંત; સુધા સરસ તવ વચન રસ, ભાખે શ્રી ભગવંત. ૪. અતિચાર આલોઈએ, વ્રત ધરીએ ગુરૂ સાખ; જીવ ખમાવો સયલ જે, યોનિ ચોરાશી લાખ. ૫. વિધિશું વળી વોસિરાવીએ, પાપસ્થાનક અઢાર; ચાર શરણ નિત્ય અનુસરો, નિંદો દુરિત આચાર. ૬. શુભકરણી અનુમોદીએ, ભાવ ભલો મન આણ. અણસણ અવસર આદરી, નવપદ જપો સુજાણ. ૭ શુભતિ આરાધન તણા, એ છે દશ અધિકાર, ચિત્ત આણીએ આદરો, જેમ પામો ભવપાર. ८
ઢાળ-૧ (રાગ : સિદ્ધચક્ર પદ વંદો)
જ્ઞાન દરિસણ ચારિત્ર તપ વીરજ, એ પાંચે આચાર ! એહ તણા ઈહ ભવ પરભવના આલોઈએ અતિચાર રે. પ્રાણી. જ્ઞાન ભણો ગુણ ખાણી, વીર વદે એમ વાણી રે, પ્રાણી જ્ઞા.૧
૧૫૧
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
પુન્યપ્રકાશનું સ્તવન ગુરૂ ઓળવીએ નહીં ગુરૂ વિનયે, કાળે ધરી બહુમાન સૂત્ર અર્થ તદુભય કરી સુધા, ભણીએ વહી ઉપધાન રે, પ્રાણી જ્ઞા.૨ જ્ઞાનોપગરણ પાટી પોથી, ઠવણી નવકારવાળી, તેહતણી કીધી આશાતના, જ્ઞાનભક્તિ ન સંભાળી રે. પ્રાણી જ્ઞા.૩ ઈત્યાદિક વિપરિતપણાથી, જ્ઞાન વિરાધ્યું જેહ, આભવ પરભવ વળી રે, ભવોભવ મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ તેહ રે. પ્રાણી સમકિત લ્યો શુદ્ધ જાણી, વીર વદે એમ વાણી રે. પ્રાણી સ.૪ જીન વચને શંકા નવિ કીજે, નવિ પરમત અભિલાષ, સાધુ તણી નિંદા પરિહરજો, ફળ સંદેહ મ રાખ રે. પ્રાણી સ.૫ મૂઢપણું જીંડો પરશંસા, ગુણવંતને આદરીયે; સાહમ્મીને ધર્મે કરી થીરતા, ભક્તિ પ્રભાવના કરીએ રે. પ્રાણી સ.૬ સંઘ ચૈત્ય પ્રસાદ તણો જે, અવર્ણવાદ મન લેખ્યો, દ્રવ્ય દેવકો જે વિણસાડ્યો, વિણસંતા ઉવેખ્યો રે. પ્રાણી સ.૭ ઈત્યાદિક વિપરીતપણાથી, સમકિત ખંડ્યું જેહ; આ ભવ પરભવ વળી રે ભવોભવ, મિચ્છા મિ દુક્કડ તેહરે પ્રાણી ચારિત્ર લ્યો ચિત્ત આણી, વીર વદે એમ વાણી રે. પ્રાણી ચા.૮ પાંચ સમિતિ ત્રણ ગુપ્તિ વિરાધી, આઠે પ્રવચન માય, સાધુ તણે ધર્મ પ્રમાદ, અશુદ્ધ વચન મન કાય રે. પ્રાણી ચા.૯ શ્રાવકને ધર્મ સામાયિક, પોસહમાં મન વાળી; જે જયણાપૂર્વક એ આઠ, પ્રવચન માય ન પાળી રે. પ્રાણી ચા.૧૦ ઈત્યાદિક વિપરીતપણાથી, ચારિત્ર ડહોળ્યું જેહ; આ ભવ પરભવ વળી રે ભવોભવ, મિચ્છા મિ દુક્કડ તેહ રે પ્રાણી ચા. ૧૧ બાર ભેદે તપ નવિ કીધો, છતે યોગે નિજ શક્ત; ધર્મે મન વચ કાયા વીરજ, નવિ ફોરવીયું ભગતે રે. પ્રાણી ચા. ૧૨ તપ વીરજ આચાર એણી પરે, વિવિધ વિરાધ્યાં જેહ ! આ ભવ પરભવ વળી રે ભવોભવ, મિચ્છા મિ દુક્કડ તેહ રે પ્રાણી ચા. ૧૩ વળી ય વિશેષે ચારિત્ર કેરા, અતિચાર આલોઈએ, વીર જિણેસર વયણ સુણીને, પાપ મલ સવિ ધોઈએ રે. પ્રાણી ચા. ૧૪
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૫૩
૧૫૩
(ઢાળ-૨ (રાગ : સંભવ જિનવર)) પૃથ્વી પાણી તેલ, વાઉ વનસ્પતિ, એ પાંચ થાવર કહ્યા એ,
કરી કરસણ આરંભ, ખેત્ર જે ખેડીયાં, કુવા માળ ચણાવીયા એ, ૧ કરી આરંભ અનેક, ટાંકા ભોયરા, મેડી માળ ચણાવીયા એ,
લીપણ ગુપણ કાજ, એણી પરે પરે, પૃથ્વીકાય વિરાધીયાએ. ર ઘોયણ નાહણ પાણી, ઝિલણ અકાય, છોતિ ઘોતિ કરી દૂહવ્યાએ,
કાઠીગર કુંભાર, લોહ સોવનગરા, ભાડભુંજા લીહાસાગરાએ. ૩ તાપણ શેકણ કાજ, વસ્ત્ર નિખારણ, રંગણ રાંધણ રસવતીએ,
એણી પરે કર્માદાન, પરે પરે કેળવી, તેઉ વાઉ વિરાધીયાએ, ૪ વાડી વન આરામ, વાવી વનસ્પતિ, પાન ફળ ફલ ચૂંટીયાએ,
પોંક પાપડી શાક, શેક્યા સુકવ્યાં, છેદ્યાં છુંદ્યા આથીયાએ. ૫ અળશીને એરંડ, ઘાણી ઘાલીને, ઘણા તિલાદિક પીલીયાએ,
ઘાલી કોલુ માંહે, પીલી સેલડી, કંદ મૂળ ફળ વેચીયાએ. ૬ એમ એકેન્દ્રિય જીવ, હણ્યા, હણાવીયા, હણતા જે અનુમોદિયાએ, આભવ પરભવ જેહ વલી રે ભવોભવ, તે મુજ મિચ્છા મિ દુક્કડમ.એ. ૭ કૃમી સરમીયા, કીડા, ગાડર, ગંડોલા, ઈયલ, પોરા અલશીયાએ,
વાળો જળો ચુડેલ, વિચલિત રસ તણા, વળી અથાણાં પ્રમુખનાએ. ૮ એમ બેઈદ્રિય જીવ, જે મેં દુહવ્યા, તે મુજ મિચ્છા મિ દુક્કડે એ
ઉધેલી, જૂ, લીખ, માંકડ, મંકોડા, ચાંચડ, કીડી, કુંથુઆએ. ૯ ગદેહિ, ધીમેલ, કાનખજૂરા, ગીગોડા, ઘનેરીયાએ,
એમ તેઈદ્રિય જીવ, જે મેં દુહવ્યા, તે મુજ મિચ્છા મિ દુક્કડં એ. ૧૦ માખી મચ્છર ડાંસ, મસા, પતંગીયા, કંસારી કોલિયાવડાએ,
ઢીંકણ વિંછુ, તીડ, ભમરા ભમરીઓ, કુત્તાં બગ ખડમાકડીએ. ૧૧ એમ ચોરેંદ્રિય જીવ, જે મેં દુહવ્યા, તે મુજ મિચ્છા મિ દુક્કડ એ.
જળમાં નાખી જાળ, જળચર દુહવ્યા, વનમાં મૃગ સંતાપીયાએ. ૧૨ પડ્યા પંખી જીવ, પાડી પાસમાં, પોપટ ઘાલ્યા પાંજરે એ,
એમ પંચેન્દ્રિય જીવ, જે મેં દુહવ્યા, તે મુજ મિચ્છા મિ દુક્કડંએ ૧૩
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
પુન્યપ્રકાશનું સ્તવન (ઢાળ – ૩ (રાગ : સુખ દુઃખ સરજયા)) ક્રોધ લોભ ભય હાસ્યથીજી, બોલ્યા વચન અસત્ય ફૂડ કરી ધન પારકાજી, લીધાં જેહ અદત્ત રે, જિનજી મિચ્છા મિ દુક્કડ આજ, તુમ સાખે મહારાજ રે,
જિનજી દેઈ સારું કાજ રે, જિનજી મિચ્છા મિ દુક્કડ આજ. ૧ દેવ મનુષ્ય તિર્યચનાજી, મૈથુન સેવ્યા જેહ,
વિષયારસ લંપટ પણેજી, ઘણુ વિડંખ્યો દેહ રે. જિનજી ..૧ પરિગ્રહની મમતા કરીજી, ભવ ભવ મેલી આથ,
જે જીહાંની તે તિહાં રહીજી, કોઈ ન આવે સાથ રે - જિનજી...૨ રયણી ભોજન જે કર્યાજી, કીધાં ભક્ષ અભક્ષ,
રસના રસની લાલચેજી, પાપ કર્યા પ્રત્યક્ષ રે - જિનજી..૩ વ્રત લેઈ વિસારીયાજી, વળી ભાંગ્યા પચ્ચક્માણ,
કપટ હેતુ કિરિયા કરીજી, કીધાં આપ વખાણ રે - જિનજી...૪ ત્રણ ઢાલ આઠે દૂહજી, આલોયા અતિચાર, શિવગતિ આરાધન તણોજી, એ પહેલો અધિકાર રે - જિનજી...૫
(ઢાળ – ૪) પંચ મહાવ્રત આદરો, સાહેલડી રે, અથવા લ્યો વ્રત બાર તો, યથાશક્તિ વ્રત આદરો, સા. પાળો નિરતિચાર તો. ૧ વ્રત લીધા સંભારીએ, સા. હેડે ધરીએ વિચાર તો, શિવગતિ આરાધન તણો, સા. એ બીજો અધિકાર તો, ર જીવ સર્વે ખમાવીએ, સા. યોનિ ચોરાશી લાખ તો, મન શુદ્ધ કરો ખામણાં, સા. કોઈ શું રોષ ન રાખ તો. ૩ સર્વ મિત્ર કરી ચિંતવો, સા. કોઈ ન જાણો શત્રુ તો, રાગ દ્વેષ એમ પરિહરો, સા. કીજે જન્મ પવિત્ર તો.૪ સાતમી સંઘ ખમાવીએ, સા. જે ઉપની અપ્રીત તો, સજ્જન કુટુંબ કરો ખામણાં સા. એ જિનશાસન રીત તો. પ
ખમીએ ને ખમાવીએ, સા. એહિ જ ધર્મનો સાર તો, શિવગતિ આરાધનતણો, સા. એ ત્રીજો અધિકાર તો. ૬
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૫૫
મૃષાવાદ હિંસા ચોરી, સા. ધન મૂચ્છ મૈથુન તો, ક્રોધ માન માયા તૃષ્ણા સા. પ્રેમ જ પશુન્ય તો. ૭ નિંદા કલહ ન કીજીએ, સા. કુડાં ન દીજે આળ તો, રતિ અરતિ મિથ્યા તજો, સા. માયા મોસ જંજાળ તો. ૮ ત્રિવિધ ત્રિવિધ વોસિરાવીએ, સા. પાપસ્થાન અઢાર તો, શિવગતિ આરાધન તણો, સા. એ ચોથો અધિકાર તો. ૯
(ઢાળ – ૫ (રાગ : શાસન નાયક વિરજી) ) જન્મ જરા મરણે કરી એ, આ સંસાર અસાર તો, કર્યા કર્મ સહુ અનુભવે એ, કોઈ ન રાખણહાર તો. ૧ શરણ એક અરિહંતનું એ, શરણ સિદ્ધ ભગવંત તો, શરણ ધર્મ શ્રી જિનનો એ, સાધુ શરણ ગુણવંત તો. ર અવર મોહ સવિ પરિહરિએ, ચાર શરણ ચિત્ત ધાર તો, શિવગતિ આરાધન તણો એ, એ પાંચમો અધિકાર તો. ૩
આ ભવ પરભવ જે કર્યા એ, પાપકર્મ કઈ લાખ તો, આત્મ સાખે તે નિંદીએ એ, પડિક્કમીએ ગુરૂ સાખ તો. ૪ મિથ્યામત વર્તાવીયા એ, જે ભાખ્યાં ઉસૂત્ર તો, કુમતિ કદાગ્રહને વશે એ, જે ઉથાપ્યાં સૂત્ર તો. ઘડ્યા ઘડાવ્યાં જે ઘણાંએ, ઘંટી હળ હથીયાર તો, ભવ ભવ મેલી મૂકીયાં એ, કરતાં જીવ સંહાર તો. પાપ કરીને પોષીયા એ, જનમ જનમ પરિવાર તો, જનમાંતર પહોચ્યા પછી એ, કોઈએ ન કીધી સાર તો. ૭ આ ભવ પરભવ જે કર્યા એ, અમે અધિકરણ અનેક તો, ત્રિવિધ ત્રિવિધ વોસિરાવીએ એ, આણી હૃદય વિવેક તો. ૮ દુષ્કૃત નિંદા એમ કરીએ, પાપ કરો પરિહાર તો, શિવગતિ આરાધના તણોએ, એ છઠો અધિકાર તો. ૯
(ઢાળ – ૬ (રાગ : નામ ઈલાપુત્ર જાણીએ)) ધન ધન તે દિન માતરો, જીહાં કીધો ધર્મ, દાન શીયળ તપ ભાવના, ટાળ્યા દુષ્કૃત કર્મ. ધન-૧
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
પુન્યપ્રકાશનું સ્તવન શેત્રુજાદિક તીર્થની, જે કીધી જાત્ર,
જુગતે જિનવર પૂજીયા, વળી પોપ્યાં પાત્ર. ધન-૨ પુસ્તક જ્ઞાન લખાવીયા, જિનવર જિન ચૈત્ય,
સંઘ ચતુર્વિધ સાચવ્યા, એ સાતે ખેત્ર. ધન-૩ પડિકમણાં સુપર કર્યા, અનુકંપા દાન,
સાધુ સૂરિ ઉવક્ઝાયને, દીધાં બહુ માન. ધન-૪ ધર્મ કાજ અનુમોદીએ, એમ વારોવાર, શિવગતિ આરાધન તણો, એ સાતમો અધિકાર. ધન-૫ ભાવ ભલો મન આણીએ, ચિત્ત આણી ઠામ,
- સમતા ભાવે ભાવીએ, એ આતમરામ. ધન-૬ સુખ દુઃખ કારણ જીવને, કોઈ અવર ન હોય,
કર્મ આપ જે આચર્યા, ભોગવીએ સોય. ધન-૭ સમતા વિણ જે અનુસરે, પ્રાણી પુન્યનું કામ,
છાણ ઉપર તો લીંપણું, ઝાંખર ચિત્રામ. ધન-૮ ભાવ ભલી પરે ભાવીએ, એ ધર્મનો સાર, શિવગતિ આરાધન તણો, એ આઠમો અધિકાર. ધન-૯ (ઢાળ – ૭ (રાગ : જય જય ભવિ હિતકર))
હવે અવસર જાણી, કરી સંલેખન સાર, અણસણ આદરીયે, પચ્ચખી ચારે આહાર, લલુતા સવિ મૂકી, છાંડી મમતા અંગ, એ આતમ ખેલે, સમતા જ્ઞાન તરંગ. ૧ ગતિ ચારે કીધાં, આહાર અનંત નિઃશંક, પણ તૃપ્તિ ન પામ્યો, જીવ લાલચીયો રંક, દુલહો એ વળી વળી, અણસણનો પરિણામ, એહથી પામીજે, શિવપદ સુરપદ ઠામ. ર ધન ધન્ના શાલિભદ્ર, ખંધો મેઘકુમાર, અણસણ આરાધી, પામ્યા ભવનો પાર,
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૫૭.
શિવમંદિર જાશે, કરી એક અવતાર, આરાધન કે રો, એ નવમો અધિકાર. ૩ દશમે અધિકારે, મહામંત્ર નવકાર, મનથી નવિ મુકો, શિવસુખ ફલ સહકાર, એ જપતાં જાયે, દુર્ગતિ દોષ વિકાર, સુપરે એ સમરે, ચૌદ પુરવનો સાર. ૪ જ નમાંતરે જાતાં, જો પામે નવકાર, તો પાતિક ગાળી, પામે સુર અવતાર, એ નવપદ સરીખો, મંત્ર ન કોઈ સાર, આ ભવ ને પરભવે, સુખ સંપત્તિ દાતાર. ૫ જુઓ ભીલ ભીલડી, રાજા રાણી થાય, નવપદ મહિમાથી, રાજ સિંહ મહારાય, રાણી રત્નાવતી બેહુ, પામ્યાં છે સુરભોગ, એક ભવ પછી લેશે, શાશ્વત સુખ સંજોગ. ૬ શ્રીમતીને એ વળી, મંત્ર ફળ્યો તતકાળ, ફણીધર ફીટીને, પ્રગટ થઈ ફુલમાળ, શિવકું વરે જોગી, સોવન પુરિસો કીધ, એમ એણે મંત્ર, કાજ ઘણાના સિદ્ધ. ૭ એ દશ અધિકારે, વીર જિસેસર ભાખ્યો, આરાધન કેરો, વિધિ જેણે ચિત્તમાં રાખ્યો, તેણે પાપ પખાળી, ભવ ભય દૂરે નાખ્યો, જિન વિનય કરંતા, સુમતિ અમૃતરસ ચાખ્યો. ૮
ઢાળ – ૮ (રાગ : મનના મનોરથ સવિ)) સિદ્ધારથ રાયકુળ તિલોએ, ત્રિશલા માત મલ્હાર તો, અવની તળે તમે અવતર્યા એ, કરવા અમ ઉપકાર જયો જિન વીરજીએ..૧ મેં અપરાધ કર્યા ઘણાં એવું કહેતા ન લહું પાર તો,
તુમ ચરણે આવ્યા ભણીએ, જો તારે તો તાર... જયો-ર
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
પુન્યપ્રકાાશનું સ્તવન
આશ કરીને આવીયો એ, તુમ ચરણે મહારાજ તો,
આવ્યાને ઉવેખશો એ, તો કેમ રહેશે લાજ.. જયો-૩ કરમ અલુજણ આકરાંએ, જન્મ મરણ જંજાળ તો,
હું છું એહથી ઉભગ્યો એ, છોડાવ દેવ દયાલ... જયો-૪ આજ મનોરથ મુજ ફળ્યાએ, નાઠાં દુઃખ દંદોલ તો,
તુક્યો જિન ચોવીશમો એ, પ્રગટ્યા પુન્ય કલ્લોલ.. જયો-૫ ભવેભવે વિનય તુમારડો એ, ભાવ ભક્તિ તુમ પાય તો,
દેવ દયા કરી દીજીએ એ, બોધિ બીજ સુપસાય.. જયો.૬
કળશ
ઈહ તરણ તારણ સુગતિ કારણ, દુઃખ નિવારણ જગ જ્યો,
શ્રી વીર જિનવર ચરણ ઘુણતાં, અધિક મન ઉલટ થયો-૧ શ્રી વિજય દેવસૂરીંદ પટધર, તીરથ જંગમ એણી જગે,
તપગચ્છપતિ શ્રી વિજયપ્રભસૂરિ, સૂરિ તેજ ઝગમગે-૨ શ્રી હીરવિજયસૂરિશિષ્ય વાચક, કીર્તિવિજય સુરગુરૂ સમો,
તસ શિષ્ય વાચક વિનય વિજયે, થુણ્યો જિન ચોવીશમો-૩ સય સત્તર સંવત ઓગણત્રીશે, રહી રાંદેર ચોમાસએ,
વિજય દશમી વિજય કારણ, કીઓ ગુણ અભ્યાસએ.૪ નર ભવ આરાધન સિદ્ધિ સાધન, સુકૃત લીલ વિલાસએ,
નિર્જરા હેતે સ્તવન રચીયું, નામે પુણ્ય પ્રકાશ એ. પ (આ સ્તવન અર્થ સાથે વારંવાર કહેવું)
(પૂ. માણિક્યસિંહસૂરિજી રચિત પણ આવી રચના છે જેમાં દશે અધિકાર લીધા છે. કેટલાક અધિકારો પૂન્યપ્રકાશના સ્તવન કરતા વધારે સ્ફુટ છે. તે સિવાય પાસચંદ મુનિની આરાધના નામે કૃતિ પણ છપાવેલ છે તેમાં ૧૬ અધિકાર લીધા છે.)
સમાધિ માટે શ્રાવક-શ્રાવિકાએ સંથારા પોરિષિ સૂત્રનો નિત્ય અભ્યાસ કરવો જોઈએ.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
સંથારા પોરિષિ સૂત્ર
૧૫૯
નિસીહિ નિસીહિ નિસીહિ
નમો ખમાસમણાણું ગોયમાઈણં મહામુણિણ (આ પાઠ તથા નવકાર, કરેમિ ભંતે ! નો ત્રણવાર ઉચ્ચાર) અણુજાહ જિòિજ્જા !
અણુજાણહ પરમગુરુ !, ગુરુ ગુણ રયણેહિં મંડિય સરીરા || બહુ-પડિપુત્રા, પોરિસી, રાઈઅ સંથારએ ઠામિ ||૧|| અણુજા સંથાર બાહુવહાણેણ વામપાસે ।। કુક્કુડી પાય પસારણ અંતરંત પમજ્જએ ભૂમિ ॥૨॥ સંકોઈઅ સડાંસા, ઉતે ય કાય પડિલેહા ।। દવાઈ ઉવઓગં, ઊસાસ નિરુંભણાલોએ ।।૩।। જઈ મે ટુજ્જ પમાઓ, ઈમમ્સ દેહસ્લિમાઈ રયણીએ ।। આહારમુવહિ દેહં, સવ્વ તિવિહેણ વોસિરિઅં ॥૪॥ ચત્તારિ મંગલ અરિહંતા મંગલં, સિદ્ધા મંગલં, સાહ્ મંગલં કેવલિપત્તો ધમ્મો મંગલં ||4|| ચત્તારિ લોગુત્તમા અરિહંતા લોગુત્તમા, સિદ્ધા લોગુત્તમા; સાહૂઁ લોગુત્તમા, કેવલિપન્નત્તો ધમ્મો લોગુત્તમો ।।૬।।
ચત્તારિ સરણ પવજ્જામિ અરિહંતે સરણ પવજ્જામિ, સિધ્ધે સરણં પવજ્જામિ, સારૂં સરણં પવજ્ઝામિ, કેવલિપત્રતં ધમ્મ સરણ પવામિ ગા પાણાઈવાયમલિ,ચોરિક્યું મેહુણં દવિણમુચ્યું।।
કોઠું મારૂં મારું, લોભ પિજ્યું તહા દોરું ।। કલė અભ્ભા, પેસુત્રં રઈ-અરઈ સમાઉત્તે ।। પરપરિવાય માયામોસં મિચ્છત્તસલ્લ ચ len વોસિરિસ ઈમાઈ મુખ મગ્ન સંસર્ગ વિગ્ધ ભૂઆઈ || દુર્ગાઈનિબંધણાઈ, અટ્ઠારસ પાવઠાણાઈ ||૧૦|ા
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
સંથારા પોરિશી સૂત્ર
એગોડવું નલ્થિ મે કોઈ, નાહમસ્સ કસ્સઈ છે. એવું અદણમાણસો, અપ્રાણમણસાસએ I૧૧ાા એગો મે સાસઓ અપ્પા, નાણદંસણસંજુઓ | સેસા મે બાહિરા ભાવા, સર્વે સંજોગલક્ષ્મણા ૧રા સંજોગમૂલા જીવેણ, પત્તા દુકખપરંપરા છે. તષ્ઠા સંજોગસંબંધ, સવ્વ તિવિહેણ વોસિરિયે ૧૩
અરિહંતો મહ દેવો, જાવજજીવ સુસાહૂણો ગુરુણો | જિણપત તત્ત, ઈય સમ્મત મએ ગતિય ૧૪
આ ચોદમી ગાથા ત્રણ વાર કહેવી, પછી સાત નવકાર ગણવા. પછી નીચેની ત્રણ ગાથા કહેવી.
ખમિઆ ખમાવિઅ, મઈ ખમિત સવહ જીવનિકાય છે. સિદ્ધહ સાખ આલોયણહ, મુજ્જફ વઈર ન ભાવ II૧૫ના સવ્વ જીવા કમ્યવસ, ચઉદહ રાજ ભમંત છે. તે મે સવ ખમાવિઆ, મુજવિ તેહ ખમંત ૧૬ાા. જં જં મહેણ બદ્ધ, જં જં વાયાએ ભાસિયં પાવું
જં જં કાણું કર્યું, મિચ્છા મિ દુક્કડ તસ્સ I૧ી ગાથાર્થ :- નિષેધ : નિષેધઃ નિષેધ ગૌતમાદિ મહા ક્ષમાશ્રમણ મુનિઓને નમસ્કાર હો, હે યેષ્ઠ આર્યો ! અનુજ્ઞા આપો – હે મોટા ગુણો રૂપી રત્નો વડે શોભાયમાન શરીરવાળા ! પરમ ગુરુઓ ! અનુજ્ઞા આપો - પોરિષી બહુ પ્રકારે પૂરી થયેલ છે. રાત્રિ સંબંધી સંથારામાં સ્થિર થાઉં ? ૧
હાથને ઓશીકે ડાબે પડખે અને કુકડીની માફક પગ ઉંચા પસારીને સુઈ ન શકાય, તો ભૂમિ પ્રમાર્જીને સંથારો પાથરી સુવાની અનુજ્ઞા આપો. ૨
સંદેશક સ્થાનો સંકોચવા, પડખું ફરતાં શરીર પડિલેહવું. (જાગતાં) દ્રવ્યાદિનો વિચાર કરવો, દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવથી હું કોણ છું, ક્યાં છું તે વિચારવું. શ્વાસ રોકવો.૩
આ રાતમાં આ દેહ સંબંધી મારું મૃત્યુ થાય. તો આહાર, ઉપાધિ અને શરીર એ સર્વનો ત્રણ પ્રકારે ત્યાગ કરું છું. ચાર મંગળ, અરિહંત ભગવંત મંગળ રૂપ છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાધિ મરણ
૧૬૧
સિદ્ધ ભગવંતો મંગળ રૂપ છે. સાધુ ભગવંતો મંગળ રૂપ છે. અને કેવળી ભગવંતોએ ઉપદેશેલો ધર્મ મંગળ રૂપ છે. આ ચાર મંગળો (સ્વીકારું) છું. ૫
અરિહંત ભગવંતો લોકમાં ઉત્તમ છે. સિદ્ધ ભગવંતો લોકમાં ઉત્તમ છે, સાધુ ભગવંતો લોકમાં ઉત્તમ છે, અને કેવલી ભગવંતોએ ઉપદેશેલો ધર્મ લોકમાં ઉત્તમ છે, એમ ચાર લોકમાં અનન્ય ઉત્તમોને સ્વીકારું છું.) ૬
અરિહંત ભગવંતોનું શરણ સ્વીકારું છું. સિદ્ધ ભગવંતોનું શરણ સ્વીકારું છું. સાધુ ભગવંતોનું શરણ સ્વીકારું છું, કેવળી ભગવંતોએ ઉપદેશેલા ધર્મનું શરણ સ્વીકારું છું. એમ ચાર શરણો સ્વીકારું છું. ૭
પ્રાણાતિપાત જુઠ ચોરીઃ મૈથુનઃ પરિગ્રહ ક્રોધઃ માનઃ માયાઃ લોભઃ રાગ દ્વેષઃ ૮
કલહ અભ્યાખ્યાનઃ પશુન્યઃ રતિ અને અરતિ પરનિંદાઃ માયા-મૃષાવાદ: અને મિથ્યાત્વ શલ્યઃ ૯
મોક્ષ માર્ગના સંજોગોમાં વિદનભૂત અને દુર્ગતિના કારણભૂત – આ અઢાર પાપ સ્થાનકોનો ત્યાગ કરું છું. ૧૦
હું એક જ છું, મારું કોઈ નથી, હું પણ કોઈનો નથી.” એ પ્રકારે દીનતા વિના ઉત્સાહવાળા મનવાળા થઈને આત્માને સમજાવવોઃ ૧૧
જ્ઞાન અને દર્શન યુક્ત મારો આત્મા શાશ્વત અને એકલો જ છે. તે સિવાયના માત્ર સંજોગથી ઉત્પન્ન થયેલા મારા, ગણાતા સર્વ ભાવો, સંબંધો પદાર્થો વિગેરે બાહ્ય છે. ૧૨
જીવને સંજોગોથી દુઃખ પરંપરા પ્રાપ્ત થાય છે માટે મન, વચન, કાયાથી સર્વ સંજોગો, સંબંધોનો ત્યાગ કરું છું. ૧૩
અરિહંત ભગવાન્ મારા દેવ છે, પંચ મહાવ્રતધારી સાધુઓ મારા ગુરૂઓ છે અને જિનેશ્વર ભગવંતોએ ઉપદેશેલું તત્ત્વ છે એ પ્રમાણે સમ્યકત્વ મેં સ્વીકાર્યું છે. ૧૪
ક્ષમા આપવી અને ક્ષમા માંગવી ૧ સર્વ જીવ નિકાયો મારા ઉપર ક્ષમા કરો. ૨ અને સિદ્ધ ભગવંતોની સાક્ષીએ હું આલોચના કરું છું કે મારે કોઈનીયે સાથે વૈરભાવ નથી. ૧૫
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 સંથારા પોરિશી સૂત્ર કર્મને વશ થઈને સર્વ જીવો ચૌદ રાજલોકમાં રખડે છે. તે સર્વને હું ક્ષમા આપું છું, અને તેઓ પણ મારા ઉપર ક્ષમા કરે. 16 જે જે પાપ કર્મ મેં મનથી કર્યું હોય, વચનથી બોલ્યો હોઉં કે કાયાથી કર્યું હોય તે દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ. અર્થાત્ તે તે દુષીત આત્મભાવ નાશ પામો અને મનથી સારું વિચારનાર, વાણીથી સારું બોલનાર, કાયાથી સ્વ-પર હિતકારક પ્રવૃત્તિ કરનાર બનું. 17