Book Title: Jain Hiteshi
Author(s): 
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010718/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niloka sAhitya, itihANa, samAja aura mAsikapatra / T tv. " Heavensumhaswamanhimascineminarunai 10 Ladhe aminacumeremosamitraa yA . A .. . 415 pAyakilAvanakA umA uhada kAnA caahiye| nikI samasyA .. - A ": " . in 454 E . -Pape SENA 5 " ? Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keshr| kAzmIrakI kezara jagatprasiddha hai| naI phasalakI umdA kezara zIghra maMgAye / dara 1) tolA / ' manakI maalaayeN| bhUtakI mAlA jApa deneke lie sabase acchI samajhI jAtI hai| jina bhAiyoMko sUtakI mAlAoMkI jarUrata hove hamase mNgaaveN| hara . vakta taiyAra rahatI hai / dara eka rupayemeM daza mAlA / milanekA patA jainagrantharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga po0 giragAva, bambaI / phUloMkA gucchaa| sampAdaka-nAhitIsampAdaka nAthUrAma premii| maMdhyA 130 mA cahiyoM / mUlya 15) hama gucchemeM upalA, vIraparIkSA, kuNAla, vinitrasvayavara, madhumaga, ziSyaparIkSA, apagaminA, jayagAlA, kankA , jayagatI aura praNazodha ye 11 puSa hai| pratyeka pu-pakI mugandhi, saundarya aura mAdhuyase Apa guma ho jaayeNge| hinlImeM gaNDa-upanyAsoM yA galorA yaha sottama maMmA prakAzita huA hai| pratyeka kahAnI Farm gandara aura manoraMjanAnIhI zikSAprada bhI hai| ina hAniyAgAra palka sAnimA pAle janahitamAMga bhI prakAzita ho. sAmIprani bhrngaaie| mananara, hindI grandharatnAkara kAryAlaya, havAma mo. girgaar-vaan| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainhitaissii| zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAtsarvajJanAthasya zAsanaM jinazAsanam // 10 vA~ bhAga] kArtika, zrI0 vI0ni0 saM0 2440 // 1 lA aMka - vidyArthIke jIvanakA kyA uddezya honA cAhie ? jina logoMne manuSyake jIvana para vicAra kiyA hai ve saba isa bAtapara sahamata hai ki bahudhA manuSya kisI vastukI icchA karake usake lie udyoga karate haiM kintu pariNAma usake viparIta hotA hai| kyoMki prakRtikI koI zakti aisI nahIM jo pUrI taraha hamAre AdhIna ho bahutasI aisI zaktiyoM hai jo lagAtAra apanA kArya kie jAtI haiM parantu kabhI kabhI hamAre kAmoMmeM bAdhA DAla detI hai| isa kAraNase kabhI kabhI jisa kAmake lie manuSya udyoga karatA hai usIke viparIta pariNAma dRSTigocara hotA hai| yahI cIja hai, jisane daiva, bhAgya, aura lAcArIke khayAlako logoMke diloMmeM dRDhatAke sAtha biThA diyA hai| jitanI hI logoMko apane irAdoM aura kAmoMmeM saphalatA hotI jAtI hai utanA hI unakA utsAha aura kAryasampAdanakA zauka bar3hatA jAtA hai| mAnavI zakti aura buddhi para unako eka prakArakA bharosA hotA / jAtA hai aura unakA jIvana saMsArake anurUpa hotA jAtA hai| parantu Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba kAmoM meM hAni para hAni hotI hai, udyoga aura parizrama apanA phala nahIM dikhAte yA yaha ki manuSya aisI bAtoMke lie udyoga karatA hai jinakA prApta karanA sambhava nahIM, to apanI zakti aura mAnavI buddhi para bharosA kama hote hote usako isa bAtakA zraddhAna ho jAtA hai ki manuSya eka kalake samAna hai| apanI orase adhika udyoga aura parizrama karanA vyartha hai / vaha bhAgyakA upAsaka hokara ekAntavAsa karane lagatA hai aura yA to jIvanakI kaThinAIyoko satoSapUrvaka sahana karatA hai yA bhAgyako ulahanA detA hai| udyoga aura parizrama usake lie aise zabda haiM jinakA manuSyase kucha sambandha nahIM / jaba yaha vicAra jAtike ucca puruSoke diloMpara adhikAra kara letA hai taba logoMkI mAnasika aura mastakasambandhI unnatime zithilatA paidA ho jAtI hai / jIvanakI ghaTanAose unheM kucha ruci nahIM rahatI / saMsArase unako itanA bhI sambandha nahIM rahatA jitanA jyotiSiyokA tArAgaNake bhramaNase rahatA hai| yadi pUrNa udyoga karane para bhI nirAzA ho jAtI hai to uttama manuSya to eka prakArakI nidrAme aceta rahate hai-unakA dUsaroM para . kucha asara nahIM paDatA aura yadi par3atA hai to kevala itanA hI ki aura loga bhI unake samAna dhyAnastha honA cAhate haiN| haoN, sAdhAraNa manuSya jo na to tattvajJAnI haiM aura na jagatake rahasyase paricita hai. saMsArika kAryoM meM lage rahate hai aura unakI dUradarzitA aura unakA sAhasa jo kucha ho kevala itanA hI hai ki jo kucha unake bApadAdA karate Ae hai dhIre dhIre avakAza milane para unhIM kAmoMko kie jaaeN| jagatakI gatiko ve sthira samajhate haiM / burAI, bhalAI, puNya, pApa, dharma, adharma Adi unakI saba cIje eka sthAna para khar3I rahatI haiM / aMtara Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala itanA hotA hai ki cUMki ve koI kriyA nahIM karate isa kAraNa unakI saba cIjeM sar3atI jAtI hai aura unakI dazA dhIre dhIre kharAba hotI jAtI hai| __yahI vicAra navayuvakoM para bhinna bhinna prabhAva DAlatA hai| unake nikaTa bhI uttama saMkalpa aura dRDha vicAra nirarthaka vastue~ haiM / ataeva ve vartamAna samayako hI dhanya samajhate hai / na ve kisI dharmakA pAlana karate haiM, na jJAna aura siddhAntakA unapara zAsana hai aura na ve kisI rItirivAjako mAnate haiN| ataeva na to unake jIvanakA koI uddezya hotA hai aura na unakA koI Adarza hotA hai jo sadaiva unake sammukha rahe / jo bAta kisI samaya unake manameM AI, cAhe vaha sacaritratAke anusAra acchI ho cAhe burI, saMsArako upayogI ho athavA hAnikAraka, ucita ho athavA anucita, ve use tatkAla kara DAlate haiN| usake pariNAmapara vicAra karanA to bar3I bAta hai, ve yaha bhI nahIM jAnate ki, pariNAma koI vastu bhI hai yA nhiiN| nindya purupoMpara isa vicArakA yaha prabhAva par3atA hai ki ve apanI dazAke sudhAraneko eka vyartha bAta samajhakara kevala apane jIvanako sukha cainase vitAnA cAhate haiN| unakI rAyame zramase aura dhIre dhIre apane kartavyakA pAlana karanese kaSTake sivA aura kucha phala nahIM hotaa| icchita padArthokI prAptike lie jo mArga unheM sabase sarala jAna paDatA hai ve use hI grahaNa karate hai / garaja yaha ki zrama aura udyogase uttama aura upayogI phala prApta karanekA vicAra jisa samaya manuSyoM ke diloMmeMse nikala jAtA hai usa samaya jo pariNAma hotA hai vaha baDese lekara choTe taka sabake lie hAnikAraka hai| manuSya eka vicitra kalakI taraha cala rahA hai, isa vicArake anusAra kArya karanese vAstavameM manuSya eka vicitra kala ho jAtA hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu isameM bhI sadeha nahIM ki usake manakI inchAe, usake dilakI umageM, sudhAra aura unnatike vicAra, dUsarokA dukha dUra karanekI abhilApA, Adara, sanmAna athavA dhanaprAptikI AzAeM saba ghulakara naSTa ho jAtI haiN| asaphalatA usake manako murajhAkara mAnavI udyogako nirarthaka siddha karatI hai| isI bhAvako kaviyoM aura buddhimAnoMne saikar3oM sthAnoMpara bar3I uttamatAse puSTa kiyA hai| aisI hI nirAzA prAyaH una logoMko hotI hai jo apanI satAnako, apane sambandhiyoMko athavA apanI jAtiko eka abhiprAyase zikSA dilavAnA cAhate haiM paratu jo pariNAma hotA hai vaha yadi viparIta nahIM to usase bhinna avazya hotA hai / kucha loga apane baccoMko kevala isa lie zikSA dilAte hai ki ve dharmazAstra par3hakara baDe dharmajJa aura dhArmika netA ho jAe~: parantu kabhI kabhI aisA bhI hotA hai ki ve bAlaka bar3e hokara mahAn dhUrta aura pApI nikalate hai / bahutase manupya apanI saMtAnako a~garejI isalie par3hAte hai ki lar3akA, par3ha likhakara rupayA paidA karegA aura mA vApakI sahAyatA karegA; kintu pariNAma yaha hotA hai ki vaha unakI sahAyatA to kyA karegA ulTA kabhI kabhI svaya unapara bhAra ho jAtA hai| kisI kisI kI yaha icchA hotI hai ki mere laDake a~garejI par3ha leM jisase unakI a~garejo taka gati ho jAe aura unake sahArese hamArA gharAnA unnati kare; parantu sambhava hai ki laDakeko isa prakArake vyavahArase ghRNA ho jAe / hamAre isa bAtake kahanekA abhiprAya yaha hai ki jo uddezya mAtApitA athavA adhyApaka yA zikSApremI zikSAse rakhate haiM vaha bahuta kama siddha hotA hai| vAstavame vaha uddezya zikSAkA honA hI na caahie| isameM saMdeha nahIM ki pratyeka manuSyakA zikSA dilAnese koI mukhya abhiprAya jarUra hotA hai| eka Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAlatake lie paDhatA hai, dUsarA DAkTarIke lie, tIsarA adhyApakAMke lie, cauthA jA~dArIkA prabandha karanA cAhatA hai, pA~cavA~ apanI zikSAse vyApAra meM lAbha uThAnA cAhatA hai| aise hI aura bahutase kAma haiM / janasAdhAraNakA yahI vicAra hai ki vidyArthIke jIvanakA yahI uddezya hai ki vaha adhika dhana aura mAna prApta kare / yaha uddezya prArambhase vidyArthIke itanA sanmukha nahIM rahatA jitanA usake mAtA pitaake| aba prazna yaha hai ki AjIvikAkA prApta karanA vidyArthIke jIvanakA uddezya honA cAhie yA nahIM ? isameM saMdeha nahIM ki vidyArthIko paDhate samaya yaha khayAla bahuta kama hotA hai ki jo kucha mai par3hatA hU~ athavA sIkhatA socatA yA likhatA hU~ usakA asalI abhiprAya yaha hai ki mere ghara itanA sonA caoNdI ho jAe athavA itanA mAla asabAba jamA ho jAe; parantu mAtApitAke diloMmeM isakA vicAra zurUse maujUda rahatA hai / isakA kAraNa yaha nahIM ki ve svArthI athavA lobhI hai| sambhava hai ki kisI dazAmeM yaha bAta ho; kiMtu prAyaH aisA hotA hai ki javAna bUDhoMkI apekSA, puruSa striyoMkI apekSA aura dhanavAna nirdhanokI apekSA adhika svArthI hote hai aura apane thor3e sukhake lie dUsaroMke adhika sukhakI kucha paravA nahIM krte| kintu isakA kAraNa yaha haiM ki unhoMne saMsArame atyaMta zokaprada anubhavake pazcAt rupayekA mUlya aura sAsArika dhanakI AvazyakatAko samajhA hai | ve jAnate hai ki sabase jyAdaha jarUrI cIja daulata / hai isake vinA kyA vidyA, kyA dharma, kyA uttama vicAra, kyA zubha saMkalpa saba tuccha hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve yaha bhI dekhate hai ki aneka vyakti jo kala unake samAna the, vidyAke kAraNa dina dina dhana aura sanmAnameM unase Age baDhate cale jAte haiN| isalie ve bhI socate haiM ki jisa lAbhase arthAt zikSAse hama vaMcita rahe haiM, hamArI santAna usase vaMcita na rahe / unako AzA hai ki vidyAkI kRpAse hamAre putra bhI jagatarUpa nATakazAlAme bahutoMko dhakela kara Age baDha jaaveNge| isI kAraNa jaba zikSAse koI yathocita Arthika lAbha nahIM hotA to aise mAtApitAoMko jo nirAzA hotI hai vaha svAbhAvika hai aura isa kAraNa unapara dUSaNa lagAnA aura unako tuccha svArthI kahanA asabhyatA hI nahIM kintu mUrkhatA bhI hai| ataeva pratyeka vidyArthIkA kartavya hai ki yadi usake kuTumbakA pAlanapoSaNa usapara nirbhara hai aura mAtApitAko usI sahArekI AzA hai, to jisa yogya rItise ho sake unakA aura apanA nirvAha karanekA udyoga kre| isake sivA yaha kahanA bhI ThIka hai ki pratyeka vyaktikI Arthika unnatise sampUrNa samAjakI unnati hotI hai / yadyapi AjIvikAkI khoja karanA usakA kartavya hai kintu vidyArthI honeke kAraNa kevala dhana prApta karane athavA AjIvikAkI khoja karaneko jIvanakA uddezya banAnA vidyArthIkA hI nahIM kintu manuSyakA bhI anAdara hai| vicAra kIjie ki Ajakala jagatmeM vidyAkA kitanA Andolana hai| kitane zAstroMkI pratidina racanA hotI hai| kauna kaunase siddhAntoMkA mahatva sthApita hotA jAtA hai| yadi ina tamAma bAtoMkA kAraNa dhanaprApti hI hai to dhikkAra hai ! usa vidyArthIkI dazA zocanIya hai jo mAgha aura kAgdiAsake grayoMkA avalokana karatA hai, sAdI athavA umarakhyAmake ucca vicAroMko dRSTike sAmane rakhatA hai, zeksapiyarake nATakoM milTanakI ojasvinI kavitAoM, akalAtUna aura keMTake siddhAtoMse Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAbha uThA rahA hai parantu inake sAtha hI yaha khayAla karatA jAtA hai ke ina sabakA tAtparya yaha hai ki mere pAsa itane rupaye Ae~ge, maiM acche acche kapar3e pahanU~gA, gADIpara savAra hoU~gA aura uccAdhikAriyose hAtha milaauuNgaa| yadi koI manuSya aisA nIca aura mUrkha ho jo aise vicAra rakhatA ho to usako isake sivA aura kyA kaha sakate hai ki re mUrkha, tU tola liyA gayA, tU vajanameM kama niklaa| sAra yaha hai ki dhanaprAptike lie apane jIvanako arpaNa kara denA tuccha uddezya hai / vidyArthIkA yaha uddezya kadApi na honA caahie| dhana prApta karanA eka aisA kAma hai ki isapara bahutasI vyaktioMkA sukha aura AjIvikA nirbhara hai| ataeva yadi kevala apane sambandhiyoMke lAbhake lie AvazyakatAse avika bhI dhanaprApta kiyA jAe to prazaMsanIya hai kintu saba cIjoko chor3akara dhanako hI apanA rakSaka tathA ArAdhyadeva samajhanA eka prakArakA pApa hai| . jisa taraha dhana prApta karanA vidyArthIke jIvanakA uddezya nahIM ho sakatA, usI taraha bhogavilAsokI prApti karanA bhI usakA uddezya na honA caahie| inase pRthak rahanA hI usakA sarvopari dharma hai| yadi koI aisI vastu hai jo vidyArthIke sAtha kadApi nahIM rahanI cAhie to vaha bhogavilAsakI icchA hai| yaha inchA dekhane meM bilakula mAmUlI jAna par3atI hai kintu yaha eka aisI jar3a hai jisakI zAkhA oMse asaMkhyAta avaguNa nitya nikalate hai| maiM nahIM samajhatA ki loga kisa kAraNase isa vAtako sambhava samajhate haiM ki vidyArthIke sAtha sAtha ArAma-taltrI bhI raha sakatI hai| pratyeka manuSyake jIvana ke lie aura vizeSa kara vidyArthIke lie ArAmatallIse bar3hakara koI hAnikAraka vastu nhiiN| ArAmatalbI adhikatara dhanadhAnoMke putroMmeM pAI jAtI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| isakA pariNAma kevala yaha hI nahIM hotA ki manuSya vidyA prApta nahIM kara sakatA kiMtu aura bahutasI bAtoMmeM asaphalIbhUta hotA hai| vaha prAyaH khAnepIne aura rahanesahanemeM dUsarose bar3ha car3hakara kharca karatA hai aura rAtadina apane yahA~ mUkhoM aura azikSitoMkI maMDalI jor3e rahatA hai| isa maMDalImeM yA to ve loga hote haiM jinako sosAyaTIke niyamoMne AjJA de dI hai ki vinA zrama kiye logoMke rupayeko jisa taraha cAheM kharca kareM aura apane sukhake lie dUsaroMke kaSToMkI kucha bhI ciMtA na kare, yA ve loga hote hai jo nirdhana hai kintu sukhaprAptike liye apavyaya karate haiM, yA ve loga hote haiM jo daridra honepara bhI aise dhanavAnoMkI mUrkhatAse lAbha uThAte hai aura unake saMga rahakara unako burAiyoMmeM dRDha karate jAte haiM / ye tIna prakArake manuSya vidyArthiyoMke samUhase bAhara hai; parantu ye vidyArthI samajhe jAte hai, isa kAraNa inakA inake sAthiyoMpara burA prabhAva par3atA hai| vidyArthiyoMmeM cAhe ve kisI jAti athavA kisI dharmake hoM, dhanavAna hoM, athavA daridrI hoM, bahumUlya rezama makhamalake vastra pahine hoM athavA gAr3hegajIke lapeTe hoM, kisI prakArakA pakSapAta na honA cAhie sabako samAna dRSTise dekhanA yogya hai / dharma, kula, jAti, ghara, sampadAkA kucha bhI vicAra na karanA cAhie / jina vastuoMke abhAva athavA sadbhAvakA vidyArthiyoMke zrama aura udyogase koI sambandha nahI. unake kAraNa kucha vidyArthiyoMkA adhika Adara karanA aura kuchakA kama, yaha ati nindyanIya hai| koI sabhya purupa aisA nahI kara sakatA / kevala do vAteM haiM jo hara samaya aura hara sthAnapara dekhanA cAhie / eka bhalAI aura dUsarI yogyatA 1 ye hI do cIjeM hai jinako misTara varkane kahA hai ki 'hara jagaha var3AI denI caahie|' ataeka Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyArthiyoM meM ina do bAtoke kAraNa to bar3AI chuTAI honA Avazyaka hai| inake vinA vidyArthI meM unnatikI icchA honA kaThina hai; para inake atirikta anya bAtomeM samAnatA honA jarUrI hai| jina logokA isa ora dhyAna nahIM hai ve zikSA aura sabhyatAse aparicita hai| ___abhI taka to hamane una bAtoMkA jikra kiyA hai jinheM vidyArthiyoMko apane jIvanakA uddezya nahIM banAnA cAhie; para ava prazna yaha hai vidyArthIke jIvanakA kyA uddeza honA cAhie / kevala sabhya aura zikSita sRSTimeM hI nahIM kintu, azikSita dezoMmeM bhI vidyArthIkA jIvana eka vizeSa uddezyake lie nirNIta hotA hai / koI vyakti yaha nahIM kaha sakatA ki vidyA kyA vastu hai aura kyA kyA vidyA kisa kisa avasthAme paDhanA yogya hai parantu yaha bAta saba jAnate aura mAnate haiM ki hara prakArako zikSAkA abhiprAya kevala eka hotA hai / vaha mAnavIya unnati hai| mAnavIya unnati koI sandehajanaka bAta nhiiN| aise purupa bahuta kama hoge jinhoMne vaha avasthA na dekhI hogI jaba kisaki ghara putra utpanna hotA hai to mAtApitAke manameM akathanIya apAra Ananda hotA hai; parantu itanA prema honepara bhI ve bahuta thor3I hI avasthAmeM usapara jIvanakA bhAra DAla dete hai / hamAre dezameM to 3, 4 varSakI umarameM hI unheM pAThazAlAdime biThA dete haiN| yadyapi aisI avasthA meM zikSA denA atyanta hAnikara hai| kamase kama 6,7 varSa taka ghara hI dhIre dhIre mAtApitA dvArA zikSA honI cAhie; kintu isase itanA avazya jAna paDatA hai ki mAtApitAkI yaha icchA hotI hai ki yathAsambhava unakI santAnakI dazA acchI ho| isa kAraNase maine kahA hai ki zikSAkA abhiprAya sadA unnata hotA hai| cAhe yaha zikSA skUlameM dI jAe, cAhe pAThazAlAmeM aura cAhe gharapara / ataeva vidyArthIke jIvanakA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhya uddezya yaha honA cAhie ki pratidina apanI mAnasika aura mastakasambandhI zaktimeM vRddhi kare / parantu pratyeka manuSyake adhikArameM yaha bAta nahIM hai ki vaha bar3A vidvAn, tattvavettA athavA zikSaka ho| sasArake aura bahutase kArya bhI hai jinake karanemeM usake samayakA padA bhAga vyaya hogA; parantu apanI dazA sudhAranekA aisA kAma he jisako manuSya hara samaya pUrA kara sakatA hai| hA~, yaha jarUra hai ki koI vidyArthI apanI dazAko nahIM sudhAra sakatA aura na dUsaroMpara usakA koI uttama prabhAva hI par3a sakatA hai jabataka ki vaha dRDhatAka sAtha isa -bAtakA udyoga na kare ki jIvanakI kaThinAiyoMmeM apane caritrako banAe rakyU~ aura apane kartavyakA bhalI bhA~ti pAlana karatA rhuuN| una manuSyoMko vidyArthI sajJA kadApi nahIM dI jA sakatI jo gambhIratAse apane kartavyakA pAlana nahIM karate aura apane samanyako eka amUlya dhana samajhaneke badale vyartha kAryoM meM kharca karate hai| yadi vidyArthI apane chichorapana, asabhyatA aura Alasa Adi dhurI / vAsanAoMko dhIre dhIre dRDhatAke sAtha dUra na kare aura AzA yaha rakkhe ki jyoM jyoM samaya baDhatA jAyagA merI dazA sudharatI jAyagI to vaha usa kisAnake sadRza haiM ki jo khetameM kATe aura ghAsa botA hai aura AzA rakhatA hai ki Apa hI Apa uttama phala usameM phala aaeNge| . bahutase loga haiM jinako na apane kartavyakA vicAra hai, na ve mAnasika athavA mastakasambandhI unnati karate haiM aura na unameM ve uttama guNa haiM jinase manuSya manuSya kahalAneke yogya hote haiN| unakA vidyAprApti athavA unnatikI abhilASA karanA mAtApitAke lie eka dhokhA hai, sosAyaTIkA eka aparAdha hai aura dezake lie hAnikara hai| jo nava Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvaka bajAe isake ki jI tor3akara parizramake aura svAdhyAyAdimeM apane samayake uttama bhAgako vyaya kare apanA samaya kevala khelakUda aura bhogavilAsameM vyaya kara dete haiM ve apane hI lie hAnikara nahI, kitu adhikatara unake lie hote haiM jo besamajha hote hai aura alpAvasthA yA alpabuddhike kAraNa saralamArgako grahaNa kara lete haiN| unameM vicArazakti nahIM hotii| isakAraNa sarva sAdhAraNa aura vesamajha loga jina kAmoMko prasiddhi aura pratiSThAkA kAraNa samajhate hai unakA hI ye vidyArthI anukaraNa karate hai| ataeva saccaritratA aura yogyatAkA uttama Adarza sthApita karanA, apane sAthiyoMke sudhArakI cintA karanA aura jIvanake asakhyAta kaSTo aura duHkhoMkA vIratAse sAmanA karanA aisA kAma hai jisakA pariNAma karanevAleke lie kucha vizeSa lAbhadAyaka nahIM hotaa| jo manuSya vicArazIla haiM ve to sadA usakA Adara karate haiM parantu jo vetamajha haiM unameM jitanI buddhi aura jJAna bar3hatA jAtA hai utanI hI aise manuSyoMkI pratiSThA baDhatI. jAtI hai| yadi jana sAdhAraNa aura avivekI puruSa usake kAmoMko na samajheM aura isa lie use kaSTa deM athavA usakA virodha kareM to usase dukhI honA eka avaguNa hai / jina manuSyoMkI sammati AdaraNIya hai unakI dRSTimeM tuccha honA hI vAstavameM zokaprada hai, kintu jo manuSya uttama guNa aura uccAvasthAke jIvanase aparicita haiM unakI dRSTimeM burA honA acchA honekI dalIla hai| . zAyada mahAtmA sukarAtakA kathana hai aura sToka sampradAyake vidvAn bhI isakA pAlana karate the ki rAtriko sote samaya dina bharake kAmoMpara dRSTi DAlanI cAhie aura bure kAmo va anche kAmoMkI parIkSA karanI caahie| yahI svabhAvakA bar3A saMzodhana hai / sArAza, vidyArthIkA jIvana Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka sIr3hIke samAna hai jisapara vaha prati dina car3hatA hai / ataeva jo manuSya isa sIr3hI para nahIM car3hatA vaha vidyArthI nahIM hai| kabhI kabhI vidyArthiyoMko yaha bAdhA bhI hotI hai ki jo loga unakI dazAke nirIkSaka aura unakI zikSAke uttaradAtA hai ve aisI bAtoMko pasada karate hai jinase vidyAkA vAstavika tAtparya nahIM nikalatA / ve una . vAtoMko nApasaMda karate hai jinase vidyArthiyoM meM asalI yogyatA prApta hotI hai| aisI dazAme yaha kAma atyanta dRDhatA aura vIratAkA hai ki manuSya apane vicAroM para sthira rahe / use cAhie ki apanI sammatiko dUsarokI icchAke AdhIna na kare aura jo bAta usane acchI taraha vicAra kara sthira kara lI hai use apanese vaDe Adamiyoko khuza karaneke lie tyAga na kre| pahale kahA hai ki vidyArthI usa samaya taka unnati nahIM kara sakatA jaba taka usameM vicArazakti aura gambhIratA paidA na ho / jIvanake vartamAna abhyAsa manuSyake zeSa jIvana para baDA prabhAva DAlate haiN| yadi vidyArthIkI dRSTi dIrgha aura vicAra ucca na hoM to vaha bhI lAkhoM manuSyoM ke samAna pazuvat jIvana vyatIta karegA aura zikSAse usake jIvana para kucha prabhAva na par3egA; balki yaha kahanA cAhie ki vaha zikSAse vacita rhegaa| hama pUrvameM kaha Ae hai ki vAstavameM vidyAkA yaha abhiprAya hai ki manuSya isa vAtako bhalI bhaoNti samajha le ki mujhe kisa prakAra apanA jIvana vyatIta karanA hai| una tamAma kaThinAiyoMke sAmanA karanekI zakti usameM paidA honI cAhie jo pratyeka manu ke sAmane haiN| jo sambandha usako apane kuTumbiyoM sambandhiyoM, jAti yA par3osiyoMse hai usakI pUrtimeM yadi use saphalatA na huI arthAta svArtha athavA ajJAnatAke kAraNa yadi vaha apane kartavyakA pAlana na kA to usakI zikSA apUrNa hai, vaha asabhya hai aura usakA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana vyartha hai| yadi usane yaha samajhA ki maiM kucha nahIM kara sakatA to vaha kucha bhI na kara sakegA; kintu yadi vaha apanA kartavyapAlana karaneke lie tatpara ho to usa kAmameM avazya use saphalatA hogii| - garaja yaha ki vidyArthIke jIvanake kArya bar3e kaThina haiN| usase AzA kI jAtI hai ki vaha parizrama aura udyogase vidyopArjana kare, apanemeM vicArazakti utpanna kare aura manuSyake svabhAvase bhalI bhaoNti paricita ho| kevala yaha hI nahIM hai, kiMta apane vicAroMse una mAnavIya guNoko prApta kare jinakA prApta karanA pratyeka manuSyake lie sambhava hai| bahutasI vyartha bAtoMko jinakI alpAvasthAke kAraNa icchA hotI hai eka haddataka rokanA par3atA hai| sabhyatA aura saccaritratAke niyamoMkA pAlana karanA sabake lie Avazyaka hai, parantu usase AzA kI jAtI hai ki zikSAkI kRpAse usameM usake pUrvajoMkI apekSA adhikatara gambhIratA paidA ho aura vaha ucita kArya kre| vidyArthiyo, tumase yaha bhI AzA kI jAtI hai ki jaba saMsArika kAryoMke karanekA tumako avasara mile to tuma pUrNa svataMtratA aura dRr3hatAse apane uttama vicArokA prakAza kro| jo Aja vidyArthI hai vaha kalako eka purAdhikArI hogaa| yadi usako Atmonnati athavA samAjonnatikI cintA na hogI to usameM aura saMkucita hRdayavAle azikSita manuSyoMmeM kucha bhI bheda na hogaa| sampUrNa samAja usakI ora TakaTakI baoNdhakara dekha rahA hai| bhAvI AzAe~ usapara nirbhara hai| lAkhoM karor3o jIva jo nAnAprakArake .. asahya duHkha saha rahe hai aura jinako apanI unnati karanekA koI avasara nahIM milatA, ve hAtha joDakara usase prArthanA kara rahe haiM ki 'usa karttavyakA pAlana kara jo eka bhAgyazAlI bhrAtAke sirapara anya Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dukhI janoMkI sahAyatA karanekA hotA hai| yaha vidyArthI sahayI upAya karatA hai ki yaha voza usaparase uThA liyA jaaye| AjIvikAkI cintAkA bahAnA bhI karatA hai; parantu acchI taraha jAnatA hai ki kaisA hI parizrama manuSya karatA ho phira bhI usako sadA samaya minTa sakatA hai ki apanI unnatike sAtha sAtha paronnatike lie bhI thor3A thoDA samaya vyaya kre| vaha parizramase jI curAtA hai aura zikSAkI kaThinAiyoM ke sammukha kAyaratAse sira jhukA detA hai / jaba ratate kahA jAtA hai ki usa AzAko pUrI kyoM nahIM karatA jo usake viSayameM kI gaI thI to yadyapi vaha manameM acchI taraha jAnatA hai ki mene asalI zikSA nahIM pAI kintu apanI ajJAnatAse ina saba AzAoM va vicAroko vyartha samajhakara vaisA hI niruddeza jIvana vyatIta karatA hai jisake sudhArake lie hI zikSA prArambha kI gaI thii| vaha kisI bhASAke burA bhalA likhane par3hane athavA katipaya sarTIphikaToMkI prAptise zikSAkI itizrI mAnatA hai aura sadA yaha udyoga karatA hai ki jisa taraha ho parizrama karake logoko yaha dhokhA de ki merI yogyatA bahuta bar3hI car3hI huI hai| usake Age aura pIche kartavya haiN| yahI kartavya usake dAe~ bAe~ haiN| hara taraphase vaha jakar3A huA hai kintu vaha apane AvazyakIya kAmoMko bhUlanA cAhatA hai aura apanI jajIke toDanekI cintAmeM rahatA hai| antameM isI gaDabar3ame vaha ajJAnatA aura apamAnake bhayaMkara bha~varame gira paDatA hai| usa samaya usako pazavata svataMtratA prApta ho jAtI hai arthAt vaha ajJAnatAke baMdhanameM par3a jAtA hai| parantu mAnavIya svatantratA-jisake artha apane Apako vaza karanA, jIvanake kartavyoMkA pAlana karanA aura sadA Age bar3he jAnA hai-usameMse naSTa ho jAtI hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa vipayameM hamane adhikatara yaha kahA hai ki zikSAkA uddezyA aura usakA abhiprAya yahI honA cAhie ki vaha hamako eka sabhya, suzikSita puruSa banAe-jisase hama apane kartavyapAlanake lie kaTibaddha hoM aura una sarva uttama guNose-jinakA honA manuSyameM sambhava hai-vibhUSita ho| zikSAkA uddezya aura vidyArthIkI dRSTi kevala bahutasI bAtoke saMgraha kara lene aura bahutasI kaThina samasyA oMke hala kara lene taka hI nahIM honA caahie| sArAMza, jo zikSA vidyArthIko manuSya na banAe vaha zikSA kadApi zikSA kahalAnake yogya nahIM hai| jo kucha hamane par3hA aura socA hai tadanusAra karanekI zakti aura kAryatatpara honekA utsAha aura jIvanakI AvazyakatAoMko uttama rItise pUrNa karanekI yogyatAkA honA bhI Avazyaka hai| isa bAtapara jahA~ taka jora diyA jAe thor3A hai| parantu isake sAtha hI yaha bhI na bhUlanA cAhie ki vidyArthI avasthAkA prArambhika aura vAstavika uddezya yahI hai ki hama apanI zaktiko baDhAveM aura uttama vicArose ajJAnatA aura mUrkhatAkA paradA apane Uparase uThA deN| jo manuSya tumase yaha kaheM ki tumako bar3A vidvAn bananekI AvazyakatA nahIM, koI jarUrata nahIM ki tuma kAlijoM aura yUnIvarsiTiyoMse DigariyaoN lekara nikalanekA udyoga karo, kyoM vyarthame pustakoMke kIr3e bana rahe ho ? unakI bAtako zAti aura dhairyake sAtha suna lenA cAhie parantu tumameM jo buddhi hai usase bhI to kAma lo| tumheM socanA cAhie ki ve tumase kyA cAhate hai aura tuma kahA~ taka unakI zikSA mAna sakate ho| ___ Ajakala kucha logokI yaha Adata ho gaI hai ki ve mAnasika aura mastakasambandhI zaktike bar3hAneke viSayame asAvadhAna hI nahIM hai Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu usa asAvadhAnIpara abhimAna bhI karate hai aura hamame yaha AgA karate haiM ki hama bhI unakI prazasA kare / kauna kahatA hai ki hamArA sabhya aura satyapriya bananA vidvAn bananese bhI jyAdaha jambarI nahIM hai ? kauna nahIM jAnatA ki kevala vidyAkI pUrNatAme maMsArika kArya nahIM cala sakate; parantu duhAI paramAtmAkI, aisA vicAra to hamameM paidA na karo jisase hama vidyAko hI tucha dRSTile derAna Tage aura jo vyakti hamase adhika vidvAn aura buddhimAn hai unako sma apanese tuccha samajhane lgeN| isa prakArakI mUrkhatAse kyA lAbha hai? -sabhyatA, suzIlatA Adi uttama guNa eka vidvAn manuSyameM bhI sI AsAnIse paidA ho sakate haiM jaise una manuSyoMmeM jinako ye mahAzaya pasaMda karate haiM balki asalI sabhyatA aura saccaritratA ucca zikSAke binA -eka tarahase asabhava hai| hama yaha sunakara Azcarya kareMge: parantu / vicAra kIjie ki caritrasambandhI guNoMko kauna samajha sakatA hai| kyA vaha vyakti jisakA mastaka vidyA aura tattvoMse zUnya hai ? bhUta avasthAkI ghaTanAoMse kauna purupa zikSA grahaNa kara sakatA hai? itihAsa aura sampatti-zAstrake svAdhyAya karanevAloMne soca vicArake bAda jo phala nizcaya kiyA hai usako jIvanakI dainika ghaTanAoMpara kauna ghaTita kara sakatA hai ? kyA ve jo ina vidyAoMse zUnya hai yA ve jo inase aparicita haiM ? sabase AsAna aura sApha bAta yaha hai ki jaba taka manuSyakA mastaka uccAvasthApara na pahu~ca jAya, taba taka yaha usakI samajhameM nahIM A sktaa| yaha bAta jAnate hue bhI vicAra-zaktikI asAvadhAnI karanA mAno apanI zikSAkI jaDako kATa DAlanA hai| vizeSa kara samAjakI aisI avasthAmeM jisameM hama rahate haiM aura jahA~ vidyonati, buddhi vRddhi abhI prArambhika dazAmeM hI haiM, isa prakArakI zikSAse lAbha kama aura hAni adhika hogii| yaha Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ bhI pratyakSa hai ki eka navayuvakako isa bAtakA samajhA denA ki vaha ati 'uttama puruSa hai ora sAre sadguNa usame ekatrita haiM, kucha kaThina nhiiN| usake jImeM yaha bAta biThA denA ki mastakasambandhI zaktikI bar3hatIke lie parizrama karanA vyartha hai phira bhI vaha apaneko vidyArthiyoMse uttama hI samajhe kucha kaThina nahIM; parantu hamako ucita hai ki hama isa vyartha pAgalapanase bceN| ___ antameM yaha aura kaha denA cAhatA hU~ ki hamako isa bAtakA khayAla rakhanA jarUrI haiM ki jaba hama zikSAse nivRtta ho aura hamArI vidyArthI avasthA samApta ho, usa samaya zikSAkA koI na koI vizeSa phala hamameM avazya pAyA jAnA cAhie jo sAdhAraNa janome na pAyA 'jAya / merA abhiprAya yaha nahIM hai ki zikSita janoMme anya manuSyose koI bhinnatA pratIta ho / yaha to atyanta ghRNita hai| haoN, merI icchA yaha jarUra hai ki hama una manuSyoMkI taraha na ho jAyeM jo dekhaneme uttama zikSA pAye hue hai; parantu unase saMbhASaNa, kIjie, unake pAsa rahie, unake vicAra sunie aura unake abhyAsa aura caritrapara dRSTi DAlie to kaThinAIse unameM aura atyanta saMkucita vicAravAle mUrkha logoMmeM koI bheda hogA / zikSAke pracalita sikkomeM aise khoTe sikke bhI Apako bahuta mileMge, paratu unase zikSA lenI caahie| aise manuSya jinake hRdayoMme uttama vicArone 'praveza hI nahIM kiyA, jinake dilameM asalI zikSAkA mahattva hI sthApita nahIM huA, Apako pratidina mila sakate haiN| hamArI yahI prArthanA-honI cAhie ki hama unake samAna apanI jAtike hAnikara, sadasya na hoM aura zikSAko kalaMkita na kreN|* . . . . . . "dayAcanda goyalIya, vI. e. __ onarevala maulavI khurvAjA gulAmusmakalIna vIM e. elaela vI. kembrija prAija spAkIkara, leMsiDona meDalisTake urdU lekhakA anuvaad|| . . , Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainaitihAsakI durdshaa| Alasya-nidrAmeM soye hue jainiyoMko aba yaha pratIta ho calA hai ki sarvazreSTha jainajAti unnatike zikharase gira kara avanatike gar3heme pahuMca cukI hai| priya badhuo, yadi tumheM apanI prAcIna zreSThatA aura sabhyatAkA bhalIbhA~ti koI anubhava karAve to mujhe dRDha vizvAsa hai ki tuma eka kSaNa bhI isa gar3hemeM par3A rahanA kadApi na sahana kara sakoge; kintu isa avanatike baMdhanako ekadama toDakara unnati-zikharakI ora zaktipUrvaka gamana karaneko utkaThita ho jaaoge| kyA tuma antima tIrthakara zrIvarddhamAna mahAvIrasvAmIkA jIvanacaritra bhUla gaye ? kyA tumako nahIM yAda ki unhoMne svAtmakalyANa, aura prANImAtrake hitake lie kaise kaise kaSTa uThAye the? kyA tumako nahIM mAlUma ki jisa samaya bauddha Adika aneka dharmAvalambI hamako haDapa jAneko kaTibaddha the aura hamArA astitva hI miTA denA cAhate the, usa samaya hamAre AcAryoMne hamAre dharmakI kaise rakSA kI thI aura aneka diggaja vAdiyoMpara vijaya prApta karake jainadharmakI vijaya-patAkA phaharAyI thI? kyA tuma bhUla gaye ki zrIakalaGkadevane bAla-brahmacArI rahakara bauddhoMke yahA~ vidyAdhyayana kiyA aura atame unakA mahattva miTTImeM milA diyA ? kyA tuma zrIjinasenAcAryake pANDityase aparacita ho ? kyA tumane zrIsamatabhadra aura zrImAnatuGgakA nAma nahIM sunA ? kyA zrIrAmacadra sarIkhe dhArmika mahAtmAoMkA prabhAva tumhAre hRdayase sarvathA hI uTha gayA ? kyA tumako avidita hai ki eka aisA bhI samaya thA jaba tumhAre pUrvajoMke prabhAvase jainadharmakA DakA bhAratake eka sirase dUsare sire taka baja rahA thA ? kyA tumheM ina bAtoko manana karate hue bhI yaha pratIta nahIM hotA ki tuma jina mahAtmAoM aura vijJavaroMkI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santAna ho unhIMke nAma para dhabbA lagA rahe ho? kyA tuma aisI avasthAse saMtuSTa ho? . priya bhrAtAo, jarA dRSTi pasAra kara dekho to sahI, ki tumheM sarva sAdhAraNa kyA kaha rahe haiM; tumhAre utkRSTha dharmake viSayame kaisI kaisI kimbadantiyA~ pracalita haiM ? tumhArI hInAvasthAke kAraNa tumhAre viSayameM sarva sAdhAraNakA kaisA mithyA jJAna ho rahA hai ? tumhAre Upara kaise kaise AkSepa ho rahe hai kintu tumhAre kAnoM para jUM taka nahIM regatI / jaba taka tuma bar3e jorake sAtha ina AkSepokA nivAraNa na karoge taba taka yAda rakho ki tuma jainadharmakA mahattva sarva sAdhAraNa para prakaTa karanemeM asamartha rahoge aura ataeva tumhAre bhAI svAtmakalyANa aura vAstavika sukhase vaJcita rhege| yadi tuma vicAra karake dekho to tumako jJAta hogA ki ye AkSepa do prakArake hai; eka to tAttvika jo jainadharmake tattvoM athavA siddhAntoMse sabaMdha rakhate hai aura dUsare aitihAsika jo jainadharmake pracArakoM aura aneka AcAryoM, mahAsmAoM aura rAjA mahArAjAdikoMke samaya, rAjya ityAdise saMbaMdha rakhate haiM; kintu kucha AkSepa aise bhI haiM jo donoM vibhAgoMmeM garbhita ho jAte hai| donoM hI prakArake AkSepoMkA nivAraNa karanA ati AvazyakIya hai| yahA~ para maiM pahile prakArake AkSepoMke viSayameM kucha na kaha kara aitihAsika AkSepoMkI hI carcA karU~gA aura apanI tuccha buddhike anusAra unake nivAraNArtha upAya bhI batAnekA prayatna kruuNgaa| Ajakalake samayameM andha-vizvAsakI paramparA sarvathA hI uTha gaI / hai| Ajakala bacce bacceke mu~hameM 'kyA, 'kyoM' aura 'kaise' prazna sadaiva upasthita rahate haiN| bIsavIM zatAbdimeM sarva sAdhAraNake sammukha saba bAteM sapramANa upasthita karanI par3eMgI / bhAratavarSakA prAcIna itihAsa bar3e Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 aMdhakArameM par3A huA hai aura vizepa kara jaina itihAsako to baDI durdazA ho rahI hai| Ajakalake itihAsamarmajJoMne bhAratavarpake prAcIna itihAsako cAra bAtoMpara nirbhara kara diyA hai:(1) vaidika, bauddha aura jainadharmasambandhI purANa jo ki vizepa kara saskRta, pAlI, prAkRta, Adi bhASAoMmeM likhe hue haiM: (2) aneka bhAratavarSIya vidvAnoMke prAcIna kAvya athavA prAmA Nika gratha, (3) bhAratabhramaNa karanevAle videzI yAtriyoMkI likhita pustakeM (4) prAcIna imArateM, zilAlekha, tAmrapatra aura sikke / inameMse purANopara to logoMkI bahuta hI kama zraddhA hai kyoMki uname paraspara bar3A matabheda milatA hai, aura atima pramANa arthAt * zilAlekha, tAmrapatra ityAdi para bhAratavarSake prAcIna itihAsakA sabase adhika AdhAra rakkhA gayA hai| isI AdhAra para purAtattvAnveSI mahArAja vikramAdityakA astitva IsAke 57 varSa pUrva (jaisA ki honA cAhie) mAnate hI nahIM kyoki vikramAditya sarIkhe parAkramI rAjAkA koI zilAlekha, tAmrapatra, sikkA ityAdi Aja taka milA hI nahIMjaba ki inake pUrva aura samakAlIna azoka ityAdi aneka rAjAoMke zilAlekha, tAmrapatra ityAdi milate hai / isI AdhAra para aneka bhAratIya aura videzI vidvAnoMne vikramake samayanirNayArtha apanI apanI kalpanAyeM sthApita karake AkAza pAtAla eka kara DAle haiN| viSayAntara ho jAneke kAraNa unakA ullekha yahA~ nahIM kiyA jA sktaa| __ hamAre tIrthakaroM aura jainadharmAnuyAyI rAjA, mahArAjAoM kaviyoM aura prathakAroMke viSayameM baDI nirmUla kalpanAye pracalita haiM aura unase sarva sAdhAraNakA isa viSayameM baDA mithyA jJAna ho rahA hai| sarakArI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skUlo aura kAlijokI aitihAsika pustakoMmeM aisI bahutasI bAteM milatI haiN| vizeSakara ina pustakoMmeM jainadharmakA saMsthApaka zrImahAvIra svAmIko hI batalA diyA hai aura kisI kisI pustakameM zrIpArzvanAthako likhA hai| kahIM para jainamata bauddhadharmakI zAkhA mAtra' hai, athavA jainadharmakI vaidika dharmase utpatti huI aise bhI ullekha haiN| magadhAdhipati zroNika mahArAja (apara nAma vimbasAra ) ko pAzcAtya vidvAnone jaina likhA hI nhiiN| yahI bAta unake putra koNika (aparanAma ajAtazatru) ke viSayameM hai| mauryavazI mahArAja caMdragupta (dIkSita nAma prabhAcaMdra) ko-jo zrIbhadravAhasvAmIke ziSya the kaI vidvAnoMne bauddhadharmAvalambI batAyA hai| unake pautra mahArAja azokane teraha varpataka jainadharma pAlana kiyA aura isake pazcAt dharmaparivartanakarake bar3e jorozorase bauddha matakA pracAra kiyaa| unake samayake aneka stambha, zilA ityAdi aba taka vidyamAna haiM jinake lekha isa vAtako sUcita kara rahe hai ki mahArAja azokane vauddhadharmakA pracAra kiyA thaa| parantu khedakA viSaya hai ki unake bauddhadharma grahaNa karaneke pUrvake zilAlekha Ajataka koI mile hI nahIM aura yadi anveSaNa kiyA jAya to unakI prApti bahuta sambhava hai| isI AdhAra para vidvAnokI bahusammati yahI hai ki mahArAja azoka kabhI jaina the hI nahIM, kintu koI koI to yaha kahate hai ki vaha prArambhameM vaidika dharmake anuyAyI the azokake putra saprati jinhoMne apanI rAjadhAnI ujaina banAI thI jainadharmAnuyAyI the; kiMtu * azoka jainadharmake anuyAyI the, sacamuca hI isakA aba taka koI subUta nahIM milA hai| jainagranthoM meM bhI isa viSayakA koI ullekha nhiiN| azokake eka zilAlekhameM likhA hai ki merI bhojanazAlAmeM pahale bahutase pazuoMkA ghAta kiyA jAtA thA, para aba kevala eka jIvakI hatyA hotI hai aura Age vaha bhI nahIM hogii| isase yahI siddha hotA hai ki bauddha honeke pahale azoka vedAnuyAyI the| sampAdaka jai0 hi / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahutase itihAsakArone aisA nahIM likhaa| vinsainTa smithanevaDI dabI javAnase likhA hai ki purANoMke anusAra saprati jainadharmapara kRpAdRSTi rakhate the| gujarAta aura dakSiNake aneka jaina rAjAoMkA prAyaH ullekha hI nahIM miltaa| yaha to rAjA mahArAjAoMke vipayakI bAta huI, aba anthakAroM aura vidvAnokA hAla yaha hai ki hajAroM jainapratha jainamatake virodhiyoMne jalameM Dubo diye athavA ve IdhanakI jagaha kAmame lAye gaye, bahutase kITAdike bhakSya bana gaye, kucha virodhiyoMne curA kara aura unameM idhara udhara parivartana karake aura nAma badala kara apane banA liye, * bahutase sAta tAloMke bhItara paDakara jIrNazIrNa ho gaye aura unako vAyu aura sUryake darzana taka nahIM hote| zeSakI dazA bhI bar3I zocanIya hai| sarva sAdhAraNane pacatatrake karttAko vaidika dharmAnuyAyI hI mAna rakkhA thA kintu harSakA viSaya hai ki eka videzI vidvAne yaha siddha kara diyA hai ki isake karttA jaina the| zrIjinasena, zAkaTAyana, zrImahAvIrAcArya ityAdikI vidvattA abhI sarva sAdhAraNa para prakaTa hI nahIM huii| zrIbarddhamAna mahAvIra svAmIke pazcAtke itihAsakI jaba yaha dazA hai to unake pUrvake itihAsakA kyA kahanA ? zrIRSabhadeva Adi tIrthaMkaroMko to pUchatA hI kauna hai ? isa prakArakI aura bhI saikar3oM bAteM likhI jAsakatI haiN| inhIMke kAraNa hamAre mahattvase sarva sAdhAraNa vacita haiN| yadi inakI satyatA prakAza kara dI jAya to hamArI zreSThatA sarvasAdhAraNake hRdayapara akita ho jaay| ataeva hamArA yaha parama kartavya hai ki isa ora dhyAna deM aura apane prAcIna zilAlekha, tAmrapatra ityAdi khoja kara jaina itihAsakA uddhAra kareM aura sarva sAdhAraNa para usakA timiranAzaka * lekhaka mahAzayako aise kisI ekAdha pranthakA pramANa denA thaa| -smpaadk| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAva / DAle aitihAsika anveSaNake artha royala eziyATika sosAyaTIkA aTUTa parizrama aura usakA phala Apako avidita nahIM hai| sau varSa hue sarva sAdhAraNa mahArAja azokakA nAma taka na jAnate the aura unake staMbha jina prAmome haiM vahAke nivAsI ajJAtavaza unako 'bhImakI gadA' ityAdi kahA karate the| kintu isa susAyaTIke parizramase yaha ajJAna dUra hogyaa| isI prakArakI saikar3oM bAtoMkI khoja isa sosAiTIne kara DAlI hai| yadi hamAre jainI bhAI bhI isa ora dhyAna de to jaina itihAsasaMbadhI bahutase anveSaNa ho jAye jisase vartamAna aitihAsika pustakome vaDA bhArI parivartana ho jAya aura jainadharmakI saccI prabhAvanA ho| parama harSakA viSaya hai ki svargIya bAvU devakumArajIkI udAratAse ArA (vihAraprAnta) me 'zrIjainasiddhAntabhavana' nAmakI eka ucca zreNIkI saMsthA khula gaI hai aura isake anveSaNa aura parizrama, isakI vArSika riporTa aura isake mukhapatra 'zrIjainasiddhAntabhAskara' se bhalI bhAti prakaTa hai| itane alpa kAlameM aura kAryakartAoMkI kamI honepara isa sasthAne jitanI sAmagrI ekatrita kI hai aura jo jo kArya kiye haiM ve bahuta hI prazasanIya hai| kiMtu kyA Apa isako paryApta samajhate hai ? kadApi nahIM / abhI hamako bahuta parizrama karanA hai ataeva yaha hamArA sarvopari kartavya hai ki tana mana dhanase aitihAsika uddhArame laga jAve aura yathAzakti isa saMsthAkI sahAyatA kreN| apane apane anveSaNoMse, lekhoMse, sAmagrIse aura dhanase isa saMsthAko paripUrNa aura cirasthAyI kara deN| thor3ese svArthatyAgase bahuta kucha ho sakatA hai| jAtisevakamotIlAla jaina, sI. TI., aagraa| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gvAliyarake kilekI jainmuurtiyaaN| gvAliyarakA kilA bahuta purAnA hai | yaha bAta itihAsoMko dekhane se spaSTa ho jAtI hai| yaha sabhava hai ki usake banAnevAlekA patA Ajataka na calA ho aura usake banAe jAnekI bAbata jo ravAyateM mazahUra ho rahI haiM unameM bhale hI ikhtalApha ho; magara isa bAtako Ama taurapara saba itihAsajJa svIkAra karate hai ki yaha kilA bahuta prAcIna hai| kilekI buniyAda hindU rAjAoMne DAlI yaha bhI ThIka hai| kachavAhe aura parihAra rAjapUtone bahuta samaya taka isa kileko apane adhikArameM rakhakara isa prAntakA rAjya kiyA / rAjapUtoMke alAvA jainalogoMke kabjeme bhI yaha kilA bahuta dinoMtaka rhaa| kilepara jo jaina mUrtiyA~ haiM ve jainadharmakI dRSTise jitane mahattvakI hai utane hI mahattvakI ce citranirmANazAstrakI dRSTise bhI haiN| unako dekhanese prAcIna samayakI uttama kArIgarIkA apUrva udAharaNa hameM dikhAI paDane lagatA hai| gvAliyarake alAvA hindusthAnameM isI prakArakI apUrva mUrtiyA~ elorA, elipheMTA aura ejaMTAmeM dekhI jAtI hai aura unakI kArIgarIkI, Ajakalake videzI gRhanirmANazAstravettA loga muktakaThase prazasA karate haiN| parantu una sthAnakI mUrtiyoMse gvAliyarake kilekI mUrtiyoMmeM vizepatA hai| kyoMki gvAliyara digambarI jainiyokA prAcIna samayase vidyApITha rahA hai| kileke andara jainiyoke pUjanIya deva pArzvanAthakA eka choTAsA mandira bhI maujUda hai| alAvA isake anya jainamandiroMke cihna bhI aba taka pAye jAte haiN| jahA~ taka patA calA hai usase jAnA jAtA hai ki bArahavIM zatAbdImeM jainiyoMkA isa kilepara pUrA adhikAra thaa| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 kilemeM jo sAsabahake uttama mandira hai ve gyArahavIM zatAbdIkI kArIgarIkA namUnA batAye jAte haiN| pArzvanAthamandira bhI bArahavIM zatAbdIkA hI hai| sAsabahUkA mandira hinduoMkI kArIgarIkA namUnA _hai yA jainalogoMkA, isa viSayameM aneka matabheda hai / sAsabahUke mandi rako sahasrabAhukA mandira bhI kahate hai aura isa nAmaparase yaha hindu- oMkI kArIgarIkA namUnA jAna par3atA hai| kileme jo jainamUrtiyoM hai unheM jainiyoMne apane pUjanIya devatAoke smaraNArtha banavAyA thaa| ye mUrtiyA~ bhAratavarSakI anya jainamUrtiyose sarvottama samajhI jAtI haiN| kaniMghama sAhabane inakI uttamatAkI bahuta prazasA kI hai / gvAliyarake kileme bahutase mandira, mahalAta aura imArateM honeke kAraNa darzaka loga bahuvA samaryAbhAvase ina mahattvapUrNa mUrtiyoMkI ora durlakSya kara jAte hai| parantu ye mUrtiyA~ bhI citranirmANazAstra aura jainadharmakI prAcInatAkI jhalakake kAraNa bahuta bar3e mahattvakI hai| gvAliyarake kilemeM mAnasiMhake mahalake pAsa pahuMcate hI mahalakI dIvArapara kaI choTI choTI mUrtiyA~ dikhAI par3atI hai; parantu ce adhika mahattvakI nahIM hai| pazcimakI ora jAnese aura bhI mUrtiyA~ dikhAI par3atI hai| parantu usa orakI sar3aka vanda honese darzaka unake darzanoMkA lAbha nahIM uThA sakate / dakSiNa pazcimakI ora jAnese bhI kucha mUrtiyoM milatI haiM, inakI bhI gaNanA uttama mUrtiyome nahIM kI jaatii| dakSiNa pUrvakI ora jAnese jo mUrtiyA~ urvAI daravAjeke pAsa milatI haiM unheM gvAliyarakA kilA dekhanevAle darzakoko kabhI nahIM bhUlanA caahie| urvAI daravAjese kileke Upara caDhate hI thor3I dUra Age calakara pahAr3akI kandarAmeM. pattharameM hI kaTI huI ye vizAlakAya mUrtiyoM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 dRSTigocara hone lagatI hai| jahaoNpara ye mUrtiyA~ virAjamAna hai, vahAkA dRzya bhI vaDA manohara hai| urvAI daravAjeke UparI phATakaparase pahADa DhAla ho gayA hai| isI DhAlame ye mUrtiyA~ kATI gaI haiN| ye mUrtiyA~ kaba banAI gaI isa bAtakA bhI patA calatA hai| samvat 1491 va 1510 meM jaba ta~vara rAjapUta yahA~ rAjya karate the usa samayakI banI huI ye mUrtiyoM hai / arthAt IsvI 15 vIM zatAbdIkI ye mUrtiyA~ haiM / ye mUrtiyA~ bahuta UMcI hai| inakI U~cAIkA isIse anumAna kara lenA cAhie ki urvAI daravAjekI eka mUrti 51 phUTa U~cI hai| jainiyoMke dhArmika vicArake anusAra ye saba mUrtiyA~ naMgI khar3I haiN| musalamAnI rAjyakAlameM isa kilekI bahutasI mUrtiyA~ toDI gaI; parantu jo mUrtiyA~ pahADImeM adhara banI thIM ve jyAdAtara nahIM ttuuttii| bAbarane eka sthAna para likhA hai ki "maiMne ina tamAma mUrtiyoMko tor3anekA hukma de diyA thA magara ve hI mUrtiyA~ kisI kadara toDI gaI jina taka AsAnIse pahu~ca ho sakatI thii|" aba yaha bAta socane kI hai ki ina mUrtiyoMko DhAlU pahADIke bIcobIca adhara banAnemeM kitanI vidyA, buddhi aura parizrama kharca karanA par3A hogaa| ina mUrtiyoMko dekhanese isa dezakI prAcIna kArIgarI aura gRhanirmANazAstrakI jAnakArIkA bahuta kucha patA calatA hai| (jayAjI pratApase uddhRta) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 krmviir| eka vidvAn kahatA hai ki " Darapoka apanI mautase pahale hI hajAroM bAra mara cukate hai para vIra purupa eka hI vAra maratA hai|" vIroMko leneke lie mauta eka hI bAra AtI hai aura vaha unheM soneke siMhAsana para car3hAke apane amara dhAmameM le jAtI hai; kintu honA cAhie karmavIra / usI vIrake guNagAnase lekhakakI lekhanI tIkhI mAnI jAne lagatI hai aura kavikI kavitA jIvita ho jAtI hai| vaha vIra bAte nahIM banAtA balki kAma karatA hai aura usakA kAma hii| use ekadama saMsArake sAmane lAke khaDA kara detA hai| tamAma manuSya use apanA pUjya mAnate haiM aura saba jAtiyA~ use devatA kahatI hai| buddha dharmake jamAnemeM koI nahI jAnatA thA ki eka manuSyakA hRdaya dhArmika premakI Agase dhadhaka rahA hai| usa samaya koI nahIM jAnatA thA ki eka hRdayameM bar3I bar3I bhISaNa lapaTeM uTha rahI hai, kintu samaya kucha Age baDhA aura saMsArake sAmane akalaGkadevakA zarIra aagyaa| isa karmavIrane sasArameM vaha Aga phUMka dI ki jo aba taka zAnta nahI huI aura na hogI; kyoMki yaha usa karmavIrake hRdayakI saccI Aga thI-yaha Aga-yaha bijalI baDe baDe pahAr3oMko bhedatI huI, ndi| yoMko ulaoNghatI huI aura samAjoMko camakAtI huI eka sirese dUsare - sire taka jA phuNcii| dUsarI Aga arabameM usa samaya uThI thI, jaba saba manuSya ajJAnake gar3hemeM girakara atyAcAroMkI sImA para pahuMca cuke the| phira eka hRdayameM dhArmika agni jalane lagI aura usa AgakA sphoTa itanA bhayaGkara huA ki usase saMsArakI jaDe hila gaI aura arabake nIrava jaGgaloke retIle maidAnoM, nadiyoM aura pazcimottara vAyase bhI ve zabda sunAI dene lge| ye karmavIra hajarata muhammada the jinake Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'hArdika samudrane aravase vindhyAcala takako apanI laharoMse ivo diyA thA / yahI saccI Aga yorapameM usa samaya nikalI thI, jaba vahA~ke nivAsI apane kartavyajJAnase zUnya ho cuke the aura unameM nirjIvatA AgaI thii| taba vahA~ke jagala aura pahAr3oMmeM bhaTakanevAlA eka manuSya -vastImeM AgayA aura usane vaha kUka sasArame macA dI jo sUlIkI tIkhI nokako bhedatI huI Aja taka sunAI de rahI hai| isa mahAtmA krAisTake paugalika zarIrakA sUlIke Upara hI parivartana hogayA para vaha vIra nahIM hai jo murde meM bhI jAna na DAla de| krAisTake sparzase -vaha zUlI Aja eka tihAI sasArakI priya hogaI hai aura apane galemeM DAlake hajAroM manuSya usI kraoNsase apanA paricaya dete haiN| bhAratavarpameM jisa samaya yajJoMmeM jIvoMkA havana hotA thA usa samaya bhI eka pahADakI khohameM sonevAlA purupa jAga uThA thA aura usakI "buddho'haM" kI AvAja para sasAra cakita hogayA thaa| usa samaya usakA koI sahAyaka nahIM thA,kintu vaha karmavIra thaa| usakI avAjase pAkhaDiyoMke ghaTATopa jAla TUTa gaye, usakA svAgata karaneke lie prakRtine usake gamanakA mArga sApha kara diyA aura pakSiyoMne usake jAnese pahale hI usake zabdoMko pahu~cAyA, nadiyA~ usIkA gAna gAne lagI aura Aja bhI usakI jItI jAgatI vANI sasArake adhikAza manuSyoMmeM bhida rahI hai| __ sasArameM samaya samaya para ye karmavIra Aye aura apanA apanA kAma karake cale gye| jo ronevAle haiM ve apanA ronA lie baiThe hI rahe aura jo AlasI the ve paDe par3e miTTI ho gaye, Aja sasAra nahIM jAnatA ki ve kahaoN hue the aura kyoM hue the? yadi tuma kucha cAhate ho to apane manase cAhanAko nikAla DAlo aura saMsArako apane sAmane Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakhake usIke hitameM laga jaao| sasAra karmakSetra hai / isameM jisane apane astitvako jitanA hI adhika naSTa karake sasArakA kAma kiyA hai sasArane use utanA hI Upara uThA liyA hai| jisane saMsArakI jitanI adhika nisvArtha sevA kI, utanA hI adhika saMsArane usake nikaTa apanA hRdaya khola diyaa| kintu jahA~ cAhanAkA sabase bar3A svArtha bharA hai vahA~ loga jAte hue Darate hai| yadi citta hai to una dutakAranevAle logoMse mata Daro-balki yAda rakkho ki sabase pahale ve hI tumhAre bhakta vnege| ina vAdaloMkI gaDagaDAhaTase mata Daro, kyoMki tuma inameM vijalI banake camakoge, dhueNmeM agnizikhA tuhI banoge aura kUr3e karakaTame puSparUpase tumhArA hI janma hogaa| ___saMsArane usIko apanA pUjanIya mAnA hai jo isake kAmameM apane Apako bhUla gayA hai; yaha saMsAra unhIMkI mUrti banAke pUjatA hai jo isIke cintaname magna rahate the| prAta.kAla hotA hai, sUryakI camakase dizAe~ camakane lagatI hai, pakSI Anandake mAre nAcane lagate haiM; parantu manuSya kahAnevAle jIvo, tuma miTTIke DhelekI taraha kyo nirjIva paDe rahate ho? tumhArI caitanyatA kyo pattharake samAna sthira rahatI hai ? balki pattharapara bhI yadi prAtaHkAla hAtha lagAoge to ThaMDA mAlUma hogA aura dinameM garma ho jAyagA, para tumhAre manapara itanA sA bhI parivartana nahIM hotaa| yaha hama jAnate hai ki tuma harasamaya cintAmeM magna rahate ho, para vaha cintA kevala tamhAre lie hI hai, tuma kevala apane hI ghATe aura naphekA vicAra karate ho * isIlie tumhArI nirjIvatA pattharase gaI bItI hai| tamheM kabhI ' isa bAtakA . vicAra nahIM AyA ki aba hamArI saMkhyA kevala sADe teraha lAkha hI raha gaI hai! tumane kabhI yaha nahIM socA' Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki hamArI saMkhyA thoDI honepara bhI hamame Apasame aikya nahIM hai| tumane kabhI vicAra nahIM kiyA ki hama kisa ora jA rahe hai| yahI kAraNa hai ki hama nirjIva haiN| para aba hama nirjIva nahIM rahege: Aye haiM tere dara pai to kucha karake uttheNge| yA vasla hI hogA yA aba marake uttheNge| -devduut| shikssaa-smsyaa| hama skUloMko eka prakArakI zikSA denekI mazIneM yA kaleM samajhate haiN| mAsTara loga isa kArakhAneke eka tarahake puraje haiN| sAr3he daza baje ghaNTA bajAkara kArakhAnA khulatA hai aura kalakA calanA Arambha ho jAtA hai| mAsTaroMke muMha bhI calane lagate hai| cAra baje kArakhAnA banda hotA hai, mAsTararUpI puraje bhI apane muMha banda kara lete hai| tava vidyArthI ina purajoMkI kATI-chA~TI huI do cAra pannoMkI vidyA lekara apane apane ghara lauTa Ate haiN| isake bAda parIkSAke samaya isavidyAkI jaoNca hotI hai aura usapara mArka lagA diye jAte haiN| kaloM yA mazInoMmeM eka baDI bhArI khUbI yaha rahatI hai ki jisa mApakI aura jisa DhaMgakI cIjakI pharamAyaza kI jAtI hai ThIka usI mApa aura DhaMgakI cIja taiyAra ho jAtI hai| eka kalase taiyAra huI sAmagrImeM aura dUsarI kalase taiyAra huI sAmagrImeM koI bar3A pharka nahIM paDatA aura isase mArka lagAnemeM bar3A subhItA hotA hai| kintu eka manuSyake sAtha dUsare manuSyakA milAna nahIM ho sakatAdonoMmeM bar3A antara rahatA hai, yahA~ taka ki eka hI manuSyake eka dinake sAtha usIke dUsare dinakI samAnatA nahIM dekhatI jaatii| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake sivA manuSya jo kucha manupyake pAsase pA sakatA hai vaha kalake pAsase nahIM pA sktaa| kala kisI vastuko sAmane to upasthita kara detI hai parantu dAna nahIM kara sktii| vaha tela to de sakatI hai; parantu cirAga jalA denA usakI zaktise bAhara hai| yUropakI dazA hamAre dezase bhinna hai| vahA~ manuSya samAjake bhItara rahakara manuSya banatA hai, skUla use thoDIsI sahAyatA-bhara dete haiN| loga jo vidyA prApta karate hai, vaha vahA~ke manuSyasamAjase judA nahIM-vahIM usakI carcA hotI hai aura vahIM usakA vikAza hotA hai| samAjake bIca nAnA AkAroM aura nAnA bhAvoMse usakA saJcAra hotA rahatA hai-likhane paDhanemeM, bAtacItameM, kAmakAjameM vaha nirantara pratyakSa huA karatI hai| vahA~ janasamAjane jo kucha samaya samaya para, nAnA ghaTanAoM aura nAnA logoMke dvArA pAyA hai, saJcaya kiyA hai aura apanA bhogya banAyA hai, usIko vidyAlayoke bhItara hokara bAlakoMko 'parosa denekA kevala eka upAya kara diyA hai-isase adhika aura kucha nhiiN| isI lie vahA~ke vidyAlaya samAjake sAtha mile hue haiM-ve samAjakI miTTImese hI rasa khIMcate hai aura samAjako hI phala dete haiN| kintu, jahA~ vidyAlayaM apane cAroM orake samAjake sAtha isa taraha eka hokara nahIM mila sakate-samAjake Upara bAharase cipakAye hue hote haiM vahA~ ve zuSka aura nirjIva bane rahate haiN| hamAre yahaoNke vidyAlaya ThIka isI prakArake haiN| unase hama jo kucha pAte haiM, vaha kATate. pAte hai aura vaha pAI huI vidyA aisI hotI hai ki prayoga karaneke samaya kucha kAma nahIM de sakatI / dazase lekara cAra baje taka hama jo kucha kaNTha karate haiM, jIvanake sAtha, cAroM orake manuSyasamAjake sAtha, Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura gharake mAya usakA koI mela nahIM dIkha pdd'taa| gharome mA bApa, bhAI bandhu jo kucha bAtacIta karate haiM aura jina viSayoMkI AndocanA karate haiM hamAre vidyAlayoMkI zikSAke sAtha unakA koI mala nahIM, balki akasara virodha hI rahatA hai| aisI avasthAmeM hamAre viSAvya eka prakArake eJjina haive vastuyeM to banA sakate hai. para unameM prANa nahIM DAla skte| hameM unase prANahIna vidyA milatI hai| - isI lie kahate hai ki yUropake vidyAlayoMkI ThIka jyoMkI tyo bAharI nakala karanese hI aisA na samajha lenA cAhie ki hamane vaise hI vidyAlaya pA liye jaise ki yUropameM hai / isa nakalame vaisI hI vece, vaisI hI kursiyoM, TebileM aura vaisI hI kAryapraNAliyoM mila sakatI hai. iname koI pharka nahIM rahatA, parantu hamAre lie ye saba UparI padArtha eka tarahake bojhe hai| pUrvakAlame jaba hama guruoMse zikSA pAte the zikSakoMse nahIM, manupyoMse jJAna prApta karate the kaloMse nahIM, taba hamArI zikSAke vipaya itane bahuta aura vistRta nahIM the aura usa samaya hamAre samAjame jo bhAva aura mata pracalita the unake sAtha hamArI pothI-zikSAkA koI virodha nahIM thaa| parantu yadi ThIka vaisA hI samaya hama Aja phira lAnA cAheM..--isake lie prayatna kareM, to yaha bhI eka prakArakI nakala hI hogI, usakA bAharI Ayojana bozA ho jAyagA-kisI kAmameM nahIM lgegaa| ataeva yadi hama apanI vartamAna AvazyakatAoko acchI taraha samajhate hoM to hameM aisI vyavasthA karanI cAhie jisase vidyAlaya hamAre gharakA kAma kara sakeM, pAThya viSayoMkI vicitratAke sAtha Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 adhyApanakI sajIvatA mila sake; pothiyoMkI zikSA denA aura hRdaya tathA manoMko gar3hanA ye donoM hI bhAra vidyAlaya grahaNa kara leN| hamako dekhanA hogA ki hamAre dezameM vidyAlayoMke sAtha vidyAlayoMke cAroM orakA jo viccheda yA virodha hai usase chAtroMkA mana vikSipta na ho jAya aura isa prakArakI vidyAzikSA kevala dinake kucha ghaNToMke lie bilakula svatantra hokara, vAstavikatAse rahita eka atyanta kaThinAIse hajama honevAlI cIja na bana jAya / vilAyatameM vidyAlayoMke sAtha ghara yA borDiMga skUla rahate haiM / hamAre yahA~ bhI inakI nakala hone lagI hai| parantu isa prakArake borDiMgaskUloMko eka tarahakI vArake, pAgalakhAne, aspatAla yA jelakhAne hI samajhane caahie| ___ ataeva vilAyatake dRSTAntoMse hamArA kAma na calegA-unheM chor3a hI denA pdd'egaa| kAraNa vilAyatakA itihAsa aura vilAyatakA samAja hamArA nahIM hai--hamameM aura usameM bahuta prabheda hai| hamAre dezake logoMke manako kaunasA Adarza bahuta samayase mugdha kara rahA hai aura hamAre dezake hRdayameM rasa-saJcAra kaise hogA, yaha hameM acchI taraha samajha lenA hogaa| parantu yaha hama samajha nahIM skte| kyoMki hamane a~garejI skUloMmeM par3hA hai| hama jisa ora dekhate haiM usI ora a~garejokA dRSTAnta hamAre netroMke sAmane pratyakSa ho jAtA hai| aura isakI oTameM, hamAre dezakA itihAsa hamArI svajAtikA hRdaya chupa jAtA hai-spaSTa nahIM rahatA / hama nezanala putAkAko U~cI uThAkara svAdhIna ceSTAse kAma kareMge, isa khayAlase jaba hama kamara kasake taiyAra hote hai, taba bhI vilAyatakI beDI kamarabanda banakara hameM bA~dha letI hai aura hameM najIra yA dRSTAntase bAhara hilane Dulane nahIM detii| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre lie bar3I bhArI kaThinAI yaha hai ki hama agarejI vidyA aura vidyAlayoMke sAtha sAtha aMgarejI samAjako arthAt vahA~kI vidyA aura vidyAlayoMko yathAsthAna nahIM dekhane pAte / hama ise sajIva lokAlayake sAtha mizrita karake nahIM jAnate / aura isIse hama yaha bhI nahIM jAnate ki vilAyatI vidyAlayoMke pratirUpa jo hamAre dezake vidyAlaya haiM unheM apane jIvanake sAtha kisa taraha milA lenA hogA; aura yaha jAnanA hI sabase adhika prayojanIya hai / vilAyatake kisa kAlejameM kaunasI pustaka par3hAI jAtI hai aura usake niyama kyA haiM, ina bAtoMko lekara tarkavitarka karate hue kAlakSepa karanA ThIka nahIM isase samayakA durupayoga hotA hai| isa viSayameM hamArI haDDiyoMke bhItara eka andhavizvAsa ghusa gayA hai| jisa taraha tibbatanivAsI samajhate hai ki kisI manuSyako kirAyese lekara usake dvArA eka mantralikhita cakra calavA denese hI puNyalAbha ho jAtA hai, usI taraha hama bhI samajhate haiM ki kisI taraha eka sabhA sthApita karake yadi vaha eka kameTIka dvArA calAI jA sake, to basa hameM phalakI prApti ho jaaygii| mAno sabhA sthApana kara lenA hI eka bar3A bhArI lAbha hai| kaI varSa vIta gaye, hamane eka vijJAnasabhA sthApita kara rakkhI hai| tabase hama barAbara prativarSa vilApa karate A rahe haiM ki dezavAsI vijJAnazikSAse udAsIna haiN| kintu vijJAnasabhA sthApita karanA eka bAta hai aura dezavAsiyoMke cittako vijJAnazikSAkI ora AkarSita karanA dUsarI bAta hai / sabhAsthalameM kUda-par3ate hI loga vijJAnI ho jAveMge, aisA samajhanA isa ghora kaliyugakI kalaniSThAkA paricaya denA hai| / asalI bAta yaha hai ki hameM manuSya ke manako pAnA caahie| jaba hama use pAleMge taba hI hama jo kucha Ayojana yA udyoga kareMge vaha Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 pUrNa phalaprada hogaa| hameM isa bAtakA acchI tarahase vicAra kara lenA cAhie ki jisa samaya bhAratavarSa apanI nijI zikSA detA thA usa samaya usane manuSyakA mana kisa taraha pAyA thaa| videzI yUnivarsiTiyoMke kyAleNDara kholake, unakA rasa bAhara karaneke lie unapara , pensilake dAga lagAnese hama Apako manA nahIM karanA cAhate; parantu sAtha hI yaha avazya kahe dete haiM ki yaha vicAra bhI upekSA yA udAsInatAkA viSaya nahIM hai| vidyAlayoMmeM kyA sikhAnA cAhie, yaha bAta bhI vicAraNIya avazya hai; parantu jinheM sikhAnA hai unake mana kisa taraha pAye jA sakate haiM, yaha usase bhI adhika vicAraNIya hai| bhAratavarSake gurugRha eka samaya tapovanoMmeM the| avazya hI isa samaya una tapovanoMkA spaSTa citra hamAre manameM nahIM uThatA-vaha aneka alaukikatAoMke kuhAsese chupa gayA hai, to bhI isameM sandeha nahIM ki kisI samaya unakA astitva avazya thaa| jisa samaya ukta Azrama the usa samaya unakA vAstavika svarUpa kyA thA, isa viSayako lekara hama tarka nahIM karanA cAhate aura kara bhI nahIM sakate / parantu yaha nizcaya hai ki ina AzramoMmeM jo loga nivAsa karate the, ve gRhI the aura unake ziSya santAnake samAna unakI sevA karake unase vidyA prApta karate the| - se hamAre dezakI kahIM kahIMkI vizeSa kara baMgAlakI purAnI saskRta pAThazAlAoMmeM ( ToloMmeM) Aja bhI ukta bhAva thor3e bahuta aMzomeM ___ dikhalAI detA hai| ina pAThazAlAoMpara dRSTi DAlanese mAlUma hotA hai ki uname kevala pothiyA~ par3hanA, hI sabase adhika mahattvakI bAta nahIM hai-vahA~ cAroM hI ora adhyayana adhyApanakI havA bahatI hai| svayaM guru bhI vahA~ par3hanA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 likhanA lie vaiThe rahate hai| kevala itanA hI nahIM, vahA~ jIvanayAtrA bilakula hI sAdhIsAdI rahatI hai; dhanadaulata, vilAsitAkI khecatAna nahIM hai aura isa lie vahA~ zikSA eka sAtha svabhAvake sAtha mila jAnekA samaya aura subhItA pA letI hai| para isa kahanese hamArA yaha matalaba nahIM hai ki yUropake bar3e bar3e vidyAlayoMmeM bhI yaha, zikSAkA svabhAvake sAtha mila jAnekA bhAva nahIM hai| prAcIna bhAratavarSakA yaha siddhAnta thA ki adhyayana karanekA jitanA samaya hai utane samayataka vidyArthIko brahmacarya pAlana karanA cAhie aura gurugRhameM nivAsa karanA caahie| jo sasArake bIca rahate haiM ve ThIka svabhAvake mArgapara nahIM cala sakate / taraha tarahake logoMke saghAtameM nAnA dizAoMse nAnA lahareM Akara jaba taba binA jarUrata hI unheM caJcala kiyA karatI haijisa samaya hRdayakI vRttiyA~ bhrUNa avasthAmeM rahatI hai usa samaya ve kRtrima AghAtoMse binA samayake hI utpanna ho jAtI haiN| isase zaktikA bar3A bhArI apavyaya hotA hai aura mana durbala tathA lakSyabhraSTa ho jAtA hai / isa lie jIvanake ArambhakAlameM svabhAvako vikAroMke sAre kRtrima kAraNoMse bacAke rakhanA bahuta hI Avazyaka hai| pravRttiyA~ asamayameM hI na jAga uThe aura vilAsitAkI ugra uttejanAse manuSyatvakI navodgama avasthA jhulasa na jAve-vaha snigdha aura sajIva banI rahe, yahI brahmacaryapAlanakA uddezya hai / vAstavameM dekhA jAya to bAlakokA isa svAbhAvika niyamake bhItara rahanA unake lie sukhakara hai| kyoMki isase unake manuSyatvakA pUrNa vikAza hotA hai, isase hI ve jaisI cAhie vaisI svAdhInatAkA Ananda bhoga sakate haiM aura isase unakA vaha nirmala aura ujjvala mana-jo ki usI samaya akurita hotA hai-unake sAre zarIrameM prakAzakA vistAra karatA hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' Ajakala brahmacaryapAlana karAneke badale nItipATha par3hAnekI paddhati nikalI hai / dezake suzikSita netA aura bAlakoMke mAtApitA samajhate haiM ki chAtroMko nItikA upadeza denA bahuta hI jarUrI hai| parantu hamArI samajhameM yaha bhI eka tarahakA kala yA mazIna jaisA kAma hai| pratidina niyamapUrvaka thoDAsA 'sAlasA' pIlenake samAna hI yaha nItiupadeza hai| mAno baccoMko acchA banAnekA yaha eka nirdiSTa upAya nItikA upadeza yaha eka virodhI viSaya hai / yaha kisI bhI taraha manohara nahIM ho sktaa| kyoMki jisako upadeza diyA jAtA hai vaha mAno AsAmiyoMke kaThagharemeM khar3A kiyA jAtA hai aura aisI avasthAmeM yA to vaha upadeza usakA mastaka lA~dhakara calA jAtA hai yA usa para coTa karatA hai| isase kevala hamArA yaha prayatna hI niSphala nahIM hotA hai balki kabhI kabhI isase ulaTA aniSTa ho jAtA hai| acchI bAtako virasa aura viphala kara DAlanA, isake samAna hAnikara kArya manuSyasamAjake lie aura dUsarA nahIM hai| nItyupadeza jaisI acchI bAta, baccoMko binA jarUrata aura binA samaya denekA prayatna kara virasa aura viphala banA DAlI jAtI hai / parantu loga isa viSathako samajhate nahIM; acche acche suzikSitoMkA jhukAva bhI isa ora adhikatAse dekhakara manameM bar3I AzaGkA hotI hai| ___ jahA~ isa kRtrima jIvanayAtrAmeM hajAroM tarahake asatya aura vikAra hara ghar3I hamArI ruciko naSTa kiyA karate hai, vahA~ yaha AzA kaise kI jA sakatI hai ki skUlake dazase lekara cAra baje takake thor3ese samayameM eka do poSiyoMke vacana hamArA saMzodhana kara DAleMge-hamAre caritrako nItipUrNa banAye rkkheNge| isase aura to kucha nahIM hotA-kevala vahA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nevAjIkI sRSTi hotI hai aura naitika DhoMga-jo ki saba tarahake DhoMgAse adhama he-mubuddhikI svAbhAvikatA aura sukumAratAko naSTa kara detA hai| brahmacaryapAlanake dvArA dharmake sambandhameM suruciko svAbhAvika kara diyA jAtA hai / korA upadeza nahIM diyA jAtA, zakti dI jAtI hai / nItikI bAteM bAharI AbhUpaNoMkI taraha jIranake Upara sTakA dI jAtI hai unakA bhItara praveza nahIM hotA; parantu nAmacaryapAuna aisA nahIM hai / isase jIvana hI dharmake sAtha gaDha diyA jAtA hai aura isa taraha dharmako viruddha pakSameM khar3A na karake vaha antaragameM milA diyA jAtA hai-tanmaya kara diyA jAtA hai| ataeva jIvanake AramgameM manako aura caritrako gaDhaneke samaya nItike upadezoMkI jalarata nahIM; kintu anukUla avasthA aura anukUla niyamoMkI hI sabase Adhika. AvazyakatA hai| kevala brahmacaryapAlana hI nahIM, isa avasthAmeM vizvaprakRtikI anukUlatA bhI honI cAhie / zahara hamAre svAbhAvika nivAsasthAna nahIM haiM-manuSyake kAmakAjoMkI jarUratase aura matalabase ye bana gaye hai| vidhAtAkI yaha icchA nahIM thI ki hama janma lekara IMTa-kATha-patya raoNkI godameM palakara manuSya bneN| hamAre Aphisoke aura zaharoMke sAtha phala phUla-patra-candra-sUryakA koI sambandha nhiiN| ye zahara hameM sajIva sarasa vizvaprakRtikI chAtIse chInakara apane uttapta udameM DAlakara pakA DAlate hai / para jina logoMko inameM rahanekA abhyAsa ho gayA hai aura jo kAmakAjake nazemeM vihvala rahate hai, ve isa zaharanivAsameM kaSTakA anubhava nahIM karate-ve dhIre dhIre svabhAvase bhraSTa hokara vizAla jagatase barAvara judA hote jAte haiN| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 kintu, kAmakeM cakkarame par3akara sira TakarAneke pahale, sIkhaneke samaya -usa samaya jaba ki baccoMkI mAnasika aura zArIrika zaktiyA~ bar3hatI hai, unheM prakRtikI sahAyatA bahuta hI jarUrI hai| phUla patte, svaccha AkAza, nirmala jalAzaya aura vistRta dRzya ye saba vastuyeM veMca aura borDa, pustaka aura parIkSAoMse kama jarUrI nahIM haiN| ___ bhAratavarSakA mana cirakAlataka ina saba vizvaprakRtiyoke sAtha ghaniSTa sambandha rahanese hI gar3hA gayA hai aura isa lie jagatkI jar3acetana sRSTike sAtha Apako ekAtmabhAvase vyApta kara denA-milA denA bhAratavarSake lie vilakula svabhAva siddha hai| bhAratake tapovanoMmeM dvijAtiyoMke bAlaka nimnalikhita mantrakI AvRtti kiyA karate the:-- * yo devonyau yo'psu yo vishvbhuvnmaavivesh| __ yo auSadhipu yo vanaspatiSu tasmai devAya namo namaH // arthAt jo prakRti devatA agnimeM, jalame, vizvabhuvanameM praviSTa ho rahI hai aura jo auSadhiyomeM tathA vanaspatiyoMmeM hai use namaskAra ho, namaskAra ho| agni, vAyu, jala, sthalarUpavizvako vizvAtmAke dvArA sahaja hI paripUrNa karake dekhanA sIkhanA hI saccA sIkhanA yA zikSA hai| yaha zikSA zaharoMke skUloMmeM ThIka ThIka nahIM dI jA sktii| kyoMki vahA~ vidyA sikhAneke kArakhAnoMmeM hama jagatako eka prakArakA yantra samajhanA hI sIkha sakate haiN| kintu Ajakalake dinomeM jo kAmakAjameM masta rahanevAle loga haiM ve ina saba bAtoMko misTisijam yA bhAvakuhelikA samajha kara uDA deveMge-isa para unakI zraddhA na hogii| ataeva hama nahIM cAhate ki isa viSayako lekara hama apanI sArI AlocanAko hI. azraddhAbhAjana Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banA DAleM / to bhI mAlUma hotA hai ki isa bAtako to kAmakAjI loga bhI ekabAra hI na uDA de sakeMge ki khulA AkAza, khulI havA aura phUlapatte mAnavasantAnake zarIra aura manakI pariNatike lie bahuta hI Avazyaka haiM / jaba umara bar3hegI, oNphisa jisa samaya apanI ora khIMceMge, logoMkI bhIr3a jaba hameM Thelakara calegI, aura mana jaba nAnA prayojanoMse nAnA dizAoMmeM ghUmegA, taba vizvaprakRtiyoMke sAtha hamAre hRdayakA pratyakSa milApa honA banda ho jaaygaa| isa lie isake pahale hamane jisa jala-sthala-AkAza-vAyu-rUpa mAtAkI godameM janma liyA hai, usake sAtha jaba hama acchI taraha paricaya kara leM, mAtAke dUdhake samAna usakA amRtarasa khIMca leM aura usakA udAra mantra grahaNa kara leM, taba hI sacce aura pUre manuSya bana skeNge| bAlakoMkA hRdaya jaba navIna rahatA hai, unakA kautUhala jaba sajIva hotA hai aura unakI sArI indriyoMkI zakti jaba sateja rahatI hai, taba unheM khule hue AkAzameM jahA~ ki megha aura dhUpa khelatI rahatI hai-khelane do| unheM isa pRthvI mAtAke Aliinase vaMcita karake mata rkkho| sundara aura nirmala prAtaHkAlameM sUryako unake pratyeka dinakA dvAra apanI jyotirmaya ga. liyoMke dvArA kholane do aura saumya gaMbhIra sandhyAko unakA divAvasAna nakSatrakhacita andhakArameM cupacApa nimilita hone do| vRkSa aura latAoMke zAkhA pallavoMse suzobhita nATakazAlAmeM chaha akoMmeM chaha RtuoMkA nAnArasavicitra gItinATakakA abhinaya unake sAmane hone do| ve zADoMke nIce khaDe hokara dekheM ki nava varSA yauvarAjyapadapara abhiSikta rAjaputrake samAna apane dalake dala sajala bAdala le kara Ananda garjana karatI huI cirakAlakI pyAsI vanabhUmike Upara Asanna varSaNakI chAyA DAla rahI hai aura zaratakAlameM annapUrNA dharatIkI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAtIpara osase sIMcI huI, vAyuse laharAtI huI, taraha tarahake raMgoMse citrita, cAroM dizAoM me phailI huI khetoMkI zobhAko apanI oNse dekhakara unheM dhanya hone do ! he cAlakoMke rakSaka abhibhAvakagaNa, tuma apanI kalpanAvRttiko bAhe jitanI nirjIva aura apane hRdayako cAhe jitanA kaThina banA lo; parantu dohAI tumhArI, yaha bAta kamase kama lajAkI khAtira hI mata kahanA ki, isakI kucha AvazyakatA nahIM hai| apane baccoMko isa vizAla vizvameM rahakara vizvajananIke lIlAsparzakA anubhava karane do| tumhAre inspekTaroMke mulAhijoM aura parIkSakoMke praznapatroMkI apekSA yaha kitanA upayogI hai isakA bhale hI tuma apane 'hRdayameM anubhava na kara sakate ho, to bhI bAlakoMke kalyANake lie isakI bilakula upekSA na karanA / * (apUrNa) grnth-priikssaa| umaasvaami-shraavkaacaar| (lekhaka-yAvU jugalakizorajI mukhtAra, devavanda) jainasamAjameM umAsvAmi yA umAsvAti nAmake eka bar3e bhArI vidvAn AcArya hogaye haiM, jinake nirmANa kiye hue tattvArthasUtrapara sarvArthasiddhi, rAjavArtika, zlokavArtika aura gadhahastimahAbhASyAdi aneka mahattvapUrNa bar3I bar3I TIkAyeM aura bhASya bana cuke haiN| jaina sampradAjyameM bhagavAn umAsvAmikA Asana bahuta U~cA hai aura unakA pavitranAma bar3e hI Adarake sAtha liyA jAtA hai| umAsvAmi mahArAja zrIkundakunda munirAjake pradhAna ziSya the aura unakA astitva vikr| zrIyukta kavivara ravIndranAtha ThAkurake vagalAlekhakA anuvAda / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 makI pahalI zatAbdIke lagabhaga mAnA jAtA hai| tattvArthasUtrake sivA umAsvAmine kisI anya prathakA praNayaNa kiyA yA nahIM ? aura yadi kiyA to kisa kisa graMthakA ? yaha bAta abhItaka prAyaH aprasiddha hai| Amataura para jainiyomeM, ApakI kRtirUpase, tattvArthasUtrakI hI sarvatra prasiddhi pAI jAtI hai / zilAlekhoM tathA anya AcAryoMke banAe hue graMthoMmeM bhI, umAsvAmike nAmake sAtha, tatvArthasUtrakA hI ullekha milatA hai| * __" umAsvAmi-zrAvakAcAra " bhI koI graMtha hai, itanA paricaya milate hI pAThakahRdayome svabhAvase yaha prazna utpanna honA saMbhava hai ki kyA umAsvAmi mahArAjane koI pRthak ' zrAvakAcAra' bhI banAyA hai ? aura yaha zrAvakAcAra, jisake sAtha unake nAmakA sambandha hai, vAstavame unhIM umAsvAmi mahArAjakA banAyA huA hai jinhoMne ki 'tattvArthasUtra' kI racanA kI hai ? athavA isakA banAnevAlA koI dUsarahI vyakti hai ? jisa samaya sabase pahale mujhe isa prathake zubha nAmakA paricaya milA thA usa samaya mere hRdayameM bhI aise hI vicAra utpanna hue the| merI bahuta dinoMse isa graMthake dekhanekI icchA thii| parantu pratha na milaneke kAraNa vaha abhItaka pUrI na ho sakI thii| hAlameM zrImAn 5 yathA-- " abhUdumAsvAtimuni pavitre vaze tadIye sklaarthvedii| sUtrIkRta yena jinapraNItazAstrArthajAta munipugavena // " -zilAlekha " zrImAnumAsvAtiraya yatIzastatvArthasUna prakaTIcakAra / yanmuktimAgAMcaraNodhatAnA pAyeyamarthya bhavati prajAnAm // " -vAdirAjasUrisa - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhu jugamandaradAsajI raIsa najIbAbAdakI kRpAse mujhe graMthakA darzana-- saubhAgya prApta huA hai, jisake liye mai unakA hRdayase AbhAra mAnatA. hU~ aura ve mere vizeSa dhanyavAdake pAtra haiN| isa graMthapara eka hindI bhASAkI TIkA bhI milatI hai; jisako kisI 'halAyudha' nAmake paMDitane banAyA hai| halAyudhajI kaba aura kahA~para ho gaye hai / aura unhoMne kisa san yA samvatmeM isa bhASATIkAko banAyA hai, isakA kucha bhI patA ukta TIkAse nahIM lgtaa| isa viSayameM, halAyudhajIne apanA jo paricaya diyA hai usakA ekamAtra paricAyaka, graMthake antameM diyA huA, yaha chanda hai:"caMdravADakulagotra sujAni / nAma halAyudha loka vakhAni / tAne raci bhASA yaha sAra / umAsvAmiko mUla susAra // " isa prathake zloka naM0 401 kI TIkAme, 'duzzruti' nAmake anarthadaMDakA varNana karate hue, halAyudhajIne mokSamArgaprakAza, jJAnAnaMdanirbharanijarasapUritazrAvakAcAra, sudRSTitaraMgiNI, upadezasiddhAntaratnamAlA, ratnakaraMDazrAvakAcArakI paM0 sadAsukhajIkRta, bhASAvanikA aura vidvajjanavodhakako pUrvAnusArarahita, nirmUla aura kapolakalpita batalAyA hai| sAtha hI yaha bhI likhA hai ki "ina zAstroMmeM Agama-viruddha kathana kiyA gayA hai; ye pUrvAparaviruddha honese apramANa, vAgjAla haiM; bhole manuSyoko rajAyamAna kareM haiM; jJAnI janoMke AdaraNIya nahIM haiM, ityAdi / " paM. sadAsukhajIkI bhASAvacanikAke viSayameM khAsa taurase likhA haiM ki, "ratnakaraDa mUla to pramANa hai bahuri dezabhASA apramANa hai| kAraNa pUrvoparaviruddha, nindAbAhulya, , Agamaviruddha, kramaviruddha, vRttiviruddha, sUtraviruddha, vArtikaviruddha kaI doSanikari mADita hai yAteM apramANa, vAgjAla hai|" ina prathoMme kSetra Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 'pAlapUjana, zAsanadevatApUjana, sakalIkaraNavidhAna aura pratimAke caMdanacarcana Adi kaI bAtoMkA niSedha kiyA gayA hai, jalako apavitra vatalAyA gayA hai, khar3e hokara pUjanakA vidhAna kiyA gayA hai; ityAdi kAraNoMse hI zAyada halAyudhajIne ina graMthoMko apramANa aura Agamaviruddha ThaharAyA hai| astu ina graMthoMkI pramANatA yA apramANatAkA viSaya yahA~ vivecanIya na honese, isa viSayameM kucha na likhakara maiM yaha batalA denA jarUrI samajhatA hU~ ki halAyudhajIke isa kathana aura ullekhase yaha bAta bilakula hala ho jAtI hai aura isameM koI sadeha vAkI nahIM rahatA ki ApakI yaha TIkA 'ratnakaraDazrAvakAcAra ' kI (paM0 sadAsukhajIkRta) bhApAvacanikA tathA 'vidvajjanavodhaka' kI racanAke pIche banI hai| tabhI usameM ina graMthoMkA ullekha kiyA gayA hai| paM0 'sadAsukhajIne ratnakaraMDazrAvakAcArakI ukta bhASAvacanikA vikrama samvat 1920 kI caitra kRSNa 14 ko banA kara pUrNa kI hai aura vidvajjanabodhakakI racanA usake bAda sadhI pannAlAlajI dUNIvAloMke dvArA huI hai, jo pa0 sadAsukhajIke ziSya the aura jinakA dehAnta vi0 saM0 1940 ke jyeSTamAsameM huA hai| isalie halAyudhajIkI -yaha bhASATIkA vikrama saMvat 1920 ke kaI varSa bAdakI banI huI nizcita hotI hai| balki uparyukta zloka (na0 401) kI TIkAmeM -vidvajjanavodhakake sambandhameM diye hue, " svagRhameM hI gupta vidvajjanabodhaka nAma kari" ityAdi vAkyoMse yahA~ taka mAlUma hotA hai ki yaha TIkA usa vakta likhI gaI hai jisa vakta ki vidvajjanabodhaka banakara tayyAra hI huA thA aura zAyada eka do bAra zAstrasabhAmeM par3hA bhI jAcukA thA, kintu usakI pratiyeM hokara usakA pracAra honA prAraMbha nahIM huA thA / isI lie usakA 'svagRhameM hI gupta' aisA vizeSaNa Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 kiyA gayA mAlUma hotA hai| vidvajjanabodhaka kisa sAlame banakara tayyAra huA hai, yaha bAta usake dekhanese mAlUma ho sakatI hai| ___ para yaha vAta nisadeha kahI jA sakatI hai ki isa TIkAke banAnevAle halAyudhajI saMghI pannAlAlajIke samakAlIna the, jayapura yA usake nikaTavartI kisI grAmake rahanevAle the aura unhoMne vikrama saM0 1930 se 1940 ke daramyAname hI isa TIkAko banAyA hai| halAyudhajIne apanI isa TIkAmeM sthAna sthAna para isa bAtako pragaTa kiyA hai ki yaha 'zrAvakAcAra' sUtrakAraM bhagavAn umAsvAmI mahArAjakA banAyA huA hai / aura isake pramANameM Apane nimnalikhita zloka para hI Adhika jora diyA hai| jaisA ki unakI TIkAse pragaTa " sUtre tu saptamepyuktAH pRthak noktAstadarthataH / avaziSTaH samAcAra: so'tra vai kathito dhruvam // 462 // " TIkA-" te sattara atIcAra mai sUtrakArane saptama sUtrame kahyo hai tA prayojana taiM ihA judA nahIM kahA hai| jo saptamasUtrameM avaziSTa. samAcAra hai so yAmaiM nizcaya kara kahyo hai / aba yAkU jo apramANa karai tAkaM anaMtasaMsArI, nigodiyA, pakSapAtI kaise nahIM jAgyo jAya jo vinA vicArayA yAkA kartA dUsarA umAsvAmI hai so yAkU kiyA hai ( aisA khai)| so bhI yA vacana kari midhyAdRSTi, dharmadrohI, niMdaka, ajJAnI' jANanA! // " / isa zlokase bhagavadumAsvAmikA grantha-kartRtva siddha ho yA na ho; parantu isa TIkAse itanA patA jarura calatA hai ki jisa samaya yaha TIkA likhI gaI hai usa samaya aise loga bhI maujUda the jo isa 'zrAvakAcAra' ko bhagavAn umAsvAmi sUtrakArakA banAyA huA nahIM mAnate. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the; balki ise kisI dUsare umAsvAmikA yA umAsvAmike nAmase kisI dUsare vyaktikA banAyA huA batalAte the| sAtha hI yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki aise logoMke prati halAyudhajIke kaise bhAva the aura ve tathA unake samAna vicArake dhAraka manuSya una logoMko kaise kaise zabdoMse yAda kiyA karate the| 'sazayatimirapradIpa' meM, paM0 udayalAlajI kAzalIvAla bhI isa graMthako bhagavAn umAsvAmikA banAyA huA likhate haiN| lekina, isake viruddha paM0 nAthUrAmajI premI, aneka sUciyoMke AdhArapara saMgraha kI huI apanI 'digambarajainapranyakartA aura unake grantha' nAmaka sUcIdvArA yaha sUcita karate haiM ki yaha atha tattvArthasUtrake kartA bhagavAn umAsvAmikA banAyA huA nahIM hai, kintu kisI dUsare (laghu) umAsvAmikA banAyA huA hai| parantu dUsare umAsvAmi yA laghu umAsvAmi kaba hue haiM aura kisake ziSya the, isakA kahIM bhI kucha patA nahIM hai| darayAphta karanepara bhI yahI uttara milatA hai ki hameM isakA kucha bhI nizcaya nahIM hai| jo loga isa prathako bhagavAn umAsvAmikA banAyA huA batalAte haiM unakA yaha kathana kisa AdhArapara avalambita hai aura jo loga aisA mAnanese inakAra karate haiM ve kina pramANAse apane kathanakA samarthana karate haiM, AdhAra aura pramANakI ye saba bAte abhI taka Ama taurase kahIMpara prakAzita huI mAlUma nahIM hotI; na kahIMpara inakA jikara sunA jAtA hai aura na zrIumAsvAmi mahArAjake pazcAt honevAle kisI mAnanIya AcAryakI kRtimeM isa prathakA nAmollekha milatA hai| aisI hAlatameM isa prathakI parIkSA aura jA~cakA karanA bahuta jarUrI mAlUma hotA hai| graMtha-parIkSAko chor3akara aura koI samucita sAdhana isa bAtake nirNayakA pratIta nahIM hotA ki yaha graMtha vAstacameM kisakA banAyA huA hai aura kaba banA hai? Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyake sAtha umAsvAmike nAmakA sambandha hai; granthake antima zlokase pUrvake kAvyameM *'svAmI' zabda AyA hai athavA khuda granthakAra uparyukta zloka naM. 465 dvArA yaha pragaTa karate haiM ki isa granthameM sAtaveM sUtrase avaziSTa samAcAra varNana kiyA gayA hai| isI liye 70 atIcAra jo sAtaveM sUtrameM varNana kiye gaye haiM ve yahAM pRthaka nahIM kaha gaye; ina saba bAtoMse yaha anya sUtrakAra bhagavadumAsvAmikA banAyA huA siddha nahIM ho sakatA / eka nAmake aneka vyakti bhI hote haiM; jaina sAdhuoMmeM bhI eka nAmake dhAraka aneka AcArya aura bhaTTAraka ho gaye hai| kisI vyaktikA dUsareke nAmase anya banAnA bhI asaMbhava nahIM hai| isa lie jaba taka kisI mAnanIya prAcIna AcAryake dvArA yaha anya bhagavAn umAsvAmikA banAyA huA svIkRta na kiyA gayA ho yA khuda anya hI apane sAhityAdise usakA sAkSI na ho taba taka nAmAdikake sambandha mAtrase isa graMthako bhagavadumAsvAmikA banAyA huA nahIM kaha skte| kisI mAnanIya AcAryakI vRtimeM isa graMthakA kahIM nAmollekha taka na milanese aba hameM yahI dekhanA cAhie ki yaha graMtha, dhAstavameM, sUtrakAra bhagavadumAsvAmikA banAyA huA hai yA ki nahIM / yadi parIkSAse yaha praya, vAstavameM, sUtrakAra zrIumAsvAmikA banAyA huA siddha ho tava aisA prayatna honA cAhie jisase yaha graMtha acchI tarahase upayogameM lAyA jAya aura tattvArthasUtrakI taraha isakA bhI sarvatra pracAra ho / anyathA vidvAnoMko sarva sAdhAraNapara yaha pragaTakara denA cAhie ki, yaha pratha * antima zlokase pUrvakA vaha kAvya isa prakAra hai "iti hataduritIghaM zrAvakAcArasAra gaditamatisubodhAvasathaka svAmibhizca vinayabharanatAgA samyagAkarNayantu vizadamatimavApya jJAnayucA bhavaMtu // 473 // - Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 sUtrakAra bhagavadumAsvAmikA banAyA huA nahIM hai; jisase loga isa graMthako usI dRSTise dekheM aura vRthA bhramameM na pdd'eN| - prathako parIkSA-dRSTise avalokana karanepara mAlUma hotA hai ki isa graMthakA sAhitya bahutase aise padyoMse banA huA hai jo dUsare AcAryoke banAye hue sarvamAnya prathoMse yA to jyoMke tyo uThAkara rakkhe gaye hai yA unameM kucha thoDAsA zabda-parivartana kiyA gayA hai| jo padya jyoMke tyoM uThAkara rakkhe gaye haiM ve 'ukta ca' yA 'udhRta' rUpase nahIM likhe gaye haiM aura na ho sakate hai; isalie prathakarttAne unheM apane hI pragaTa kiye haiN| bhagavAn umAsvAmi jaise mahAn AcArya dUsare AcAryoMke banAye hue prayoMse padya leveM aura unheM apane nAmase pragaTa kareM, yaha kabhI ho nahIM sktaa| yaha unakI yogyatA aura padasthake viruddha hI nahIM balki mahApApakA kAma hai / zrIsomadeva AcAryane sApha taurase aise logoMko 'kAvyacora' aura 'pAtakI' likhA hai| jaisA ki 'yazastilaka' ke nimnalikhita zlokase pragaTa hai:____ " kRtvA kRtIH pUrvakatA purastAtpratyAdara tAH punriikssmaannH| tathaiva jalpedatha yo'nyathA vA sakAvyacorostu sa patakI c||" lekina pAThakoMko yaha jAnakara aura bhI Azcarya hogA ki isa graMthameM jina pacoMko jyoMkA tyoM yA parivartana karake rakkhA gayA hai ve adhikatara una AcAryoMke banAye hue prathoMse liye gaye haiM jo sUtrakAra zrIumAsvAmise aneka zatAbdiyoMke pIche hue haiN| ve padya, athake anya svataMtra bane hue padyoMse, apanI zabdaracanA aura arthagAbhIryAdike kAraNa svataH bhinna mAlUma par3ate haiN| aura una maNimAlAoM (prathoM) kA smaraNa karAte haiM jinase ve padyaratna lekara isa prathameM gUthe gaye haiN| una padyoM se kucha padya, namUneke taurapara, yahA pAThakoMke avalokanArtha pragaTa kiye jAte haiM: Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 (1) jyoMke tyoM uThAkara rakkhe hue padya k-purussaarthsiddhyupaayse| "AtmA prabhAvanIyo ratnatrayatejasA sttmev| . dAnatapojinapUjAvidyAtizayaizca jinadharmaH // 66 // graMthArthobhayapUrNa kAle vinayena sopadhAna c| bahumAnena samanvitamAnahnavaM jJAnamArAdhyam // 249 // saMgrahamuccasthAnaM pAdodakamarcenaM praNAmaM c| vAkAyamana zuddhireSaNazuddhizcavidhimAhuH // 437 // aihikaphalAnapekSA kSAntiniSkapaTatAnasUyatvaM / aviSAditvamuditve nirahaMkAratvamiti hi daatRgunnaa:438||" uparyukta cAroM padya zrIamRtacaMdrAcArya viracita 'puruSArtha siddhayupAyase' liye hue mAlUma hote haiN| inakI TakasAla hI alaga hai; ye 'AryA' chaMdameM hai| samasta puruSArthasiddhayupAya isI AryAchaMdameM likhA gayA hai / puruSArthasiddhayupAyameM ina padyoke nambara kramazaH 30, 26, 168 aura 169 darja haiN| kh-yshstilkse| "yadevAigamazuddhaM syAdadbhiH zodhyaM tadeva hi| aMgulau sarpadaMSTrAyAM na hi nAsA nikRtyate // 45 // saMge kApAlikAtreyI caaNddaalshvraadibhiH| AplutyadaMDavatsamyagjapenmaMtramupoSitaH // 46 // ekarAtraM trirAtraM vA kRtvA snAtvA cturthke| dine zudhyantyasaMdehamRtau bratagatAH striyA // 17 // jIvayogyA vizeSeNa mayameSAdikAyavarka mudgamASAdikAyo'pi mAMsamityapare jnnu.||273 / / mAMsaM jIvazarIra jIvazarIraM bhavenavA mAMsam / yadvanimbo vRkSo vRkSastu bhavennavA nimbaH // 276 // zuddhaM dugdhaM na gomAMsaM vstuvaicitrymiihshN| viSanna ratnamAheyaM viSaM ca vipade yataH // 279 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 heyaM palaM payaH peya same satyapi kAraNe viSadrorAyuSe patra mUlaM tu mRtaye matam // 28 // tacchAkyasAMkhyacArvAkavedavaidyakapardinAm / mataM vihAya hAtavyaM mAMsaM zreyorthibhiH sadA / / 284 / / zarIrAvayavatve pi mAMse dopo na sarvipi // 282 // " uparyukta padya zrIsomadevasarikRta yazastilakase liye hue mAlUma hote haiN| ina padyoMme pahale tIna padya yazastilakake chaThe AzvAsake aura zeSa padya sAtaveM AzvAsake hai| ____ga-yogazAstra ( zvetAmbarIya atha ) se / "sarAgopi hi devazcedgururabrahmacAryapi / kRpAhIno'pi dharmazcetkaSTa naSTaM hahA jagat // 19 // niyasvetyucyamAno'pi dehI bhavati duHkhita / mAryamANaH praharaNedAruNa sa kathaM bhavet / / 334 // kuNirvaraM varaM paMgurazarIrI varaM pumAn / api saMpUrNasAgo na tu hiMsAparAyaNaH // 341 // hiMsA vighnAya jAyeta vighnazAMtya kRtApi hi| kulAcArAdhiyApyeSA kRptA kulavinAzinI // 339 mAMsa bhakSayitAmutra yasya mAMsamihAjhayaham / etanmAMsasya mAMsatve niruktiM manurabravIt // 265 // uluukkaakmaarjaargRdhrshNvrshuukraaH| ahivRzcikagodhAzca jAyaMte rAtribhojanAt // 326 // " uparyukta padya zrIhemacandrAcArya viracita 'yogazAstra' se liye / hue mAlUma hote hai| inamese zurUke cAra padya yogazAstrake dUsare / prakAza (adhyAya) ke haiM aura isa prakAzameM kramazaH naM 14.27 28-29 para darja haiN| antake donoM padya tIsare prakAzake hai aura inakI saMkhyA 16 aura 167 hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ... . 51 gh-kundkundshraavkaacaarse*| "aarbhyaikaaNgulaadvimvaadhaavdekaadshaaNgulN| (utarAdha) 103 // gRhe saMpUjayedvimbamUrva prAsAdagaM punaH / pratimA kATalepAramasvarNarUpyAyasAM gRhe // 104 // mAnAdhikaparivArarahitA naiva pUjeyat / (pUrvArdha) 105 // prAsAde dhvajanirmukke pUjAhomajapAdikaM / sarve vilupyate yasmAttasmAtkAryo dhvajocchayaH // 107 // atItAbdazataM yatsyAt yacca sthaapitmuttmaiH| tAMgamapi pUnyaM syAdvimvaM taniSphalaM na hi // 108 // " uparyukta padya kundakundazrAvakAcArase liye hue mAlUma hote hai| inameMse antake do padya AThaveM ullAsake haiM jinakA nambara, isa ullAsameM, 79 aura 80 diyA hai| zeSa padya prathama ullAsake hai| prathama ullAsameM ina padyoMkA nambara kramazaH 137, 171 aura 133 diyA hai| Upara jina uttarArdha aura pUrvAdhoMko milAkara do koTaka diye gaye haiM, kundakundazrAvakAcArameM ye donoM zloka isI prakAra svataMtra rUpase naM. 137 aura 138 para likhe hai| arthAt uttarArdhako pUrvArdha aura pUrvArdhako uttarArdha likhA hai / umAsvAmizrAvakAcArameM uparyukta zloka na, 103 kA pUrvArya aura zloka naM. 105 kA uttarArdha isa prakAra diyA hai:__ "navAMgule tu vRddhiH syAdudvegastu paDAMgule (puurvaadh)103||" "kASThalepAyasAM bhUtAH pratimA: sAmprataM na hi (uttraadh)105||" - yadyapi isa zrAvakAcArakI kucha sadhiyoMmeM yaha pragaTa kiyA gayA hai ki yaha graMtha zrIjinavadrAcAryake ziSya kundakundasvAmIkA banAyA huA hai / aura maga. lAcaraNameM 'vande jinavidhuM guru' isa padake dvArA prathakAne jinacandra guruko namaskAra bhI kiyA hai / tathApi yaha graMtha samayasArAdi proMke praNetA bhagavatkudakundAcAryakA banAyA huA nahIM hai| paraMtu umAsvAmizrAvakAcArase pahalekA banA huA jarUra mAlUma hotA hai / isa prathakI parIkSA phira kisI svatatra lekha dvAra kI jaaygii| lekhk| - Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka na, 105 ke isa uttarArdhase mAlUma hotA hai ki umAsvAmizrAvakAcArake racayitAne kundakundadhArakAcArake samAna phATa lepa ora lohekI pratimAoMkA zloka na. 101 meM vidhAna karake phira unakA nipedha ina zabdoMmeM kiyA hai ki Ajakala ye kASTha, lepa aura lohekI pratimAyeM pUjanake yogya nahIM hai| isakA kAraNa agale zlokameM yaha batalAyA hai ki ye vastuyeM yathokta nahIM milatI aura jIvotpatti Adi bahutase doSoMkI sabhAvanA rahatI hai| yathA:-- "yogyAsteSAM yathoktAnAM laabhsyaapitvbhaavtH| jIvotpattyAdayo dopA bahavaH saMbhavaMti ca // 106 // " prathakartAkA yaha hetu bhI vidvajjanAke dhyAna dene yogya hai| dd-upaaskaacaarse*| "eteSu nizcayo yasya vidyate sa pumAnida / samyagdRSTiriti zeyo mithyATatepu saMzayI // 20 // mAMsaratArdracarmAsthisurAdarzanatastyajet / 'mRtAdigavIkSaNAdanaM pratyAkhyAnAnnasevanAt // 315 // " ye donoM zloka pUjyapAdakRta upAsakAcArameM naM. 8 aura 38 para darja haiN| vahIMse uThAkara rakhe hue mAlama hote haiN| ca--dharmasaMgrahazrAvakAcArase / "mAlyadhUpapradIpAdyaiH sacitta ko'rcayejinam / sAvadhasabhavAdvakti yaH sa evaM prayodhyate // 137 // jinArcAnekajanmotthaM kilviSaM hanti yA kRtaa| sA kina yajanAcArairbhacaM sAvadyamAMganAm // 138 // preryante yatra vAtena dantinaH prvtopmaa| tatrAlpazaktitejassu daMzakAdiSu kA kathA // 139 // * yaha upAsakAcAra pratha, sarvArthasiddhi Adi prathoMce praNetA zrImatpUjyapAda. svAmIkA banAyA huA nahIM hai| isakI parIkSA bhI phira kisI svatatra lekha dvArA kI jaaygii| -lekhk| -- Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhuktaM syAtprANanAzAya viSaM kevalamaMginAm / jIvanAya marIcAdisadoSadhavimizritam // 140 // tathA kuTumbabhogyArthamAraMbhaH pApakadbhavet / dharmakadAnapUjAdau hiMsAlezo mataH sadA // 141 // " ye pAcoM padya paM0 medhAvIkRta 'dharmasaMgrahazrAvakAcArake' 9 veM adhikArameM nambara 72 se 76 taka darja hai| vahIMse liye hue mAlama hote hai| cha-anyagraMthoMke padya / "nAkRtvA prANinAM hiMsAM mAMsamutpadyate kvacit / na ca prANivadhAtsvargastasmAnmAMsaM vivarjayet // 264 // AsannabhavyatA krmhaanisNjnyitvshuddhprinnaamaaH| samyaktvaheturantarvAhyopyupadezakAdizca // 23 // saMvego nivedo nindA gardA tathopazamabhakti / vAtsalyaM tvanukampA cAraguNAH santi samyaktve // 70 // " ina tInoM padyoMmeMse pahalA padya manusmRtike pAMcaveM adhyAyakA hai| yogazAstrameM zrIhemacandrAcAryane ise, tIsare prakAzameM, uddhRta kiyA hai aura manukA likhA hai| isIliye yA to yaha padya sIdhA 'manusmRti' se liyA gayA hai yA anya padyoMkI samAna yogazAstrase hI uThAkara rakkhA gayA hai| dUsarA padya yazastilakake chaThe AzvAsameM aura dharmasaMprahazrAvakAcArake cauthe adhikArameM 'uktaM ca ' rUpase likhA hai| yaha kisI dUsare graMthakA padya hai- isakI TakasAla bhI alaga hai-isalie graMthakarttAne yA to ise sIdhA usa dUsare prathase hI uThAkara rakkhA hai aura yA ukta donoM prathoM se liyA hai| tIsarA padya 'vasunandizrAvakAcAra' kI nimnalikhita prAkRta gAthAkI saskRta chAyA hai: "saMbeo NiveorNidA garuhA ya uvasamo bhttii| pacchallaM aNukaMpA agguNA huti sammatte // 49 // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 isa gAthAkA ullekha 'pacAdhyAyI' meM bhI, pRSTha 133 para, 'ukta ca rUpase pAyA jAtA hai| isaliye yaha tIsarA para yA to vasunandizrAvakAcArakI TIkAse liyA gayA hai yA uma gAyAparale ulyA kiyA gayA hai| (zepa Age) lakkhI paaii| (padyagalpa) kAzIma thI eka anokhI lakkhI paaii| raMbhAse bhI rucirarUpavAlI manabhAI // dUra dUra taka thI prasiddha usakI sudhraaii| citra dekhakara hue hajAroM the saudAI // kathakoMne kI zAyarI, bhAva batAneke lie| kitanoMne tor3e kalama kavi kahalAneke lie|| (2) milA bAharI rUpa-raMga thA usako jaisaa| thA svabhAva bhI sahRdayatAse sundara vaisA / / kAmazAstrakA pratha cAhie usako khnaa| the saba siddha prayoga, sadA lar3atA thA lahanA // nAca aura gAnA kabhI usakA hotA thA khiiN| tila rakhaneko bhI jagaha to phira milatI thI nhiiN| dhanI, seTha, jauharI, mahArAjA, rajavAr3e / jinake dekhe dUta anekoM tirache Ar3e / / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ate-jAte aura bulAte the aadrse| barasAte the ratna aura dhana lAkara gharase // eka lAkha rupayA agara koI detA thA kabhI / eka rAta usake nikaTa rahatI thI lakkhI tbhii| kintu udhara jo dIna dukhI dukha rotA Akara / jAtA vaha hokara nihAla manamAnA pAkara // vizvanAthako agara kabhI gharase jAtI thii| yA gaMgApara parva divasameM vaha AtI thii| to lakkhI para dRSTiyoM par3atI thIM isa DhaMgase / jyoM bhauMrokI paMktiyA~ mile kamalake aMgase // kor3hI lUle eka vipra the usI puriimeN| hotA thA romAJca dekhakara dazA buriimeN| pIva aMgase vastra phor3a bAhara chanatA thA / 'trAhi trAhi bhagavAna ! yahI kahate banatA thaa| prAyazcitta use samajha apane pahale krmkaa| sahate the cupacApa saba kaSTa hRdayake marmakA // pApI the, para puNya na-jAne kauna kiyA thaa| jisase patnI pativratAne sAtha diyA thaa| candra sAtha caoNdanI aura kAyA sa~ga chAyA / vaha thI pati-anucarI, jIvake jaise maayaa|| sevA karatI haraghaDI apane patikI bhktise| hone detI thI nahIM kaSTa unheM nija shktise|| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatI thI saba kAma sabere uThakara apane / patike pairoM pAsa lage phira hariko japane / / patikI oNkheM khulI dekhakara lAtI pAnI / karatI unheM prasanna bolakara mIThI bAnI // zauca karAkara premase dhotI thI saba aMgako / apane hAthoMse unheM ghoTa pilAtI bhNgko|| (8) bhojana kara taiyAra khilAtI apane ka / aura sulAtI palaMga bichAkara ati Adarase / / phira karake satkAra atithikA bhojana krtii| tana mana dhanase ATha pahara patikA dama bhrtii|| eka alaukika tejakA paricaya mukhameM mila rhaa| dayA zAnti santopa thA oNkhoM bhItara khila rahA / / svAmIkA mukha malina dekhakara itane para bhii| pativratAne caina na pAI phira dama bhara bhii| bolI donoM hAtha joDakara-"bolo pyaare| cintita sA hai citta kaunase dukhake mAre // bArU~ tumapara nAtha, mai, ha~sate ha~sate jAna bhI / pUrNa karU~gI kAmanA, Apa kaheMge jo, abhii"|| (10) kaI bAra yoM kahA, kabUlA magara na svAmI / TAla diyA, 'kucha nahIM priye !' kaha bharI na hAmI / / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pIche jaba par3a gaI, lagI rone vaha baalaa| hAthoMseM muMha DhaoNpa viprane taba kaha DAlA / / " mai pAmara hU~ pAtakI, kisa muMhase pyArI, khuuN| lakkhI para Asakta hU~--isI hetu duHkhita rhuuN|| mujhako hai yaha vidita, rUpadhana usako pyaaraa| maiM hU~ koDhI ghRNita vanA vaitrnnii-dhaaraa|| kapar3A dete loga nAkameM dekha mujhe sv| lakkhIvAI phira daridrako milanekI katra ? kintu, nIca mana yaha tadapi hotA nahIM nirasta hai| loka hesAI tuccha kara apanI dhunameM masta hai " // (12) patikI sunakara bAta satIne socA dilame / " DAleMgI maiM hAtha, nAtha, nAginake vilmeN| icchA pUrI kare, jisa taraha vaha ho puurii| hU~ pativratA to na rahegI vAta adhUrI " // yoM vicAra kara brAhmaNI, bolI usa dama kucha nhiiN| patiko soyA dekhakara, cala dI phira gharase khiiN| lakkhI sandhyAsamaya dvArapara AjAtI thii| hotA thA jo dukhI use gharameM lAtI thii| jo vaha moMge vahI use dekara aadrse| karatI thI vaha vidA nitya hI apane gharase / / dekhA usane eka dina devI sI koI khddii| kisI pratIkSAmeM ar3I, cintita sI hai ho pdd'ii| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 (14) A~khe milate hAtha jor3akara lakkhI bolii| " kisakI. tumheM talAza ? kidharako icchA DolI ? jo cAho so devi, yahA~para mila sakatA hai| nava AzAmaya mukula-manoratha khila sakatA hai| khaDe na hone yogya hai kintu rAha yaha pApakI / lakkhI bAI ati.adhama dAsI hU~ maiM ApakI" || yuktipUrNa yaha ukti zravaNa kara braahmnnbaalaa| bolI, " maiMne yahA~ DhaMga saba dekhA bhAlA // puNya kAryako pApapatha para jo ho jaanaa| to usameM kucha doSa nahIM RSiyoMne mAnA / guNa-dhara jIvana nIcase pAveM aisI cAhameM / yahI socakara Aja maiM AI hU~ isa rAhameM " // suna sAdara le gaI use ghara lakkhI bAI / pativratAne bAta khulAsA sabhI sunAI // cupa rahakara kucha dera, socakara bAI bolii| "dekho devI, ATha rojameM hogI holI // usa dina brAhmaNadevako dAvata dU~gI bhaunmeN| dAsI hokara karUMgI jauna kaheMge tauna maiM "|| (17) brAhmaNako jaba milA nimantraNa baaiijiikaa| vismita takatA rahA derataka mukha patnIkA / / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 burI durAzA hRdaya bIca jo detI thI dukha / vaha AzA bana lagI kalpanAkA dene sukha | jyoM tyoM kATe ATha dina, holIkA dina AgayA / galI galIke golameM holIkA raMga chAgayA // ( 18 ) ubaTana saurabha-sanA banAkara ghanA lagAyA / phira nahalAkara, baoNdha paTTiyA~, sApha banAyA // vastra itarameM base hAyase phira pahanAye / karake yoM siMgAra satIne saba sukha pAye || lakkhIkI thI pAlakI AI lene dvArapara / bheja diyA patidevako usapara svayaM savArakara | ( 19 ) atithi- Agamana samAcAra sunakara uTha dhAI / agavAnIko Apa dvArapara lakkhI AI // madarase le gaI bhavanake bhItara bAI / paira pakhAre prathama AratI phira utarAI // phala, gorasa, miSTAnna kucha brAhmaNako arpaNa kiyA / aura rasIlI dRSTise unako sukhI banA diyA || ( 20 ) AyA phira do jagaha bharA pAnI pInekA / eka svarNakA kalaza, kAma jisapara mInekA // miTTIkA bhI vahIM dUsarA aura pAtra thA / jo jalakA sAmAnya eka AdhAra mAtra thA // brAhmaNako yaha dekhakara, manameM kautUhala huA / pUchA, yaha kyoM, kisa lie, do pAtroMmeM jala huA ? || Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) taba lakkhIne kahA, "bAta yaha hai saadhaarnn| jarA socie, jAna paDegA isakA kAraNa / / svarNa-kalazameM bharA barphakA ThaMDA jala hai| miTTIkemeM bharA huA gagAkA jala hai // kSaNika tRptike bAda hI tRSNA baDhatI ekase / aura miTe santApa saba ThaMDaka par3atI eka se / / (22) ADambara hai udhara, idhara guNa-garimA sohI / inameMse jo ruce grahaNa karie usako hii"| sunakara soce vipra, grahaNa gagAjala karanA / jo na sulabha, mana usI tarapha kyoM caJcala krnaa| bole-"bAIjI suno, mai brAhmaNa hU~ jAtikA / gaMgAjalako choDakara, piU~ na jala isa bhaoNtikA" // (23) taba hokara kucha namra, dRSTi apanI thira karake / bolI lakkhI vipra ora yo hI phira karake // "yogya Apake deva, ApakA yaha vicAra hai| phira gaNikAkI cAha hRdayameM kisa prakAra hai ? svarNa-kalazakA barpha-jala mere milana-samAna hai| isa su-varNakI camakameM bar3e bar3oMkA dhyAna hai / (24) jaise ThaDI varpha tApako kSaNabhara hrtii| phira na mile, to aura pyAsako dUnA krtii|| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 . vaise gaNikA-praNaya-sAdhanAkA sukha hotaa| bar3hatI jIkI jalana zAntikA sUkhe sotA // gaMgAjala hai ApakI zItala vimala pativratA / use choDa kyA ucita hai karanA aisI mUrkhatA" (25) suna vezyAke vacana vipra jaise jaagese| moha hogayA dUra, haTA pardA Agese / / " saca to hai, yaha kahA~ rUpa-mRgatRSNA aisI ? aura kahA~ vaha zAnti-rUpiNI gaMgA jaisI? mujhase to vezyA bhalI, itanA jise vicAra hai| merI matiko, jJAnako, zikSAko dhikkAra hai|" (26) lakkhIne aise upAyase kAma nikaalaa| vipra bace, vaha bacI, pratijJAko bhI pAlA / / * * * brAhmaNane phira anuSThAna gaMgApara ThAnA / gAyatrIse miTA koDha, pAyA manamAnA // * * * pativratA bhI anta taka patipadapUjArata rhii| pAThakagaNa, tuma bhI kaho-'dhanya dhanya bhAratamahI!" rUpanArAyaNa pANDeya / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha smaacaar| kumAroMkI saMkhyA--pRthvIke saba dezokI apekSA bhAratavarSameM avivAhitoMkI sakhyA bahuta hI kama hai| yahA~ koI avivAhita rahanA hI nahIM cAhatA athavA aura dezoMkI apekSA yahA~ vivAha karanA eka bahuta hI mAmUlI bAta hai| sAre bagAlameM jisakI jana saMkhyA 5 karor3a hai kevala 6787 manuSya kaumArya jIvana bhoganevAle hai| igle. NDameM jaba hajAra puruSoMmeM 357 puruSa aura hajAra striyoMmeM 340 striyA~ vivAhita jIvana bhoganevAlI haiM taba baMgAlameM yathAkrama 445, aura 463, madrAsameM 427 aura 439, pajAbame 388 aura 480 madhyama pradazameM 519 aura 529, bambaIme 474 aura 111 puruSa striyA~ vaivAhika sukha bhoganevAlI hai| yahA~ to sAla sAla do do sAlake hI bAlaka bAlikAyeM vivAhasUtrameM baMdha jAte hai| phira avivAhitoMkI sakhyA adhika kyo hogI ? jo kucha hai vaha una jAtiyoMkI kRpAse hai jinameM lar3akiyokA mUlya kaI hajAra taka bar3ha gayA hai| patita jAtiyokA uddhAra-bhAratavarSameM kucha jAtiyA~ aisI hai jo asparya samajhI jAtI haiM aura unake sparzase ucca jAtiyoMkA dharma calA jAtA hai| aise logokI sakhyA bahuta hI jyAdA kaI karor3a hai| ye loga aspaya to haiM hI, isake sivA inakI vidyA zikSA AdikA koI prabandha na honese ye manuSyatvase bhI vAcata rahate hai| pazuoMse bhI ye gaye bIte haiN| inake prati dezavAsiyoMke asavyavahArakA eka vaDA bhArI kaTuka phala yaha ho rahA hai ki dezameM IsAiyokI saMkhyA bar3I hI tejIse bar3ha rahI hai| IsAI loga sahaja hI ina aspRzya logoMko IsAI banAkara U~cA uThA lete haiM / yaha dekha sAre dezaka zikSitoMne ina logoMke uddhAra karaneke lie kamara kasa lI hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahIM inake lie skUla khole jA rahe hai, kahIM chAtrAlaya banAye jA rahe hai aura kahIM inakI zuddhi kI jA rahI hai| baDaudA, kolhApura, mahasUra, Adike bar3e bar3e rAjA bhI isa viSayameM khUba prayatna kara rahe haiN| pAThakoMko mAlUma hai ki karnATakake samAna madrAsameM bhI eka 'pacama' nAmakI jAti hai / jahA~ taka khojakI gaI hai usase mAlUma hotA hai ki ye loga pahale jainI the aura jainadveSI brAhmaNone inheM catuvarNase bahirbhUta paMcama varNake nAmase prasiddha kiyA thaa| isa samaya isa jAtikI bar3I hI durdazA hai / yaha atyaMta hI daridrI hai aura nAI dhobI Adi nIce jAtiyose bhI adhika nIca samajhI jAtI hai| jisa kue yA tAlAbase sarva sAdhAraNa pAnI le sakate haiM usase inheM pAnI lenekA bhI adhikAra nhiiN| yaha dekhakara pAlaghATakI vedAnta sabhAke kucha dayApravaNa logoMne isa jAtike uddhArake lie kamara kasI hai| zrIyukta zeSArya aura vyaMkaTarAva nAmake do sajana isa kAryake ague haiN| inhoMne rAta dina parizrama karake pAlaghATameM paMcama logoMke liye eka prAthamika vidyAlaya sthApita kiyA hai jisameM zilpazikSAkA bhI prabandha kiyA gayA hai| lagabhaga 80 laDake isameM par3hane lage haiN| unheM zikSApayogI vastuyeM tathA kapaDe latte aura bhojana bhI diyA jAtA hai| aura aura tarahase bhI pacama logoko sahAyatA dI jAtI hai| unake lie epha judA jalAzaya bhI banA diyA gayA hai| kyA kabhI jainiyoMkA dhyAna bhI apane ina vichur3e hue daridra bhAiyoMkI ora jAyagA? kavisammAna-baMgAlake suprasiddha lekhaka aura kavi zrIyukta ravIndranAtha ThAkurako sasArakA sabase vaDA pAritopika 'nobela prAija' milA hai| savA lAkha rupayekA yaha pAritoSika hai| Aja taka kisI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI bhAratavAsIko yaha pAritoSika na milA thA-bhArata hI kyoM iMgle___NDameM bhI aba taka kevala eka hI vidvAn ise prApta kara sakA thaa| ravIndrabAvU isa samaya saMsArake sarvazreSTha mahAkavi gine jAne lage haiN| ravIndravAbU bar3e hI udAra haiN| unhoMne pAritoSikakI yaha bar3I rakama bolapurake mahAvidyAlayako de DAlI hai jo ki gurukulake DhaMgakI eka bahuta hI U~ce darjekI sasthA hai| AdarzavivAha-jayapurake lAlA motIlAlajI saghaIke putra sUryanArAyaNajIkA vivAha lAlA phUlacandrajI godhA vAkIvAloMkI kanyA kamalAdevIke sAtha Adarza paddhatise huaa| isa vivAhameM sava kArya naI saMzodhita paddhatike anusAra hue| pitAne vidAke samaya apanI laDakIko bahuta hI Avazyaka upadeza diye aura unheM grahaNa kara laDakIne apanI kRtajJatA pragaTa kii| dahejameM jevara na dekara pustakoMkA eka acchA samUha diyA gyaa| aura saba dastUroMkoM toDakara 101) bhAratakI jaina aura ajaina sasthAoMko dAna diyA gyaa| mAravAr3I vidyAlaya-kAnapurake mAravAr3iyoMne abhI hAlahI 'eka vidyAlaya sthApita kiyA hai| seTha vilAsarAya haradattarAyajIne isa eka pala haradattarAyajAna isa vidyAlayake lie 45 hajAra rupayekA dAna kiyaa| vidyArthiyoMkI AvazyakatA-jaina borDiMgahAusa vardhA (sI. pI.) ke saikreTarI pa0 jayacandra zrAvaNe sUcita karate haiM ki boDiMga hAusameM vidyArthiyoMkI jarUrata hai| garIba vidyArthiyoMko bhojanAdikA kharca diyA jAtA hai| samartha vidyArthiyoMse 7) mAsika liyA jAtA hai| naI jainagranthamAlA-bambaIse paM0 udayalAlajI kAzalIvAlane jainasAhityasIrIja' nAmakI eka granthamAlA nikAlanekA prArabha kiyA hai| pahalA grantha nAgakumAracarita taiyAra hai| jainIbhAiyoMko granthamAlAke sthAyI grAhaka bana jAnA caahie| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naye naye jaina granthaM / nAgakumAra caritaM. ubhaya bhASA kavi cakravartI mAliSaNa sUrike skRta granthakA sarala hindI anuvAdu / paM0 udayalAlajIne likhA hai| yAtrAdarpaNa tIthoMkI yAtrAkA isameM vaDA, vicaraNa aba taka nahIM chpaa| isameM sampUrNa siddhakSetre, prasiddha mandira aura zaharokA, varNana hai| itihAsakI bAteM bhI likhI gaI hai| jaina DirekTarI Aphisane ise bar3e parizrama aura kharcase taiyAra karAI hai| sAthameM relave, AdikA mArga batalAnevAlA eka bar3A nakzA hai| pakkI kaMpar3ekI jilda hai| bar3e sAijake 256 pRSTha hai / mUlya do rupayo / ..... caracAzataka mUla aura naI sarala hindI TIkA sahita ! kapaDekI jilda / mUlya ) bAraha AnA . nyAyadIpikA prasiddha nyAyako grantha hindI bhASAMTIkA sahita, ---dharma praznottara zrAvakAcAra zrIsakailakIrtike prasiddha granthakA 'hindI anuvaadH| saMbakA saba prazna aura uttarome,likhA gayA hai| -sAdhAraNa buddhike loga bhI samajha sakate haiN| mUlya 2 dharmavilAsa yA yAnaMtavilAsa - kavivara dhAnatarAyajIkA prasiddha grantha / eka mahIneme taiyAra ho jaaygaa| mUlya 1.3 / / 515 360 11 A 1. - - hindI anuvAda / pratyeka kahAnI dayA, karuNA; vizvavyApI prema, zraddhA aura bhaktika tattvoMse bharI huI haiN| bAlaka striyA, javAna bUDhe saMvahIM / . . Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhdivaakr| iname manuSyake jIvanakA Adarza batalAyA gayA hai| saMsArameM kitanA duHkha hai aura paropakAra svArthatyAga premameM kitanA sukha hai yaha iname eka kayAke bahAne dilAyA hai / mUkhya 1 ) hindI grantha ratnAkarake anamola any|' * lagabhaga DeTa varpase hamane 'hindI grantharatnAkara sIroja' nAmakI eka * granthamAlA nikAlanA zurU kI hai| isake abhItaka jitane anya nikale hai unamI sata hI vidvAno lekhako Ara sampAdakoMne mukta kaThase prazasA kI hai| yaha mAlA varAvara nikalA kregii| isake jo sthAyI 'grAhaka hoMge unheM saba anya ponI kImata para diye jaayeNge| pahale ATha AnA jamA karA denA cAhie / anyokI prazatAkA bar3A sUcIpatra maeNgAke dekhie / nIce likhe grantha taiyAra hai| 1 svAdhInatA-livaTakA hindI anuvAda | lekhaka pala- mahAvIraprasAramI dvivedI / mUlya 2) 2 milakA jIvana carita-svAdhInatAke mUla lekhakakA zikSA prada carita ( lekhaka, nAthUsama premI / muuly|) 3 pratibhA-hindIkA apUrva upanyAsa / mU0 1) lokA gucchA--manohara zikSAprada kahAniyoMkA sagraha mUlya ) 5 oNrakhakI kirakirI-jinheM abhI hAla hI savAlAkha rupa . yAkA inAma milA hai| jo isa samaya duniyAke sabase baDe lekhaka aura kavi haiM, una bAbU ravIndranAtha ThAkurake prasiddha upanyAsakA- hinda anuvAH / aimA upanyAsa Apane abataka nahIM par3hA hogaa|muuly 1 // covekA ciTTA-chapa rahA hai| / mainejara jainagrantharatnAkara kAryAlaya, , girgaarymbd| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rSika mUlya 2 // ) 3. Reg. No. B. 719. PA . R LATNI / 2 : jainiyoMke sAhitya, itihAsa, samAja aura .. dharmasambandhI lekhoMse vibhUSita . .. mAsikapatra / - sampAdaka aura prakAzaka, nAthUrAma premii| mandarmediat e -- - RELaminalisapacecrediction dazavA! mArgazira / bhAga, zrIvIra ni0 saMvat 2540 prAcIna bhAratameM, jainonnatikA umra Adarza ra anya parIkSA .... ...... 3. zikSA-samasyA ... ' :..:..., 4. vana-vihaMgema ..... ..... .. vividhaM asagaH .. patravya RAA cAlaya,. * giragAMva-dhambaI / Dented by Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kezara / - kAzmIrakI kezara jagatprasiddha hai| naI phasalako umdA kezara zIghra magAIye / dara 1) tolA / sUtakI maalaayeN| sUtakI mAlA jApa deneke lie sabase acchI samajhI jAtI hai| jina bhAiyoMko sUtakI mAlAoMkI jarUrata hove hamase magAveM / hara vakta taiyAra rahatI hai / dara eka rupaye daza mAlA / phUloMkA gucchaa| isa gucchemeM capalA, vIraparIkSA, kuNAla, vicitra svayaMvara, madhustravA, ziSyaparIkSA, aparAjitA, jayamAlA, kachukA, jayamatI aura RNazodha ye 11 puSpa hai| pratyeka puSpakI sugandhi, saundarya aura mAdhuryase Apa mugdha ho jaaveNge| hindImeM khaNDa-upanyAsoM yA galpoMkA yaha sarvottama saMgraha prakAzita huA hai| pratyeka kahAnI jaisI sundara aura manorajanaka hai vaisI hI zikSAprada bhI hai| mUlya |) kahAniyoMkI pustaka / isameM choTI choTI sarala bhASAmeM likhI huI 78 kahAniyA~ hai| ye kahAniyA~ choTe baDe vRddha sabake hI liye zikSAdAyaka hai| isakI bhASA vaDI hI sarala sabake samajhane lAyaka hai| lar3ake lar3akiyoMko inAma dene yogya pustaka hai / mUlya pAMca AnA / yazodhara crit| syAdvAda vidyApati-vAdirAja sUrike saskRta kAvyakA sarala hindI anuvAda / isameM yazodhara svAmIkA carita varNana hai|muly cAra aanaa| milanekA patA-mainejara, jainagrantharatnAkara kAryAlaya, hIrAvAga po0 giragAva bambaI / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ COPATI MISPHADKSTRUR S HAGYA PAR7 MP NROARER zrI mandirajI kI sthApanA * * * * * * jaina hAIskUlakA khulanA pdhaarie| akSaya dharmaprabhAvanA !! (Ta IRYERARUNETTEERNATIONAIREYESTERRIVEVORISEARS NERSTANERGre mitI caitra zu06, 7,8,9 aura 10saM02440 vI0ni0 ra tadanusAra tArIkha 2, 3, 4, 5 aura 6 aprela 1914 I0 ko indaura nagarameM utsava hogA. - - - dAnavIra rAyavahAdura seTha kalyANamalajIke do lAkhakena dAnase jaina hAIskUla khulegA aura seTha sAhibakI - mAtAjIke vanavAye hue mandirajIkI pratiSThA hogI. kA utsavameM zrImanmahArAjA tukojIrAva indaura nareza ora unake mantrI prasiddha dezabhakta sara nArAyaNa gaNeza . caMdAvarakara, nAiTa, padhAreMge. ISASTROSCOR NARENIEND AIIMR. utsavale prAyaH samasta jaina paNDita, vyAkhyAnadAtA * aura pratiSThita sajjana padhAreMge, jaina sabhAoMke vizeSa adhivezana hoNge| __eka zikSAprada aura navIna jaina nATaka khelA jAyagA. .aix. pdhaarie| dharmaprabhAvanA kiijie| patravyavahArakA patA:prabandhakartA-utsava pravandhakAriNI kameTI, tilokacaMda jaina hAIskUla, indaura. MAHARREKXITrayAYERSARNEY R EETIRE C TOTKARYAVEKATREETTEERaran Page #72 -------------------------------------------------------------------------- Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A jainhitaissii| zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAtsarvajJanAthasya zAsanaM jinazAsanam // . 10 vA~ bhAga] mArgazIrSa, zrI0 vI0 ni0 saM0 2440 / 2 rA aMka - - prAcIna bhAratameM jainonnatikA ucca aadrsh| ( TI. pI. kuppUsvAmI zAstrI, ema. e, asisTeMTa, gavarnameMTa myUjiyama, tajaurake eka agarejI lekhakA anuvAda / ) -- yaha nidhaDaka kahA jA sakatA hai ki vedAnuyAyiyoMke samAna jainiyoMkI prAcIna bhASA (prAkRtasahita) saskRta thii| jainI avaidika bhAratIya-AryoMkA eka vibhAga hai| jaina, kSapaNa, zramaNa, arhat ityAdi zabda jo isa vibhAgake sUcaka hai, saba saskRtamUlaka hai| digambara aura zvetAmbara yaha do zabda bhI, jo isa vibhAgakI saMpradAyoMke bodhaka haiM, spaSTatayA saskRtake haiN| jaina-darzanameM nau padArtha mAne gae hai-jIva, ajIva, Asrava ( karmokA AnA), baMdha (karmokA / AtmAke sAtha ba~dhanA), saMvara (karmoke AgamanakA rukanA), nirjarA . (vaidha kokA nAza honA), mokSa (AtmAkA kamoMse sarvathA rahita honA ), puNya (zubha karma) aura pApa (azubha krm)| ina padArtho meMse pahile sAta jaina-darzanameM tattva kahe jAte haiM / hama yaha bhI dekhate Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki uparyukta nau padArthoM ke nAma aura ve zabda bhI, jo inake aneka vibhAgoMke sUcaka haiM, saba saskRtazabda-sagrahase lie gaye hai| 2~~isake atirikta satra tIrthaMkara, jinase jainiyoMke vikhyAta siddhAtoMkA pracAra huA hai, Arya-kSatriya the / yaha vAta sarvamAnya hai ki Arya-kSatriyoMke bolane aura vicAra karanekI bhASA saskRta thii| jaise ki veTAnuyAyiyoMke veda haiM isI prakAra jainiyoMke prAcIna saMskRta graMtha haiM jo jainamatake siddhAtose vibhUpita haiM aura vartamAnakAlameM bhI dakSiNa karnATakameM mUDabadrIke maMdiroMke zAstrabhaMDAroM aura kucha anya sthAnomeM sagrahIta hai|ye prAcIna lekha vizeSakara bhoja-patroM para saMskRta aura prAkRta bhASAoMmeM hastalikhita haiN| prasiddha munivara umAsvAtiviracita tattvArtha-zAstra, jo ki jainadharmake tattvoMse paripUrNa hai, saskRtakA eka smAraka graMtha hai, yaha graMtha mahAtmA vedavyAsa kRta uttaramImAsAke samAna hai| IsvI sankI dvitIya zatAbdike ArabhameM prasiddha samatabhadrasvAmIne vikhyAta gadhahasti mahAbhASya rcaa| jo ki pUrvokta prathakI TIkA hai| tatpazcAt pUrvokta donoM prathoMpara auroMne bhI saskRtakI kaI TIkAyeM racI / samatabhadrasvAmIne uttarameM pATalIputranagarase dakSiNI bhAratavarSameM bhramaNa kiyA / yahI mahAtmA pahale pahala dakSiNameM digambarasapradAyake jainiyoMke nivAsa karaneme sahAyaka aura vRddhikAraka honemeM agragAmI hue the| isa saMbadhameM yaha bAta yAda rakhane yogya hai ki zvetAmbarasaMpradAyake jainI Ajakala bhI dakSiNa bhAratavarSame bahuta hI kama haiN| 3-aisA mAlUma hotA hai ki bahuta prAcIna kAlase jainiyomeM bhI upanayana ( yajJopavIta-dhAraNa) aura gAyatrIkA upadeza pracalita hai| Ajakala bhI jainamadiroMmeM pUjana karanemeM aura una saMskAroM meM jo Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 sAdhAraNatayA jainiyoke gharoMmeM kiye jAte haiM jisa bhASAkA prayoga kiyA jAtA hai vaha saMskRta hI hai| 4-jainagraMthakArone apanA dhyAna kevala dharma-viSayameM hI nahI kintu sarva-rocaka viSayoMpara bhI lagAyA hai, saMskRtameM aise, agaNita anyAnya graMtha haiM jo ki aTUTa parizrama karanevAle jainiyoMne race hai| zAkaTAyana vyAkaraNa, jo saMskRta vyAkaraNakA eka graMtha hai, eka jaina athakartA zAkaTAyanakA racA huA kahA jAtA hai / " laGaH zAkaTAyanasyaiva," "vyolaghu prayatnataraH zAkaTAyanasya," pANinike sUtra haiM jo isa bAtako spaSTatayA siddha karate haiM ki zAkaTAyanakI sthiti pANinike pUrva thii| zAkaTAyana-vyAkaraNake TIkA-kartA yakSavarmAcAryane graMthakI prastAvanAke zlokomeM yaha spaSTatayA pragaTa kiyA hai ki zAkaTAyana jaina the aura ve zloka ye hai: svasti zrIsakalajJAnasAmrAjyapadamAptavAn / mahAzramaNasavAdhipatiyaH zAkaTAyanaH // 1 // ekaH zabdAmbudhiM buddhimandareNa pramathya yH| sa yaza:zriyaM samudabhre vizva vyAkaraNAmRtam // 2 // svalpagraMthaM sukhopAyaM saMpUrNa yadupakramam / zabdAnuzAsanaM sArvamahacchAsanavatparam // 3 // tasyAtimahatI vRttiM saMhRtyeyaM lghiiysii| saMpUrNalakSaNA vRttirvakSyate yakSavarmaNA // 5 // inakA artha yaha hai ki " sakalajJAna-sAmrAjyapadabhAgI zrIzAphaTAyanane-jo ki jaina samudAyake svAmI the-apane jJAnarUpI maMdrAcalase (saMskRta) zabdarUpI sAgarako madha DAlA aura vyAkaraNarUpI amR Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tako yazarUpI lakSmI sahita prApta kiyaa| yaha mahAzAstra-jo ki bhaIta bhagavAnake zAsanake samAna hai sarvasAdhAraNake hitArtha saMpUrNa, sugama, aura saMkSipta rItise likhA gayA hai| yaha sarala TIkA jo isI graMthakI ( amoghavRtti nAmaka ) vRhad TIkA hai-ke AdhArapara racI gaI hai aura vyAkaraNake sarva guNoMse bhalakRta hai-yakSavarmAkRta hai| 5-isake uparAnta amarakoza nAmaka prAcIna kozake racayitA eka jaina kozakAra amarasiMha the jo ki mahAvidvAn tathA saMskRta sAhityake aSTa-jagadvikhyAta vaiyAkaraNoMmeMse the / sarva TIkAkArone isa, amara graMthakA jainakRta honepara bhI sadRza mAna kiyA hai| kramazaHbrAhmaNoMke samAna jainiyoMne bhI una logoMkI bhASA grahaNa kara lI jinake madhyameM unhoMne nivAsa kiyA; kintu kaI zatAbdi hojAnepara bhI vaha Adara aura prema, jo unako apanI mAtR-bhASA saMskRtase thA, nahIM ghaTA / kyoMka usa apUrva vidvattAse jo unhoMne saMskRtasAhityameM AgAmI kAlameM prApta kI, yaha spaSTa hai ki saMskRtake artha unakA Aveza aparamita thaa| nimnalikhita graMtha jainagraMthakartAoMke race hue haiN| vyAkaraNake graMtha-nyAsa (prabhAcaMdrakRta), kAtaMtravyAkaraNa aparanAma kaumAra vyAkaraNa (zarvavarmakRta), zabdAnuzAsana (hemacaMdrakRta), prAkRta-vyAkaraNa (trivikramakRta), rUpasiddhi (dayApAla munikRta), zabdArNava (pUjyapAdasvAmIkRta), ityAdi, koza-trikAMDazeSa, nAmamAlA (dhanaJjayakRta), abhidhAnacitAmaNi, anekArthasaMgraha aura hemacandrakRta anya koza; purANa-mahApurANa, padmapurANa, pADavapurANa, harivaMzapurANa (prAkRta), 1 amarasiMha bauddhasampradAyake the aisA prasiddha hai| inake jaina honeke viSameM abhItaka koI santoSayogya pramANa nahIM milA hai| -smpaadk| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triSaSThizalAkA mahApurANa aura anya graMtha; gadyagraMtha-gadya-cintAmaNi, tilakamaMjarI, ityAdi; padyagraMtha-pArdhAbhyudaya, pArzvanAthacarita, caMdraprabhacarita, dharmazarmAbhyudaya, neminirvANakAvya, jayatacarita, rAdhavapAMDavIya ( upanAma dvisaMdhAnakAvya ), triSaSThizalAkApuruSacarita, yazodharacarita, kSatracUDAmaNi, munisuvratakAvya, bAlabhArata, bAlarAmAyaNa, nAgakumArakAvya aura anyapratha; campU-jIvaMdharacampU, yazastilakacampU, purudevacampU, ityAdi, alaMkAragraMtha vAgbhaTAlaDkAra, alaMkAraciMtAmaNi, alakAratilaka, hemacadrakRta kAvyAnuzAsana, ityAdi; nATaka-vikrAMtakauravapauravIya, ajanApavanaMjaya, jJAnasUryodaya, ityAdi; cikitsAgraMtha-aSTAMgahRdaya; gaNita (khagola) va phalita jyotiSagraMdha-gaNitasArasaMgraha, trilokasAra, bhadravAhusaMhitA, jambUdvIpaprajJApti, caMdrasUryaprajJapti, ityAdi; nyAyagraMtha-AptaparIkSA, patra parIkSA, samayaprAbhUta(1)nyAyavinizcayAlaMkAra, nyAyakumudacaMdrodaya, AptamImAsAlaMkRti (aSTasahasrI), ityAdi; hemacaMdrakRta yogazAstra aura anyagraMtha / jaina mahAtmAoM dvArA racita saikar3o graMthoMkI gaNanA karanA yahA~ saMbhava nahIM hai| inameMse kucha graMtha to prabhAvazAlI aura aprazAlI manuSyodvArA, jinhone isa kAryako prema-kRtya samajhA hai, prakAzita ho cuke haiM aura zeSa abhI samayake prakAzakI pratIkSA kara rahe haiN| 6-prAcIna jainiyoMne apane nivAsasthAnoM meM apane matakA pracAra karaneke liye bahutase anupama aura uttama graMtha likhe| una sthAnoMkI dezI bhASAoMke sAhityakI vRddhi karanemeM bhI unhoMne kucha kama parizrama na kiyaa| jo graMtha unhoMne dezI bhASAoMmeM likhe haiM ve adhika 1 aghAgahRdayake kartA vaidyavara vAgbhaTa jaina the, isameM bhI sandeha hai| aba takakI khojose ve bauddha pratIta hote haiN| -smpaadk| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tara saskRta mUlaprathoMke AdhArapara hai| kucha ajJAta kAraNoMke vaza jainI parAkrama aura sakhyAme ghaTane lage, taba unakA gaurava bhI naSTa hone lgaa| uparyukta bAtoMpara vicAra karanese yahI akATya anumAna hotA hai ki prAcInakAlameM jainiyoMkI bhASA saskRta thii| 7-isake pazcAt aba hama isa bAtapara vicAra kareMge ki jainiyoMne dakSiNa bhAratavarSame apane grahaNa kiye hue dezoMke sAhityakI unatike artha kyA kiyaa| aisA pratIta hotA hai ki dakSiNa bhAratavarSakI cAra mukhya draviDabhASAoM arthAt tAmila, telaga, malAyAlama aura kAnaDImeMse kevala prathama aura atimake sAtha jainiyoMkA sabaMdha rhaa| yaha bAta bar3I Azcaryajanaka hai ki tailaga tathA malAyAlama bhASAmeM aise kisI bhI prathakA astitva nahIM hai jo kisI jainakI lekhanIse nikalA ho / jabase jainI karnATa athavA kanar3I bolanevAle logoMke dezameM gae tabase unhone kanaDI bhASAmeM hajAroM pratha raca DAle hai kintu isa choTese lekhameM unake vistArapUrvaka varNana karanekA avakAza nhiiN| tAmila bhApAke sAhityameM jo unnati jainaprathakAroMne kI hai, usake vipayameM ye bAteM jAnane yogya hai: (ka) tirukuralako, jo eka zikSAprada atha hai, aura vAstavikameM tAmila kAvya hai, amara tiruvallavAnayanarane racA thA / inakA yaza itanA adhika hai ki kadAcit hindU inhe apanoM se hI batAve kintu phira bhI yaha nirvivAda siddha kiyA jA sakatA hai ki ve jaina the| isa prathameM sadAcAra, dhana aura premakA varNana 133 adhyAyoMmeM hai aura pratyeka adhyAyameM 10 dohe hai / yaha graMtha apane svabhAvameM aisA sarvadezIya hai ki isako bar3e bar3e lekhakoMne, jo ki bhinna bhinna dharmoke Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - anuyAyI haiM saharSa uddhRta kiyA hai aura isakA anuvAda yUropakI cArase adhika bhASAomeM ho cukA hai / * (kha) nAladiyAra nAmaka graMthakA saMbaMdha kaI jaina muniyose hai aura yaha kahA jAtA hai ki isako padmanAra nAmaka jainane unhIM muniyoMke grathoMse sagraha kiyA thaa| isa kAvya-sagrahameM 400 caupAiyA~ hai aura isameM unhIM viSayoMkI vyAkhyA hai jinakI ki tirukkulameM hai| yaha IsvI sankI AThavIM zatAbdike aMtima ardhabhAgameM racA gayA thA jaisA ki maDUrAke " saDomila" ( vaulyUma naM. 4,5 aura 6)meM isa lekha lekhakake diye hue eka lekhake avalokanase mAlUma hogaa| isa prathameM kaI chada haiM jo bhartahari aura anya saMskRta lekhakoMke zlokoMke, AdhArapara likhe gaye haiN| * isa matakI puSTimeM DAkTara jI e. griyarsana likhate haiM ki " isa (tiru yATuvAnayara kRta kuralameM......266. choTe chaMda haiM / isameM sadAcAra, dhana aura sukhake tIna viSaya haiN| yaha tAmila sAhityakA sarvamAnya mahAkAvya hai / zaiva, vaiSNava athavA jaina pratyeka sapradAyavAle isake kartAko apanI hI saMpradAyakA yadalAte hai, parantu vizapa kaulDavailakA vicAra hai ki isa graMthakA DhaMga auraoNkI apekSA jaina hai / isake kattIkI vikhyAta bhaginI jisakA nAma aviyAra "prati chita mAtA" thA sabase adhika prazasanIya tAmila kaviyoM meM se hai| (dekho i. mpIriyala gajeTiyara, volyUma 2, pRSTha 434)|-anuvaadk +DA. priyarsana isa sabaMdha likhate haiM ki mukhya tAmila sAhitya jainiyoMke hI parizramakA phala hai / jinhoMne 8 yA 9 se lekara 13 vI zatAbdi taka isa bhApAmeM graMtha racanekA udyoga kiyaa| sabase prAcIna mahattvakA pratha 'nAladiyAra' samajhA jAtA hai aura kahA jAtA hai ki isameM pahile 8000 chadathe jinako eka eka karake utane hI jainiyoMne likhA thaa| eka rAjAne isake lekhakoMse piroSa kiyA aura ina udoko nadI meM pheMka diyaa| inamese kevala 400 Ida pAnIke Upara tere aura zeSa lopa ho ge| bhAjakala 'nAladiyAra' meM ye hI 400 chada haiN| pratyaka chaMda sadAcArakI eka eka pRthak sUphi hai aura zepase koI saMbaMdha nahIM rkhtaa| isa saMgrahakI bahuta pratimA hai aura yaha bhaya bhI tAmila bhASAphI pratyeka pAThazAlAmeM paDhAyA jAtA hai| (i. ga0 pI0 2, pRSTa 434) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ga) jIvakacintAmaNi arthAt paurANika jIvaka rAjAkA carita jo eka vikhyAta jaina muni tiruttakudevara racita hai| isa pustakameM 13 khaMDa arthAt lambaka haiM jinameM 3145 gAthAyeM haiM / isa saMbaMdhame yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki isakI kucha gAthAoMkI ThIka ThIka chAyA (bimba-pratibiMba) vAdIbhasiMhakRta (saMskRta ) kSatracUr3AmaNimeM hai aura donoMme itanI samAnatA hai ki yaha batalAnA sarvathA sambhava nahIM hai ki kisane kisakA anukaraNa kiyA hai / tAmila sAhityake paMca-mahAkAvyoMmeM isakA sthAna prathama hai| zeSa cAra kAvyoM se do kAvya arthAt 'valayAti' aura 'kudalakesI ' do anya jaina lekhakoMke banAye hue hai| mAlUma hotA hai ki ina donoMmeMse kudalakesIkA astitva to hai nahIM aura dUsare kAvyake bhI Tukar3e hI samaya samaya para prakAzita hote rahe haiN| (gha) pAMca laghu kavitAyeM bhI (jinako siru-paMcakAvya kahate hai) saba jainiyoMdvArA racI gaI haiN| (1) tolAmolittevara ( vivAdameM ajeya ) kRta cUMlAmaNimeM 2131 caupAiyA~ 12 someM haiM aura yaha graMtha IsAkI dasavIM zatAbdike ArabhameM racA gayA thaa| misTara TI. e. gopInAtha ema. e., suparinTeMDenTa oNpha mArciaulAjI, TrAvanakora, ne jo saMskRta yazodharakAnyakI prastAvanA likhI hai usameM spaSTatayA apanI yaha sammati dI hai ki zravaNabelagolAke mallipeNake samAdhilakhake zrIvarddhadeva aura tolAmolittevara eka hI haiM aura jisa prathakA havAlA usa lekhameM diyA hai vaha usI nAmakA tAmila kAvya hI hai| (2) yazodharakAvya eka ajJAta jaina kRta hai| isameM cAra sarga hai jinameM 320 chaMda haiN| yaha paurANika rAjA yazodharakA caritra hai| isa 1. cUlAmaNi kavInA cUlAmaNinAmasevyakAvyakavi / zrIvarddhadeva eva hi kRtapuNya. kIrtimAhartum // - - Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 prathame kaI aisI gAthAyeM hai jo usI nAmake saMskRta graMthake kaI zlokoMse itanI vizeSatara milatI julatI hai ki yaha tAmilakA graMtha usa saMskRta granthakA padyAnuvAda kahA jA sakatA hai| (3) udayAnana gadhaI, jo ki vatsadezake rAjA udayanakA carita hai| chaha sargokA eka ajJAta jaina kRta graMtha hai, jo abhI taka prakAzita nahIM huA hai| isa graMthako eka dUsare udayana-kAvya nAmaka graMthake sAtha na milA denA caahie| kyoMki usameM bhI vahI carita hai kintu. vaha eka dUsare graMthakartAkA banAyA huA hai| isameM 6 sarga haiM jinameM 367 gAthAyeM sarvathA bhinna bhinna chadoMkI hai| vaha graMtha jisakI gaNanA pAMca laghu kavitAoMmeM hai uparyukta pahalA graMtha hai, kyoki vikhyAta TIkAkAra jaise 'nacchanarkiniyara' ityAdine apane granthoMmeM isI graMthameMse vacana uddhRta kiye haiN| (4) nAgakumAra kAvya, jo ki kAlake vinAzase baJcita nahIM rahA hai| (5) nIlakesI jo 10 soMmeM hai| isa graMthame jainadharmake tattvoMkI puSTi kI gaI hai| isake kartAkA patA nahIM / isa graMthapara muni 'samaya divAkara' kI likhI huI eka bar3I TIkA hai| (Ga) paMDita guNavIraracita 'vajirAnadimalaI,' jo ki eka. kavitA hai| (ca) merumaMdarapurANa, jisake kartA vAmanAcArya haiM jo ki saMskRta aura tAmila donoMke samAna paDita haiN| isa graMthameM 1406 gAthAye haiM. jo 12 someM haiN| isameM do bhAI merU aura maMdarakA vRttAMta aura jainamatakA saMpUrNa vivaraNa diyA hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 (cha) zikSAprada kavitAyeM (1) ' palAmolI, jainakavi 'mutaruraI arAyanara' kRta buddhivipayaka sUktiyoMkA pratha hai jisameM 400 gAthAyeM hai aura pratyeka gAthAmeM kisI vikhyAta sUktikI vyAkhyA hai jo usIke atameM dI gaI hai| (2) 'AcArakovaI,' 'pesavepImullera ' kRta (100 gAthAoMkA ) pratha hai jisameM sadAcArake niyama likhe haiN| (3) tirukaDakama, jo ' nalattAgara ' kRta hai| (4) sirupacamUlama, jo 'mamUlanara' ke eka ziSyakRta hai| (5) peladI, jisake kartA ' maduraI mAmilasaMgamaphema' ke 'makApanara' ke eka ziSya haiM, ityAdi anya graMtha / (ja) vyAkaraNa (1) 'ahApolilakAnama, jo ki tAmilakI sabase prAcIna tolakAppiyama nAmaka vyAkaraNake tRtIya bhAgakA sakSepa hai| isameM pAca adhyAya haiM aura 'narakkavi rAjanaMdI' jaina kRta hai| (2) papparukalama, munikanakasAgara kRta chada aura alaMkArakA pratha hai, jisameM tIna sarga hai aura 95 gAthAyeM haiN| (3) yappurakala karikaI, amRtasAgara muni kRta pUrvokta prathakI TIkA hai| (4) virAcoliyama, jo rAjA vIracolako samarpita eka vyAkaraNakA graMtha hai| isake kartA buddhamitra haiM jo saMbhavataH jaina the| isameM 151 gAthAye hai aura usIkI eka TIkA bhI hai| isameM varNa, zabda, -vAkya, chaMda tathA alaMkAroMkA varNana hai| yaha pratha IsvI sankI 11 cIM zatAbdike lagabhaga likhA gayA thA, (dekho "saDAmila,', caulyUma 10, pRSTha 2871) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 (5) nanula, isake kartA prasiddha pavanadI (bhavanandina ) the, jinhoMne yaha pratha cola vaMzake kulottuMga tRtIyake eka jAgIradAra amarAbharaNa sipA gagAke anurodhase 12 vI zatAbdike atameM likhA thA, kyoMki yaha bhalI bhaoNti mAlUma hai ki kulottuga tRtIya IsvI san 1178 meM siMhAsanArUr3ha hue the| isa prathameM kevala varNoM aura zabdokA vivaraNa hai aura vartamAna kAlameM adhikatAse prAmANika samajhA jAtA hai| (6) neminidama paDita guNavIra kRta eka vyAkaraNa atha hai jisameM vargoM aura zabdoMkA vivaraNa hai| isameM 96 gAthAye haiM aura unakI TippaNiyoM bhI haiN| (ja) koSa-caDAmaNi nighaTa, maMDalapuruSa kRta, 12 adhyAyoMmeM hai aura do anya kozo 'divAkaranighaTu' aura 'piMgalaMtaI' ke AdhAra para hai / maMDalapuruSane apane Apako uttarapurANake kartA guNabhadrAcAryakA ziSya batAyA hai| kyoMki yaha acchI taraha mAlUma hai ki uttarapurANa IsvI san 888 meM samApta huA ora kyoMki maMDalapuruSane rASTrakUTavazIya rAjA akAlavarpa kRSNarAjakA varNana kiyA hai jo IsvI san 875 aura 911 ke madhyame rAjya karate the, ata'eva yaha pratha IsvI sankI 10 vI zatAbdike prathama caturthAzameM likhA gayA hogaa| (za) jyotiSa-jineMdramalaI, jo ki jyotiSakA sarvapriya tAmila graMtha hai| prAyaH isake racayitA jinendra vyAkaraNake kartA (pUjyapAda ) the| 8-hamako vartamAna kAlame jainiyoM kRta kevala uparyukta graMtha hI mAlUma hai / madrAsa yUnivarsiTI ( vizvavidyAlaya ) ne apanI ArTsa parIkSAoMke lie inameMse kaI anyoko pAThya pustakeM niyata kara diyA hai| inameMse adhikAza granthoko Adhunika tAmila vidvAnoMne, jo ki majaina Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 hai, prakAzita kiyA hai aura inameMse bahutasoMko uttama TIkAoM sahita prakAzita kiyA hai / yaha khedakA viSaya hai ki dakSiNI bhAratavarSake jainiyoMne apane sahadharmiyoMke dakSiNI bhAratake sAhityake ina bahumUlya graMthoMke mudrita karanemeM tathA una kaI anya atyanta nirmala, aura svaccha kiraNoMvAle ratnoMko, jo bahutase prAcIna jaina gharoM aura maThoMke jIrNazAstrabhaDAroM, aura aMdherI guphAoMmeM gaDhe hue par3e haiM, prakAzita karanemeM aba taka bahuta kama ruci prakaTa kI hai jaba ki unake uttarIya sAthI apanI svAbhAvika udAratA se jaina - gauravako phailAne meM, agrasara hue hai; kyoMki unhoMne aise vidyAlaya aura chAtrAlaya khole haiM jo ki vizeSakara unhIMkI jAtike vyaktiyoMke nimitta haiM, jainakarttAoMke pratha prakAzita kiye haiM, sArvajanika pustakAlaya jinameM saMskRta, baMgalA, hiMdI, tAmila ityAdike kevala jainamaya haiM sthApita kiye haiM, aura aise hI anya kArya kiye haiM jo unako sahadharmiyoMkI, jo uttarIya bhAratake eka sire se dUsare sire taka phaile hue haiM, unnati aura vRddhimeM sahAyaka hai / AzA kI jAtI hai ki dakSiNa bhAratavarSa ke jainI bhI apanI jAtyunnatikI anuyogyatA ( jimmevArI) ko, jo unake Upara hai, samajha kara jAgRta ho jAyeMge aura apane uttarIya bhAiyoM ke udAharaNakA anukaraNa kareMge / motIlAla jaina, AgarA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 grnthpriikssaa| umAsvAmi shraavkaacaar| (gatAse bhaage|) .(2) aba, udAharaNake taurapara, kucha parivartita padya, una padyoMke sAtha jinako parivartana karake ve banAye gaye mAlUma hote hai, nIce pragaTa kiye jAte haiN| inheM dekhakara parivartanAdikakA acchA anubhava ho sakatA hai| ina pokA paraspara zabdasauSTava aura arthagauravAdi sabhI viSaya vidvAnoMke dhyAna dene yogya hai:1-svabhAvato'zucau kAye rtntrypvinite| nirjugupsAguNaprItirmatA nirvicikitsitA // 13 // (ratnakaraNDazrAvakAcAra) svabhAvAdazucau dehe rtntrypvitrite| nighRNA ca guNaprItimatA nirvicikitsitA // 4 // (umAsvAmi zrAva.) 2-zAnaM pUjAM kulaM jAti balamRddhi tapo vpuH| aSTAvAzritya mAnitvaM smayamAhugatasmayAH // 25 // (ratnakaraDa zrA0) jJAnaM pUjAM kulaM jAti valamRddhiM tpovpuH| aSTAvAzrityamAnitvaM gatadarpamidaM viduH // 5 // (umA0 zrA0) 3-svayaMzuddhasya mArgasya vAlAzaktajanAzrayAm / vAcyatAM yatpramArjanti tadvadantyupagRhanam // 15 // (ratnakaraMDa zrA0 ) dharmakarmaraterdaivAtprAptadoSasya jnminH| vAcyatAgopanaM prAhurAryAH sadupagRhanam // 54 // (umAsvAmi zrA0) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 4-darzanAcaraNAdvApi calatAM dhrmvtslaiH| pratyavasthApanaM prAH sthitikaraNamucyate // 16 // (ratnakaraNDa0 zrA0) darzanazAnacAritratrayAdRSTasya janmina / pratyavasthApanaM tazA sthitiikrnnmuucire||58|| (umA0 zrA0) 5- svyuuthyaanprtisdbhaavsnaathaapetkaitvaa| pratipattiryathAyogyaM vAtsalyamabhilapyate // 17 // (ratnakaraNDa0 zrA0) sAdhUnAM sAdhuvRttInAM sAgArANAM sadharmiNAm / ' pratipattiyathAyogyaM tAtsalyamucyate // 63 // (umA0 zrA0 ) 6-samyagjJAnaM kArya samyaktvaM kAraNaM vadanti jinaaH| jJAnArAdhanamiSTaM samyaktvAnaMtaraM tasmAt // 33 // (puruSArthasiddhathupAya) samyagjJAnaM mataM kArya samyaktvaM kAraNaM ytH| jJAnasyArAdhana proktaM samyaktvAnaMtara tataH // 287 // (umA0 zrA0) 7-hiMsyante tilanAlyAM taptAyasi vinihite tilA ydvt| bahavo jIvA yonau hiMsyante maithune tadvat // 108 // (puruSArthasi0) tilanAlyAM tilA yadvat hiMsyante vhvstthaa| jIvA yonau ca hiMsyante maithune niMdyakarmaNi // 370 // ( umA0 zrA0) __ x x x x x x 8-manomohasya hetutvAnnidAnatvAJcadurgate / mayaM sadbhiH sadAtyAjyamihAmutra ca doSakRt // (yazastilaka) * yaha pUrvArgha ' svayUthyAnprati' isa itanehI padakA artha mAlUma hotA hai| zeSa sadbhAvasanAthA..." ityAdi gauravAnvita padakA isameM bhAva bhI nahIM bhaayaa| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manomohasyahetutvAnnidAnatvAdbhavApadAm / madyaM sadbhiH sadA heyamihAmutra ca doSakRt // 261 // ( umA0 zrA0) 9-mUDhatrayaM madAzcASTau tathAnAyatanAni SaT / aSTau zaMkAdayazcetihadopA pcviNshtiH|| (yazastilaka) mUDhatrikaM cATamadAstathAnAyatanAni paTa / zaMkAdayastathAcASTau kudoSAH pacaviMzatiH // 8 // _ (umA0 zrA0) * * * * * * 10-sAdhyasAdhanabhedena dvidhA smyktvmissyte| kathyate kSAyikaM sAdhya sAdhanaM dvitayaM paraM // 2-58 // (amitagatyupAsakAcAra) sAdhyasAdhanabhedena dvidhAsamyaktvamIritam / sAdhana dvitaya sAdhya kSAyika muktidAyakam // 27 // (umA0 zrA0) 11-yA deve devatAvuddhirgurau ca gurutaamtiH| dharme ca dharmadhIH zuddhA samyaktvamidamucyate // 2-2 // deve devmtidhrmdhrmdhiirmlvrjitaa| yA gurau gurutAbuddhiH samyaktvaM tanigadyate // 5 // 12-hantA palasya vikretA saMskartA bhakSakastathA (umA0 zrA0) kretAnumantA dAtA ca ghAtakA eva yanmanuH // 3-20 (yogazAstra) hantA dAtA ca saMskattAnumantA bhksskstthaa| kretApalasya vikretA yaH sa durgatibhAjanaM // 263 / / (umA0 257) 13-strIsaMbhogena yaH kAmajvaraM prati cikIrSati / sa hutAzaM ghRtAhutyA vidhyApayitumicchati / (yogazAstra) 1 isake Age 'manusmRti ke pramANa diye hai, jinameMse eka pramANa "nAkRtvA prANinA hiMsA. ...." ityAdi Upara uddhRta kiyA gayA hai|| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maithunena smarAgniM yo vidhyaapyitumicchti| sarpiSA sajvara mUDhaH prauDhaM prati cikIrSati // 371 // (umA015) 24-kampaH svedaH zramo mUchI bhramiglAniyalakSayaH / rAjayakSmAdirogAzca bhavayumaithunotthitAmAra-72(yogazAstra) svedo bhrAntiH zramo glAnirmUchA kampo blkssyH| maithunotthA bhaMvatyete vyAdhayopyAdhayastathA // 365 / / (umA. zrA0) 25-vAsare ca rajanyAM ca yaH svAdanneva tisstthti| zrRMgapucchaparibhRSTaH spaSTaM sa pazureva hi // 362 (yogazAstra) khAdantyaharniza ye'tra tiSThati vystcetnaa| zaMgapucchaparibhraSTAste katha pazavo na c||323(umaa0 zrA0) aho mukhe'vasAne ca yo dve de ghaTike tyjn| nizAbhojanadopajJo'nAtyasau puNyabhAjanaM // 363 // vAsarasya mukhe cAnte vimucya ghaTikAdvayam / / 324 // yo'zanaM samyagAdhatte tasyAnastamitavratam // (umA0zrA0) rajanIbhojanatyAgeye guNA paritopi taan| na sarvazAhate kazcidaparo vaktumIzvaraH // 370 // (yogazAstra) rAtribhukticimuktasya ye guNAH khala janmina / sarvazamantareNAnyo na samyagvaktumIzvaraH // 327 // (umAsvA0 zrA0) yogazAkhake tIsare prakAzameM, zrI hemacadrAcAryane 15 malIna karmAdAnoMke tyAganekA upadeza diyA hai| jinameM pAca jIvikA, pAca vANijya aura pAca anyakarma hai| inake nAma do zlokoM ( na. 99100) meM isa prakAra diye haiM: 1 agArajIvikA, 2 vanajIvikA, 3 zakaTajIvikA, trATakajIyikA, 5 sphoTaphajIvikA, 6 dantavANijya, 7 lAkSAvANijya, Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 rasavANijya, 9 kezavANijya, 10 viSavANijya, 11 yaMtrapIDA, 12 nilAMchana, 13 asatIpoSaNa, 14 davadAna aura 15 srHshoss| isake pazcAt (zloka naM 113 taka ) ina 14 karmAdAnoMkA pRthak pRthaka svarUpa varNana kiyA hai| jisakA kucha namUnA isa prakAra hai: " aNgaarbhraassttkrnnaaNkuNbhaayHsvrnnkaaritaa| ThaThAratveSTakApAkAvitIcaMgArajIvikA / / 101 // nvniitvsaadraudrmdyprbhRtivikryH| dvipAzcatuSpAdavikrayo vANijyaM rskeshyoH||1.8|| nAsAvadhonamuSkacchedanaM pRssttgaalnN| karNakampalavicchedo ni chanamudIritaM // 11 // sArikAzukamAjArAzvakarkaTakalApinAm / popo dAsyAzca vittArthamasatIpoSaNaM viduH|| 112 // (yogazAla) ina 15 karmokA niSedha kiyA gayA hai, prAyaH ina sabhI karmoka niSedha umAsvAmizrAvakAcArameM bhI zloka naM. 403 se 412 taka pAyA jAtA hai| parantu 14 karmAdAna tyAjya haiM; ve kauna kaunase haiM aura unakA pRthak pRthak svarUpa kyA hai; ityAdi varNana kucha bhI nahIM milatA / yogazAstrake uparyukta cAroM zlokoMse milate julate umAsvAmizrAvakAcArame nimnalikhita zloka pAye jAte haiM, jinase mAlUma ho sakatA hai ki ina padyoMmeM kitanA aura kisa prakArakA parivartana kiyA gayA hai: "aNgaarbhraassttkrnnmyaasvrnnaadikaaritaa| iTakApAcanaM ceti tyaktavyaM muktikaaNkssibhiH||404|| navanItavasAmadyamadhvAdInAM ca vikryH|| dvipAccatuSpAJcavikreyona hitAya mataH kacit // 40 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMTanaM nAsikAvedho muSkacchedodhibhedanam / karNApanayanaM nAmanilAchanamudIritam // 411 // kekiikukkttmaarjaarsaarikaashukmNddlaaH| poSyaM tena kRtaprANighAtAH pArAvatA api // 403 // (umAsyA0 zrA0) bhagavadumAsvAmike tattvArthasUtrapara 'gadhahasti' nAmakA mahAbhASya racanevAle aura ratnakaraDa zrAvakAcArAdi prayoMke praNetA vidvacchiromaNi svAmI samantabhadrAcAryakA astitva vikramakI dUsarI zatAbdIke lagabhaga mAnA jAtA hai; puruSArthasiddhayupAyAdi prathoMke racayitA zrImadamatacaMdrasarine vikramakI 10 vIM zatAbdIme apane astitvase isa pRthvItalako suzobhita kiyA hai; yazastilakake nimArNakartA zrIsomadevasari vikramakI 11 vIM zatAbdImeM vidyamAn the aura unhoMne vi. saM. 1016 (zaka saM.881) meM yazastilakako banAkara samApta kiyA hai; dharmaparIkSA tathA upAsakAcArAdi prathoMke kartA zrIamitagatyAcArya vikramakI 11 vIM zatAbdImeM hue haiM; yogazAstrAdi bahutase prathoMke sampAdana karanevAle zvetAmbarAcArya zrIhemacaMdrasUri rAjA kumArapAlake samayameM arthAt vikramakI 13 vIM zatAbdImeM (saM. 1229 taka) maujUda the; aura pa. medhAvIkA astitvasamaya 16 vIM zatAbdI hai / Apane dharmasaMgraha zrAvakAcArako vikrama saMvat 1571meM banAkara pUrA kiyA hai| aba pAThakagaNa svaya samajha sakate haiM ki yaha praya ( umAsvAmizrAvakAcAra ), jisame bahuta pIchese honevAle ina uparyukta vidvAnoke prathoMse padya lekara unheM jyoMkA tyoM yA parivartita karake rakkhA hai, kaise sUtrakAra bhagavadumAsvAmikA banAyA huA ho sakatA hai ? sUtrakAra bhagavAn 'nilona' kA java isase pahale isa zrAvakAcArameM kahIM nAmanirdeza mahI kiyA gayA, taba phira yaha lakSaNa nirdeza kaisA? Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 umAsvAmikI asAdhAraNa yogyatA aura usa samayakI paristhitiko, jisa samayameM ki unakA avataraNa huA hai, sAmane rakhakara parivartita padyoM tathA graMthake anya svataMtra bane hue padyoMkA samyagavalokana karanese sApha mAlUma hotA hai ki yaha graMtha ukta sUtrakAra bhagavAnkA banAyA huA nahIM hai| balki unase dazozatAbdI pIchekA banA huA hai| ___ isa graMthake eka padyameM vratake, sakala aura vikala aise, do bhedoMkA varNana karate hue likhA hai ki sakala vratake 13 bheda aura vikala vratake 12 bheda haiM / vaha padya isa prakAra hai: "sakalaM vikalaM proktaM dvibhedaM vratamuttamaM / sakalasya tridaza bhedA vikalasya ca dvAdaza // 257 // parantu sakala vratake ve 13 bheda kaunase haiM ? yaha kahIMpara isa zAstrameM - pragaTa nahIM kiyaa| tattvArthasUtrameM sakalavrata arthAt mahAvratake pAMca bheda varNana kiye haiN| jaisA ki nimnalikhita do sUtroMse pragaTa hai: "hiMsAnRtasteyabrahmaparigrahebhyo virativratam // 7-1 // "dezasarvato'NumahatI" // 7-2 // sabhava hai ki paMcasamiti aura tIna guptiko zAmilakarake teraha prakArakA sakalavrata graMthakartAke dhyAnameM hove / parantu tattvArthasUtrameM, jo bhagavAna umAsvAmikA sarvamAnya graMtha hai, ina paMcasamiti aura tIna guptioMko vratasaMjJAmeM dAkhila nahIM kiyA hai / vikalavratakI saMkhyA jo / bAraha likhI hai vaha ThIka hai aura yahI sarvatra prasiddha hai| . tattvArthasUtra meM bhI 12 vratokA varNana hai jaisA ki uparyukta donoM sUtroMko nimnalikhita sUtroMke sAtha par3hanese jJAta hotA hai: "annuvrto'gaarii"|| 7-20 // / "digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikaproSadhopavAsopabhogaparibhogaparimANAtithisaMvibhAgavatasaMpannazca" // 7-21 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa zrAvakAcArake zloka naM.358*meM bhI ina gRhasthocita vratoMke pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAkta aise, bAraha bheda varNana kiye haiN| parantu isI prathake dUsare padyameM aisA likhA hai ki "evaM vrataM mayA proktaM tryodshvidhaayutm| niraticArakaM pAlyaM te'tIcArAstu spttiH||461|| arthAt-maiMne yaha teraha prakArakA vratavarNana kiyA hai jisako atIcAroMse rahita pAlanA cAhiye aura ve (vratoke) atIcAra saMkhyAmeM, __yahApara vratoMkI yaha 13 saMkhyA Upara ullekha kiye hue zloka naM. 259 aura 328 se tathA tatvArthasUtrake kathanase viruddha par3atI hai| tatvArthasUtrameM 'sallekhanA'ko brase alaga varNana kiyA hai / isa liye sallekhanAko zAmila karake yaha terahakI saMkhyA pUrI nahIM kI jA sktii| vratoMke atIcAra bhI tattvArthasUtrameM 60 hI varNana kiye hai| yadi sallekhanAko vratoMmeM mAnakara usake pAca atIcAra bhI zAmila kara liye jAveM taba bhI 65 (1345) hI aticAra hoNge| parantu yahApara vratoMke atIcAroMkI saMkhyA 70 likhI hai, yaha eka AzcaryakI bAta hai| sUtrakAra bhagavAn umAsvAmike vacana isa prakAra paraspara yA pUrvApara virodhako liye hue nahIM ho sakate / isI prakArakA parasparaviruddha , kathana aura bhI kaI sthAnoMpara pAyA jAtA hai| eka sthAnapara zikSApratoMkA varNana karate hue likhA hai: * "aNuvratAni paca syukhiprakAra guNavatam / zikSAvatAni catvAri sAgArANA jinAgame" // 358 // (umA0 zrA.) -- Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "svazakyA kriyate yatra sNkhyaabhogopbhogyoH| bhogopabhogasaMkhyAkhyaM tattRtIyaM guNavatam / / 330 // " (umA0 zrA0) isa padyase yaha sApha pragaTa hotA hai ki graMthakarttAne, tattvArthasUtrake viruddha, bhogopabhoga parimANa vratako, zikSAvratake sthAnameM tIsarA guNavrata varNana kiyA hai| parantu isase pahale khuda graMthakartIne 'anarthadaNDavirAti' ko hI tIsarA guNavrata varNana kiyA hai / aura vahAM digvirati dezavirati tathA anarthadaMDavirati, aise tInoM guNavatokA kathana kiyA hai / guNavratoMkA kayana samApta karaneke bAda graMthakAra isase pahale Adyake do zikSAvratoM (sAmAyika-poSadhodhapavAsa) kA svarUpa bhI de cuke hai| aba yaha tIsare zikSAvratake svarUpakathanakA nambara thA jisako Apa 'guNavata' likha gye| kaI AcAryoMne bhogopabhogaparimANa vratako guNavatoMmeM mAnA hai| mAlUma hotA hai ki yaha padya kisI aise hI prathase liyA gayA hai jisameM bhogopabhogaparimANa vratako tIsarA guNavrata varNana kiyA hai aura granthakAra isameM zikSAvratakA parivartana karanA bhUla gaye athavA unheM isa bAtakA smaraNa nahIM rahA ki hama zikSAvratakA varNana kara rahe hai| yogazAstrameM bhogopabhogaparimANavatako dUsarA guNavrata varNana kiyA hai aura usakA svarUpa isa prakAra likhA hai bhogopabhogayoH saMkhyA zaktyA yatra vidhIyate / bhogopabhogamAnaM taddhitIyIkaM guNavatam // 3-4 // yaha padya Uparake padyase bahuta kucha milatA julatA hai| saMbhava hai ki isIparase UparakA padya banAyA gayA ho aura 'guNavatam' isa padakA parivartana raha gayA ho| isa prathake eka padyameM 'loca'kA kAraNa bhI varNana kiyA gayA hai| vaha padya isa prakAra hai: Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 "adainyaM vairAgyakRte kRto'yaM pheshlock| yatIzvarANAM vIratvaM pratanarmalyadIpakaH // 50 // (umA0 zrA.) isa padyakA prathameM pUrvottarake kisI bhI padyase kucha sambadha nahIM hai| na kahIM isase pahale loMcakA koI jikara AyA aura na prathameM isakA koI prasaga hai| aisA asambaddha aura aprAsagika kathana umAsvAmi mahArAjakA nahIM ho sktaa| graMthakarttAne kahA~parase yaha majamUna liyA hai aura kisa prakArase isa padyako yahA~ denemeM galatI khAI hai, ye saba bAteM, jarUrata honepara, phira kabhI pragaTa kI jaayegii| ina saba bAtoMke sivA isa prathameM, aneka sthAnApara, aisA kathana bhI pAyA jAtA hai jo yukti aura Agamase vilakula viruddha jAna par3atA hai aura isa liye usase aura bhI jyAdaha isa bAtakA samarthana hotA hai ki yaha graMtha bhagavAn umAsvAmikA banAyA huA nahIM hai| aise kathanake kucha namUne nIce diye jAte haiM: (1) prathakAra mahAzaya eka sthAnapara likhate hai ki jisa maMdira para dhvajA nahIM hai usa madirame kiye hue pUjana, homa aura japAdika saba hI vilupta ho jAte hai arthAt unakA kucha bhI phala nahIM hotaa| yathAH prAsAde dhvajanirmukte pUjAhomajapAdikam / sarvavilupyate yasmAttasmAtkAryoM dhvajocchyaH // 107 // (umA0A) isI prakAra dUsare sthAnapara likhate haiM ki jo manuSya phaTe purAne, khaMDita yA maile vastroko pahinakara dAna, pUjana, tapa, homa yAsvAdhyAya karatA hai to usakA aisA karanA niSphala hotA hai / yathA: "khaMDite galite chinne maline caiva vaassi| dAnaM pUjA tapo homAsvAdhyAyoviphalaM bhavet // 136 // (umA0 zrA.) Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlama nahIM hotA ki maMdirake UparakI dhvajAkA isa pUjanAdikake phalake sAtha kaunasA sambaMdha hai aura jainamatake kisa gUDha siddhAntapara graMthakArakA yaha kathana avalambita hai| isI prakAra yaha bhI mAlUma nahIM hotA ki phaTe purAne tathA khaMDita vastroMkA dAna, pUjana, tapa aura svAdhyAyAdike phalase kaunasA virodha hai jisake kAraNa ina kAryoMkA karanA hI nirarthaka ho jAtA hai| bhagavadumAsvAmine tattvArthasUtrameM aura zrIakalaMkadevAdika TIkAkAroMne 'rAjavArtikAdi' graMthoMmeM zubhAzubha karmoke Asrava aura bandhake kAraNokA vistArake sAtha varNana kiyA hai| parantu aisA kathana kahIM nahIM pAyA jAtA jisase yaha mAlUma hotA ho ki maMdirakI eka dhvajA bhI bhAvapUrvaka kiye hue pUjanAdikake phalako ulaTapulaTa kara denameM samartha hai| saca pUchiye to manuSyake karmokA phala usake bhAvoMkI jAti aura unakI taratamatApara nirbhara hai| eka garIba AdamI apane phaTe purAne kapar3oMko pahine hue aise maMdirameM jisake zikharapara dhvajA bhI nahIM hai bar3e premake sAtha paramAtmAkA pUjana aura bhajana kara rahA hai aura sirase paira taka bhakti rasameM DUba rahA hai, vaha usa manuSyase adhika puNya upArjana karatA hai jo acche sundara navIna vastroMko pahine hue dhvajAvAle mandirameM vinA bhakti bhAvake sirpha apane kulakI rIti samajhatA huA pUjanAdika karatA ho / yadi aisA nahIM mAnA jAya arthAt yaha kahA jAya ki phaTe purAne vastroMke pahinane yA mandirapara dhvajA na honeke kAraNa usa garIba AdamIke una bhakti bhAvoMkA kucha bhI phala nahIM hai to jainiyoMko apanI karma philAsophIko uThAkara rakha denA hogaa| parantu aisA nahIM hai| isaliye ina donoM padyoMkA kathana yukti aura' Agamase viruddha hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) isa graMthake pUjanAdhyAyameM, puSpamAlAoMse pUjanakA vidhAna karate hue, eka sthAnapara likhA hai ki campaka aura kamalake zalakA, usakI kalI Adiko tor3aneke dvArA, bheda karanese munihatyAka samAna pApa lagatA hai / yathAH "naiva puSpaM dvidhAkuryAna chidyAtkalikAmapi / campakotpalabhedena yatihatyAsamaM phalam // 127 // (umA0 zrA0) yaha kathana bilakula jainasiddhAnta aura jainAgamake viruddha hai / kahA~ to ekeMdriyaphUlakI pakhaMDI AdikA tor3anA aura kahA~ munikI htyaa| donoMkA pApa kadApi samAna nahIM ho sakatA / jainazAstroMmeM ekeMdriya jIvoMke ghAtase paceMdriya jIvoMke ghAta paryaMta aura phira pacedriyajIvoMmeM bhI kramaza: gau, strI, bAlaka, sAmAnyamanuSya, aviratasamayadRSTi, vratI zrAvaka aura munike ghAtase utpanna huI pApakI mAtrA uttarottara adhika varNana kI hai| aura isIliye prAyazcittasamuccayAdi prAyazcittaprathoMmeM bhI isI kramase hiMsAkA uttarottara adhika daDa vidhAna kahA gayA hai| karmaprakRtiyoMke bandhAdikakA prarUpaNa karanevAle aura 'tItramaMdajJAtAjJAtabhAvAdhikAraNavIryavizeSebhyastadvizeSaH' ityAdi sUtroMke dvArA karmAstravoMkI nyUnAdhikatA darzAnevAle sUtrakAra mahodayakA aisA asamaMjasa vacana, ki eka phUlakI paMkhaDI tor3anekA pApa munihatyAke samAna hai, kadApi nahIM ho sktaa| isI prakArake aura bhI bahutase asamaMjasa aura Agamaviruddha kathana isa graMthameM pAe jAte haiM jinheM isa samaya chor3A jAtA hai| jarUrata honepara phira kabhI pragaTa kiye jaaeNge| __jahAMtaka maiMne isa graMthakI parIkSA kI hai, mujhe aisA nizcaya hotA hai aura isameM koI sadeha vAkI nahIM rahatA ki yaha graMtha sUtrakAra bhagavAn umAsvAmi mahArAjakA banAyA huA hai| aura na kisI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsare AcAryane hI isakA sampAdana kiyA hai| graMthake zabdoM aura arthoparase, isa graMthakA banAnevAlA koI mAmUlI, adUradarzI aura kSudra hRdaya vyakti mAlama hotA hai| aura yaha graMtha 16 vIM zatAbdIke bAda 17 vIM zatAbdIke antame yA usase bhI kucha kAlabAda, usa vakta banAyA jAkara bhagavAn umAsvAmIke nAmase pragaTa kiyA gayA hai jaba ki terahapaMthakI sthApanA ho cukI thI aura usakA prAbalya bar3ha rahA thaa| yaha pratha kyoM banAyA gayA hai ? isakA sUkSmavivecana phira kisI lekha dvArA jarUrata honepara, pragaTa kiyA jaaygaa| parantu yahaoNpara itanA .batalA denA jarUrI hai ki isa graMthameM pUjanakA eka khAsa adhyAya hai aura prAyaH usI adhyAyakI isa graMthameM pradhAnatA mAlUma hotI hai| zAyada isIliye halAyudhajIne, apanI bhASATIkAke antameM, isa zrAvakAcArako "pUjAprakaraNa nAma zrAvakAcAra" likhA hai| antameM vidvajanoMse merA savinaya nivedana hai ki ve isa graMthakI acchI tarahase parIkSA karake mere isa uparyukta kathanakI jA~ca kareM aura isa viSayameM unakI jo sammati sthira hove usase, kRpAkara mujhe sUcita karanekI udAratA dikhlaaeN| yadi parIkSAse unheM bhI yaha graMtha sUtrakAra bhagavAn umAsvAmikA banAyA huA sAbita na hove taba unhe apane usa parIkSAphalakoM sarvasAdhAraNapara pragaTa karanekA yatna karanA caahiye| aura isa tarahapara apane sAdhAraNa bhAiyoMkA bhrama nivAraNa karate hue prAcIna AcAryokI usa kIrtiko saMrakSita rakhanemeM sahAyaka honA cAhiye, jisako kaSAyavaza kisI samaya kalaMkita karanekA prayatna kiyA gayA hai| AzA hai ki vijana mere isa nivedanapara avazya dhyAna deMge aura apane kartavyakA pAlana kreNge| itylNvishessu| jAtisevakajugalakizora mukhtAra, devavanda / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 shikssaasmsyaa| (2) jisa samaya mana baDhatA rahatA hai usa samaya usake cAroM ora eka bar3A bhArI avakAza rahanA caahie| yaha avakAza vizvaprakRtike bIca vizAla bhAvase vicitra bhAvase aura sundara bhAvase virAjamAna hai| kisI taraha sAr3he nava aura daza bajeke bhItara anna nigalakara zikSA denekI mRgazAlAmeM pahuMcakara hAjirI denese baccoMkI prakRti kisI bhI taraha susthabhAvase vikasita nahIM ho sktii| zikSA divA- . lose gherakara, daravAjoMse ruddhakara, daravAna biThAkara, daNDa yA sajAse kaNTakitakara, aura ghaNTAdvArA saceta karake kaisI vilakSaNa banA dI gaI hai ! hAya ! mAnavajIvanake ArambhameM yaha kyA nirAnandakI sRSTikI jAtI hai ! bacce bIjagaNita na sIkhakara aura itihAsakI tArIkheM kaNTha na karake mAtAke garbhase janma lete haiM, isake lie kyA ye becAre aparAdhI hai| mAlUma hotA hai isI aparAdhake kAraNa ina hatabhAgiyoMse unakA AkAza vAyu aura unakA sArA Ananda avakAza chInakara zikSA unake lie saba prakArase zAsti yA daNDarUpa banA dI jAtI hai| parantu jarA soco to sahI ki bacce azikSita avasthAmeM kyoM janma lete haiM ? hamArI samajhameM to ve na-jAnaneseM dhIre dhIre jAnanekA Ananda pAveMge, isIlie azikSita hote hai| hama apanI asa. marthatA aura barbaratAke vaza yadi jJAnazikSAko Anandajanaka na banA sake, to na sahI, para ceSTA karake, jAna bUjhakara atizaya niSThuratApUrvaka niraparAdhI baccoMke vidyAlayoMko kArAgAra (jelakhAne) to na banA DAleM ! baccoMkI zikSAko vizvaprakRtike udAra ramaNIya avakAzameMse hokara unmeSita karanA hI vidhAtAkA abhiprAya thA-isa abhi Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyako hama jitanA hI vyartha karate hai utanA hI adhika vaha vyartha hotA hai| mRgazAlAkI dIvAleM tor3a DAlo,-mAtRgarbhake daza mahInoMme bacce paNDita nahIM hue, isa aparAdhapara una becAroMko saparizrama kArAgArakA daNDa mata do, unapara dayA kro| - isIse hama kahate hai ki zikSAke lie isa samaya bhI hame vanoMkA prayojana hai aura gurugRha bhI hameM caahie| vana hamAre sajIva nivAsasthAna haiM aura guru hamAre sahRdaya zikSaka haiN| Aja bhI hameM una canomeM aura gurugRhoMmeM apane bAlakoko brahmacaryapAlanapUrvaka rakhakara unakI zikSA pUrNa karanI hogii| kAlase hamArI avasthAoMmeM cAhe jitane hI parivartana kyo na huA kareM parantu isa zikSAniyamakI upayogitAmeM kucha bhI kamI nahIM A sakatI, kAraNa yaha niyama mAnavacaritrake cirasthAyI satyake Upara pratiSThita hai| __ ataeva, yadi hama Adarza vidyAlaya sthApita karanA cAheM to hameM manuSyoMkI vastIse dUra, nirjana sthAnameM, khule hue AkAza aura vistRta bhUmipara jhAr3a per3oM ke bIca unakI vyavasthA karanI caahie| vahA~ adhyApakagaNa ekAntameM paThanapAThanameM niyukta raheMge aura chAtragaNa usa jJAnacarcAke yajJakSetrameM hI bar3hA kreNge| __yadi bana sake to isa vidyAlayake sAtha thoDIsI phasalakI jamIna bhI rahanI caahie| isa jamInase vidyAlayake lie prayojanIya khAdyasAmagrI saMgraha kI jAyagI aura chAtra khetIke kAmameM sahAyatA kreNge| dUdha ghI Adi cIjoMke liye gAya bhaiMseM raheMgI aura chAtroMko gopAlana karanA hogaa| jisa samaya bAlaka par3hane likhanese chuTTI pAveMge, usa vizrAmakAlameM ve apane hAthase bAga lagAyeMge, jhAr3oMke cAroM ora khaDDe khodeMge, uname jala sA~ceMge aura bAgakI rakSAke lie bAr3ha lgaaveNge| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha ve prakRtike sAtha kevala bhAvakA hI nahIM, kAmakA sambandha bhI jArI rkheNge| ___anukUla RtuoMmeM baDe baDe chAyAdAra vRkSoMke nIce chAtroMkI klAseM baittheNgii| unakI zikSAkA kucha aza adhyApakoMke sAtha vRkSoMke nIce ghUmate ghUmate samApta hogA aura sandhyAkA avakAzakAla ve nakSatroMkI, pahacAna karanemeM, saGgItacarcAmeM, purANakathAoMmeM aura itihAsakI kahAniyA sunane meM vyatIta kreNge| koI aparAdha bana jAnepara chAtra hamArI prAcIna paddhatike anusAra prAyazcitta kareMge / zAsti arthAt daNDa aura prAyazcittameM bahuta bar3A antara hai| dUsareke dvArA aparAdhakA pratiphala pAnA zAsti hai aura apane hI dvArA aparAdhakA saMzodhana karanA-usase mukta honA prAyazcita hai| chAtroMko isa prakArakI zikSA zurUse hI milanA cAhie ki daNDasvIkAra karanA khudakA hI kartavya hai-usake svIkAra kiye vinA hRdayakI glAni dUra nahIM hotii| dUsareke dvArA Apako daNDita karanA manuSyocita kArya nahIM ho sktaa| yadi Apa loga kSamA kareM to isa maukepara, sAhasa karake maiM eka vAta aura kaha duuN| isa AdarzavidyAlayameM veMca Tebila kursI aura caukiyoMkI jarUrata nhiiN|maiN yaha bAta a~garejI cIjoMke viruddha Andolana karaneke lie nahIM kahatA hU~ | nahIM, merA vaktavya yaha hai ki hameM apane vidyAlayameM anAvazyakatAkI AvazyakatA na bar3hane denekA eka Adarza saba taraha spaSTa kara rakhanA hogA / Tevila, kursI, veMca AdicIjeM manuSyako hara vakta nahIM mila sakatI; kintu bhUmitala eka aisI cIja hai ki use koI kabhI chIna nahIM le sktaa| isake viruddha kursI -TevileM avazya aisI haiM ki ye hamAre bhUmitalako chIna letI hai| kyoMki Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 abhyAsa par3a jAnepara hamArI aisI dazA ho jAtI hai ki yadi kabhI bhUmitalapara baiThaneke lie hameM lAcAra honA par3atA hai to na to hameM ArAma milatA hai aura na subidhA hI mAlUma par3atI hai | vicAra karake dekhA jAya to yaha eka bar3I bhArI hAni hai / hamArA deza zItapradhAna deza nahIM hai, hamArA pahanAva oDhAva aisA nahIM hai ki hama nIce na baiTha sakeM, taba paradezoMke samAna abhyAsa DAlake hama asabAbakI bahulatAse apanA kaSTa kyoM baDhAveM ? hama jitanA hI anAvazyakako atyAvazyaka banAvege utanA hI hamArI zaktikA apavyaya hogaa| isake sivA "dhanI yUropake samAna hamArI pU~jI nahIM hai, usake lie jo bilakula sahaja hai hamAre lie vahIM bhAra rUpa hai| hama jyoM hI kisI acche kAryakA prAraMbha karate hai aura usake lie Avazyaka imArata, asabAba, pharanIcara AdikA hisAba lagAte hai tyoM hI hamArI oNkhoMke Age aMdherA chA jAtA hai| kyoki isa hisAbameM anAvazyakatAkA upadrava rupayeme bAraha Ane hotA hai| hamameMse koI sAhasa karake nahIM kaha sakatA ki hama miTTIke sAdhe gharameM kAma AraMbha kareMge aura dharatImeM Asana bichAkara sabhA kreNge| yadi hama yaha bAta jorase kaha sakeM aura kara sakeM to hamArA Adhese adhika vajana utara jAya aura kAmameM kucha adhika tAratamya bhIna ho / parantu jisa dezameM zaktikI sImA nahIM hai, jisa dezameM dhana kaune kaunemeM bharakara uchalA par3atA hai, usa dhanI yUropakA Adarza apane saba kAmoMme banAye vinA hamArI lajjA dUra nahIM hotI -hamArI kalpanA tRpta nahIM hotii| isase hamArI kSudra zaktikA bahuta bar3A bhAga AyojanoMmeM-taiyAriyoMmeM hI niHzeSa ho jAtA hai, asalI cIjako hama khurAka hI nahIM juTA pAte / hama jitane dina paTTiyoMpara khaDiyA potakara hAtha ghasITate rahe, taba taka to pAThazAlAyeM sthApana Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanekA hamArA vicAra hI nahIM thA, aba bAjArAma sleTa peMsiloMkA prAdurbhAva ho gayA hai parantu pAThazAlA sthApita karanA muzkila ho gayA hai| sava hI viSayoM meM yaha bAta dekhI jAtI hai| pahale Ayojana kama the, sAmAjikatA adhika thI; aba Ayojana bar3ha cale hai, aura sAmAjikatAmeM ghATA A rahA hai| hamAre dezameM eka dina thA, jaba hama asabAba ADambarako aizvarya kahate the kintu sabhyatA nahIM kahate the; kAraNa usa samaya dezameM jo sabhyatAke bhANDArI ye unake bhANDArameM asabAbakI adhikatA nahIM thii| ve dAriyako kalyANamaya banA karake sAre dezako sustha snigdha rakhate the| kamase kama zikSAke dinoM meM yadi hama isa Adarzase manuSya ho sake to aura cAhe kucha na ho hama apane hAthameM kitanI hI kSamatA yA sAmarthya pA sakeMge-miThImeM baiTha sakanekI kSamatA, moTA pahananekI moTA khAnekI kSamatA, yathAsabhava thor3e AyojanameM yathAsaMbhava adhika kAma calAnekI kSamatA-ye saba mAmUlI kSamatA nahIM haiM aura ye sAdhanAkI-abhyAsakI apekSA rakhatI hai| sugamatA, saralatA, sahajatA hI yathArtha sabhyatA hai-isake viruddha AyojanoMkI jaTilatA eka prakArakI varbaratA hai| vAstavameM vaha pasInese taravatara akSamatAkA stUpAkAra jaMjAla hai| isa prakArakI zikSA vidyAlayoM meM zizukAlase hI milanA cAhie aura so bhI niSphala upadezoMdvArA nahIM, pratyakSa dRSTAntoM dvArA ki-thoDI bahuta jaDa vastuoMke abhAvase manuSyatvakA sanmAna naSTa nahIM hotA varan bahudhA sthaloMmeM svAbhAvika dIptise ujjvala ho uThatA hai| hameM isa bilakula sIdhIsAdI bAtako saba taraha sAkSAt bhAvase bAlakoke sAmane svAbhAvika kara denA hogaa| yadi yaha zikSA na milegI to hamAre bAlaka kevala apane hAthopAvoMkA, aura gharakI miTTIkA hI anAdara na kareMge kintu apane pitA pitAmahoMko Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghRNAkI dRSTise dekheMge aura prAcIna bhAratavarSakI sAdhanAkA mAhAtmya yathArtharUpase anubhava na kara skege|| yahA~ zaMkA upasthita hogI ki yadi tuma bAharI taDakabhar3aka cAkacikyakA Adara nahIM karanA cAhate to phira tumheM bhItarI vastuko vizeSa bhAvase mUlyavAn banAnA hogA-so kyA usa mUlyake denekI zakti tumame hai ? arthAt kyA tuma usa bahumUlya Adarza zikSAko vyavasthA kara sakate ho ? gurugRha sthApita karate hI pahale guruokI AvazyakatA hogii| parantu isameM yaha bar3I bhArI kaThinAI hai ki zikSaka yA mAsTara to akhabAroMmeM noTisa de denese hI mila jAte haiM para guru to pharamAyaza denese mI nahIM pAye jA skte| isakA samAdhAna yaha hai-yaha saca hai ki hamArI jo kucha saGgati hai-pUMjI hai usakI apekSA adhikakA dAvA hama nahIM kara skte| atyanta AvazyakatA honepara bhI sahasA apanI pAThazAlAoMmeM guru mahAzayoMke Asanapara yAjJavalkya RSiko lA biThAnA hamAre hAthakI bAta nahIM hai| kintu yaha bAta bhI vivecanA karake dekhanI hogI ki hamArI jo saGgati yA pU~jI hai avasthAdoSase yadi hama usakA pUrA dAvA na karege to apanA sArA mUladhana bhI na bacA skeNge| isa tarahakI ghaTanAyeM akasara ghaTA karatI haiN| DAMkake TikiTa liphAphepara cipakAneke lie hI yadi hama pAnIke ghar3ekA vyavahAra kareM to usa ghaDekA adhikAMza pAnI anAvazyaka hogA; para yadi hama snAna kareM - to usa ghar3ekA jala sabakA saba khAlI kiyA jA sakatA hai:arthAt eka hI ghaDekI upayogitA vyavahAra karaneke DhaMgoMse kama baDha ho jAtI hai / ThIka isI taraha hama jinheM skUlake zikSaka banAte haiM unakA hama isa DhaMgase vyavahAra karate hai ki unake hRdaya manoMkA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuta hI kama saMza kAmameM lagatA hai-ve palake samAna kAma kiyA karate haiM / phonogApha yantrake nAya yadi hama eka beta aura yojatA mastaka jor3a deM to basa vaha skUlakA zikSaka bana sakatA hai| kintu yadi isI zikSakako hama gutke Asanapara viThAdeM to svabhAvate hI usake hRdaya manakI zakti sanama bhArate miyoMkI sora / daudd'egii| yaha saca hai ki usakI jitanI zakti hai usate mavika vaha zipyoMko na de sakegA kintu usatI sapekSA kama denA bhI usake lie jAkara hogaa| jabataka eka pakSa yathArtha bhAvate dAvA na karegA tabataka dUsare pakSameM sampUrNa zaktikA hovana na hogaa| Aja skUlale zikSakoMne rUparne dezakI jo zakti kAma kara rahI hai. deza yadi sacce hRdayase prArthanA kare to gurulapameM usakI apekSA bahuta adhika zakti jJAna nregii| Ajakala prayojanake niyamate zikSaka chAtroM ke pAsa Ate haiMzikSaka garajI bana gaye haiM; parantu svAbhAvika niyamate zipyoMko gutke pAsa jAnA cAhie-chAtroMzI garaja honI caahie| aba zikSaka eka tarahake dUnAnadAra haiM aura vidyA par3hAnA unakA vyavatAra hai| ke grAhakoM yA kharIdadArotI khojameM phirA karate haiN| dUkAnadAraphe yahA~se loga cIja kharIda sakate haiM, parantu usakI vikrepa cIjoMmeM sneha, zraddhA, niSThA Adi hRdayasI cIjeM bhI hoMgI, isa prakArako nAzA nahIM kI jA sktii| isI kAraNa zikSaka vetana (tanakhvAha) lete haiM aura vigako veva dete hai aura yahI dUkAnadAra aura grAhakake sanna zikSaNa aura bAtroMnA sanvandha samApta ho jAtA hai| isa pracArakI pratikUla pavatyAmeM bhI bahutate zikSaka lena denakA sambandha chor3a dete haiN| hamAre zikSaka va yaha samajhane lagege ki hama gulake Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asanapara baiThe haiM; aura hameM apane jIvanake dvArA chAtroMmeM jIvanasaJcAra karanA hai, apane jJAnake dvArA chAtroMme jJAnakI battI jalAnI hai, apane snehake dvArA bAlakokA kalyANasAdhana karanA hai, taba hI ve gauravAnvita ho sakeMge-taba ve aisI cIjakA dAna karaneko taiyAra hoMge jo paNyadravya nahIM hai, jo mUlya dekara nahIM pAI jA sakatI aura tava hI ve chAtroMke nikaTa zAsanake dvArA nahIM kintu dharmake vidhAna tathA svabhAvake niyamase bhakti karane yogya-pUjya bana skeNge| ve jIvikAke anurodhase vetana lenepara bhI badalemeM usakI apekSA bahuta adhika dekara apane kartavyako mahimAnvita kara skeNge| yaha bAta kisIse chupI nahIM hai ki abhI thoDe dina pahale jaba dezake vidyAlayomeM rAjacakrakI zanidRSTi par3I thI, tatra bIsoM pravIna aura navIna zikSakoMne jIvikA lubdha zikSakavRttikI kalaGkakAlimA kitane nirTaja bhAvase samasta dezake sAmane prakAzita kI thI / yadi ce bhAratake prAcIna guruoMke Asanapara baiThe hote to padavRddhike mohase aura hRdayake abhyAsake vazase choTe 2 baccoMpara nigarAnI rakhaneke lie kanasTebala biThAkara apane vyavasAyako isa taraha ghRNita nahIM kara sakate / aba prazna yaha hai ki zikSArUpI dUkAnadArIkI nIcatAse kyA hama dezake zikSakoMko aura chAtroMko nahIM bacA sakate ? kintu hamArA ina saba vistRta AlocanAoMmeM pravRtta honA jAna par3atA hai ki vyartha jA rahA hai--mAlUma hotA hai bahutoMko hamArI isa zikSApraNAlIkI.mUla bAtame hI Apatti hai / arthAt ve likhanA par3hanA sikhalAneke lie apane bAlakoMko dUra bhejanA hitakArI nahIM smjhte| isa viSayameM hamArA prathama vaktavya yaha hai ki hama Ajakala jisako likhanA par3hanA samajhate haiM usake lie to kevala itanA hI kAphI hai ki apane muhalekI kisI galImeM koI eka sumItekA skUla dekha liyA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura usake sAtha bahuta huA to eka prAiveTa TyUTara bhI rakha liyaa| jo zikSA isa uddezyako sAmane rakhakara dI jAtI hai ki-"likhanA par3hanA sIkhe joI, gAr3I ghor3A pAve soI / " vaha zikSA hI nahIM, isa prakArakI zikSA mAnavasantAnako atizaya dIna aura kRpaNa banAnevAlI ataeva sarvathA ayogya hai| dUsarA vaktavya yaha hai ki, 'zikSAke lie vAlakoMko gharase dUra bhejanA ucita nahIM hai| isa bAtako hama taba mAna sakate the jaba hamAre ghara vaise hote jaise ki hone cAhie the| kumhAra, luhAra, baDhaI, julAhe Adi zilpakAra apane baccoMko apane pAsa rakhakara hI manuSya banA lete haiM aura ve unhIM jaisA kAma karane lagate hai| isakA kAraNa yaha hai ki ve jitanI zikSA denA cAhate haiM vaha ghara rakhake hI acchI tarahase dI jA sakatI hai-unakA ghara usake yogya hotA hai / para zikSAkA Adarza yadi isase kucha aura unnata ho to bAlakoMko skUla bhejanA hogaa|tb yaha koI na kahegA ki mA bApake pAsa zikhAnA hI sarvApekSA acchA hai, kyoMki aneka kAraNoMse aisA honA saMbhava nhiiN| zikSAke Adarzako yadi aura bhI UcA uThAnA cAheM, yadi parIkSA phala-lolupa pustaka zikSAkI ora hI hama na dekheM, yadi sarvAGgINa manuSyatvakI dIvAla khaDI karaneko hI hama zikSAkA lakSya nizcaya kareM, to usakI vyavasthA na to ghara hImeM ho sakegI-aura na skUloMmeM hI ho skegii| __ sasArameM koI vaNika hai, koI vakIla hai, koI dhanI jamIMdAra hai aura koI kucha aura hai| ina savahIke gharakI Ava havA svatantra yA judA judA tarahakI hai aura isalie inake gharakI baccopara chuTapana hIse judA judA tarahakI chApa laga jAtI hai| jIvanayAtrAkI vicitratAke kAraNa manuSyameM apane Apa jo eka vizepatva ghaTita hotA hai vaha anivArya hai aura isa prakAra eka eka Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavasAyakA vizeSa AkAra prakAra lekara manuSya judA judA koThoMmeM vibhakta ho jAtA hai; kintu jaba bAlaka saMsArakSetrameM paira rakhate hai taba usake pahale unakA unake pAlanapoSaNa karttAoMke yA abhibhAvakoMke sAMcemeM DhalanA unake lie kalyANakArI nahIM hai|| udAharaNake liye eka dhanIke laDakoMko dekhie / yaha ThIka hai ki dhanIke gharameM lar3ake janma lete haiM kintu ve koI aisI vizeSatA lekara janma nahIM lete ki jisase mAlUma ho ki ve dhanIke lar3ake hai| dhanIke lar3ake aura garIbake lar3ake usa samaya koI vizeSa prabheda nahIM hotaa| janma honeke dUsare dinase manuSya usa prabhedako apane hAthoM gar3hatA hai| aisI avasthAmeM mAbApake lie ucita thA ki ve pahale lar3akoke sAdhAraNa manuSyatvako pakkA karake usake bAda unheM AvazyakatAnusAra dhanIkI santAna banAte / kintu aisA nahIM hotA, ve saba prakArase mAnava santAna bananeke pahale hI dhanIkI santAna bana jAte haiM-isase durlabha mAnava janmakI bahutasI bAteM unake bhAgyameM bAda par3a jAtI hai-jIvanadhAraNake aneka rasAsvAdokI kSamatA hI unakI naSTa ho jAtI hai| pahale to piMjareke baddhapakSa pakSAke samAna dhanika putrako usake mAbApa hAtha pairoMke rahate hue bhI paMgu banA DAlate hai| vaha cala nahIM sakatA, usake lie gADI cAhie; bilakula mAmUlI bojhA uThAnekI zakti nahIM rahatI, kulI cAhie; apane kAma kara sakanekI sAmarthya nahIM rahatI, cAkara caahie| kevala zArIrika zaktike abhAvase hI aisA hotA ho, so nahIM hai,-lokalajjAke mAre usa hatabhAgeko sustha tathA sudRDha aGga pratyana hone para bhI pakSAghAta-(lakavA ) grasta honA par3atA hai| jo sahaja hai vaha usake lie kaSTakara hai, aura jo svAbhAvika hai vaha usake lie lajjAkara ho jAtA hai| samAjake logoke muMhakI ora Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 dekhakara ve hamAre kAmako anucita na kahane lageM isa khayAlase use jina anAvazyaka zAsanoMmeM kaida honA par3atA hai unase vaha sahaja manuSyake bahutase adhikAroMse vaJcita ho jAtA hai| pIche kahIM use koI dhanI na samajhe, itanI sI bhI lajjA vaha nahIM saha sakatA, isake liye use parvatatulya bhAra vahana karanA par3atA hai aura isI bhArake kAraNa vaha pRthivImeM paira paira para dabA jAtA hai| usako kartavya karanA ho to bhI isa sAre bojheko uThA karake karanA hogA, ArAma karanA ho to bhI isa bhArako lAdakara karanA hogA-bhramaNa karanA ho to bhI isa saba bhArako sAtha 2 khIMcate hue karanA hogaa| yaha eka bilakula sIdhI aura satya bAta hai ki sukha manase sambadha rakhatA hai-AyojanoM yA ADambaroMse nhiiN| parantu yaha sarala satya bhI vaha jAnane nahIM pAtA ise hara tarahase bhulAkara vaha hajAroM jaDa padArthoMkA dAsAnudAsa banA diyA jAtA hai / apanI mAmUlI jarUratoMko vaha itanA vaDhA DAlatA hai ki phira usake lie tyAga svIkAra karanA asAdhya ho jAtA hai aura kaSTa svIkAra karanA asabhava ho jAtA hai| jagatameM itanA baDA kaidI aura itanA bar3A laeNgar3A zAyada hI aura koI ho| itanepara bhI kyA hameM yaha kahanA hogA ki ye saba pAlana poSaNa kartA mA-bApa jo kRtrima asamarthatAko garvakI sAmagrI banAkara khar3I kara dete haiM aura pRthivIke sundara zasyakSetroMko kaoNTedAra jhADoMse chA DAlate hai-apanI santAnake sacce hitaiSI haiM jo javAna hokara apanI icchAse vilAsitAmeM magna ho jAte haiM unheM to koI nahIM roka sakatA kintu bacce, jo dhUla miTTIse ghRNA nahIM karate, jo dhUpa, varSA aura vAyuko cAhate haiM, jo sajadhaja karAne meM kaSTa mAnate haiM, apanI sArI indriyoMkI cAlanA karake jagatako pratyakSa bhAvase parIkSA karake Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekhanemeM hI jinheM sukha mAlUma hotA hai, apane svabhAvake anusAra calanemeM jinheM lajjA, sakoca, abhimAna Adi kucha bhI nahIM hotA, ve jAna bUjhakara bigAr3e jAte hai, cirakAlake lie akarmaNya banA diye jAte hai, yaha bar3e hI duHkhakA viSaya hai| bhagavAn , aise pitAmAtAoMke hAthase ina niraparAdha baccoMkI rakSA karo, inapara dayA kro| hama jAnate hai ki bahutase gharoMmeM bAlaka bAlikA sAhaba banAye jA rahe hai| ve AyAoM yA dAiyoMke hAthoMse manuSya banate haiM, vikRta veDhaMgI hindusthAnI sIkhate haiM, apanI mAtRbhASA hindI bhUla jAte hai aura bhAratavAsiyoMke baccoMke lie apane samAjase jina saiMkar3oM hajAroM bhAvoMke dvArA nirantara hI vicitra rasoMkA AkarSaNa karake puSTa honA svAbhAvika thA, una saba svajAtIya nADiyoM ke sambandhase ve judA ho jAte haiM aura idhara a~garejI samAjake sAtha bhI unakA sambandha nahIM rahatA / arthAt ve araNyase ukhAr3e jA kara vilAyatI TInake ToMme bar3e hote hai| hamane apane kAnose sunA hai isa zreNIkA eka laDakA darase apane kaI dezIya bhAvApanna riztedAroMko dekhakara apanI mAse bolA thA-"Mamma, mamma, look, lot of Babus are coming" eka bhAratavAsI laDakekI isase adhika durgati aura kyA ho sakatI hai ? bar3e honepara svAdhIna ruci aura pravRttike vaza jo sAhabI cAla calanA cAheM ve bhale hI caleM, kintu unake bacapaname jo sava mAvApa bahuta apavyaya aura bahutasI apaceSTAse santAnoko sAre samAjase bAhara karake svadezake liye ayogya aura videzake lie agrAhya banA DAlate hai, santAnoMko kucha samayake lie kevala apane upArjanake bilakula anizcita Azrayake bhItara lapeTa rakhakara bhaviSyatakI durgatike lie jAna bujhakara taiyAra karate haiM, una saba ami Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 bhAvakoMke nikaTa na rahakara bAlaka yadi dUra rakkhe jAveM to kyA koI bar3I bhArI duzcitAkA kAraNa ho jaaygaa| hamane jo Upara eka dRSTAnta diyA hai usakA eka vizeSa kAraNa hai| sAhabIpanakA jinheM abhyAsa nahIM hai, yaha dRSTAta unake cittopara bar3e jorase coTa phuNcaavegaa| ve sacamuca hI mana-hI-mana soceMge ki loga yaha itanI sI mAmUlI bAta kyoM nahIM samajhate-ce sArA bhavipyat bhUlakara kevala apane kitane hI vikRta abhyAsoMkI adhatAke vaza baccoMkA isa prakAra sarvanAza karaneke lie kyoM tatpara ho jAte haiN| kintu yaha yAda rakhanA cAhie ki jinheM sAhabIpanakA abhyAsa ho rahA hai, ve yaha saba kAma bahuta hI sahaja bhAvase kiyA karate haiN| yaha bAta kabhI unake manameM hI nahIM A sakatI ki hama santAnako kisI dUSita abhyAsameM DAla rahe haiN| kyoMki hamAre nijake bhItara jo saba khAsa khAsa vikRtiyA~ hotI hai unake sambandhame hama eka tarahase acetana hI rahate haiM-unhoMne hameM apanI muTThImeM isa taraha kara rakkhA hai ki unase aura kisIkA aniSTa tathA asuvidhA honepara bhI hama unakI orase udAsIna rahate haiM-yaha nahIM socate ki inase dUsaroko hAni pahu~ca rahI hai| hama samajhate hai ki parivArake bhItara krodha, dveSa, anyAya, pakSapAta, vivAda, virodha, glAni, bure abhyAsa, kusaMskAra Adi aneka burI bAtoMkA prAdurbhAva honepara bhI usa parivArase dUra rahanA hI vAlakoMke liye sabase bar3I vipatti hai| yaha bAta kabhI hamAre manameM uThatI hI nahIM ki hama jisake bhItara rahakara manuSya hue haiM usa (parivAra ) ke bhItara aura kisIke manuSya banane meM kucha kSati hai yA nhiiN| kintu yadi manuSya banAnekA Adarza saca ho, yadi bAlakoMko apane hI jaisA kAma calAU AdamI banAneko hama yatheSTa Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 na samajhate hoM to yaha bAta hamAre manameM jarUra uThegI ki bAlakoko zikSAke samaya aisI jagaha rakhanA hamArA kartavya hai ki jahA~ ve svabhAvake niyamAnusAra vizvaprakRtike sAtha ghaniSTa sambandha rakhakara brahmacarya pAlanapUrvaka guruoMke sahavAsameM jJAna prApta karake manuSya bana skeN| bhrUNako garbhake bhItara aura bIjako miTTIke bhItara apane upayukta khAdyase parivRta hokara gupta rahanA par3atA hai / usa samaya rAta dina una donoMkA eka mAtra kAma yahI rahatA hai ki khAdyako khIMcakara Apako AkAzake lie aura prakAzake lie taiyAra karate rahanA / usa samaya ve AharaNa nahIM karate, cAro orase zopaNa karate haiN| prakRti unheM anukUla antarAlake bhItara AhAra dekara lapeTa rakhatI hai-bAharake aneka AghAta aura apaghAta unapara coTa nahIM pahuMcA sakate aura nAnA AkarSaNoMmeM unakI zakti vibhakta nahIM ho pdd'tii| vAlakoMkA zikSA samaya bhI unake lie isI prakArakI mAnasika bhrUNaavasthA hai / isa samaya ve jJAnake eka sajIva veSTanake bIca rAta dina manakI khurAkake bhItara hI bAta karake bAhara kI sArI vibhrAntiyoMse dUra gupta rUpase apanA samaya vyatIta karate haiM, aura yahI honA bhI cAhie-yaha svAbhAvika vidhAna isa samaya cAroM orakI sabhI bAteM unake anukUla honA cAhie, jisase unake manakA sabase Avazyaka kArya hotA rahe arthAt ve jAnakara aura na jAnakara khAdyazoSaNa karate raheM, zaktisaMcaya karate raheM aura Apako paripuSTa karate rheN| ___ saMsAra kAryakSetra hai aura nAnA pravRttiyoMkI lIlAbhUmi hai-usameM aisI anukUla avasthAkA milanA bahuta hI kaThina hai jisase bAlaka zikSAkAlameM zaktilAbha aura paripUrNa jIvanakI mUla pU~jI saMgraha kara skeN| zikSA samApta honepara gRhastha honekI vAstavika kSamatA unameM Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 utpanna hogI-kintu yaha yAda rakhanA cAhie ki jo sasArake samasta pravRtti-saMghAtoMke bIca rahakara yatheccha manuSya bana jAte haiM, unheM gRhastha honeke yogya manuSyatva prApta nahIM ho sakatA-jamIMdAra banAyA jA sakatA hai, vyavasAyI banAyA jA sakatA hai parantu manuSya bananA bahuta hI kaThina hai| hamAre dezameM eka samaya gRhadharmakA Adarza bahuta hI U~cA thA, isIlie samAjameM tInoM vargoMko sasArameM praveza karaneke pahale brahmacaryapAlanake dvArA Apako taiyAra karanekA upadeza aura vyavasthA thI / yaha Adarza bahuta samayase nIce gira gayA hai aura usake sthAnapara hamane aba taka aura koI mahat Adarza grahaNa nahIM kiyA, isIse hama Aja karka, sariztedAra, dArogA, DipuTI majisTreTa banakara hI santuSTa hai-isase adhika bananeko yadyapi hama burA nahIM samajhate tathApi bahuta samajhate hai / kintu isase bahuta adhika bhI bahuta nahIM hai| hama yaha bAta kevala hinduokI orase nahIM kahate haiM-nahIM, kisI deza aura kisI deza samAjameM bhI yaha bahuta nahIM hai| dUsare dezoMmeM ThIka isI prakArakI zikSApraNAlI pracalita nahIM kI gaI aura vahAke loga yuddhoMmeM lar3ate hai, vANijya karate haiM, TelIgrAphake tAra khaTakhaTAte haiM, relagADIke ejina calAte haiM--yaha dekhakara hama bhUle haiM, aura yaha bhUla aisI hai ki kisI sabhAmeM ekAdha prabandhakI AlocanA karanese miTa jAyagI aisI AzA nahIM kI jA sktii| isalie AzaGkA hotI hai ki Aja hama 'jAtIya zikSApariSatkI racanA karaneke samaya apane deza aura apane itihAsako chor3akara jahA~ tahA~ udAharaNa khojaneke lie ghUma phirakara kahIM aura bhI eka saMceme DhalA huA kalakA skUla na khola baitthe| hama prakRtikA vizvAsa nahIM karate, manuSyake prati bharosA nahIM rakhate, isalie kalake binA hamArI gati nahIM hai| hamane manameM Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya kara rakkhA hai ki nItipAThoMkI kala calAte hI manuSya sAdhu bana jAya~ge aura pustakeM par3hAnekA baDA phaMdA DAlate hI manuSyakA tRtIya cakSu jo jJAnanetra hai vaha Apa hI ughar3a par3egA! . __ isameM sandeha nahIM ki pracalita praNAlIke eka skUla kholanekI apekSA jJAnadAnakA koI upayogI Azrama sthApita karanA bahuta hI kaThina hai| kintu smaraNa rakhie ki isa kaThinako sahaja karanA hI bhAratavarSakA Avazyaka kArya hogaa| kyoki, hamArI kalpanAmeMse yaha AzramakA Adarza abhI taka lupta nahIM huA hai aura sAtha hI yUropakI nAnA vidyAbhoMse bhI hama paricita ho gaye haiN| vidyAlAbha aura jJAnalAbhakI praNAlImeM hameM sAmajasya sthApita karanA hogaa| yaha bhI yadi isase na ho sakA to samajha lo ki kevala nakalakI ora dRSTi rakhakara hama saba taraha vyartha ho jAya~ge-kisI kAmake na rheNge| adhikAralAbha karaneko jAte hI hama dUsaroMke Age hAtha phailAte haiM aura navIna , gaDhaneko jAte hI hama nakala karake baiTha jAte hai| apanI zakti aura apane manakI aura dezakI prakRti aura dezake yathArtha prayojanakI ora hama tAkate bhI nahIM haiM-tAkanekA sAhasa bhI nahIM hotaa| jisa zikSAkI kRpAse hamArI yaha dazA ho rahI hai usI zikSAko hI eka nayA nAma dekara sthApana kara denese hI vaha naye phala dene lagegI, isa prakAra AzA karake eka aura naI nirAzAke mukhameM praveza karanekI aba hamArI pravRtti to nahIM hotI / yaha bAta hameM yAda rakhanI hogI ki jahA~ candeke rupaye bhUsaladhArake samAna A paDate hai zikSAkA vahIM acchA jamAva hotA hai, aisA vizvAsa na kara baiThanA caahie| kyoMki manuSyatva rupayose nahIM kharIdA jA sktaa| jahA~ kameTIke niyamoMkI dhArA nirantara barasatI rahatI hai, zikSAkalpa Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 latA vahIM jaldIse bar3ha uThatI hai, yaha bhI koI bAta nahIM hai| kyoMki kevala niyamAvalI acchI honepara bhI vaha manuSyake manako khAdya nahIM de sakatI / anekAneka viSayoMke paDhAnekI vyavathA karanese hI zikSA adhika aura acchI hone lagI, aisA samajhanA bhI bhUla hai kyoMki manuSya jo banatA hai so" na meghAyA na bahunA zrutena " jahA~ ekAntameM tapasyA hotI hai, vahIM hama sIkha sakate haiM; jahA~ gurUrUpase tyAga hotA hai, jahA~ ekAnta abhyAsa yA sAdhanA hotI hai, vahIM hama zakti bar3hA sakate haiM, jahA~ sampUrNa bhAvase dAna hotA hai vahIM sampUrNa bhAvase grahaNa bhI sabhava ho sakatA hai; jahA~ adhyApakagaNa jJAnakI carcA meM svayaM pravRtta rahate haiM vahIMpara chAtragaNa vidyAke pratyakSa darzana kara sakate haiM; bAhara vizvapravRttikA AvirbhAva jahA~ binA rukAvaTake hotA hai, bhItara vahIMpara mana sampUrNa vikasita ho sakatA hai; brahmacaryakI sAdhanAmeM jahaoN caritra sustha aura Atmavaza hotA hai, dharmazikSA vahA~ hI sarala aura svAbhAvika hotI hai, aura jahA~para kevala pustaka aura mAsTara, seneTa aura siMDikeTa, IToMke koThe aura kAThakA pharnIcara hai, vahA~ hama jitane bar3e Aja ho uThe haiM, utane hI bar3e hokara kala bhI bAhara hoNge| * 5 zrIyuka ravIndranAtha ThAkurakI zikSAnivandhAvalIke eka bagalA lekhakA anuvAda / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 107 vn-vihNgm| vana bIca base the, phaMse the mamattvameM, eka kapota kapotI khiiN| dina-rAta na ekako dUsarA chor3atA, aise hile-mile donoM vahIM / car3hane lagA nitya nayAnayA neha, naI naI kAmanA hotI rhiiN| kahanekA prayojana hai itanA, unake sukhakI rahI sImA nahIM / rahatA thA kabUtara mugdha sadA, anurAgake rAgameM masta huA / karatI thI kapotI kabhI yadi mAna, manAtA thA pAsa jA vyasta huA / java jo kucha cAhA kabUtarIne, utanA vaha vaise samasta huaa| isa bhAti paraspara pakSiyoMmeM bhI, pratItise prema prazasta huaa| suvizAla vanoMme uDe phirate, / avalokate prAkRta citra chaTA / kahIM zasyase zyAmala khetakhar3e, / jinhe dekha ghaTAkA bhI mAna ghaTA / / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 kahIM kosoM ujADo jhADapar3e, kahIM ADame koI pahAr3a saTA / kahIM kuja, latAke vitAna tane, ghane phUloMkA saurabha thA simaTA / / (4) jharane jharanekI kahIM jhanakAra, phuhArekA hAra bicitra hI thaa| hariyAlI nirAlI na mAlI lagA, taba bhI saba Dhaga pavitra hI thaa| RSiyoMkA tapovana thA, surabhIkA, jahA~ para siMha bhI mitra hI thaa| basa jAna lo, sAtvika sundaratA sukha-sayuta zAntikA citra hI thA / kahIM jhIla kinAre bar3e bar3e prAma, gRhastha-nivAsa bane hue the| khaparailoMmeM kaddU karailoMkI belake khUba tanAva tane hue the / jala zItala, anna, jahA para pAkara pakSI gharoMmeM ghane hue the| saba ora svadeza-samAja-svajAti bhalAIke ThAna Thane hue the| isa bhAti nihArate lokakI lIlA prasanna ve pakSI phireM ghrko| unheM dekhake dUrahIse muMha kholate Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 bacce cale caTa baahrko|| dularAne khilAne pilAnese thA avakAza unhe na ghar3I bhrko| kucha dhyAna hI thA na kabUtarako ___ kahIM kAla calA rahA hai zarako / / dina eka bar3A hI manohara thA, chavi chAI vasantakI thI vanameM / saba aura prasannatA dekha par3I, __ jar3a cetanake taname maname // nikale the kapota-kapotI kahIM, par3e jhuMDameM, ghUmate kAnanameM / pahu~cA yahA~ ghosale pAsa zikArI, * zikArakI, tAkase nirjanameM / / usa nirdayane usI peDake pAsa bichA diyA jAlako kauzalase / bahI dekhake anake dAne par3e, cale bacce, abhijJa na the chalase / / nahIM jAnate the ki "yahIpara hai, __kahIM duSTa bhir3Apar3A bhuutlse| basa phaoNsake baoNsake bandhaname, ___ kara degA halAla hameM valase" || jaba bacce phaeNse usa jAlameM jA, taba ve ghabar3A uThe bandhaname / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 itaneme kabUtarI AI vahA~; dazA dekhake vyAkula hI manamekahane lagI, hAya, huA yaha kyA! suta mere halAla hue vanameM / aba jAlameM jAke miLU inase, sukha hI kyA rahA isa jIvanameM / / usa jAlameM jAke bahelie ke, ___mamatAse kabUtarI Apa girii| itanemeM kabUtara AyA vahA~; usa ghosalemeM thI vipatti nirii|| lakhate hI aMdherA sA Age huA, ghaTanAkI ghaTA vaha ghora ghirI / nayasoMse acAnaka bUMda gire, ceharepara zokakI syAhI phirI // (11) taba dIna kapota bar3e dukhase kahane lagA-hA ati kaSTa huA ! 'nibaloMhIko daiva bhI mAratA hai, ye pravAda yahaoNpara spaSTa huA / / saba sUnA kiyA, calI chor3a priyA, sava hI vidhi jIvana naSTa huaa| isa bhAti abhAgA atRpta hI maiM, sukha bhogake svargase bhraSTa huA / (2) kala kUjana keli-kalolameM lipta ho, bace mujhe jo mukhI krte| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ java dekhate dUrase Ate mujhe, kilakAriyAM modase jo bhrte|| samuhAyake dhAyake Ayake pAsa uThAyake paMkha, nahIM ttrte| vahI hAya, hue asahAya aho! isa nIcake hAthase haiM mrte| gRhalakSmI nahIM, jo jagAye rahA-- karatI thI sadA sukha klpnaako| zizu bhI to nahIM, jo unhIMke lie, sahatA isa dAruNa vedanAko / vaha sAmane hI parivAra par3A paDA bhoga rahA ym-yaatnaako| aba maiM hI vRthA isa jIvanako rakha, kaise sahU~gA viDambanAko ? , (14) yahI socatA thA yoM kapota, vahA~ cir3ImArane mAra nizAnA liyaa| gira loTa gayA dharatI para pakSI, baheliene manamAnA kiyaa| palameM kulakA kula kAla karAlane, , bhUta-bhaviSyameM bheja diyaa| kSaNabhaMgura jIvanakI gatikA / yaha dekho, nidarzana hai bddh'iyaa| (15) haraeka manuSya pha~sA jo mamattvame, tattva-mahattvako bhUlatA hai| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 usake sira pai khulA khaDga sadA baeNdhA dhAgeme dhArase jhUlatA hai| vaha jAne vinA vidhikI gatiko apanI hI gaDhantameM phUlatA hai| para antako aise acAnaka, antakaana avazya hI hUlatA hai| (16) para jo jana bhogake sAtha hI yogake kAma akAma kiyA krtaa| parivArase pyAra bhI pUrA kare para-pIra parantu sadA haratA // nija bhAvako bhASAko bhUle nahIM, kahIM vighna-vyathAko nahIM ddrtaa| kRtakRtya huA haMsate hasate vaha soca sakoca binA mrtaa|| priya pAThaka, Apa to vijJa hI hai, phira Apako kyA upadeza kreN| zirapai zara tAne baheliyA kAla khar3A huA hai, yaha dhyAna dhreN|| dazA antako honI kapotakI aisI parantu na Apa jarA bhI ddreN| nija dharmake karma sadaiva kareM, kucha cinha yahAMpara choDa mreN| rUpanArAyaNa pANDeya / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 vividha prsNg| 1. saMskRta bhASAke pracArakI AvazyakatA / gRhastha nAmaka baMgalA patrake agahanake aMkameM zrIyukta vidhuzekhara zAstrIkA eka bahuta hI mahatvakA lekha prakAzita huA hai| usameM unhoMne saMskRta bhASAke sambaMdhame likhate hue kahA hai ki-" saMskRta sAhityane sAre saMsArameM apanI mahimA sthApita kI hai| saMskRtake sAtha bhAratIya bhASAoMkA bahuta hI nikaTa sambandha hai / saMskRtase hamArI bhASAoMne bahuta kucha grahaNa kiyA hai aura Age bhI unheM bahuta kucha grahaNa karanA hogaa| use choDa denese inakI paripuSTi honA asaMbhava hai| hindI bhASAke abhyudayake lie saMskRtakA pracAra bahuta hI Avazyaka hai| jile jileme saMskRtakA bahuta pracAra karaneke lie hama savako tana mana dhanase udyoga karanA caahie| isake sAtha hama aura bhI do bhASAokA pracAra kara sakate hai aura karanA bhI caahie| pAli aura prAkRta sAhityako hama kisI bhI taraha parityAga nahIM kara skte| kyoMki bhAratake madhya yugake itihAsako sampUrNa karaneke liye pAli aura prAkRta sAhitya hI samartha hai / bhAratake madhyayugake dharma aura samAjameM tIna dhArAoMkA AvirbhAva huA thA, eka ora bauddha, eka ora jaina, aura madhyameM brAhmaNadhArA / pAlisAhityakI to thor3I bahuta AlocanA huI bhI hai, parantu prAkRta nivaddha jainasAhitya aba bhI hamArI AlocanAke mArgameM upasthita nahIM huA hai| saMskRtake sAtha pAli aura prAkRtakA itanA ghaniSTa sambandha hai ki usake sAtha inakI vinA parizramake hI acchI AlocanA ho sakatI hai|" zikSApracArakoMko zAstrIjIke ukta kathanapara dhyAna denA caahie| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. eka prAcIna rAjyakA dhvaMsAvazeSa / pRthvIke garbha meM manuSya jAtikA ananta itihAsa bharA par3A hai| kucha samayase prAcIna bAtoMkI khoja karanevAloMkA dhyAna isa ora bahuta kucha AkarSita huA hai| jagaha jagaha bhUgarbha khodakara prAcIna sthAnoMkA aura itihAsoMkA patA lagAyA jA rahA hai| aura isa kAryameM kahIM kahIM to AzAse adhika saphalatA huI hai| pAThakoMko mAlama hogA ki bhAratavarSa meM aise kaI sthAna khode jA cuke haiM-prAcIna pATalIputra yA paTanAkI khudAIkA kAma to aba taka jArI hai aura isake lie suprasiddha dAnI tAtAne sarakArako eka acchI rakama denA svIkRta kiyA hai| bhAratake bAhara isa prakArakI khojeM aura bhI adhika utsAhake sAtha ho rahI haiM / eziyAke vyAklina nAmaka dezakA nAma pAThakoMne sunA hogaa| yahA~ kaI varSoMse pRthvI khodI jA rahI hai| isase vahA~ke prasiddha rAjA nebUkADanejara aura usakI rAjadhAnIkI aneka gupta bAtoMkA patA lagA hai| sAtha hI vyAviloniyAkI atizaya prAcIna rAjadhAnI kisa nagarakI bahuta sI cIje hAtha lagI haiM / rAjamahalake vizAla oNganameM eka bar3e bhArI mandirakA kucha bhAga milA hai jisakA nAma hai-'svargamaha~kI dIvAla, jAtIya devatA jamAmAkA mandira / ' isa mandirameM jo mUrtiyA~ aura vartana Adi pAye gaye haiM ve 4 hajAra varSase bhI purAne hai / bagadAda aura ninemake madhyavartI asuranagarake khodanese jo kucha milA hai usase prAcIna asIriyA vAsiyoMke eka sugaThita sabhyatAke itihAsakA mArga sugama ho gayA hai / kAlaDiyA aura asIriyAvAloMke jo makAnAta mile haiM ve saba IToMke bane hue haiN| eka pUrAkA pUrA makAna milA vaha sAta majilakA hai / pratyeka maMjilameM sAta sAta kamare haiM aura ve judA judA raga aura AkArakI IToMse bane hue hai| ninebha zaharake Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 asura-vanipAla rAjAke rAjamahalameM eka bar3I bhArI lAyabrerI milI hai| lAyabrerImeM ITopara likhe hue kaI hajAra phalaka haiN| inake par3hanese mAlUma "hotA hai ki ye dUsare phalakoMparase kiye gaye haiN| arthAt isake pahale bhI ina lipiyokA sAhitya thA / ina phalaka lipiyoMmeM judA judA prasiddha bhASAoMkA sAhitya, aMkazAstra, pazu pakSI, vanaspatiyoMkenAma, bhUgola vRttAnta, aura paurANika kathAyeM sagRhita haiN| ye phalaka bar3I sAvadhAnIse saMrakSita karake rakkhe gaye haiN| inake sivA aura prasiddha prasiddha aitihAsika sthAnoMkI tathA zilpAdi vastuoMkA AviSkAra huA hai jisase bar3e hI mahatvakI bAteM milI haiM, bahutase makAna aura vastuyeM to aisI milI haiM jo vAivila bananeke pAca hajAra varSa pahalekI batalAI jAtI haiN| isakI aitihAsika paMDitomeM bar3I carcA hai| itihAsa hamako dhIre dhIre batalAtA jA rahA hai ki manuSya jAtikI sabhyatA jitanI purAnI batalAI jAtI hai usase bahuta hI purAnI-atizaya prAcInatama hai| 3. cAra lAkhakA mahAn daan| bar3e hI AnandakA viSaya hai ki jainasamAjake dhanikoMne samayopayogI kAryoMke lie apanA hAtha Age bar3hAyA hai| isa viSayameM indaurake seThoMne bar3I hI udAratA dikhalAI hai| pAThakoMko mAlUma hogA ki abhI kucha hI dina pahale zrImAn seTha kalyANamalajIne do lAkha rupayekA dAna karake indaurameM eka jaina hAIskUlakI nIMva DAla dI hai| hAIskUlakA bilDiMga-prAya. pUrA bana cukA hai aura dUsarI taiyAriyA~ khUba tejIke sAtha ho rahI haiN| jainiyoMkA yaha eka Adarza skUla hogA aura sunA hai ki seThajI svIkRta rakamase bhI isa kAmameM adhika rakama lagAneke lie prastuta haiM / idhara pAlItANAke adhivezanameM zrImAn seTha hukamacandajIne vidyApracArake lie cAra lAkha rupayekI rakama aura Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI denA svIkAra kI hai| jahAM taka hamArA khayAla hai vartamAna samayameM vidyonnatike lie digambara jainasamAjameM yaha sabase bar3A dAna huA hai| isase baDI rakama isa kAryake lie yahI sabase pahalI nikalI hai| isameM sandeha nahIM ki yaha udAratA pragaTa karake seThajIne apanA nAma yuga yugake lie amara kara liyA hai| yaha jAnakara aura bhI prasannatA, huI ki seThajI sampUrNa zikSita janoMkI sammati lekara isa rakamase eka sarvopayogI sarvajanasammata saMsthA kholanA cAhate haiN| isa viSa-. yameM bahuta jaldI saba logoMse sammati mAMgI jAyagI aura eka kameTI saMgaThita karake sasthA kholanekA nizcaya kiyA jAyagA / hamArI Antarika icchA hai ki isa rakamase koI Adarza saMsthA khule aura jainiyoMkI jo AvazyakatAyeM hai unamese kisI ekakI santopa yogya pUrti ho| 4. zikSitoMkA kartavya / / jainasamAjameM zikSitoMkI kamI nhiiN| agarejI aura saMskRtake Dherake Dhera vidvAn hamAre yahA~ hai| inameMse jo jitanA ucca zikSA prApta hai, sasthAoMke vipayameM usakA sura utanA hI U~cA hai| koI jainahAIskUla kholanA Avazyaka batalAtA hai, koI jainakAlejake binA jainasamAjakI sthiti hI asaMbhava samajhatA hai aura koI eka bar3e bhArI saMskRta vidyAlayakI AvazyakatA pratipAdana karatA hai| isa viSayameM matabheda honA svAbhAvika hai vaha honA hI caahie| parantu hama yaha pUchate hai ki kyA ye AvazyakatAyeM sacce jIse batalAI jA rahI hai ? ina AvazyakatAoMkI pUrtike lie kyA kisIke hRdayame kucha udyoga karanekI yA thor3A bahuta svArtha tyAga karanekI icchA bhI kabhI utpanna huI hai ? eka dina thA jaba Apa logoMke muMhase isa prakArakA ronA zobhA detA thA ki kyA kareM jainiyomeM koI dhana lagAnevAlA nahIM hai| parantu aba Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caha vakta jA rahA hai| mai Aja indaurameM baiThA huA anubhava kara rahA hai ki rupayA lagAnevAle to taiyAra ho gaye; parantu hAIskUloM aura kAlejakI cillAhaTase kAnakI jhilliyA~ phAr3anevAlokA kahIM patA nahIM hai| yahA~ kyoM mai to pratyeka saMsthAme yahI hAla dekhatA huuN| jainiyoMkI prAyaH saba hI saMsthAoMkI durdazA hai aura isakA eka mAtra kAraNa yaha hai ki hamAre yahA~ suyogya kAma karanevAle nahIM milte| eka saMsthA khulatI hai, kucha dinoMke lie apanI TImaTAma dikhA jAtI hai aura antameM ve hI 'DhAkake tIna pAta' raha jAte haiM-acche zikSita kAryakartAoMke abhAvase vaha apanA paira nahIM bar3hA sktii| pyAre zikSita bhAiyo, aba yaha samaya AlasyameM yA kevala svArthakI kIcar3ameM par3e rahanekA nahIM hai / isa samaya yadi Apa kAryakSetrameM na AceMge to basa samajha lIjie ki jainasamAjakI unnati ho cukii| ina navIna saMsthAoko apane apane kandhoMpara nahIM rakkhA to basa Age inakA khulanA hI vanda ho jAyagA aura yadi apane apane kartavyakA pAlana kiyA to abhI kyA huA isa dhanika jainajAtimeM prativarSa hI aisI lAkha do lAkha cAra cAra lAkhakI aneka saMsthAoMkA janma hogA / aura Apako kAma karate dekhakara Apake pIche saikar3oM karmavIra ina sasthAoMke calAneke lie taiyAra hote rhege| isa samaya to kAma karanevAle kahIM dikhate hI nahIM hai| mAlUma nahIM Aja ve sTejapara khar3e hokara bar3e bar3e lekcara jhADanevAle kahA~ haiM ? bhAiyo, lekvarokA kAma aba nahIM rahA, vaha to ho cukA | aba to kAmakA vakta AyA hai / dayAnanda kAleja, pUnA kAleja, hindU kAleja. gurukula Adi sasthAoMko dekhakara sIkho ki deza aura samAjakI sevA kaise kI jAtI hai aura phira apanI apanI paristhiti ke anusAra Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jisase jitanI ho sake ina saMsthAoMkI sevAke lie kaTibaddha ho jAo.-aura logoMko dikhalA do ki zikSA prApta karanekA phala kevala dhana kamAnA nahIM, kintu deza aura samAjakI sevA karanA hai| 5. padaviyoMkA lobha. dekhate haiM ki Ajakala jaina samAjameM padaviyoMkA lobha ve taraha . bar3hatA jAtA hai| eka to sarakArakI aurase hI prativarSa cAra chaha jainI rAyasAhaba, rAyabahAdura AdikI vIrarasapUrNa padaviyoMse vibhUSita ho jAte haiM aura phira jainiyoMkI khAsa TakasAlameM bhI daza pA~ca siMgaI, savAI siMgaI, zrImanta Adi prativarSa gar3he jAte haiN| udhara sarakArI yUnIvarsiTiyoMkI bhI kama kRpA nahIM hai| unake dvArA bhI bahutase bI. e., ema. e., zAstrI, AcArya Adi banA karate haiN| parantu mAlama hotA hai ki logoMko itanepara bhI santoSa nhiiN| unake AtmAbhimAnakI puSTi itanese nahIM ho sktii| padavI pAneke ye dvAra unheM bahuta hI saMkIrNa mAlUma hote haiN| inase taMga Akara ava unhoMne sabhA samitiyoMkA Azraya liyA hai| cUMki padavIdAna sarIkhA sahaja kAma aura koI nahIM isa lie sabhAoMne bar3I khuzIse yaha kAma svIkAra kara liyA hai| abhI kucha samayase prAMtika sabhA mahAsabhA Adi eka do sabhAoMne isa kAmako apane hAthameM liyA thA aura do cAra vyaktiyoMko apane kRpA kaTAkSase U~cA uThAyA thaa| parantu inakA yaha kArya bar3I hI mandagatise cala rahA thaa| yaha dekha bhArata jaina mahAmaNDalase na rahA gayA usane abake banArasake adhivezanapara sArI saMkIrNatAko alaga kara diyA aura eka do nahIM darjanoM padaviyA~ apane kRpApAtroMko de ddaaliiN| isa viSayameM usane itanI udAratA dikhalAI jitanI zAyada hI koI dikhA sktaa| sunate to yahA~ taka haiM ki maNDalake bahutase memba Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 roMse isa viSayameM sammati lenakI bhI AvazyakatA nahIM samajhI gii| astu, jaba padaviyA~ dI jA cukI haiM aura unakA vyapahAra bhI kiyA jAne lagA hai, taba isa viSayako lekara tarka vitarka karanemeM kucha phala nahIM ki jina logoMko padaviyoM dI gaI haiM ve vAstavameM unake yogya the yA nahIM aura kamase kama padavI denevAle apanI dI huI padaviyoMkA kucha artha samajhate the yA nahIM; kintu yaha hameM z2arUra dekha lenA cAhie ki padacI denA kahA~ taka acchA hai, pAnevAlepara usakA kyA pariNAma hotA hai aura hamArI padaviyoMkI kahA~ taka kadara karate hai| yaha saca hai ki jo loga dharma aura samAjakI sevA kara rahe haiM unakA satkAra karanA, unako gauravakI dRSTise dekhanA hamArA kartavya hai| hamAre Upara unake jo saikar3oM upakAroMkA bojhA hai use hama aura kisI taraha nahIM to unake prati apanI zAbdika bhakti pragaTa karake halake hI honA cAhate haiM, parantu sAtha hI hameM isa bAtakA khayAla avazya rakhanA cAhie ki vartamAname hameM aise netAoMkI aura kAma karanevAloMkI jarUrata hai jo sacce karmavIra hai / arthAt jo kisI bhI prakArake phalakI AkAkSA rakkhe binA hI deza, samAja aura dharmakI sevA apanA kartavya samajhakara kreN| kahIM aisA na ho ki hamArI isa zAbdika bhaktise yA padavIdAnase ve gumarAha ho jAveM aura apane kartavyako bhUlakara hamAre do cAra zabdoMke lobhase mArgacyuta ho jaaveN| unheM apane kartavyakA abhimAna honA cAhie na ki padavIkA | isake sivA jaise puruSoMkI hamAre yahAM AvazyakatA hai hamArI isa padavIvarSAse unakA Adarza gira jAtA hai| saca pUchie to abhI taka jaina samAjane eka bhI netA kAryakartA aura saccA sevaka aisA utpanna nahIM kiyA hai jo hamArA Adarza ho sake aura jisake prati bhakti karaneke lie hameM padaviyA~ Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 denekI cintA karanI par3e / hama yaha nahIM kaha sakate ki jinheM padaviyA~ dI gaI hai ve yogya nahIM hai; nahIM, parantu yaha avazya hai ki padaviyA~ dekara hamane eka tarahake Adarza logoMke sAmane khar3e kara diye hai| ki hamAre Adarza ye hai| itanA hote hI hama kRtakRtya ho sakate hai| aura yaha bahuta hI burI bAta hai| hamAre Adarza purupa bahuta hI UMce hone cAhie aura rAta dina apane kartavya karate hue utkaNThAke sAtha hameM dekhate rahanA cAhie ki aise mahAtmAoMke janmase hamArA deza kaba pavitra hotA hai| yadi hama vartamAna upAdhidhAriyoMse hI tapta ho gaye to saba ho cukA; hame apanase aura adhika AzA na rakhanI cAhie / isa samaya hameM dUsare samAjoMke tathA sarvasAdhAraNake netAoMko dekhanA cAhie ki unheM kitanI padaviyoM dI gaI hai| mAnyavara tilaka, mi0 gokhale, lAlA lAjapatarAya, lAlA haMsarAja, zrIyukta gA~dhI Adi Adarza puruSoMko batalAie kitanI padaviyoM dI gaI hai ? kaI mahAzayoMkA yaha kathana hai ki hamArA samAja abhI auroMse bahuta pIche hai, isa lie usameM jo kAma karanevAle hai unakA satkAra karake unheM utsAhita karanA caahie| parantu saca pUchA jAya to yaha pAlisI acchI nahIM / lobhase yA aihika abhimAna puSTa karake jo loga taiyAra kiye jAyeMge ve unase kadApi acche aura UMce nahIM ho sakate jo apanA kartavya samajha kara, samAjasevAko apanA pavitra karma mAnakara kAma karate haiN| jisako padavI dI jAtI hai usase mAno kaha diyA jAtA hai ki tuma apanA kAma kara cuke, kRtakRtya ho cuke, aba tumheM kucha bhI karanA bAkI nahIM hai| AzA hai ki hamAre ina thoDese zabdoMpara padavI denevAle aura lenevAle donoM hI kRpAdRSTi kareMge aura Age jisase yaha padaviyoMkA lobha vaDhane na pAve isakI ucita vyavasthA kreNge| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 6. hamArI saMsthAyeM aura unapara logoMkI smmtiyaaN| jyoM hI koI par3hA likhA yA prasiddha puruSa kisI saMsthAmeM pahu~cA aura ekAdha dina rahA, ki usake Age saMsthAkI vhijITarsa buka rakha dI jAtI hai| usase kahA jAtA hai ki isa saMsthAke viSayameM Apa apanI rAya likhie / eka to jaina samAcArapatrokI kRpAse usa nirIkSakakA pahalehIse kuchakA kucha vizvAsa banA huA hotA hai / kyoki samAcArapatroMke sampAdaka eka to saMsthAkI bhItarI hAlatase svayaM hI aparicita hote haiM, dUsare saMsthAke saMcAlaka loga usakI prasiddhike lie prAyaH davAva hI DAlA karate hai aura tIsare sampAdaka mahAzaya bhI saMsthAko kucha prApti ho jAyA kare isa khayAlako adhika pasanda karate hai| phala yaha hotA hai ki nirIkSaka mahAzaya apane pUrva vizvAsake anusAra saMsthAkI prazaMsA kara denA hI apanA kartavya samajhate haiN| vAstavameM jaba taka daza vIsa dina rahakara kisI sasthAkA bArIkIse avalokana na kiyA jAya taba taka koI bhI usakA bhItarI rahasya nahIM jAna sakatA hai| parantu yahA~ to eka hI dinameM nirIkSaka mahAzaya apanI kalamase use sarvopari banA dete haiN| isake bAda saMsthAke saMcAlaka usa rimArkako samAcArapatroMmeM tathA vArSika riporTameM prakAzita kara dete haiN| loga samajhate haiM ki sacamuca hI yaha saMsthA acchA kAma kara rahI haiisameM koI doSa nahIM hai| parantu isa paddhatise samAjako aura sasthAko bahuta hI hAni pahu~catI hai / samAjameM usake viSayameM kuchakA kucha khayAla ho jAtA hai aura saMsthAke saMcAlaka ina prazaMsAsUcaka sammatiyoMse gumarAha ho jAte haiM / isa viSayameM logoMko saceta ho jAnA caahie| 7. saMsthAoM meM aMdhAdhuMdha khrc| hamAre eka pAThaka likhate hai ki jainiyoMkI saMsthAomeM vizeSa Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karake jo naInaI khulatI haiM, andhAdhundha kharca kiyA jAtA hai / yaha na honA caahie| saMcAlakoMko samAjake dhanako apanA apanA kamAyA huA samajhakara bahuta khayAlase kharca karanA caahie| aura saMsthAoMkI AvazyakatAoMko jahA~ taka bane kama karanA caahie| AyojanoM aura ADambaroMkI ora kama dRSTi rakhakara kAmakI ora vizeSa dRSTi rakhanA caahie| isa viSayameM isI aGkameM prakAzita ' zikSAsamasyA nAmaka lekhakI ora hama pAThakoMkI dRSTi AkarSita karate haiM / usameM isa viSayako bahuta hI spaSTatAse samajhAyA hai| 8. jaina sAhitya sammelana / AgAmI mArcakI tA0 2-3-4 ko jodhapurameM jainasAhitya sammelanakA prathama adhivezana hogaa| usa samaya jodhapura meM zvetAmbara sampradAyake prasiddha sAdhu zrIvijayadharma sUri raheMge aura unase milaneke lie jarmanIke vidvAn DAkTara haramana jaikovI pdhaareNge| isa zubha sammilanake avasarapara jainasAhitya sammelanakA adhivezana eka tarahase bahuta hI ucita huA hai / sammelanake sekreTarIse mAlUma huA hai ki jainoMke tInoM sampradAyake sAhityaseviyoMko isa jalse para zAmila honekA nimatraNa diyA gayA hai| yaha eka aura bhI bahuta acchI bAta hai| yadi hama sava sAhitya jaise viSayakI carcA karaneke lie bhI ekatra na ho sake to aura kisa kAmameM eka ho sakeMge jina jina kAmoMko tInoM sampradAyavAle eka sAtha milakara kara sakate haiM unameM eka yaha bhI hai / isa sammelanameM aneka viSayoMpara nivandha par3he jAveMge aura nimnalikhita vipayoMkI khAsa taurase carcA hogI:--1 prAkRta bhASAkA koza aura vyAkaraNa naI paddhatike anusAra taiyAra krvaanaa| 2 yUnIvarsiTiyoMmeM prAkRta bhASA dAkhila karavAnekI aavshyktaa|3jain. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 pAThya pustakeM taiyAra karavAnekI z2arUrata / 4 jainasAhityakA prasAra karaneke lie pAzcAtya vidvAnoMne jo prayatna kiyA hai, usake viSayameM dhanyavAda denA aura vizeSa prayatna karaneke lie preraNA karanA / 5 jaina itihAsa taiyAra karane kI AvazyakatA / 6 jaina myUjiyamake sthApita karanekI AvazyakatA / 7 prAcIna khojoMke dvArA jaina sAhitya pragaTa karanekI AvazyakatA / 8 bhinna bhinna bhASAoMke dvArA jainasAhitya pragaTa karAnekI AvazyakatA / 9 pragaTa honevAle sAhityako pAsa karanevAle eka maNDalakI AvazyakatA / isameM sandeha nahIM ki jainiyomeM eka sAhityasammelanakI bahuta bar3I jarUrata hai; parantu yaha bAta abhI vicAraNIya hI hai ki isakA samaya abhI AyA hai yA nahIM / digambara sampradAya ke zikSitoMse hamArA jo kucha paricaya hai aura apane zvetAmbarI aura sthAnakavAsI mitroMse hamArI jitanI jAnakArI hai usake khayAlase hama samajhate haiM ki abhI hamameM sAhityasevI bahuta hI kama haiM aura jaba taka sAhityaseviyoMkI eka acchI saMsthA na ho jAya taba taka isa viSayameM saphalatAkI bahuta hI kama AzA hai / + 9. bAlaka sAdhu na hone pAveM / bahutase sAdhu veSadhArI loga choTe choTe vaccako phusalAkara sAdhu banA lete haiM aura unase apanI ziSyamaNDalIkI vRddhi karate haiM / zvetAmbara aura sthAnakavAsI sampradAyake jainiyoMmeM to isakA bahuta hI jora hai / prativarSa vIso nA samajha bacce sAdhukA veSa dhAraNa kiyA karate haiM aura jaba ye javAna hote haiM taba inake dvArA DhoMga aura durAcArokI vRddhi hotI hai| inameM bahuta hI kama sAdhu aise nikalate haiM jo isa pavitra nAmake dhAraNa karane yogya hoM yaha dekhakara prAntIya vyavasthA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 paka kausilameM Anarevala lAlA sukhavIrasiMhajIne bAlaka sAdhuoMko rokaneke lie eka bila peza kiyA hai| harSakA viSaya hai ki abhI hAla hI isa bilakA kAzIke paNDitone pa0 zivakumAra zAstrIkI adhyakSatAme khUba dRr3hatAke sAtha samarthana kiyA isake pahale kAzIke nirmale sAdhuoMne bhI isakA anumodana kiyA thaa| prAyaH sabhI samajhadAra loga isake pakSameM hai| parantu hamako yaha jAnakara bar3A duHkha huA ki kalakatteke kucha jainI bhAiyoMne isakA virodha kiyA hai aura kucha dina pahale jainamitrake sampAdaka mahAzayane bhI logoko kalaka. tteke bhAiyoMkA sAtha deneke lie utsAhita kiyA thaa| hamArI samajhameM ukta sajana yA to ina bAlaka sAdhuoMke vikRta jIvanase paricita nahIM hai yA inheM yaha bhaya huA hai ki kahIM isase hamAre dharmamArgameM kucha kSati na phuNce| vaha samaya calA gayA; vaha dharmapUrNa samAja aba nahIM rahA aura ve bhAva aba logoMmeM nahIM rahe / jaba choTIsI umarameM vAlakoMko vairAgya ho jAtA thaa| aura umarameM kevalajJAna honekI sabhAvanA thI / yaha samaya usase ThIka ulaTA hai ina bAlaka sAdhuoMke dvArA kitane kitane anartha hote haiM unheM dekha sunakara roma khaDe hote haiN| isa lie isa viSayameM kucha rukAvaTa ho jAya to acchA hI hogaa| hA~, hama itanI prArthanA kara sakate haiM ki isa kAnUnakA vartAva samajha bUjhakara kiyA jAya isame sakhtI na kI jaay| 10 eka zikSitake apane putrake vipayameM vicaar| hamAre pAThaka jayapuranivAsI zrIyukta vAvU arjunalAlajI seThI bI. e. ko acchI tarahase jAnate haiN| kucha dina pahale Apane apane putra cirajIvi prakAzacandrakI navama varSagAThakA utsava kiyA thaa| yaha utsava bilakula hI naye DhagakA aura pratyeka zikSitake anukaraNa karane yogya huA thaa| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 sthAnakI kamIse hama utsavakA pUrA vivaraNa na dekara kevala utane hI zabda yahaoN prakAzita kareMge jo zrIseThIjIne usa samaya kahe the-"sajjanavRnda, Aja Apa logoMne bar3I bhArI kRpA karake mere isa garIba gharako pavitra kiyaa| isakA maiM bahuta hI AbhArI huuN| Aja prakAzacandrakA janma dina hai| yaha jaba paidA huA thA taba isane isa gharameM Anandake vAje bajavAye the aura Aja yaha nauveM varSakA ulaMghana kara dazaveMmeM padAropaNa karatA hai, isalie Aja bhI Anandotsava manAyA jA rahA hai| kintu merI samajhameM usa khuzIme aura isa khuzIme bahuta antara hai| isakA varNana karaneke lie bahuta samaya cAhie isalie mai usakA jika na karake apane uddezyakI ora jhukatA huuN| bAndhavo, maiM apane lakhte jigara prakAzacandrase Ama logoMkI taraha yaha AzA nahIM rakhatA ki yaha mujhe dhana kamA kara de| maiM nahIM cAhatA ki prakAzacandra bar3e baDe mahala makAnAta cunAve aura bur3hApemeM merI sevA kare / mai nahIM cAhatA ki yaha vI. e, ema. e, pAsakara tahasIladArI yA nAjimI kara gulAma bane / maiM sau do sau rupaye mAsika vetanameM isakA jIvana nahIM bikavAnA caahtaa| maiM cAhatA hU~ ki jisa bhUmipara janma lekara isane Apako itanA bar3A kiyA hai, jisake anna jala vAyuse pAlita poSita hokara yaha apanI prANarakSA kara sakA hai, jisake sana kapAsAdike kapaDoMse apane zarIrako bacA sakA hai usI janma bhUmikI bhalAIke lie usakI vahavUdIke lie aura usakI unnatike lie yaha apanA sarvasva arpaNa kara de| beTA prakAza, Ajase maiMne tumako usa svarNamayI dharAkA, usa bhImArjuna jaise vIroMko janma denevAlI vasundharAkA, karNa sadRza dAniyoMkI janmadAtR bhUmikA, samantabhadrAcArya, zakarAcArya, hemacandrAcArya, akalaGka bhaTTAdi tattvavettAoMkI dhAraka dharaNIkA, gauta Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 - mAdi jaise premapAThaka mahAtmAoMko utpanna karanevAlI pRthvIkA, mahAcIra pArzvanAthAdi jaise tIrthakaroMko apanI godame pAlana karanevAlI medinIkA trANa karaneke lie usake uddhArArtha aparNa kiyA / vatsa, Ajase tuma isI bhAratabhUmiko apanI jananI samajhanA, samAja va dharmako apanA pitA mAnanA, dezahitaiSitA va samAjahitaiSitAmeM mahArANA pratApa va zivAjIkA anukaraNa karanA, apane dharmameM dRr3ha rahanA, prANake rahane taka apane dezavratakA va dharmavratakA pAlana karanA, mahAtmA IsAkI bhaoNti zUlIpara car3hane para bhI apane dharmakI rakSA karanA, sAkeTIjakI bhaoNti yadi jaharakA pyAlA pInA par3e to bedhar3aka hokara pInA, guru govindasiMhake nau aura gyAraha varSake bAlakokI bhAMti yadi dharmake lie tumheM koI dIvAlameM cunavA denekI AjJA de to tuma bedhaDaka hokara dIvAlake sAtha apalI isa nAzamAna dehako cUne miTTIkI bhA~ti cune jAne denA, apane pUrvaja nikalaGkakI bhaoNti yadi tumheM apane prANoMkA tyAga karanA par3e to bedhaDaka hokara karanA / kintu apane dharmako kisI taraha kalaGkita na hone denA / seThIjIke vacana bar3e hI mArmika haiM / pratyeka zikSita pitAko apane putrase isI prakArakI pavitra AzAyeM rakhanI caahie| 11 vambaI prAntika sabhAkA vArSikotsava / abakI bAra bambaI prAntika sabhAkA vArSika adhivezana zatrujaya siddhakSetrapara dhUmadhAmake sAtha ho gyaa| lagabhaga do DhAI hajAra darzaka upasthita hue the| adhivezanameM sivA isake ki sabhApati sAhaba Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 zrImAn seTha hukamacandajIne zikSApracArake lie cAra lAkha rupayekI eka muzta rakama denekA vacana diyA aura mahattvakA kArya nahIM huaa| svAgatakAriNI samitike sabhApatikA aura sabhApatikA vyAkhyAna huA, mAmUlI prastAva peza hue aura pAsa kiye gaye, isa taraha sabhAkA jalsA samApta ho gayA / sabhAe~ aura unake adhivezana karate hue hame bahuta dina ho gaye / inase hamArA itanA adhika paricaya ho gayA hai ki aba inameM hameM pahale jaisA Ananda nahIM AtA; aba ye kAma bhI eka prakArakI rUr3hiyekA rUpa dhAraNa karate jAte hai aura hamAre utsAha Ananda AdimeM kucha vizeSa uttejanA nahIM lA sakate hai| isalie hameM aba apane mArgako kucha badalanA cAhie aura apanI pratyeka sabhAke jalseko aisA rUpa denA cAhie jisase vaha hamAre hRdayameM kucha navIna utsAha aura AnandakI vRddhi kare, kisI khAsa kArya karaneke lie hamameM uttejanA utpanna kare, hamAre navayuvakoMko naye naye kartavyake patha sujhAve aura Age apanI apanI jimmedAriyoMko adhikAdhika samajhane lgeN| yadi hama aisA na kara sakeM to kahanA hogA ki samAjake sirapara vivAha zAdiyoM yA melA utsavoMke samAna yaha * eka aura nayA qharca mar3ha diyA hai| 12 eka vAlikAkI atizaya zokajanaka mRtyu| jisa taraha isa ora kanyAvikrayakA jorozora hai usI prakAra baMgAlameM kanyAke pitAse manamAnA rupayA lekara putrakI sagAI karanekA atyadhika pracAra hai, "yaha dhana jo kanyAke pitAse liyA jAtA hai yautuka kahalAtA hai, binA hajAroM rupayA yautuka diye koI pitA apanI kanyA acche varake sAtha sambandha nahIM vivAha paataa| isase jina sAdhAraNa sthitike gRhasthoke eka sAtha do kanyAe~ vivAhane yogya ho gaI unake daHkhakA kucha pArAvAra nahIM rhtaa| phAlguNake pravAsIse mAlUma huA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 hai ki 14 varSakI laDakIkA eka zikSita yuvakake sAtha vivAhasambandha sthira huA / varakA pitA jitanA yautuka cAhatA thA usa sabako juTA na sakaneke kAraNa Akhira usane apane rahanekA makAna taka giravI rakha diyaa| parantu yaha bAta komalacittA pAlikAse na dekhI gii| usane socA, mere lie mere mAtApitA sadAke lie dAridra kUpameM par3ate haiM, yaha kitane saMtApakA vipaya hai| inheM isa duHkhase avazya mukta karanA caahie| aura kucha upAya na dekhakara vaha AgameM paDakara mara gaI / hAya jisa bhAratavarpako yaha abhimAna thA ki hamAre yahA~ke vivAhasambandha eka prakArake AdhyAtmika vyApara hai, bhAratavAsI apane vivAha ihalaukika zAnti aura pAralaukika kalyANake lie karate the, usI dezameM ava yaha kyA ho rahA hai| kahIM kanyAyeM vecI jAtI hai aura kahIM putra vece jAte hai| kyA jAne hamArA samAja isa yogya kava hogA jaba ina kurItiyoMse piNDa chuDAkara apane gauravako rakSA kara skegaa| kssmaa-praarthnaa| maiM pAMca mahInese bImAra huuN| khA~sI merA pIchA nahIM chodd'tii| koI eka mahInese yahA~ indaurameM ilAja karA rahA huuN| abhI taka kucha bhI ArAma nahIM huaa| jainahitaiSI isI kAraNa samayapara prakAzita nahIM ho sakatA, sampAdanameM bhI bahuta kucha zithilatA hotI hai / pAThakAsa prArthanA hai ki yadi kucha samaya aura bhI hitaiSI samayapara na nikala sake, to usake lie ve udAratApUrvaka kSamA pradAna kreNge| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - , j'ruurt| sanAtana jaina graMthamAlAmeM jo saMskRta graMtha chapate hai ve hastalikhita kaI zuddha pratiyoMke vinA zuddha nahIM chapa sakate isa liye bhaMDAroMse nikAla kara jo mahAzaya nIce likhe graMthoMkI eka 2 prati (jahAM taka ho zuddha aura ati prAcIna ho) bhejeMge to saMsthApara bar3I dayA hogii| graMtha chapa jAnepara mUla prati vaisIkI vaisI vApisa bheja dI jaaygii| aura ve cAheMge to do prati yA adhika prati maMdiroMmeM virAjamAna karaneke liye chapI huI bheja deNge| prAcIna graMtha vApisa AnemeM saMdeha ho to hama usake liye DipAjiTameM rupayA jamA karA deNge| graMtha rajiSTarDa pArsalameM gatte vagairaha lagA kara bar3e yatnase bhejanA cAhiye jisase patre TUTeM nhiiN| . graMthoMke naam| 1 rAjavArtikajI mUla saskRta akalaka devakRta 2 samayasArajI AtmakhyAtiTIkA amRtacadra sUrikRta 3 samayasAra tAtparyaya vRtti sahita 4 samayasArake kalazoMkI saMskRta TIkA 5 samayasArake kalazoMkI sAnvayArtha purAnI bhASAkI bacanikA 6 jaineMdra vyAkaraNakI somadevakRta zabdArNavacadrikA (laghuvRtti) 7 jaineMdra mahAvRtti ati prAcIna prati 8 prAkRta vyAkaraNa bhaTTAraka zubhacandrakRta svopajJa TIkAsaha 9 audArya ciMtAmaNi (prAkRtavyAkaraNa) zrutasAgarakRta 10 padmapurANa raviSeNAcAryakRta 11 zAkaTAyanakI ciMtAmaNiTIkA: .12 zAkaTAyanakI amodhavRtti TIkA (tADapatrI) ina sabakI lipI cAhe karNATakI drAviDI nAgarI cAhe jaisI bhejanA caahie| prArthI pannAlAla bAkalIvAla jyavasthApaka-bhAratIya jainasiddhAMtaprakAzinI sasthA banArasa sittii| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSIke niym| 1 janahitaiSIkA vArSika mUlya DAkakharca sahita 1) pezagI hai| 2 isake grAhaka sAlake zurUhIse banAye jAte hai, bIca meM nahIM / bIcameM grAhaka bananevAloMko pichale saba aka zurU sAlase maMgAnA par3eMge, sAla dIvAlIse zurU hotI haiN| 3. prApta akase pahilekA aka yadi na milA hogA, to bheja diyA jaaygaa| do do mahine vAda likhanevAloMke pahileke aka phI aMka do AnA mUlyase bheje jaaveNge| 4 vairaga patra nahIM liye jAte / uttarake liye TikTa bhejanA caahiye| 5. badaleke patra, samAlocanAkI pustakeM, lekha vagairaha "sampAdaka jainahiH taiSI, po. giragAMva-vambaI"ke patese bhejane caahiye| 6 prabaMdha sambaMdhI saba vAtoMkA patravyavahAra mainejara, jainagraMtharatnAkarakA. ryAlaya po0 giragAMva, bambaIse karanA caahiye| prvcnsaar| mUla, saskRta chAyA, amRtacandrasUri aura jayasenasUrikI dA saMskRta TIkAyeM aura paM0 hemarAjakRta bhASA TIkA shit| mUlya tIna rupyaa| ___ gomaTTasAra krmkaanndd| mUla, saMskRta chAyA aura paM0 manoharalAlajIkI banAI huI saMkSipta bhASA TIkAsahita chapakara taiyAra hai| mUlya do rupyaa| hnumaancritr| isameM aMjanA pavanaMjayake putra hanumAnajIkA saMkSipta caritra sarasa bhASAmeM diyA gayA hai / ise khaMDavAke zrIyuta sukhacanda padamazAha poravAlane vanAyA hai| mUlya chaha aane| saMskRta TIkArya aura pa Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - crcaashtk| ____ lIjie, caracAzataka bhI bahuta hI sugama aura sundara bhASATIkA sahita chapakara taiyAra ho gyaa| caracAzatakakI aisI zuddha aura sabake samajhameM Ane yogya TIkA aba taka nahIM chpii| isakA mUlapATha to bahuta hI zuddha chapA hai-jo kaI pratiyoMparase sodhA gayA hai| prAraMbhameM kavittoMkI aura viSayoMkI akArAdi kramase sUcI de dI gaI hai| cAra nakaze bhI sAtha chape haiN| chapAI aura kapar3ekI jilda bahuta hI sundara hai| itane para bhI mUlya sirpha cAraha Ane / nyaaydiipkaa| sugama hindI bhASATIkA sahita / zAyada hI koI aisA jainI hogA jisane isa granthakA nAma na sunA ho| yaha jainanyAyakA sabase pahalA sugama aura sundara anya hai| jo loga jainanyAyakA svarUpa jAnanA cAhate hai, para saMskRta nahIM jAnate unake subhIteke lie yaha sugamaTIkA bolacAlakI hindImeM taiyAra karAI gaI hai| vidyArthiyoMke bhI yaha bar3e kAmakI hai| isakA mUlapATha bahuta zuddha chapA hai| subodha vidyArthI vinA guruke bhI ise par3ha sakate haiN| mUlya bAraha aanaa| mainejara-jainagrantharatnAkara hIrAvAga, po0 giragAMva-vambaI / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-sAhityakI unnatikI ceSTA / hindImeM ucca zreNIke granthoMkA abhAva dekhakara hamane jainagrantharatnAkara kAryAlayakI zAkhAke rUpameM hindIgraMtharatnAkara nAmakI eka saMsthA sthApita kI hai| isakI orase hindIke hI sarvasAdhAraNopayogI acche acche graMtha prakAzita kiye jAte haiN| hindIke nAmI nAmI lekhakAne isake lie grantha likhanA svIkAra kiyA hai| aba taka isakI orase pA~ca grantha prakAzita hue haiM.-1 svAdhInatA, 2 milakA jIvanacarita, 3 pratibhA, 4 phUloMkA gucchA, aura 5 oNkhakI kirakirI! ina saba hI granthoMkI sarasvatI, bhAratamitra, zrInyeMkaTezvarasamAcAra, hindI citramaya jagat, nAgarI pracAraka, zikSA, manoraMjana Adi prasiddha patroMne muktakaNThase prazaMsA kI hai| do tIna grantha aura taiyAra ho rahe haiM / AzA hai ki hamAre jainI bhAI ina saba granthoMko maeNgAkara apane jJAnakI vRddhi kreNge| pratibhA upnyaas| mAnavacaritako udAra aura unnata banAnevAlA,Adarza dharmavIra aura karmavIra banAnevAlA hindImeM apane DhaMgakA yaha pahalA hA upanyAsa hai| isakI racanA bhI bar3I hI sundara prAkRtika Ara bhAvapUrNa hai / pakkI kapar3ekI nilda sahita mUlya savA rupayA, sAdI jindakA 1) jAna sTuarTa milakA jIvanacarita / _svAdhInatA Adi prasiddha prasiddha granthoMke banAnevAle aura apanI lekhanIkI zaktise yUropameM eka nayA yuga pravartita kara dena vAle isa vidvAnkA jIvanacarita pratyeka zikSita purupako par3hanA cAhie / ise janahitaipIke sampAdaka zrIyuta nAthUrAma premIne likhA hai| mUlya cAra Ane / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasvatI-sampAdaka paM0 mahAvIraprasAda dvivaMdAkRta svaadhiintaa| ____ arthAt prasiddha tattvavettA jaoNna sTuarTa milakI libarTIkA hindI anuvAda jainahitaiSIke sampAdaka zrIyuta nAthUrAma premI kRta jA0 sTu0 milakA vistRta jiivncrit| yaha hindI sAhityakA anamolaratna, rAjanaitika sAmAjika aura mAnasika svAdhInatAke tattvoMkA acUka zikSaka, ucca svAdhIna vicAroMkA koza, akATya yuktiyoMkA Akara, aura manuSyasamAjake aihika sukhoMkA, saccA pathapradarzaka grantha pratyeka ghara aura pratyeka pustakAlayameM virAjamAna honA caahie| nina siddhAntoMkA vivecana isa granthameM kiyA gayA hai isa samaya unake pracArakI bar3I bhArI jarUrata hai / jinhoMne isa granthako par3hA hai, unakA vicAra hai ki isake siddhAntoMko soneke akSaroMmeM likhavAkara pratyeka manuSyako apane pAsa rakhanA cAhie / binA aise granthoMke pracArake hamAre yahAMse andhaparamparA aura saMkIrNatAkA dezanikAlA nahIM ho sktaa| granthakI bhASA sarala vodhagamya aura sundara hai| sundara chapAI, majabUta kapar3ekI manohara jilda, mila aura dvivedIjIke do citra / pRSThasaMkhyA 400, mUlya do rupyaa| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RECReaeeeeeeAra yAmATaraTarararararara | A~khakI kirkirii| hindI meM abhinava upanyAsa / suprasiddha pratibhAzAlI kavivara ravIndranAtha ThAkurake ' kheravAlI' nAmaka baMgalA upanyAsakA yaha hindI anuvAda hai| hindImeM isakI joDakA eka bhI upanyAsa nhiiN| isameM manuSyake svAbhAvika bhAvoMke citra khIMcakara-unake dvArA mitrakI taraha, AtmAkI taraha zikSA dI gaI hai| svataH hRdayako gudagudA kara pariNAmoMko dikhA kara acche vicAroMko vijaya dilAnevAlI zikSA hI cirasthAyinI hotI hai| kyoMki use grahaNa karaneke lie lekhaka kisI tarahakA Agraha / yA anurodha nahIM karatA / isa upanyAsameM isa vAtapara pUrA P pUrA dhyAna rakkhA gayA hai| svAbhAvika caritracitraNa agara citrakA rekhAcitra hai to choTe choTe bhAvoMkA citraNa usameM taraha tarahake raMgoMkA bharanA hai, jina raMgoMse vaha citra prasphuTita ho uThatA hai| aisA citra banAnA ravIndrabAbU jaise sucatura zabdacitrakArakA hI kAma hai| isameM bhAvoMke utthAnapatana aura unakI vikAzazailI varSAmeM pahADoMparase girate hue jharanoMkI taraha bahuta hI manohAriNI hai| hRdayake svAbhAvika udgAra-choTI choTI ghaTanAoMkA baDI bar3I ghaTanAoka bIca ho jAnA aura unake cakita kara denevAle pariNAma bar3e hI spahaNIya haiN| hama Apako vizvAsa dilAte haiM ki cha aisA upanyAsa hindImeM to kyA baDI vaDI samRddhizAlinI bhASAoM meM bhI nahIM hai| chapAI, jilda Adi sabhI lAsAnI / mUlya paune do rupyaa| viyAgayayAyAlAyAmarAlayalagAyA 2222yara 222222217-20277227Zearcg Tita ho ukArakA hI kAhI varSAmeM pahAyake svAbhA 2 vaya Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navajIvana vidyA / jinakA vivAha ho cukA hai athavA jinakA vivAha honevAlA hai una yuvakoMke lie yaha bilakula naye DhaMgakI pustaka hAla hI chapakara taiyAra huI hai / yaha amerikAke suprasiddha DAkTara kAvinake 'dI sAyansa Apha e nyU lAipha' nAmaka granthakA hindI anuvAda hai| isameM nIce likhe adhyAya haiM---1 vivAhake uddezya aura lAma, 2 kisa umarameM vivAha karanA cAhie, 3 svayaMvara, 4 prema aura anurAgakI parIkSA, 5-6 strIpuruSoMkI pasandagI, 7 santAnotpattikAraka avayavoMkI banAvaTa, 9 vIryarakSA, 10 garbha rokaneke upAya, 11 brahmacarya, 12 santAnakI icchA, 13 garbhAdhAnavidhi, 14 garbha, 15 garbhapara prabhAva, 16 garbhasthajIvakA pAlanapoSaNa, 17 garbhAzayake roga, 18 prasavakAlake roga, ityaadi| pratyeka zikSita puruSa aura strIko yaha pustaka par3hanA caahie| hama vizvAsa dilAte hai ki ise par3hakara ve apanA bahuta kucha kalyANa kara skeNge| pakkI jilda, mUlya paune do rupyaa| zekha cillIkI khaaniyaaN| purAne DhaMgakI manoraMjaka kahAniyAM hAla hI chapI hai| bAlaka yuvA vRddha sabake par3hane yogya / mUlya 1) Thoka pITakara vaidyraaj| yaha eka sabhya hAsyapUrNa prahasana hai| eka prasiddha phrAMsIsI granthake AdhArase likhA gayA hai| haMsate haMsate ApakA peTa phUla jAyagA / Ajakala vinA par3he likhe vaidyarAja kaise bana baiThate haiM, so bhI mAlUma ho jAyagA / mUlya sirpha cAra AnA / svAmI aura strii| isa pustakameM svAmI aura strIkA kaisA vyavahAra honA cAhie isa viSayako bar3I saralatAse likhA hai| apar3ha strIke sAtha zikSita svAmI kaisA vyavahAra karake use manonukUla kara sakatA hai aura Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSita strI apar3ha pati pAkara use kaise manonukUla kara letI hai isa viSayakI acchI zikSA dI gaI hai| aura bhI gRhasthI saMbandhI upadezoMse yaha pustaka bharI hai / mUlya, daza aanaa| naye upnyaas| vicitravadhUrahasya-vaMgasAhityasamrATa kavivara ravIndranAtha ThAkurake vaMgalA upanyAsakA hindI anuvAda / ravIndrabAbUke upanyAsoMkI prazaMsA karanekI jarUrata nahIM / bahuta hI karuNarasapUrNa upanyAsa hai / mUlya ) svarNalatA-bahuta hI zikSAprada sAmAjika upanyAsa hai / vaMgAlI bhASAmeM yaha caudaha vAra chapake bika cukA hai| hindImeM abhI hAla hI chapA hai / mUlya 1) mAdhavIkaGkaNa-bar3odA rAjyake bhUtapUrva dIvAna sara ramezacandradattake vaMgalA upanyAsakA hindI anuvAda / mUlya ) Sor3azI-vaMgalAke suprasiddha galpalekhaka vAvU prabhAtakumAra mukhyopAdhyAya bairisTara eMTalAkI pustakakA anuvAda / isameM choTe choTe 16 khaNDa-upanyAsa hai|| mUlya 1) mahArASTrajIvanaprabhAta-sara ramezacandra dattake vaMgalA granthakA nayA hindI anuvAda, iDiyana preskaa|viir rasapUrNa var3A hI uttama upanyAsa hai| mUlya caudaha Ane / rAjapUtajIvanasandhyA-yaha bhI ukta granthakArakA hI banAyA huA hai| isameM rAjapUtoMkI vIratA kUTa kUTa kara bharI hai / mUlya bAraha Ane / suzIlAcarita-striyopayogI bahuta hI sundara pustaka / mUlya eka rupyaa| Azcaryajanaka ghaTanA yA naukAbI--kavivara ravIndranAtha ThAkurake bagalA upanyAsakA atizaya bhAvapUrNa anuvAda / mUlya 1) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-baMgabhASAke prasiddha lekhaka vAbU ramezacaMdra dattake samAja upanyAsakA yaha hindI anuvAda hai| yaha sAmAjika upanyAsa hai| mUlya vAraha aanaa| acchI acchI pustkeN| AryalalanA-sItA, sAvitrI Adi 20 AryastriyoMkA saMkSiptajIvana carita / mU0) vAlAbodhinI-pA~ca bhAga / lar3akiyoMko prAraMbhika zikSA denekI uttama pustakeM / mUlya kramase -),), , I),) / . ArogyavidhAna-Arogya rahanekI sarala rItiyAM / mU0 // ___arthazAstrapravezikA-sampattizAstrakI prAraMbhika pustaka / muuly|) sukhamArga-zArIrika aura mAnasika sukha prApta karaneke sarala upAya / mUlya / ) ___kAlidAsakI niraMkuzatA-mahAkavi kAlidAsake kAvyadoSoMkI smaalocnaa| paM0 mahAvIraprasAdajI dvivediikRt| muuly|) hindIkovidaratnamAlA-hindIke 40 vidvAnoM aura sahAyakoMke carita / mU0 1) ____ kartavyazikSA-lArDa cesTara phIlDakA putropadeza / mUlya 1) raghuvaMza-mahAkavi kAlidAsake saMskRta raghuvaMzakA sarala, sarasa aura bhAvapUrNa hindI anuvAda / 60 mahAvIraprasAdajI dvivedI likhita |muuly 2) rAvinsana krUso-isa vicitra sAhasI aura udyogI puruSakA jIvanacaritra avazya paDhanA caahie| koI 27 varSa taka eka nirjanadvIpameM rahakara isane apanI jIvana rakSA kaise kI yaha par3hakara bar3A kautuka hotA hai| mUlya 1) Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcimI trk| pAzcAtya vidvAnoMdvArA AviSkRta nyAyazAstrake viSayoMkA hindImeM sarala graMtha / mUlya eka rupiyaa| ptivrtaa| isa pustakameM satI, sunIti, gAndhArI, sAvitrI, damayantI, aura zakuntalA ina chaha pativratAoMkA carita likhA gayA hai| isakI bhApA bar3I sarala aura sarasa hai| mUlya // ) vAlA ptrbodhinii| yaha pustaka lar3akiyoM ke liye bar3e kAmakI hai, isameM patra likhaneke niyama Adi batAneke atirikta namUneke patra bhI chape hai| isa pustakase laDakiyoMko patra likhanekA jJAna to hogA, kintu aneka upayogI zikSAyeM bhI prApta ho jAyagI / mUlya ) mauthalIzaraNa gupta kRta kAvya-grantha / jayadrathavadha-yaha vIra aura karuNA rasakA vilakSaNa kAvya hai| kavitA marmajJa vidvAnoMne isa kAvyako mukta kaThase prazasA kI hai| bambaIke suprasiddha nirNayasAgarameM moTe aura cikane kAgajapara vaDI sundaratAse chapA hai|muuly // ) raMgamai bhaMga-isa pustakameM eka mahattva-pUrNa aitihAsika ghaTanAkA varNana hai| kavitA baDI sarasa aura prabhAvazAlinI hai| bahumUlya ATapepara para chapI hai| mUlya / ) padya-prabandha--yaha guptajIkI bhinna bhinna viSayoMpara aneka ojasvinI kavitAoMkA apUrva saMgraha hai| padyasakhyA 500 se bhI Upara hai| mUlya sirpha daza aanaa| milanekA patAhindI grantharatnAkara kAryAlaya hIrAvAga, po. giragAva-bambaI / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citrazAlA sTIma presa, pUnA siTIkI anokhI pustkeN| citramayajagat-yaha apane DhaMgakA advitIya sacitra mAsikapatra hai| " ilesTreTeDa laMDana nyUja" ke DhaMga para bar3e sAijameM nikalatA hai| eka eka pRSThameM kaI kaI citra hote haiN| citroMke anusAra lekha bhI vividha viSayake rahate haiN| sAla. bharakI 12 kApiyoMko ekameM baMdhA lenese koI 400, 500 citroMkA manohara alavama vana jAtA hai / janavarI 1913 se isameM vizeSa unnati kI gaI hai| raMgIna citra bhI isameM rahate haiN| ArTapeparake saMskaraNakA vArSika mUlya 5 // ) DA. vya. sahita aura eka sakhyAkA mUlya // ) AnA hai| sAdhAraNa kAgajakA vA0 mU0 3 // ) aura eka sakhyAkA / ) hai| rAjA ravivarmAke prasiddha citra-rAjA sAhabake citra saMsArabharameM nAma pA cuke hai| unhIM citroMko ava hamane sabake subhIteke liye ArTa peparapara pustakAkAra prakAzita kara,diyA hai| isa pustakameM 88 citra maya vivaraNa. ke haiN| rAjA sAhakA sacitra caritra bhI hai| TAiTala peja eka prasiddha raMgIna citrase suzobhita hai| mUlya hai sirpha 1)ru0|| citramaya jApAna-ghara baiThe jApAnakI saira / isa pustakameM jApAnake sRSTisauMdarya, rItiravAja, khAnapAna, nRtya, gAyanavAdana, vyavasAya, dharmaviSayaka aura rAjakIya, ityAdi viSayoMke 84 citra, sakSipta vivaraNa sahita haiN| pustaka anbala nambarake ArTa peparapara chapI hai| mUlya eka rupyaa| sacitra akSaravodha-choTe 2 baccoMko varNaparicaya karAne meM yaha pustaka. vahata nAma pA cukI hai| akSaroMke sAtha sAtha pratyeka akSarako batAnevAlI, usI. akSarake AdivAlI vastukA ragIna citra bhI diyA hai| pustakakA AkAra bar3A hai| jisase citra aura akSara sava suzobhita dekha par3ate haiN| mUlya chaha aanaa| varNamAlAke raMgIna tAza-tAzoMke khelake sAtha sAtha baccoMke varNaparicaya karAneke liye hamane tAza nikAle hai| saba tAzoMmeM akSaroMke sAtha sAtha ragIna citra aura khelaneke cinha bhI haiN| avazya dekhiye| phI seTa cAra Ane / sacitra akSaralipi-yaha pustaka bhI uparyukta "sacitra akSaravodha" ke DhaMgakI hai| isameM vArAkhaDI aura choTe choTe zabda bhI diye haiN| vastucitra saba raMgIna haiN| AkAra ukta pustakase choTA hai| isIse isakA mUlya do. Ane haiN| . . Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saste raMgIna citra-zrIdattAtraya, zrIgaNapati, rAmapacAyatana, bharatabheTa hanumAna, zivapaMcAyatana, sarasvatI, lakSmI, muralIdhara, viSNu, lakSmI, gopI. canda, ahilyA, zakuntalA, menakA, tilottamA, rAmavanavAsa, gajeMdramokSa, harihara bheTa, mArkaNDeya, rambhA, mAninI, rAmadhanurvidyAzikSaNa, ahilyosAra, vizvAmitra menakA, gAyatrI, manoramA, mAlatI, damayantI aura hasa, zeSazAyI, damayantI ityAdike sundara raMgIna citr| AkAra 745, mUlya prati citra eka paisaa| zrI sayAjIrAva gAyakavADa vaDodA, mahArAja pacama jArja aura mahArAnI merI, kRSNaziSTAI, svargIya mahArAja saptama eDavarDake ragIna citra,AkAra 8x10 mUlya prati sakhyA eka aanaa| lithoke vaDhiyA~ raMgIna citra-gAyatrI, prAtaHsandhyA, madhyAda sandhyA, sAyasandhyA pratyeka citr|) aura cAroM milakara // ), nAnaka pathake dasa gurU, svAmI dayAnanda sarasvatI, zivapacAyatana, rAmapacAyatana, mahArAja jAja, mahArAnI merii| AkAra 16 x 20 mUlya prati citra / ) Ane / anya sAmAnya-isake sivAya sacitra kArDa, raMgIna aura sAde, svadezI vaTana, svadezI diyAsalAI, svadezI nAkU, aitihAsika ragIna selaneke tAza, Adhunika dezabhakta, aitihAsika rAjA mahArAjA, bAdazAha, saradAra, agrejI rAjakartA, gavarnara janarala ityAdike sAde citra ucita aura saste mUlya para milate haiN| skUloMmeM kiMDara gArDana rItise zikSA deneke liye jAnavaroM Adike citra sava prakArake raMgIna nakaze DrAIMgakA sAmAna, bhI yogya mUlyapara milatA hai / isa patepara patravyavahAra kiijiye| mainejara citrazAlA presa, pUnA sittii| vaidya maasikptr| yaha patra pratimAsa pratyeka gharameM upasthita hokara eka sacce vaidya yA DAkTarakA kAma karatA hai| isameM svAsthyarakSAke sulabha upAya, ArogyazAlake niyama, prAcIna aura arvAcIna vaidyakake siddhAnta, bhAratIya vanauSadhiyoMkA anveSaNa, strI aura vAlakoMke rogoMkA ilAja Adi acche acche lekha prakAzita hote haiN| isakI phIsa kevala 1) ru0 hai / namUnA muphta / vaidya zaMkaralAla harizaMkara, muraadaabaad| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - lIjiye nyochAvara ghaTA dI gii| jinazataka-samaMtabhadrasvAmIkRta mUla, saMskRtaTIkA aura bhASATIkAsahita nyo0 // ) dharmaratnodyota-caupAI vadha pRSTha 182 nyo0 1) dharmapraznottara (praznottarazrAvakAcAra ) vacanikA nyo0 2) ye tInoM graMtha 3 // ) rupayoMke hai, poTeja kharca 1) Ane / kula 3ma) hote hai so tInoM graMtha eka sAtha bhagAnevAloMko maya posTejake 3) rupayoMmeM bheja deMge aura jinazataka chor3akara do pratha bhagAnevAloMko 2 // ) meM bheja diye jAyage / yaha niyama sarvasAdhAraNa bhAiyoM ke liye hai| ejeMTa vA raIsoMke liye nahIM hai| bhUla saMskRta aura sarala hiMdI vacanikA sahita zrI aadipuraannjii| isa mahAn athake zloka anumAna 13000 ke haiM aura isakI purAnI vacanikA 25000 zlokoMmeM banI huI hai| pahile isIke chapAnekA vicAra thA paratu mUla zlokoMse milAnepara mAlUma huA ki yaha anuvAda pUrA nahIM haiN| bhASA bhI dUDhADI hai, sava dezake bhAI nahIM smjhte| isa kAraNa hamane atyanta sarala, suMdara ati upayogI navIna vacanikA banavAkara moTe kAgajoMpara zuddhatAse chapAnA zurU kiyA hai| vacanikAke Upara saskRta zloka chapanese sone meM sugadha ho gaI hai| Apa dekheMge to khuza ho jaayge| isake anumAna 50,000 zloka aura 2000 pRSTha hoNge| savakI nyochAvara 14) ru0 hai / paratu sava koI eka sAtha 14) ru. nahIM de sakate, isa kAraNa, pahile 5) ru0 lekara 700 pRSTha taka jyoM jyoM chapegA hara dUsare mahIne posTeja kharcake vI.pI se bhejate jaayge| 700 pRSTha pahaMca jAnepara phira 5) ru. magAveMge aura 700 pRSTha bhejeNge| tIsarI bAra ru04) lekara atha pUrA kara diyA jaaygaa| philahAla 300 pRSTa taiyAra haiM / 50) meM maya gattoMke vI. pI. se bhejA jAtA hai| cauthA aka bhI chapa rahA hai| ___ yaha pratha aisA upayogI hai ki sabake gharameM svAdhyAyArtha virAjamAna rhe| yadi aisA na ho to pratyeka maMdirajI va caityAlayameM to avazya hI eka eka prati maMgAkara rakhanA cAhiye / / patra bhejanekA patA lAlArAma jaina, pravadhaka syAdvAdaratnAkara kAryAlaya, kolhApura sittii| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 sanAtana jaingrNthmaalaa| isa prathamAlAmeM sava pratha saMskRta, prAkRta, va saskRta TIkAsahita hI chapate hai| yaha prathamAlA prAcIna jainaprathoMkA jIrNoddhAra karake sarvasAdhAraNa vidvAnoMmeM jainadharmakA prabhAva pragaTa karanekI icchAse pragaTa kI jAtI hai| isameM saba viSayoM ke atha chpeNge| prathama aMkameM saTIka AptaparIkSA aura patraparIkSA chapI hai| dUsare akameM samayasAranATaka do saskRta TIkAoMsahita chapA hai / tIsare akameM akaladevakA rAjavArtika chapA hai| cauthe akameM devAgamanyAya vasunadiTIkA aura aSTazatITIkAsahita aura puruSArthasiddhayupAyasaTIka chpegaa| isake pratyeka akameM supararAyala 8 pejI 10 phArama 80 pRSTa rheNge| samayasArajI 4 aMkoMmeM pUrA hogaa| inake pazcAt rAjavArtikajI va padmapurANajI vagairaha bar3e 2 pratha * chpeNge| 12 akakI nyochAvara 8) ru. hai| DAka kharca judA hai| pratyeka aka DAkakharcake vI. pI. se bhejA jaaygaa| yaha prathamAlA jinadharmakA jIrNoddhAra karanekA kAraNa hai| isakA prAhaka pratyeka jainIbhAI va madirajIke sarasvatIbhaDArako banakara saba pratha sagraha karake sarakSita karanA cAhiye aura dharmAtmA dAnavIroMko ikaThe atha maMgAkara anyamatI vidvAnoMko tathA pustakAlayoMko vitaraNa karanA caahiye| cunniilaaljaingrNthmaalaa| isa prathamAlAmeM hindI, bagalA, marAThI aura gujarAtI bhASAmeM sava tarahake choTe choTe pratha chapate haiN| jo mahAzaya eka rupiyA DipAjiTameM rakhakara apanA nAma sthAyI grAhakoMmeM likhA leMge, unake pAsa isa granthamAlAke saba pratha paunI nyochAvarameM bheje jAyage aura jo mahAzaya isa sasthAke sahAyaka hai unako eka eka prati vinA mUlya bhejI jaaygii| milanekA patA-pannAlAla bAkalIvAla, matrI-bhAratIya jainasiddhAntaprakAzinI sasthA, Thi. medAginI jainamadira banArasa sittii| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttamottama lekha va kavitAoMse vibhUSita hindI bhASAkI sacitra navIna mAsika patrikA "prbhaa|" vArSika mUlya kevala 3) rupye| prati mAsakI zukla pratipadAko prakAzita hotI hai / mahAtmA sTeDa sampAdita rivyU oNpha rivyUjake Adarzapara yaha nikAlI gaI hai| isameM nIti, sudhAra, sAhitya, samAja, tattva tathA vijJAnapara gambhIratApUrvaka vicAra' kara hindIkI sevA karanA isakA ekamAtra dhyeya hai| hindIke bhArI bhArI vidvAn va kavi isake lekhaka haiM / Apa pahile kevala 1) Aneke posTeja TikiTa bhejakara namUnA ma~gAkara dekhiye| ___ Apane pramApara kI huI samAlocanAeM par3hI hI hoNgii| prabhAke lekhaka ve hI mahAmAnya hai, jinake nAma hindIsaMsArameM vAra vAra lie jAte hai / tIna raGgoMmeM vibhUSita eka catura citrakArakA anupama citra kavharakI zobhA bar3hA rahA hai| prabhAke lekhoM evaM citroMkA svAda to Apa tabhI pA sakate haiM jaba usakI kisI bhI mAsakI eka prati dekha leN| prabhAkI prazaMsAmeM adhika kahanA vyartha hai / __mainejara-prabhA khaMDavA, (mdhyprdesh)| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 adhyApakoMkI aavshyktaa| (1) tilokacanda jaina hAIskUla indaurake lie eka aise anubhavI jaina adhyApakakI AvazyakatA hai jo gomaTTasAra, rAjavArtika sarvArthasiddhi paMcAdhyAyI sAgAradharmAmRta Adi prAkRta,saMskRta,dhArmika granthoMkA acchA jJAtA ho tathA jisane kisI pAThazAlAmeM adhyApakI karanekA anubhava prApta kiyA ho| jo sarala hindI bhASA vyAkhyAna dekara tattvajJAnakA rahasya vidyArthiyoMke hRdayameM praviSTa karA sakatA ho| jisake uccAraNa va lekha bhI zuddha hoN| isake sAtha 2 unheM anyadharmoM tathA pAzcAtya tattvajJAnakA bhI bodha, honA cAhiye / bheTa yogyatAnusAra ru0 60) se ru0 60) mAsika taka dI jaavegii| aura prativarSa 1) ru0 kI vRddhise 100) taka ho sakegI. (2) tilokacaMda jaina hAIskUla indaurake lie eka aise jaina vidvAnkI bhI AvazyakatA hai jo kiMDara gArTana va prAraMkima zroNiyoMke chAtroMko digambara jaina dharmake karma siddhAnta tathA kriyAoMkA vyAvahArika jJAna karA sakate hoM, jo sarala zuddha hindImeM dRSTAntoM dvArA vidyArthiyoMke hRdayameM dharmakA vIjAropaNa kara sakate hoM, jinakA lekha va uccAraNa zuddha tathA vyavahAra bhI chAtroMke lie prabhAvotpAdaka ho| bheTa yogyatAnusAra ru. 25) se ru. 35) mAsika taka dI jAvegI, aura vArSika 5) ru0 vRddhise 60) ru. taka bar3ha skegii| vudhamala pATaNI maMtrI-tilokacaMda naina hAIskUla indaura.. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 . prasiddha hAjamekI; aksIra davA, namaka - ___ sulemAnI phAyado ne kareM to dAma vaapis|' - yaha namaka 'sulemAnI peTake sarva rogoMko nAza karake pAcanazaktiko vAtA. hai jisase bhUkha acchI taraha lagatI hai, bhojana pacatA hai aura dasta sApha hotA hai| ArogyatAmeM isake sevanase manuSya bahutase rogoMse bacA rahatA hai / isake sevanase haiMjA, prameha,, apaca, peTako, darda, vAyuzUla, saMgrahaNI, atisAra, bavAsIra, kabja, khaDI, DakAra, gatIkI jalana, bahumUtra, gaThiyA, khAja khujalI Adi rogoMmeM turanta lAbha hotA hai| viccha bhiDa, varoMke kAranekI jagaha isake malanese lAbha hotA hai| striyoMkI" mAsika kharAvIkI yaha durustI. karatA hai / baccoMke apaca, dasta' honA, dUdha DAlanA Adi saba rogoMko dUra karatA hai / isase udarI, jalodara, koTavRddhi, yakRta, lohA, mandAgni, amlazUla aura pittaprakRti Adi saba, roga bhI ArAma hote hai| ataH yaha kaI rogoMkI eka davA saba gRhasthoMko avazya, pAsa rakhanI cAhiye / vyavasthApatra sAtha hai| kImata phI zIzI bar3I / ) ATha aanaa| tIna zI0112), chaha zI0 2 // ) eka darjana5) DAkakharca alg| " : '... ....... dradamana-dAdako aksIra duvaa| phI DibbI / ) AnA ! .. dantakusumAkara dAMtoMkI rAmavANa davA ! phI-DibbI!) aanaa| . noTa hamAre yahAM saba rogoMkI tatkAla ,guNa dikhAnevAlI davAe taiyAra rahatI haiM / vizeSa hAla jAnaneko baDI sUcI magA dekho| , , ... 'milanekA patAH-..... 'caMdrasena jainavaidya iTAvA / - - 1 . Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI pustkeN| smaaj| vaga sAhitya samrATa kavivara ravIndranAtha ThAkurakI vagalA pustakakA hindI anuvAda / isa pustakakI prazasA karanA vyartha hai| sAmAjika vipayoMpara pANDityapUrNa vicAra karanevAlI yaha sabase pahalI pustaka hai| isa pustakamaike samudra * yAtrA, ayogyabhakti, AcArakA atyAcAra Adi do tIna lekha pahale jainahitai. pImeM prakAzita ho cuke hai| jinhoMne unheM par3hA hogA ve isa granthakA mahattva samajha sakate hai| mUlya ATha aanaa| prema bhaakr| rusake prasiddha vidvAn mahAtmA TAlsaTAyakI 23 kahAniyoMkA hindI anuvaad| pratyeka kahAnI dayA, karuNA, vizvavyApI prema, zraddhA aura bhaktike tattvoMse bharI huI hai| vAlaka striyA, javAna bUDhe sava hI inase zikSA uThA sakate haiN| mU0 1) svargIya kavivara dyAnatarAyalIkRta dyAnatavilAsa yA dharmavilAsa chapakara taiyAra hai| - caracAzataka, dravyasaMgraha, padasagraha Adi jo judA pustakAkAra chapa cuke hai unheM chor3akara isameM dhAnatarAyajIkI sArI kavitAoMkA saMgraha hai| nirNayasAgarameM khUba sundaratAse chapAyA gayA hai| mUlya bhI bahuta kama arthAt eka, rupayA hai| maMgAnevAloMko zIghratA karanI caahie| , . nAgakumAra carita ubhaya bhASA kavi cakravartI mallipeNa sUrike 'saskRta granthakA sarala hindI anuvAda pa. udayalAlajIne likhA hai| hAla hI chapA hai| mUlya chaha aanaa| . yaatraadrpnn| tIthoMkI yAtrAkA isase vaDA vivaraNa ava taka nahIM chpaa| isameM sapUrNa siddhakSetra, prasiddha mandira aura zaharoMkA varNana hai| itihAsakI yAteM bhI likhI gaI hai| jaina DirekTarI Aphisane ise baDe parizrama aura sarcase taiyAra karAI hai| sAthameM relave AdikA mArga batalAnevAlA eka yakSA nakazA hai| pakkI kapar3ekI jilda hai| bar3e sAijake 359 pRSTha haiN| mUlya do rupyaa| milanekA patA:jainagrantha ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0 girgaav-vmbii:| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnhitaissii| sAhitya, itihAsa, samAja aura dharmasambandhI lekhoMse vibhUSita maasikptr| re...sampAdaka aura prakAzaka nAthUrAma premii| dazavAya poSa', 47 bhAga : zrIvIra ni0 saMvat 2440 : lAlarA ko viSayasUcI 14. bAlaka aura vasanta anyaparIkSA -jana jIvanako kaThinAiyoM .. . ... ..... 4 aitihAsika lekhoMkA paricaya ... ... cAra lAkhake dAnase kaunasI, saMsthA khulanA cAhie ..... ... kavivara banArasIdAsajI para, eka bhramapUrNa AkSepU. ...',' 2. A patravyavahAra karanekA patA zrIjainagnatyaratnAkara kAryAlaya, harAbAga, po0 girgaaNv-dhmbii| Printed: by G. N; Kulhani atibis, Knypatak Press, Girgadu Back Road, Bambus, for the Proprietors Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI pustkeN| vaga sAhityasamrATakavivara ravIndranAtha ThAkurakI bagalA pustakakA hindI anuvAda / isa pustakakI prazasA karanA vyaya hai| sAmAjika viSayoMpara pANDityapUrNa vicAra karanevAlI yaha sabase pahalI pustaka hai| isa pustakameke samudra yAtrA, ayogyabhaki, AcArakA atyAcAra Adi do tIna lesa pahale janahita. pImeM prakAzita ho cuke hai| jinhoMne unheM par3hA hogA ve iga anyakA mahatva samajha sakate haiN| mUlya ATha aanaa| . premprbhaakr| ' rUsake prasiddha vidvAn mahAtmA TAlsaTAyakI 23 kahAniyoMkA hindI anuvAda! pratyeka kahAnI dayA, karuNA, vizvavyApI prema, zraddhA aura bhaktike tatvoMse bharI huI hai| bAlaka striyA, javAna bUDhe sava hI inase zikSA uThA sakate hai| mU01) ___ kahAniyokI pustaka-lAlA muMgIlAlajI jaina ema. e. kI likhI huii| isameM choTI choTI 75 kahAniyoM kA saMgraha hai| pAlakoM aura vidyArthiyoMka vaDe hI kAmakI hai / manorajaMka bhI hai aura zikSAprada bhI hai| mUlya !) / gRhiNIbhUSaNa-pratyeka sIke par3hane yogya bahuta hI zikSAprada pustaka abhI hAla hI taiyAra huI hai / bhASA bhI isakI sayake samajhane yogya sarala hai| 'svargIya jIvana-amerikAke prasiddha AdhyAtmika vidvAn rAlpha vAlTe TrAinakI agarejI pustakakA anuvAda / pavitra, zAnta, nArogI aura sukhamara jIvana,kaise bana sakatA hai yaha isa pustakameM batalAyA gayA hai| mAnasika pratra ttiyoMkA zarIrapara aura zArIrika pravRttiyoMkA manapare 'mA prabhAva paDatA hai isakA isameM daDA, hI hRdayagrAhI varNana hai| pratyeka sukhAbhilApI puruSa strIko yaha pustaka paDhanA caahie| mUlya 15) : milanekA patA jainagrantha ratnAkara kAryAlaya, .. hIrAbAga, po0 giragAva-bambaI Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CSC NIRoad jainhitaissii| zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAtsarvajJanAthasya zAsanaM jinazAsanam // - - - 10 vA~ bhAga] pauSa, zrI0vI0ni0 saM0 2440 / [3 rA aNk| - vasanta aura baalk| sundara sukhada vasanta, navala zobhAle aayaa| sabake mana utsAha par3I jyo usakI chAyA // cetanakI kyA bAta, rUkha rUkhe jar3a jo haiN| . ve bhI hokara sarasa, praphullita, manako moha / / zAntipUrNa RturAjakA, aba surAjya saMsthita huaa| jar3a jAr3eke julmakA, 'kampa' Aja prazamita huaa| . (2) prathama huA patajhAr3a, jhar3apar3e patra purAne / Aye pallava naye, namratAko guNa jAne / UMce hokara rahe nanna, sammAnita hoNge| inheM dekhakara loga, parama Anandita hoNge| maMgalake hara kAmameM, sAdara lAye jaayeNge| dekho devasthAnameM, lalita lagAye jaayeNge| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karkaza, kuTila, na nana karmacArI sama sArepadabhraSTa hogaye purAne patte nyaare|| dekho sundara svaccha hRdayake komala pallava, zrI-sampAdana lage vahI para karane abhinava // suprabaMdhase dUrakara, pakSapAta avicaarko| mAno isa RturAjane, jamA liyA adhikArako / (4) pyAre vAlakavRnda, kaho, kyA zikSA pAI ? navapallavake sadRza vanoge tuma sukhadAI ? jyoM apane saundarya aura raMgInIse hii| khuza karate ye sabhI jagatako, sahaja snehii|| vaise hI tuma bhI, kaho, pAkara guNasampannatArUparaMgake DhaMgase, doge hameM prasannatA? yathAsamaya jyoM mukulapuMja, maMjulatA dhArekhilakara khulakara hue gandhase sabako pyAre, nijavikAsase janmabhUmiko kiyA sugaMdhita, vaise hI tuma hRdaya-kalIko karo suvikasita // vidyA-buddhi-caritrake zuddha prazasta suvAsasezreSTha banA do dezako tuma hArdika ullAsase // (6) dekho, pAvana pavana, yathA vaha gandha manoharadigdigantameM vyApta kara rahA, jAkara ghara ghara // vaise hI savaloga tumhAre guNagaNa gaaveN| suyaza tumhArA svayaM jagata bharameM phailaaveN|| phUla, na ceSTA kucha kare, gunaguna guNa gAveM bhramara / tuma bhI guNa-saMgraha karo, hogA suyaza svayaM amara // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 (5) zikSA yaha bhI grahaNa karo patajhAr3a dekhkr| raha sakatI hai cIz2a kAmahIkI nijapada para / huA nikammA, vahI girA, jyo patra purAne / karmI isase bano, 'prakRti'ko nijaguru jAne / svayaM nikamme mata bano, auroko upadeza ho| karmaniSTha utkarSayuta, phira bhI apanA deza ho| dekho gati, kartavyaniSTha nirapekSa pavanakI / hai na ise kucha cAha sugandhita isa upavanakI / to bhI guName phaeNsI sugandha na isako choDe / ho isakI sahacarI Apa hI nAtA jodd'e| yaza-lakSmIkI lAlasA chor3a, karo krtvyko| bhajatI hai vaha ApahI yogypurupko-bhvyko| dekho, yaha sahakAra, madhuratAmayI sarasatA aura zreSThatAke ghamaMDase bharA, darasatA // phUla rahA hai, aura saphalatAkI AzA paracaurAyA hai, yathA guNI uddhata koI nara / / tuma pAkara kucha yogyatA, yA dhanADhya hokara kabhI, vano na aise vAvale; miTTI hoMge guNa sbhii|| . (10) spaSTavAditA aura mitrakA dharma nibhaataa| yaha kokila hai dhanya, isIse Adara paataa| vaha rasAlake pAsa baiThakara cillAtA hai| 'ku-U, ku-* kaha rahA, mitraMko samajhAtA hai| svArthI bhramaroMke vRthA sAdhuvAdameM par3a ahaha ! usakI kucha sunatA nahIM zrImadAndha jar3a Ama yaha // * arthAt yaha burA hai . Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 (11) hogA kyA pariNAma, suno, sava phUla jhdd'eNge| yathAsamaya phala sabhI bhUmipara Tapaka pdd'eNge| sundaratAka sAtha mitra bhI tyAga kreNge| jAna vahI jar3a rUkha, na hama anurAga kreNge| isase tuma nija mitrakI sammatiyoMpara kAna do| acche jo upadeza ho, unake Upara dhyAna do|| (12) vaha azokakA vRkSa, zokase Apa rahita hai| aura snigdhatA-zItalatA-saubhAgya-sahita hai // chAyA apanI ghanI suvistRta karake vanameM, karatA sukhasaJcAra pathika-Azritake maname // sabako, kare azoka, yo zubha zobhA ramaNIya hai| isakA para-upakAra yaha, sacamuca anukaraNIya hai // dekho phUloko, vicitratA inameM vaha hai, jo unnatikA mUlamantra sukhakA saMgraha hai| ina phUloMmeM agara na hotI yaha vicitrtaa| jo AkAra-AkArameM na hotI vibhinntaa|| hote ekasamAna jo rUpa-raMgameM ye sbhii| to zobhAse vizvako mugdha na karasakate kabhI / (14) hai vibhinnatA yadyapi inake raMga ddhNgmeN| para sava hai, udezya ekase, lage sNgmeN| apane apane ruup-rNg-saurbh-vilaasse| janmabhUmiko kareM suzobhita nija vikAsase // honahAra he vAlako, ye jar3a hai, para dhanya haiN| janmabhUmi-sevA nirata, usake bhakta ananya haiN| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 bhinna varNa yA bhinnajAtike tuma bhI saba ho| kintu tumhArA eka lakSya ho, ekI Dhaba ho| musalamAna, yA Arya jaina, IsAI, tuma ho| smaraNa rahe, isa janmabhUmimeM bhAI tuma ho| rUpa-raMga-AkArameM bhASAmeM tuma bhinna ho| janma-bhUmi-sevA karo; yaha kartavya Abhinna ho| -rUpanArAyaNa pANDeya / grnth-priikssaa| (2) kundkund-shraavkaacaar| jainiyoMko bhagavatkundakundAcAryakA paricaya denekI jarUrata nahIM hai / tattvArthasUtrake praNetA zrImadumAsvAmI jaise vidvAnAcArya jinake ziSya the, una zrIkundakunda munirAjake pavitra nAmase jainiyokA baccA bacAtaka paricita hai| prAyaH sabhI nagara aura prAmoMmeM jainiyokI zAstrasabhA hotI hai aura usa sabhAmeM sabase pahale jo eka bRhat magalAcaraNa (OMkAra ) par3hA jAtA hai, usameM 'maMgalaM kundakundAryaH' isa padake dvArA AcArya mahodayake zubha nAmakA barAbara smaraNa kiyA jAtA hai| saca pUchie to, jainasamAjameM, bhagavAn kundakundasvAmI eka bar3e bhArI netA, anubhavI vidvAn aura mAnanIya AcArya hogaye hai| unakA astitva vikramakI pahalI zatAbdIke lagabhaga mAnA jAtA hai| bhagavatkuMdakuMdAcAryakA sikkA jainasamAjake hRdayapara yahaoNtaka aMkita hai ki bahutase graMthakAroMne aura khAsakara bhaTTArakoMne apane -Apako Apake hI vaMzaja pragaTa karaneme apanA saubhAgya aura gaurava Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 samajhA hai| balki yo kahie ki bahutase logoMko samAjame kAma karane aura apanA uddezya phailAneke lie Apake pavitra nAmakA Azraya lenA par3A hai| isase pAThaka samajha sakate haiM ki jainiyoMmeM zrIkundakunda kaise prabhAvazAlI mahAtmA hocuke haiN| bhagavatkudakaMdAcAryane apane jIvanakAlameM aneka mahattvapUrNa graMthoMkA praNayana kiyA hai| aura unake graMtha, jainasamAjameM bar3I hI pUjyadRSTise dekhe jAte haiN| samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikAya Adi graMtha unhIM graMthoMmeMse haiM jinakA jainasamAjame sarvatra pracAra hai| Aja isa lekhadvArA jisa prathakI parIkSA kI jAtI hai usake sAtha bhI zrIkudakudAcAryakA nAma lagA huA hai| yadyapi isa prathakA, samayasArAdi prathoMke samAna, jainiyoM meM sarvatra pracAra nahIM hai to bhI yaha pratha jayapura, bambaI aura mahAsabhAke sarasvatI bhaMDAra Adi aneka bhaDAroMmeM pAyA jAtA hai| kahA jAtA hai ki yaha graMtha (zrAvakAcAra) bhI unhIM bhagavatkudakudAcAryakA banAyA huA hai jo zrIjinacaMdrAcAryake ziSya the| aura na sirpha kahA hI jAtA hai balki khuda isa zrAvakAcArakI aneka sadhiyoMme yaha prakaTa kiyA gayA hai ki yaha pratha zrIjinacaMdrAcAyeke ziSya kuMdakuMdasvAmIkA banAyA huA hai| sAtha hI prathake magalAcaraNameM 'vande jinavidhuM guram ' isa padake dvArA prathakarttAne 'jinacadra ' guruko namaskAra karake aura bhI jyAdaha isa kathanakI rajisTarI kara dI hai| parantu jisa samaya isa athake sAhityakI jaoNca kI jAtI hai usa samaya graMthake zabdoM aura arthoM parase kucha aura hI mAmalA mAlUma hotA hai| zvetAmbara - - 1. kundakundasvAmI jinacandrAcAryake ziSya the aura umAsvAmIke gura kundakunda the, isa bAtakA abhItaka koI eDha pramANa nahIM milA hai| kevala eka pahAvalIke AdhArase yaha bAta kahI jAtI hai| -smpaadk| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 sampradAyameM zrIjinadattasari nAmake eka AcArya vikramakI 13 vIM zatAbdImeM hogaye haiN| unakA banAyA huA 'viveka-vilAsa' nAmakA eka graMtha hai| samvat 1954 meM yaha pratha ahamadAbAdameM gujarAtI bhASATIkAsahita chapA thaa| aura isa samaya bhI bambaI Adi sthAnoMse prApta hotA hai| isa 'vivekavilAsa' aura kuMdakudazrAvakAcAra donoM graMthoMkA milAna karanese mAlUma hotA hai ki, ye donoM graMtha vAstavameM eka hI hai aura yaha ekatA inameM yahA~taka pAI jAtI hai ki, donoMkA viSaya aura viSayake pratipAdaka zloka hI eka nahIM, balki donoMkI ullAsasaMkhyA, Adima maMgalAcaraNa* aura antima kAvya+ bhI eka hI hai| kahaneke lie donoM prathoMmeM sirpha 20-30 zlokokA paraspara heraphera hai| aura yaha heraphera bhI pahale, dUsare, tIsare, pAMcaveM aura AThaveM ullAsameM hI pAyA jAtA hai| bAkI ullAsa (naM. 4, 6, 7, 9, 10, 11, 12) bilakula jyoM ke tyoM eka dUsarekI pratilipi (nakala ) mAlUma hote hai| prazastiko chor3akara vivekavilAsakI padyasaMkhyA 1321 aura kuMdakudazrAvakAcArakI 1294 hai| vivekavilAsameM antima kAvyake bAda 10 padyoMkI eka 'prazasti' lagI huI hai, jisameM jinadattasUrikI guruparamparA AdikA varNana hai| *donoM prathoMkA Adima maMgalAcaraNa " zAzvatAnandarUpAya tamastomaikabhAsvate / sarvajJAya namastasmai kasmaicitparamAtmane // 1 // (isake sivAya magalAcaraNake do padya aura haiN|) +donoM prathoMkA antima kAvya -- "sa zreSTha. puruSAgraNI sa subhaTottasa prazasAspadam, sa prAjJa sa kalA nidhi sa ca muni sa kSmAtale yogavit / sa jJAnI sa guNivrajasya tilakaM jAnAti ya svA mRtim, nirmohaH samupArjayatyatha pada lokottara zAzvatam // 12-12 // " - - Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 parantu kuMdakudazrAvakAcArake antameM aisI koI prazasti nahIM pAI jAtI hai| donoM graMthoMke kisa kisa ullAsameM kitane aura kaunakaunase padya eka dUsarese adhika haiM, isakA sakSipta vivaraNa isa prakAra hai: una padyoMka nambara jouna padyoMke nambara uhAsa kudakudazrA jo viveka vilAsameM meM adhika adhika haiN| na . kaiphiyata ( Remarks) pUrvAdhaM, 1 63 se 69/84 se 98 taka kudakuda zrA0 ke ye 71 zloka dantataka aura (14 zloka) vAvana prakaraNake haiN| yaha prakaraNa donoM 70 kA prathoMmeM pahalese zurU huA aura bAdako bhI rahA hai| kisa kisa kASThakI datoMna kara( loka) nese kyA lAbha hotA hai, kisa prakArase dantadhAvana karanA niSiddha hai aura kisa varNake manuSyako kitane aMgulakI datAna vyavahArameM lAnI cAhie, yahI saba ina 'padyoMmeM varNita hai| vivekavilAsake ye 14 zloka pUjanaprakaraNake haiN| aura kisa sama. ya, kase dravyoMse kisa prakAra pUjana karanA cAhie, ityAdi varNanako liye hue hai| %3- 2 ,33,34,39 (1 zloka) kudakuda zrA0 ke donoM zlokoMmeM mUpakA(2sokA dikake dvArA kisI vasnake kaTephaTe honepara chadAkRtise zubhAzubha jAnanekA kathana hai| yaha kathana kaI loka pahalese cala rahA hai / vivekavilAsakA zloka na. 35 tAmbU. la prakaraNakA hai jo pahaleme cala rahA hai| - - - 1lora) bhojanaprakaraNama eka nimittase Ayu aura dhanakA nAza mAlama karaneke smbdhm| - - - Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 x 10, 11, 57, padya naM. 10-11 meM sote samaya taa| 142, 143, mbUlAdi kaI vastuoMke tyAgakA kAraNa 144, 146, sahita upadeza hai; 57 vA padya puruSaparI| 188 se 192kSAmeM hastarekhA sambadhI hai| donoM granthoMmeM taka (12 zloka) isa parIkSAke 75 padya aura hai, 142, 143, 144 meM padminI Adi striyoMkI pahacAna likhI hai| inase pUrvake padyameM unake nAma diye haiN|146 meM patiprIti hI striyoMko kumArgase rokanevAlI hai, ityAdi. kathana hai| zeSa 5 padyoMmeM RtukAlake samaya kaunasI rAtriko garbha rahanese kaisI satAna utpanna hotI hai, yaha kathana pA~cavIM rAtrise 16 vI rAtrike sambadhameM hai| isase pahale cAra rAtriyoMkA kathana donoM prathoMmeM hai| 49, 60, 61, 253 vA~ padya mamiAsaka matake prakaraNaK1 zlo.)/74, 85, 255, kA hai| isameM mamiAsaka matake devatAke 293 kA uttarArdhanirUpaNa aura pramANoMke kathanakI pratijJA 343 kA uttarAdha, hai, agale padyameM pramANoMke nAma diye 344 kA pUrvAdha, haiN| aura darzanoMke kathanameM bhI devatAkA 366 kA uttarArdha, varNana pAyA jAtA hai| padya na. 49 meM 367 kA pUrvAdha, alpavRSTikA yoga diyA hai, 60 meM kisa 420 ke antima kisa mahIne meM makAna vanavAnese kyA lAbha tIna caraNa aura hAni hotI hai, 61 meM kaunase nakSatra meM 421 kA pahalA ghara vanAnekA sUtrapAta karanA, 74 meM caraNa, yakSavyayake aSTa bheda, isase pUrvake padyameM (93 zloka) yakSavyaya aSTa prakArakA hai aisA donoM prathoMmeM sUcita kiyA haiM, 85 vA~ padya apara ca' karake likhA hai, ye cAroM padya gRhanirmANa prakaraNake haiN| 255 vaoN padya jinadarzana prakaraNakA hai| isameM zvetAmbara sAdhuoMkA svarUpa diyA hai| isase agale padyameM digambara sAdhuokA svarUpa hai| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 293 vaoN padya zivamatake prakaraNakA hai| uttarArdhake na honese sApha adhUrApana pragaTa hai| kyoMki pUrvArdhameM nava dravyoMmeMse cArake nityAnityatvakA varNana hai bAkIkA varNana uttarArdhameM hai| zeSa padyoMkA varNana Age diyA jaaygaa| - - - Uparake koSTakase donoM prathoMmeM padyoMkI jisa nyUnAdhikatAkA bodha hotA hai, bahuta sabhava hai ki vaha lekhakoMkI kRpA hI kA phala ho-jisa pratiparase vivekavilAsa chapAyA gayA hai aura jisa pratiparase kudakuMdazrAvakAcAra utArA gayA hai, Azcarya nahIM ki unameM yA unakI pUrva pratiyoMmeM lekhakoMkI asAvadhAnIse ye saba padya chUTa gaye hoM-kyoMka padyoMkI isa nyUnAdhikatAmeM koI tAtvika yA saiddhAntika vizeSatA nahIM pAI jAtI / valki prakaraNa aura prasagako dekhate hue ina padyoMke chUTa jAnekA hI adhika khyAla paidA hotA hai / donoM prathose lekhakoMke pramAdakA bhI acchA paricaya milatA hai / kaI sthAnoMpara kucha zloka Age pIche pAye jAte hai-vivekavilAsake tIsare ullAsameM jo padya naM. 17,18 aura 62 para darja hai ve hI padya kuMdakuda zrAvakAcArameM kramazaH naM. 18,11 aura 60 para darja haiM / AThaveM ullAsameM jo padya na. 317-318 para likhe hai ve hI padya kudakudazrAvakAcArameM kramazaH na. 311-310 para pAye jAte hai arthAt pahalA zloka. pIche aura pIchekA pahale likhA gayA hai / kudakudazrAvakAcArake-tIsare ullAsameM zloka na, 16 ko 'ukta ca' likhA hai aura aisA likhanA ThIka bhI hai; kyoMki yaha padya dUsare graMthakA hai aura isase pahalA padya naM0 15 bhI isI abhiprAyako liye hue hai| parantu vivekavilAsameM ise 'uktaM ca' nahIM likhaa| CA Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 isI prakAra kahIM kahIM para eka graMthameM eka zlokakA jo pUrvArdha hai vahI dUsare graMthameM kisI dUsare zlokakA uttarArdha ho gayA hai| aura kahIM kahIM eka zlokake pUrvArdhako dUsare zlokake uttarArdhase milAkara eka navIna hI zlokakA saMgaThana kiyA gayA hai| nIceke udAharaNoMse isa vipayakA aura bhI spaSTIkaraNa ho jAyagA: (1) vivekavilAsake AThaveM ullAsame nimnalikhita do padya diye "haritAlaprabhaizcakrI netrainIlerahaM mdH| raktairnRpaH sitaiAnI madhupi.mahAdhanaH // 343 // senAdhyakSo gajAkSaH syAddIrghAkSazcira jIvita / vistIrNAkSo mahAbhogI kAmI paaraavtekssnnaaH||344||" ina donoM padyoMmese ekameM netrake raMgakI apekSA aura dUsareme AkAra vistArakI apekSA kathana hai / parantu kuMdakuMdazrAvakAcArame pahale padyakA pUrvArdha aura dUsarekA uttarArdha milAkara eka padya diyA hai jisakA naM. 336 hai| isase sAfa pragaTa hai ki bAkI donoM uttarArdha aura pUrvArdha chUTa gaye hai| (2) vivekavilAsake isI AThave ullAsameM do padya isa prakAra "nadyAH parataTAgoSThAtkSIradoH salilAzayAt / nirvarttatAtmano'bhISTAnanuvrajya pravAsinaH // 366 // nAsahAyo na cAjJAtai naiva dAsaiH samaM tthaa| nAti madhyaM dinenArdharAtrau mArge vudho brajet // 367 // " ina donoM padyomeMse pahale padyameM yaha varNana hai ki yadi koI apanA iSTajana paradezako jAve to usake sAtha kahA~ taka jAkara lauTa AnA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhie / aura dUsaremeM yaha kathana hai ki madhyAhna aura ardha rAtrike samaya vinA apane kisI sahAyakako sAtha liye, ajJAta manuSyoM tathA gulAmoMke sAtha mArga nahIM calanA cAhie / kuMdakuMdazrAvakAcArameM ina donoM padyoMke sthAnameM eka padya isa prakArase diyA hai: "nadyAH parataTAgoSThAtkSIrado salilAzayAt / nAtimadhya dine nArdhe rAtrI mArga vudho brajet // 368 // yaha padya bar3A hI vilakSaNa mAlUma hotA hai| pUrvArdhakA uttarArdhase koI sambadha nahIM milatA, aura na donoMko milAkara eka artha hI nikalatA hai / isase kahanA hogA ki vivekavilAsameM diye hue donoM uttarArdha aura pUrvArdha yahA~ chUTa gaye haiM aura tabhI yaha asamaMjasatA prApta huI hai / vivekavilAsake isI ullAsasaMbaMdhI padya na. 420 aura 421 ke sambandhameM bhI aisI hI gar3abar3a kI gaI hai| pahale padyake pahale caraNako dUsare padyake antima tIna caraNoMse milAkara eka padya banA DAlA hai; bAkI pahale padyake tIna caraNa aura dUsare padyakA pahalA caraNa; ye saba chUTa gaye haiM / lekhakoMke pramAdako chor3akara, padyoMkI isa ghaTA bar3hIkA koI dUsarA vizeSa kAraNa mAlUma nahIM hotA / pramAdI lekhakoM dvArA itane bar3e grathoMmeM dasa bIsa padyoMkA chUTa jAnA tathA ulaTa phera ho jAnA kucha bhI bar3I bAta nahIM hai| isI lie Upara yaha kahA gayA hai ki ye donoM graMtha vAstavameM eka hI haiN| donoM prathoMmeM asalI pharka sirpha pratha aura prathakartAke nAmoMkA hai-vivekavilAsakI sadhiyoMmeM graMthakA nAma 'vivekavilAsa' aura graMthakartAkA nAma 'jinadattasUri' likhA hai| kuMdakuMdazrAvakAcArakI sadhiyoMmeM prathakA nAma 'zrAvakAcAra ' aura prathakartAkA nAma kucha sadhiyoMmeM 'zrIjinacadrAcAryake ziSya kundakundasvAmI' aura zeSa Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sI fake kAraNa vakavilAsameM ve dono icchApUrvaka parivartana saMdhiyoMmeM kevala 'kundakunda svAmI ' darja hai--isI pharkake kAraNa prathama ullAsake do padyoMmeM icchApUrvaka parivartana bhI pAyA jAtA hai| vivekavilAsameM ve donoM padya isa prakAra hai: "jIvavatpratibhA yasya vacomadhurimAM citam / dehaM gehaM zriyastaM svaM vaMde sUrivaraM gurum // 3 // svasyAnasyApi puNyAya kupravRttinivRttaye / zrIvivekavilAsAkhyo graMtha. prArabhyate mitaH // 4 // " ina donoM padyoMke sthAname kudakudabhAvakAcArameM ye padya haiM: "jIvavatpratibhA yasya vaco madhurimAMcitam / dehaM gehaM zriyastaM svaM vaMde jinavidhuM gurum // 3 // svasyAnasyApi puNyAya kupravRttinivRttaye / zrAvakAcAravinyAsagraMtha prArabhyate mitaH // 4 // " donoM graMthoMke ina cAroM padyomeM paraspara pratha nAma aura graMthakartAke gurunAmakA hI bheda hai| samUce donoM prathoMmeM yahI eka vAstavika bheda pAyA jAtA hai| jaba isa nAmamAtrake ( prathanAma--prathakartAnAmake ) bhedake sivA aura taura para ye donoM graMtha eka hI hai taba yaha jarUrI hai ki ina donoMmese, ubhayanAmakI sArthakatA liye hue, koI eka graMtha hI asalI ho sakatA hai; dUsareko avazya hI nakalI yA banAvaTI kahanA hogaa| __ aba yaha savAla paidA hotA hai ki ina donoM graMthomese asalI kauna hai aura nakalI vanAvaTI kaunasA? dUsare zabdomeM yoM kahie ki kyA pahale kudakudazrAvakAcAra maujUda thA aura usakI sadhiyoM tathA do padyoMmeM nAmAdikakA parivartanapUrvaka nakala karake jinasUri yA unake nAmase kisI dUsare vyaktine usa nakalakA nAma Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 'vivekavilAsa' rakkhA hai; aura isa prakArase dUsare vidvAnake ima prathako apanAyA he athavA pahale vivekavilAma hI maujUda thA aura kisI vyaktine unakI isa prakArase nakala karake usakA nAma 'kuTakuda zrAvakAcAra ' rakha chor3A hai; aura isa tarahapara apane kSudra vicAroMse yA apane kisI gupta abhiprAyakI siddhike lie ina bhagavatkudakudake nAmase prasiddha karanA cAhA hai| yadi kudakudazrAvakAcArako, vAstavameM jinacaMdrAcAryake ziSya zrIkudakudasvAmIkA banAyA huA mAnA jAya, taba yaha kahanA, hI hogA ki vivekavilAsa usI parase nakala kiyA gayA hai| kyoM ki bhagavatkuMdakudAcArya jinadattasUrise eka hajAra varSase bhI avika kAla pahale ho cuke haiM / parantu aisA mAnane aura kahanekA koI sAdhana nahIM hai| kudakudazrAvakAcArameM zrIkudakudasvAmI aura unake gurukA nAmolekha honeke sivA aura kahIM bhI isa viSayakA koI pramANa upalabdha nahIM hotA, jisase nizcaya kiyA jAya ki yaha praya vAstavameM bhagavatkudakudAcAryakA hI banAyA huA hai / kudakudasvAmIke bAda honevAle kisI bhI mAnanIya AcAryakI kRtimeM isa zrAvakAcArakA kahIM nAmollekha taka nahIM milatA, pratyuta isake vivekavilAsakA ullekha jarUra pAyA jAtA hai| jinadattasUrike samakAlIna yA unase kucha hI kAla bAda hone vAle vaidikadharmAvalambI vidvAn zrImAdhavAcAryane apane 'sarvadarzanasaMgraha' nAmake prathameM vivekavilAsakA ullekha kiyA hai aura usameM vauddhadarzana tathA AItadarzanasambaMdhI 23 zloka vivekavilAsa aura jidattasUrike havAlese uddhRta kiye hai| ye sava zloka 1 dekho ' sarvadarzanasagraha ' pRSTha 38-72 zrIvyakaTezvarachApasAnA vambaI dvArA savat 1962 kA chapA huaa| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 kundakundazrAvakAcArameM bhI maujUda haiN| isake sivA vivekavilAsakI eka / cArasau pA~casau varSakI likhI huI prAcIna prati bambaIke jainamadirameM maujUda hai / * parantu kuMdakudazrAvakAcArakI koI prAcIna prati nahIM miltii| ina saba bAtoMko chor3a kara, khuda graMthakA sAhitya bhI isa vAtakA sAkSI nahIM hai ki yaha graMtha bhagavarakuMdakuMdAcAryakA banAyA huA hai| kuMdakuMdasvAmIkI lekhanapraNAlI unakI kathana zailI-kucha aura hI DhaMgakI hai; aura unake vicAra kucha aura hI chaTAko liye hue hote hai / bhagavatkuMdakuMdake jitane pratha abhI taka upalabdha hue hai ve saba prAkRta bhASAmeM hai / parantu isa zrAvakAcArakI bhApA saskRta hai; samajhameM nahIM AtA ki jaba bhagavatkadakuMdane bArIkase bArIka, gUDhase gUDha aura sugama graMthoMko bhI prAkRta bhASAmeM racA hai, jo usa samayake lie upayogI bhApA thI taba ve eka isI, sAdhAraNa gRhasthoke lie banAye hue, graMthako saMskRta bhApAmeM kyoM racate? parantu ise rahane diijie| jaina samAjameM Ajakala jo bhagavatkuMdakuMdake nirmANa kiye hue samayasAra, pravacanasArAdi graMtha pracalita hai unameMse kisI bhI graMthakI AdimeM kudakuMda svAmIne apane guru 'jinacaMdrAcArya' ko namaskArarUpa maMgalAcaraNa nahIM kiyA hai| parantu zrAvakAcArake, Upara uddhRta kiye hue, tIsare padyameM 'vande jinavidhuM gurum ' isa padake dvArA jinacaMdra' guruko namaskAra rUpa maMgalAcaraNa pAyA jAtA hai / kuMdakuMdasvAmIke grathoMmeM Ama taura para eka padyakA maMgalAcaraNa hai| sirpha 'pravacanasAra ' meM paoNca padyoMkA magalAcaraNa milatA hai| parantu isa pA~ca padyoMke vizeSa magalAcaraName bhI jinacaMdraguruko namaskAra nahIM kiyA _ vivekavilAsakI isa prAcIna pratikA samAcAra abhI hAlameM mujhe apane eka mitra dvArA mAlUma huA hai / - Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai| yaha vilakSaNatA isI zrAvakAcArameM pAI jAtI hai / rahI magalAcaraNake bhAva aura bhASAkI bAta, vaha bhI ukta AcAryake kisI graMthase isa zrAvakAcArakI nahIM miltii| vivekavilAsameM bhI yahI padya hai; bheda sirpha itanA hai ki usameM 'jinavidhu , ke sthAnameM 'surivaraM' likhA hai / jinadattasUrike guru 'jIvadeva , kA nAma isa padyake cAroM caraNoMke prathamAkSaroMko milAnese nikalatA hai / yathAHjIvavatpratibhA yasya, vaco mdhurimaacitm| jI+va+de+va-jIvadeva / deha geha zriyasta sva, vande sUrivaraM gurum // 3 // basa, itanI hI isa padyameM kArIgarI (racanAcAturI) rakhI gaI hai| aura taurapara isame koI vizeSa gauravakI bAta nahIM pAI jaatii| vivekavilAsake bhASAkArane bhI isa racanAcAturIko pragaTa kiyA hai| isase yaha padya kudakudasvAmIkA banAyA huA na hokara jIvadevake ziSya jinadattasUrikA hI banAyA huA nizcita hotA hai| avazya hI kuMdakudazrAvakAcArameM 'sUrivara' ke sthAname 'jinavidhu'kI banAvaTa kI gaI hai| isa banAvaTakA nizcaya aura bhI adhika dRDha hotA hai jaba ki dono prathoMke, uddhRta kie hue, padya na. 9 ko dekhA jAtA hai| isa padyame prathake nAmakA parivartana he-vivekavilAsake sthAnameM 'zrAvakAcAra' banAyA gayA hai-vAstavameM yadi dekhA jAya to yaha pratha kadApi 'zrAvakAcAra' nahIM ho sktaa| zrAvakakI 11 pratimAoM aura 12 vratoMkA varNana to dUra rahA, isa prathameM unakA nAma taka bhI nahIM hai| bhagavatkudakudane svaya SaT pAhur3ake atargata 'caritra pAhuDa meM 11 pratimA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 aura 12 vratarUpa zrAvakadharmakA varNana kiyA hai| aura isa kathanake antakI 27 vI gAthA, ' evaM sAvayadhamma saMjamacaraNaM udesiyaM sayalaM' isa vAkyake dvArA isI (11 pratimA 12 vratarUpa saMyamAcaraNa)ko zrAvakadharma batalAyA hai| parantu ve hI kuMdakuda apane zrAvakAcArameM jo khAsa zrAvakadharmake hI varNanake lie likhA jAya una 11 pratimAdikakA nAma taka bhI na deveM, yaha kabhI ho nahIM sktaa| isase sAfa pragaTa hai ki yaha prantha zrAvakAcAra nahIM hai, balki vivekavilAsake ukta 9- padyameM 'vivekavilAsAkhyaH' isa padake sthAnameM 'zrAvakAcAravinyAsa' yaha pada rakhakara kisIne isa graMthakA nAma vaise hI zrAvakAcAra rakha chor3A hai| aba pAThakoMko yaha jAnanekI z2arUra utkaMThA / hogI ki jaba isa graMthameM zrAvakadharmakA varNana nahIM hai taba kyA varNana hai ? ataH isa graMthameM jo kucha varNita hai, usakA digdarzana nIce karAyA jAtA hai: "severe uThanekI preraNA; svapnavicAra; svaravicAra sabere puruSoMko apanA dAhinA aura striyoMko bAyA~ hAtha dekhanA; malamUtra tyAga aura gudAdi prakSAlanavidhi; dantadhAvanavidhi, sabere nAkase pAnI pInA; telake kurale karanA; kezoMkA sa~vAranA; darpaNa dekhanA; mAtApitAdikakI bhakti aura unakA pAlana; dehalI AdikA pUjana; dakSiNa vAma svarase praznoMkA uttaravidhAna; sAmAnya upadeza; caMdrabalAdikake vicAra kara. nekI preraNA; devamArtike AkArAdikA vicAra; maMdiranirmANavidhi; bhUmiparIkSA; kASThapASANaparIkSA; snAnavicAra; kSaurakarma (hajAmata) vicAra; vittAdikake anukUla zRMgAra karanekI preraNA; navInavastradhAraNavicAra; tAmbUla bhakSaNakI preraNA aura vidhi; khetI, pazupAlana aura annasagrahAdikake dvArA dhanopArjanakA vizeSa varNana; vaNikvyavahAravidhi; Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 rAjyasevA; rAjA, maMtrI, senApati aura sevakakA svarUpavarNana vyavasAya mahimA; devapUjA; dAnakI preraNA, bhojana kaba, kaisA, kahA~ aura kisa prakAra karanA na karanA Adi; samaya mAlUma karanekI vidhi, bhojanameM viSakI parIkSA; AmadanI aura kharca AdikA vicAra karanA; saMdhyAsamaya niSiddha karma; dIpakazakUna; rAtriko nipiddha karma; kaisI cArapAI para kisa prakAra sonA; varake lakSaNa, vadhUke lakSaNa; sAmudrika zAstrake anusAra zarIrake agopAga tathA hastarekhAdikake dvArA purupaparIkSA aura strIparIkSAkA vizeSa varNana lagabhaga 100 zlokoMmeM; vipakanyAkA lakSaNa: kisa strIko kisa dRSTise dekhanA. tyAjya striyA: striyoMke padminI, saMkhinI Adi bheda; striyoMkA vazIkaraNa; suratike cihna Rtubhedase maithunabheda; striyoMse vyavahAra; prema TUTaneke kAraNa patise virakta triyoMke lakSaNa, kulastrIkA lakSaNa aura karttavya; rajasvalAkA vyavahAra; maithunavidhi; vIryavardhaka padArthoke sevanakI preraNA garbhameM bAlakake aMgopAga bananekA kathana, garbhasthita bAlakake strIpuruSa napuMsaka honekI pahacAna; janmamuhUrttavicAra, vAlakake daoNta nikalanepara zubhAzubhavicAra, nidrAvicAra; RtucaryA; vArpika zrAddha karanekI preraNA; deza aura rAjyakA vicAra; utpAtAdi nimitta vicAra, vastukI tejI madI jAnanekA vicAra; grahoMkA yoga, gati aura phala vicAra; gRhanirmANavicAra; gRhasAmagrI aura vRkSAdikakA vicAra; vidyArabhake lie nakSatrAdi vicAra; guruziSyalakSaNa aura unakA vyavahAra; kauna kauna vidyAyeM aura kalAyeM sIkhanI; viSalakSaNa tathA sAdikake chUnekA niSedha; sAdika duSTa manuSyake viSa dUra hone na hone AdikA vicAra aura cikitsA (85 zlokoMmeM); SaTdarzanoMkA varNana; saviveka vacanavicAra; kisa kisa vastuko dekhanA aura kisako Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 nahIM; dRSTivicAra aura netrasvarUpavicAra, calane phiranekA vicAra; nItikA vizeSopadeza (65zlokoMmeM ), pApake kAma aura krodhAdike tyAgakA upadeza; dharma karanekI preraNA; dAna, zIla, tapa aura 12 bhAvanAoMkA saMkSipta kathana; piMDasthAdidhyAnakA upadeza; dhyAnakI sAdhakasAmagrI; jIvAtmAsaMbaMdhI praznottara, mRtyuvicAra aura vidhipUrvaka zarIratyAgakI prernnaa|" * yahI saba isa graMthakI saMkSipta viSaya-sUcI hai| saMkSepase, isa prathameM sAmAnyanIti, vaidyaka, jyotiSa, nimitta, zilpa aura sAmudrakAdi zAstroMke kathanoMkA saMgraha hai| isase pAThaka khuda samajha sakate haiM ki yaha graMtha asaliyatameM 'vivekavilAsa' hai yA 'shraavkaacaar'| yadyapi isa viSayasUcIse pAThakoMko itanA anubhava jarUra ho jAyagA ki isa prakArake kathanoMko liye hue yaha graMtha bhagavatkuMdakuMdAcAryakA banAyA huA nahIM ho sktaa| kyoMki bhagavatkudakuMda eka U~ce darjeke AtmAnubhavI sAdhu aura saMsAradehabhogoMse virakta mahAtmA the aura unake kisI bhI prasiddha graMthase unake kathanakA aisA DhaMga nahIM pAyA jAtA hai| parantu phira bhI isa nAmamAtra zrAvakAcArake kucha vizeSa kathanoMko, namUneke taurapara, nIce dikhalAkara aura bhI adhika isa bAtako spaSTa kiye detA hU~ ki yaha graMtha bhagavatkuMdakuMdAcAryakA banAyA huA nahIM hai: (1) bhagavatkuMdakuMdAcAryake prathoMme maMgalAcaraNake sAtha yA usake anantara hI graMthakI pratijJA pAI jAtI hai aura graMthakA phala tathA AzIrvAda, yadi hotA hai to vaha, antameM hotA hai| parantu isa graMthake kathanakA kucha DhaMga hI vilakSaNa hai| isameM pahale tIna padyoMmeM to maMgalAcaraNa kiyA gayA; cauthe padyameM prathakA phala, lakSmIkI prApti Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi batalAte hue prathako AzIrvAda diyA gayA: pAMcaveMmeM lakSmIko caMcala kahanevAlokI nindA kI gaI; chaThe sAtavemeM lakSmIkI mahimA aura usakI prAptikI preraNA kI gaI; AThaveM nauveMmeM (itanI dUra Akara) prathakI pratijJA aura usakA nAma diyA gayA hai; dasameM yaha batalAyA hai ki isa prathameM jo kahIM kahIM (?) pravRttimArgakA varNana kiyA gayA hai vaha bhI vivekI dvArA Adara kiyA huA nirvRttimArgameM jA milatA hai; gyArahaveM bArahavemeM phira graMthakA phala aura eka bRhat AzIrvAda diyA gayA hai, isake bAda prathakA kathana zurU kiyA hai| isa prakArakA akrama kathana paDhanemeM bahuta hI khaTakatA hai aura vaha kadApi bhagavatkudakuMdakA nahIM ho sktaa| aise aura bhI kathana isa graMthameM pAye jAte hai| astu| ina padyoMmese paoNcavaoN padya isa prakAra hai: caMcalatvaM kalaMka ye zriyo dadati durdhiyH| te mugdhAH svaM na jAnanti nirvivekamapuNyakam // 5 // arthAta-jo durvRddhi lakSmIpara caMcalatAkA doSa lagAte haiM ve mUr3ha yaha nahIM jAnate haiM ki hama khuda nirvivekI aura puNyahIna haiN| bhAvArtha, jo lakSmIko caMcala batalAte hai ve durbuddhi, nirvivekI aura puNyahIna haiN| pAThakagaNa! kyA adhyAtmarasake rasika aura apane graMthoM meM sthAna sthAnapara dUsaroMko zuddhAtmasvarUpakI prApti karanekA hArdika prayatna karanevAle maharpiyoMke aise hI vacana hote hai ? kadApi nhiiN| bhagavatkudakuMda to kyA sabhI AdhyAtmika AcAryoMne lakSmIko 'caMcalA' 'capalA,' 'indrajAlopamA,' 'kSaNabhaMgurA,' ityAdi vizeSaNoMke sAtha varNana kiyA hai / nItikAroMne bhI 'calAlakSmIzcalA: prANAH...' ityAdi vAkyoMdvArA aisA hI pratipAdana kiyA hai aura vAstavameM lakSmIkA svarUpa hai bhI aisA hii| phira isa kahanemeM durbuddhi Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 aura mUr3hatAkI bAta hI kaunasI huI, yaha kucha samajhameM nahIM aataa| yahA~para pAThakoMke hRdayameM yaha prazna jarUra utpanna hogA ki jaba aisA hai taba jinadattasUrine hI kyoM isa prakArakA kathana kiyA hai ? isakA uttara sirpha itanA hI ho sakatA hai ki isa bAtako to jinadattasUri hI jAneM ki unhoMne kyoM aisA varNana kiyA hai| parantu graMthake aMtameM dI huI unakI 'prazasti se itanA jarUra mAlUma hotA hai ki unhoMne yaha graMtha jAvAli-nagarAdhipati udayasiMha rAjAke maMtrI devapAlake putra dhanapAlako khuza karaneke lie banAyA thaa| yathAH. "tanmanantoSapoSAya jinaardttsuuribhiH| zrIvivekavilAsAkhyo graMtho'yaM nirmame'naghaH // 9 // zAyada isa maMtrIsutakI prasannatAke lie hI jinadattasUriko aisA likhanA par3A ho / anyathA unhone khuda dasaveM ullAsake padya na0 31 meM dhanAdikako anitya varNana kiyA hai| (2) isa graMthake prathama ullAsameM jinapratimA aura maMdirake nirmANakA varNana karate hue likhA hai ki garbhagRhake ardhabhAgake bhittidvArA pA~ca bhAga karake pahale bhAgameM yakSAdika kI; dUsare bhAgameM sarva deviyoMkI; tIsare bhAgameM jineMdra, sUrya, kArtikeya aura kRSNakI; cauthe bhAgameM brahmAkI aura pA~caveM bhAgameM zivaliMgakI pratimAyeM sthApana karanI cAhiye / yathAH "prAsAdagarbhagehArdai bhittita paMcadhA kRte| ___ yakSAyAH prathame bhAge devyaH sA dvitIyaka // 148 // jinAkaskandakRSNAnAM pratimA syustRtiiyke| brahmA tu turyabhAge syAliMgamIzasya paMcame // 149 // " yaha kathana kadApi bhagavatkuMdakudakA nahIM ho sktaa| na jainamatakA aisA vidhAna hai aura na pravRtti hI isake anukUla pAI jAtI hai / zvetAmbara jainiyoMke maMdiroM meM bhI yakSAdikako chor3akara mahAdevake liMgakI Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 sthApanA tathA kRSNAdikakI mUrtiyA~ dekhanemeM nahIM aatiiN| zAyada yaha kathana bhI jinadattasUrine maMtrIsutakI prasannatAke lie, jise prazastike sAtaveM padyameM sarva dharmokA AdhAra batalAyA gayA hai, likha diyA ho| (3) isa pathake dUsare ullAsakA eka padya isa prakAra hai: "sAdhvathai jIvarakSAyai gurudevgRhaadissu| mithyAkRtairapi nRNAM zapathairnAsti pAtakam // 69 // " isa padyameM likhA hai ki sAdhuke vAste, aura jIvarakSAke lie guru tathA devake madirAdikame jhUThI kasama (zapatha) khAnese koI pApa nahIM lgtaa| yaha kathana jainasiddhAntake kahA~ taka anukUla hai yaha vicAraNIya hai| (4) AThaveM ulAsameM prathakAra likhate haiM ki bahAdurIse, tapase, vidyAse yA dhanase atyaMta akulIna manuSya bhI kSaNamAtrame kulIna ho jAtA hai / yathA: "zauryeNa vA tapobhirvA vidyayA vA dhanena vaa| atyantamakulIno'pi kulIno bhavati kSaNAt // 391 // " mAlUma nahIM hotA ki AcArAdikako chor3akara kevala bahAdurI, vidyA.yA dhanakA kulInatAse kyA saMbaMdha hai aura kisa siddhAntapara yaha kathana avalambita hai| (5) dUsare ullAsameM tAmbUlabhakSaNakI preraNA karate hue likhA "yaH svAdayati tAmbUlaM vakrabhUpAkaraM nr|| tasya dAmodarasyeva na zrIstvajati maMdiram // 39 // arthAt-jo manuSya mukhakI zobhA bar3hAnevAlA pAna cabAtA haiM usake gharako lakSmI isa prakArase nahIM chor3atI jisa prakAra vaha zrI Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNako nahIM chodd'tii| bhAvArtha, pAna cabAnevAlA manuSya kRSNajIke samAna lakSmIvAna hotA hai| yaha kathana bhI jainamatake kisI siddhAntase sambaMdha nahIM rakhatA aura na kisI digambara AcAryakA aisA upadeza ho sakatA hai| Ajakala bahutase manuSya rAta dina pAna cabAte rahate haiM parantu kisIko bhI zrIkRSNake samAna lakSmIvAn hote nahIM dekhA / / (6) gyArahaveM ullAsameM graMthakAra likhate haiM ki jisa prakAra bahutase varNokI gauoMmeM dugdha eka hI varNakA hotA hai usI prakAra sarva dharmoM meM tattva eka hI hai / yathA-- " ekavarNa yathA dugdhaM bahuvarNAsu dhenuSu / tathA dharmasya vaicitryaM tattvamekaM paraM puna. // 73 // yaha kathana bhI jainasiddhAntake viruddha hai / bhagavatkudakuMdake graMthoMse isakA koI mela nahIM milatA / isalie yaha kadApi unakA nahIM ho sktaa| (7) pahale ullAsameM eka sthAnapara likhA hai ki jisa maMdira para dhvajA nahIM hai usa maMdirameM kiye hue pUjana, homa aura japAdika sava hI vilupta ho jAte hai; arthAt unakA kucha bhI phala nahIM hotaa| yathA:-- "prAsAde dhvajanimukta pUjAhomajapAdikam / sarva vilupyate yasmAttasmAtkAryoM dhvajAcchayaH // 171 // yaha kathana bilakula yukti aura Agamake viruddha hai| isako mAnate hue jainiyoMko apanI karmaphilAsophIko uThAkara rakha denA hogaa| umAsvAmizrAvakAcArameM bhI yaha padya AyA hai| isa prathapara jo lekha naM. 1 isase pahale diyA gayA hai usameM isa padyapara vizeSa likhA jA cukA hai| isa lie aba punaH adhika likhanekI jarUrata nahIM hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 (8) graMthakAra mahAzaya eka sthAnapara likhate haiM ki-kapaTa karake bhI yadi niHspRhatva pragaTa kiyA jAya to vaha phalakA denevAlA hotA hai / yathA." narANAM kapaTenApi niHspRhatvaM phalapradam // 8-396 ( uttarArdha) isa kathanase kapaTa aura vanAvaTakA upadeza pAyA jAtA hai| itanA nIcA aura girA huA upadeza bhagavatkudakuda aura unase ghaTiyA darjeke digambara muni to kyA, uttama zrAvakoMkA bhI nahIM ho sktaa| (9) dazaveM ulAsameM chaha prakArake bAhya tapake nAma isa prakAra likhe haiM: " rasatyAgastanukleza aunAdaryamabhojanam / lInatA vRttisaMkSepastapaHSoDhA vahirbhavam // 25 // " arthAt-1 rasatyAga, 2 kAyakleza, 3 aunodarya, 4 anazana, 5 lInatA aura 6 vRttisaMkSepa (vRttiparisaMkhyAna), ye chaha bAhya tapake bheda haiN| ina chahoM bhedoMmeM 'lInatA' nAmakA tapa zvetAmbara jainiyoMmeM hI mAnya hai / zvetAmbarAcArya zrIhemacaMdrasArine 'yogazAstra' meM bhI inhIM chahoM bhedoMkA varNana kiyA hai / parantu digambara jainiyoMmeM 'lInatA' ke sthAnameM 'viviktazayyAsana, varNana kiyA hai| jaisA ki tattvArthasUtrake nimnalikhita sUtrase pragaTa hai: "anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezA bAhya tapaH // 9-19 // " __ isase spaSTa hai ki yaha pratha zvetAmbara jainiyoMkA hai| digambara RSi bhagavatkuMdakuMdakA banAyA huA nahIM hai| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) AThaveM ullAsameM jineMdradevakA svarUpa varNana karate hue aThAraha dopoMke nAma isa prakAra diye haiM: 1 vIryAntarAya, 2 bhogAntarAya, 3 upabhogAntarAya, 4 dAnAntarAya, 5 lAbhAntarAya, 6 nidrA, 7 bhaya, 8 ajJAna, 9 jugupsA, 10 hAsya, 11 rati, 12 arati, 13 rAga, 14 dveSa, 15 acirati, 16 kAma, 17 zoka aura 18 mithyAtva / yathA: "calabhogopabhogAnAmubhayonilAbhayoH / nAntarAyastathA nidrA, bhIrajJAnaM jugupsanam // 241 // hAso ratyaratI raagdvepaavvirtiHsmrH| zoko mithyAtvamete'STAdazadoSA na yasya saH // 242 // " aThAraha dopoMke ye nAma zvetAmbara jainiyoMdvArA hI mAne gaye haiN| prasiddha zvetAmbara sAdhu AtmArAmajIne bhI inhIM aThAraha doSoMkA ullekha apane 'jainatattvAdarza' nAmaka graMthake pRSTha 4 para kiyA hai| parantu digambara jaina sampradAyameM jo aThAraha doSa mAne jAte hai aura jinakA bahutase digambara jainagraMthoM meM ullekha hai unake nAma isa prakAra hai: " 1 kSudhA, 2 tRpA, 3 bhaya, 4 dveSa, 5 rAga, 6 moha, 7 cintA, 8 jarA, 9 roga, 10 mRtyu, 11 sveda, 12 kheda, 13 mada, 14 rati, 15 vismaya, 16 janma, 17 nidrA, aura 18 vipaad|" digambara aura zvetAmbara donoM hI. sampradAyoMkI isa aSTAdazadoSoMkI nAmAvalIme bahuta bar3A antara hai| sirpha nidrA, bhaya, rati, rAga aura dvepa, ye pA~ca doSa hI donomeM eka rUpase pAye jAte haiN| bAkI sava dopoMkA kathana paraspara bhinna bhinna hai aura donoMke bhinna bhinna siddhAntoMpara avalambita hai| isase niHsandeha kahanA par3atA hai ki yaha graMtha - Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zvetAMvara sampadAyakA hI hai| digambaraoNkA isase koI sambaMdha nahIM hai / aura zvetAmbara sampradAyakA bhI yaha koI siddhAnta graMtha nahIM hai balki mAtra vivekavilAsa hai, jo ki eka maMtrIsutakI prasannatAke lie banAyA gayA thA / vivekavilAsakI saMdhiyoM aura usake uparyullikhita do padyoM (na0 3,9) meM kucha graMthanAmAdikakA parivartana karake aise kisI vyAktane, jise itanA bhI jJAna nahIM thA ki digambara aura zvetAmbaroM dvArA mAne hue aThAraha doSoMmeM kitanA bheda hai, vivekavilAsakA nAma 'kundakundazrAvakAcAra' rakkhA hai| aura isa taraha para isa nakalI zrAvakAcArake dvArA sAkSI Adi apane kisI vizeSa prayojanako siddha karanekI ceSTA kI hai| astu / isameM koI sandeha nahIM hai ki jisa vyaktine yaha parivartanakArya kiyA hai vaha bar3A hI dhUrta aura digambara jainasamAjakA zatru thaa| parivartanakA yaha kArya kaba aura kahaoNpara huA hai isakA mujhe abhItaka ThIka nizcaya nahIM huaa| parantu jahA~takA maiM samajhatA hU~ isa parivartanako kucha jyAdaha samaya nahIM huA hai aura isakA vidhAtA jayapura nagara hai| ___ antameM jaina vidvAnoMse merA savinaya nivedana hai ki yadi unamese kisIke pAsa koI aisA pramANa maujUda ho, jisase yaha graMtha bhagaku. dakuMdakA banAyA huA siddha ho sake to ve khuzIse bahuta zIghra use prakAzita kara deveM / anyathA unakA yaha kartavya honA cAhie ki jisa bhaMDArameM yaha graMtha maujUda ho, usa graMthapara likha diyA jAya ki 'yaha graMtha zrIjinacaMdrAcAryake ziSya kuMdakuMdasvAmIkA banAyA huA nahIM hai| balki yaha graMtha zvetAmbara jainiyoMkA ' vivekavilAsa' hai| kisI dhUrtane graMthakI saMdhiyoM aura tIsare va nauveM padyameM graMtha nAmAdika Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 kA parivartana karake isakA nAma 'kuMdakuMdazrAvakAcAra' rakha diyA hai'-sAtha hI unheM apane bhaMDAroMke dUsare graMthoMko bhI jA~canA cAhie. aura jAMcake lie dUsare vidvAnoMko denA cAhie / kevala ve hastalikhita bhaMDAroMmeM maujUda hai aura unake sAtha digambarAcAryoMkA nAma __ lagA huA hai, itaneparase hI unheM digambara-RSi-praNIta na samajha leN| unheM khUba samajha lenA cAhie ki jaina samAjameM eka aisA yuga bhI AcukA hai jisameM kaSAyavaza prAcIna AcAyoMkI kIrtiko kalaMkita: karanekA prayatna kiyA gayA hai aura aba usa kIrtiko saMrakSita rakhanA. hamArA khAsa kAma hai / ityalaM vizeSu / devavaMda (sahAranapura) tA0 17-2-14, jugalakizora mukhtAra / jaina-jIvanakI ktthinaaiyaaN| merA janma eka jainakulameM huA thA, isa lie bacapanameM maiM samajhatA thA ki jisa taraha yUropiyana, amerikana, jApAnI, brAhmaNa, kSatriya, vaizya Adi jAtiyA~ hai usI taraha jaina bhI eka jAti hai aura usameM maiMne janma liyA hai| yadyapi nava varpakI umara taka mujhe itanA jJAna nahIM thA ki maiM 'jaina' huuN| parantu jyoM hI maiM daza varSakA huA tyoM hI eka jaina paMDitane mujhe namokAra maMtra, paMcamaMgala, do cAra vinatI Adi raTA dI aura tabase maine yaha kahanA sIkha liyA ki 'maiM eka jaina huuN|' usa samaya maiM yaha nahIM jAnatA thA ki jaina bananemeM koI vizeSa Ananda yA lAbha hai| arthAt taba taka mere zarIrapara, manapara aura jIvanapara jainakA koI vizeSa prabhAva nahIM par3A thA / merI yaha dazA Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satraha varpakI umara taka rahI aura jaba aThArahaveM varpameM maiM buddhivipayaka anthoMkA svataMtra rUpase adhyayana karane lagA taba mere manameM isa prakArake vicAra uThane lage ki 'jaina' kise kahate hai, aura jaina bananemeM vizeSa lAbha kaunasA hai| ___aba maiMne jainadharmake Adhunika granyoMkA paDhanA prAraMbha kiyA, unapara maiM tarkavitarka karane lagA aura jaina sAdhuoMke tathA vidvAnoMke sahavAsameM rahakara unake svabhAvakA, vartAvakA aura AcAra vicAroMkA anubhava prApta karane lgaa| phala yaha huA ki jainajAtimeM rahanese mujhe virakti ho gii| jaina bane rahanemeM na to mujhe kucha lAbha najara AyA aura na koI Ananda / dhIre dhIre jainoMke lokavyavahArAnusAra mandiroMmeM jAnA, sAdhu brahmacAriyoMkI sevA zuzrUSA karanA, melA pratiSThAoMmeM jAnA aura pacAyatI kAmakAjoMmeM zAmila honA Adi saba kAma maiMne chor3a diye| yadyapi jainakulameM janma leneke kAraNa loga mujhase jaina kahate the parantu aba mujhe svayaM Apako 'jaina' kahalAnemeM saMkoca hone lgaa| dina, mahInA aura varSa bItane lge| bAvIsaveM varSa meM uccazreNIkI a~garejI zikSAne merI buddhiko tIvra banAI aura pratyeka viSayakI gaharI jA~ca karanekI ora merI ruci bar3hI / isI samaya anAyAsa hI mujhe jaina philAsophIke kaI grantha prApta ho gaye aura unake par3hanese mere hRdayameM preraNA utpanna huI ki jainadharmakA khAsa taurase manana * aura parizIlana karanA caahie| nItike grantha aura pAzcAtya philA sophIkI pustakeM paDhate samaya mujhe jo jo zakAyeM utpanna hotI thIM ina - pranthoMkA manana karanese unakA samAdhAna Apa hI Apa hone lgaa| chadmastha dazAse lekara sarvajJa kevalIkI dazA takakI bIcakI zRGkhalA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 parase maiM vikAzasiddhAntake niyamokA ( Law of Evolution) mujhe jJAna hone lagA; arthAt isa janmake Azaya aura kartavyako maiM samajhane lagA / punarjanmakA siddhAnta, karmasiddhAnta, jar3a cetanakI zakti aura unakI khUbiyA~, aneka dRSTibinduose pratyeka vicAra karane vAlI-naya nikSepoMkI yojanA, sthUla audArika zarIrake sivA tejasa kArmANa zarIroMkA astitva, manuSyazarIra aura vizvarUpakI samAnatA, svargAdi sUkSma adRSTa bhavanoMkA astitva aura saundarya, lezyAo (sUkSma dehake ragoM) kA svarUpa aura unase honevAle pariNAma ityAdi bAtoMne mere manapara vaDA bhArI prabhAva DAlanA zurU kiyaa| aisA mAlUma hone lagA ki maiM aMdhere se ekAeka prakAzameM A rahA huuN| mujhe vizvAsa hone lagA ki isa navIna prApta kiye hue jJAnase jIvanakI pratyeka ghaTanAkA kAraNa DhU~DhA jA sakatA hai / mujhe apane bhItara chupe hue 'koI ' kA anubhava hone lgaa| jisa jJAnase mere netra khula gaye, aura jisa jJAnase samajhameM nahIM AnevAlI bAtoMkA bheda samajhameM Ane lagA usa jJAnapara mohita ho jAnA mere lie bilakula svAbhAvika thA / aba mujhe isa bAtake kahanemeM kucha bhI lajA yA saMkoca nahIM rahA ki eka dina mai jisa 'jaina' zabdakA kahanA apane lie acchA nahIM samajhatA thA vahI 'jaina' zabda apane nAmake sAtha jur3A huA dekha sunakara mujhe prasannatA hone lgii| parantu merA yaha Ananda aura utsAha cirasthAyI nahIM huA / jJAnakI navInatAse utpanna huA Ananda cirasthAyI ho bhI kahA~ sakatA hai| kyA thoDese siddhAntoMkA rahasya samajha lenese cirasthAyI Ananda prApta ho sakatA hai ? yadi aisA hotA to cAhe jo manuSya varSa do varSa jJAna prApta karake sukhI ho jAtA / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dina para dina jAne lage aura jyoM jyoM jJAnakI navInatA ghaTane lagI tyoM tyoM merA Ananda bhI kama hone lgaa| ava jIvana mujhe bhArarUpa mAlUma hone lagA aura mai phirase jIvana aura Anandarahita banakara dina bitAne lgaa| merI yaha zuSka avasthA lagabhaga do varSa taka rhii| eka dina maiM apanA -dAhinA hAtha kapAlapara rakkhe hue baiThA thA aura apanI isa avasthAkA vicAra kara rahA thaa| maiM lagabhaga sthira kara cukA thA ki jainatattvajJAnameM bhI koI vAstavika Ananda denekI zakti nahIM hai / itanemeM merI dRSTi usa baTanapara par3I jo ki merI oNkhake sAmane hI thA aura kamIjakI dAhinI baoNhameM lagA huA thaa| isa baTanako maiMne koI do varSa pahale kharIdA thaa| yaha suvarNakA nahIM thA-soneke baTana kharIdanekI merI zakti bhI nahIM thI; parantu dekhanemeM suvarNa hI jaisA mAlUma hotA thaa| kisI halakI dhAtupara sonekA mulammA caDhAkara yaha banAyA gayA thaa| maine dekhA ki aba vaha pahale jaisA nahIM rahA hai-zobhArahita prakAzarahita ho gayA hai| ___ aba maiMne samajhA ki kevala UparakA bhAga prakAzita karanese kAma nahIM cala sakatA; kevala mastakako jJAnase bhara denese cirasthAyI Ananda yA prakAzakI AzA nahIM kI jA sktii| 'maiM' sampUrNa prakAzita banUM, merA hRdaya aura merA AcaraNa suvarNamaya bane, tabhI jIvana 'jIvanamaya' aura 'prakAzamaya ho sakatA hai / aba mujhe vizvAsa ho gayA ki suvarNa eka bahumUlya vastu hai aura vaha garIboMke lie nahIM hai| Ananda aura jIvana jitane AkarSaka hai utane hI ve adhika mUlyameM mila sakate haiN| jo duHkhako dUra karanA cAhatA hai use duHkha bhoganeke lie-parizrama karaneke lie bhI taiyAra honA caahie| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 yaha socakara maine 'jainajIvana' banAnekA nizcaya kiyaa| arthAt aba maiM jainatattvajJAnako cAritrarUpase vyavahArameM lAneke lie tatpara ho gyaa| jina bAraha vratoMkA rahasya samajha kara maiM jahA~ tahA~ unakI prazaMsA kiyA karatA thA unhIMkA pAlana karanekA maine pakkA nizcaya kara liyaa| (4) vAstavameM sArI kaThinAiyA~ mere sAmane isI samaya upasthita huii| cIr3I bhaMga Adi padArthoke sevanakA mujhe bahuta hI zauka thaa| parantu __ ava inake chor3e binA vratoMkA pAlana karanA kaThina ho gayA / rAtri bhojana, duSpAcya bhojana aura tIkSNa carapare padArthoMkA tyAga vratIko karanA hI cAhie / nATaka, tamAze, ha~sI dillagI, gapazapa, manohara dRzya, phezana, vAsanAoMko jAgRta karanevAle upanyAsa aura kAvya, AkulatA bar3hAnevAle rojagAra; ina saba bAtoMkA tyAga kiye binA vratoMkA pAlana nahIM ho sakatA / garaja yaha ki mujhe apanA sArA jIvana badala DAlanA cAhie-navIna jIvana prAraMbha karaneke samAna 'ikanA eka' se ginanA zurU karanA cAhie, aisA mujhe mAlUma huaa| vAstavame yaha kAma bahuta hI kaThina thA, parantu yaha socakara ki ginatIke pahADe ghoMTe vinA gaNitajJa bananA asaMbhava hai-maine apane jIvanakA sAhasapUrvaka phirase prAraMbha kiyaa| jinheM ukta vastuoMke chor3anekI kaThinAiyoMkA anubhava hogAve hI merI isa samayakI asuvidhAoMkA, bIca bIcameM AnevAlI kamajoriyoMkA aura kaThinAiyoMkA khayAla kara skeNge| kevala manonigraha sambandhI kaThinAiyoMse hI mere duHkhakI pUrti nahIM huI / logoMke sAtha milanA julanA banda kara deneke kAraNa mere sambandhI tathA iSTamitra mujhe manahUsa, vakavatI, svArthI, arddhavikSipta Adi Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padaviyoMse vibhUSita karane lge| phezanakI cugalameMse nikalaneke sAtha hI mere kuTumbI jana mujhase asantuSTa jAna pdd'e| mAyAcArI kathana athavA mu~hadekhI bAteM kahanA choDa denekA aura amizra satya kahanekA pariNAma yaha huA ki dhanika, ague aura tyAgI nAmadhArI loga mujhase ruSTa ho gaye-ve mere viruddha Andolana karane lge| jainatattvajJAnakI prApti to mujhe zurUse hI Ananda dene lagI thI parantu yaha 'jainajIvana' to mere lie zurUse hI kaSTakara aura asahya ho gyaa| parantu, itanA hI kaSTa mere lie basa na huaa| pahale prApta kiye hue jJAnane isa kaSTame aura bhI vRddhi kI / pUrvajanmoMkA smaraNa honese, mana-vacana-kAyarUpa zastra hiMsaka kAryoMmeM nirantara pravRtta karanese jo AlmAkA pratyeka pradeza andhakArase chA rahA thA usakA qhayAla Anese, aura jIvana anizcita hai isakA vizvAsa ho jAnese, maiM pratyeka miniTa, pratyeka pAI, aura pratyeka maukA kho deneke pahale haz2AroM tarahake vicAra karane lgaa| bhalA, RNI tathA bhikhArIkA uDAU yA apavyayI honese kaise kAma cala sakatA hai ? manuSyakA jIvana anizcita hai| use pUrva karmorUpI bar3e bhArI karjako adA karanA hai| taba vaha apane hAthakI samayarUpa lakSmI, dravyarUpa lakSmI, zarIrabalarUpa lakSmI aura vicArabalarUpa lakSmI; ina sabakA binA vicAre ur3AUkI taraha kaise kharca kara sakatA hai ? isase mai una viSayoMkA bhI gaharA paiThakara vicAra karane lagA ki jinheM duniyA bilakula mAmUlI samajha rahI thii| sacamuca hI saccA jJAna bar3I bhArI jokhimadArI utpanna kara detA hai| pratyaka kArya karate samaya mujhe pUrva karmokA, vartamAna dezakAlakA aura AgAmI pariNAmakA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra karanekA abhyAsa par3a gyaa| yaha zarIra hI 'mai' nahIM hU~, yaha zarIra kevala mere akalekA hI zarIra nahIM hai, vartamAna hI kevala eka samaya nahIM hai, bhinna dikhanevAle jIvoMmeM aura mujhame nizcayase koI bheda nahIM hai; ina saba siddhAntoMke smaraNane mujhe bahuta hI mitavyayI, sAdhA aura sarala bananeke lie lAcAra kara diyA aura jaise bane taise dUsaroMkI utkrAnti unnati yA sukhake lie apanI sArI zaktiyoMkA vyaya karanekI aura tatpara kara diyaa| isase mere kuTumbake loga jo ki UparakI zreNIpara nahIM car3he the mujhase bahuta hI cir3ha gaye aura asantoSa pragaTa karane lge| isa taraha eka orase to kuTumbI jana, jAna pahacAnavAle, jAti virAdarIke ague aura dharmaguru mere viruddha khar3e ho gaye aura dUsarI orase jainatattvajJAnane merI A~khoMke sAmane jo vizAla jJAna aura jokhimadAriyA~ upasthita kI thIM unake mAre maiM hairAna parezAna hone lgaa| vAstavameM mujhe isI samaya yaha mAlUma huA ki jaina banane meM kitanA kaSTa uThAnA par3atA hai| - Upara vatalAI huI kaThinAiyoMmeMse una kaThinAiyoMko to zAyada saba hI mAna leMge jo kuTumba tathA samAjAdikI orase * sAmane AtI jo vAstavika jainI hai usakI STi dUsare logoMkI apekSA bahuta Age pahu~catI hai| usakI naitika paddhati vartamAnakA nahIM kintu bhaviSyatakA avalambana karatI hai| usake lie vartamAnakA mArga yatheSTa nahIM, kAraNa vaha Aja koI aisI vastuke prApta karanekA prayatna karatA hai ki jise duniyAke dUsare loga zAyada kala prApta kareM |-ek jaina Aja aise AcArake calAnekA prayatna karatA hai jo duniyAkI samajhameM kala utaregA aura jisakA agIkAra duniyAke lie parasoM zakya hogaa| jainake vicAra, dRSTivindu aura mArga jyoM jyoM adhikAdhika Age vaTate jAte hai tyA tyoM ve aura logoMke vicAroM, dRSTivinduoM aura mAgoMse bhinna hote jAte haiN| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM parantu isa bAtako zAyada hI koI svIkAra kare ki vizAla jJAna aura jokhimadAriyoMke gvayAlase bhI duHkha hotA hai| anlA to Thaharie, mai eka do dRSTAnta dekara isake samajhAnekA prayana karatA : 1-paramArtha yA paropakAra karanA acchA ?, isa AzayameM vyApArAdimeM rupayA kamAkara unheM logoMke upakArameM kharca karanA acchA hai yA isI Azayase jJAnameM gaharA praveza karake-'gupta ' banakarake duniyAko upadeza deneme laga jAnA aura usake ghanaghora andhakArapUrNa mArgameM thoDA bahuta prakAza DAlanA acchA hai ? arthAt ina do bAtoMmeMse kisake karanese jIvanakA vizeSa upayoga ho sakatA hai! 2-mere bAlaka aura mere vAlaghudi sahadharmA vure rAste jA rahe haiN| yadi unheM sIdhI tarahase sIdhA rAstA batalAyA jAtA hai to ye mAnate nahIM hai parantu yadi manameM dayAbhAva rakhake bAharase kucha DaoNTadapaTa kI jAtI hai to ve Darase sIdhe rAste para calane lagate haiM aura kucha samaya taka calate rahanese unako abhyAsa ho jAtA hai- vaha unake lie svAbhAvika ho jAtA hai| para ukta kRtrima DA~TadapaTa dikhalAnese kabhI kabhI merI Antarika zAntimeM bAdhA par3ane lagatI hai ? (yahA~ yaha mAna lenA cAhie ki kucha na karake kevala AtmasudhAraNAmeM hI saMtopa mAna kara baiTha rahanA jainajIvanase viruddha hai|) kaunasA rAstA adhika sugama hai isakA nahIM, kintu kaunasA rAstA adhika hitAvaha hai isake nirNaya karanekA kAma jyoM jyoM jJAna tava duniyAke vicAroM, dRSTiviMduoM, mAgoM, rIti ravAjoMse judA honA, duniyAke manuSyoMke kAnUna jAlase mukta honA, niyamoMke putaleke Age sira jhukAnese ikAra karanA yaha kyA koI duniyAkI dRSTimeM choTA moTA aparAdha hai ? aise logokA kaDIse kaDI sajA kaise denA cAhie isa kAmako duniyA acchI taraha jAnatI hai| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3hatA jAtA hai tyoM tyoM adhika kaSTadAyaka hotA jAtA hai / rAjA honese kitanI kaThinAiyoM jhelanA par3atI hai isakA anubhava eka bhikhArIko nahIM ho sakatA / arddhadagdha lebhAgU logoMko naI naI yojanAyeM gar3hanA bahuta sahaja mAlUma hotA hai; parantu vidvAnoMko nahIM / " jahA~ devatA paira rakhanemeM bhI Darate haiM vahA~ mUrkhaloga khUba dhUmadhAmase calate haiN|" pahale jaina ' kahalavAnese aprasanna, pIche thoDese jainatatvajJAnake prApta honese prasanna, phira 'jainajIvana ' vyatIta karanekA icchuka aura pIche 'jainajIvana ' se utpanna honevAlI bAharI aura bhItarI kaThinAiyoMse duHkhI; isa taraha maiM kramakramase aneka avasthAoMmeM pragati karane lgaa| isa pichalI avasthAkA maiMne abhI atikramaNa nahIM kiyA hai isalie isake pIchekI sthitiyokA svarUpa citrita karake batalAnA mere lie azakya hai| abhI maiM ' jainajIvana ' bitA rahA hU~ aura isa jIvanako adhikase adhika nirdoSa aura adhikase adhika sampUrNa banAneke lie adhikAdhika prayatna kara rahA huuN| yahA~ maiM yaha avazya kahUMgA ki jainajIvana aMgIkAra karaneke bAda mujhe jina kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3A hai ve anubhavase aisI mAlama huI haiM ki unnatikramakA Azaya samajha lene para ve asahya nahIM jAna par3atI haiM aura unase. virakti bhI nahIM hotI hai| . jo manuSya sugama yA sahaja jIvana vyatIta karatA hai, jisakI dRSTike Age kabhI bhayaMkara kaThinAiyoM aura bar3I bar3I vighnabAdhAyeM khar3I nahIM huI haiM, vaha manuSya vAstavameM dekhA jAya to IrSA karaneke yogya nahIM kintu dayA karaneke yogya hai| kyoMki inake vinA usakI utkrAnti nahIM ho sktii| bAlakoMko sIkhA huA pATha vola jAnema Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 koI kaThinAI nahIM par3atI; parantu naye aura kaThina pATha sIpanakA kaSTa bhoge vinA ve vidvAn nahIM ho skte| hama dekhate hai ki jo vidyArthI kaThora guruke pAsa par3hatA hai vaha bahuta pravINa hotA hai| guptajJAnake premiyoMko naI naI bhUmikAoMparase uttarNi honA cAhie, naye naye padacihna banAnA cAhie, navIna rAjyoMko jItanevAoM aura patA lagAnevAloMko jitanA sAhasa aura sahanazIlatA dhAraNa karanI par3atI hai usase bhI adhika sAhasa aura sahanazIlatA dhAraNa karanI caahie| kyoMki sthUla rAjyoMkA patA lagAnekI apekSA mUkSma bhavanoMke patA lagAne aura prApta karanekA kAma bahuta hI kaThina aura bahumUlya hai / kyA Apa samajhate haiM ki mahAvIra bhagavAn jaise mahAtmAoMko bhI yaha kAma sahaja mAlUma huA thA ? unakA tapa, unakA vihAra, unakA kAyosarga aura unakA parISahasahana ye saba bAte kyA sUcita karatI hai ! duHkha duHkhase hI dUra hotA hai| sonA mahaMgA hI milatA hai / kAyara, Darapoka, sukhiyA aura sirpha jJAnakI hI bAteM karanevAloMko sthUla athavA sUkSma rAjya prApta karanekA adhikAra nhiiN| __ jainadharma yaha koI jAtivizeSa nahIM, kintu eka jIvana hai| yaha koI korI philAsophI bhI nahIM hai kintu philAsophIkI nIvapara khar3A kiyA huA AdhyAtmika jIvana hai| isa jIvanako jisa taraha vaizya prApta kara sakate hai usI taraha brAhmaNa, kSatrI, bhaMgI, camAra, yUropiyana, jApAnI Adi bhI prApta kara sakate hai| vaizya-brAhmaNa-kSatrI-bhaMgI-camArayUropiyana-jApAnI Adi bhedoMkA jainajIvanameM jainadharmameM Astitva hii| nahIM hai| yaha vizvakI sarvasAdhAraNa sampatti hai, vizvake rahasyakI kujI hai aura samasta jIvoMko paraspara jor3anevAlI suvarNamaya sakala hai| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacamuca hI jainadharma yaha eka bahuta hI acchA Azrayasthala hai bahuta hI kIrtimaya Azrayasthala hai; parantu vaha sukhacaina aura mauja zaukako uttejita karanevAlA sthala nahIM hai| jainadharmameM agaNita jIvoMko zAnti milI hai; sacamuca hI usameM mahatI zAnti vidyamAna hai parantu Darapoka aura yuddhoMse DaranevAle loga jisa zAntikI khojameM rahate hai vaha zAnti jainadharma nahIM de sktaa| jainadharmameM agaNita jIvoMko prakAza milA hai| sacamuca hI usameM sampUrNa prakAza samAyA huA hai; parantu vaha aisA prakAza nahIM hai jo apane grAhakoMke lie mArga sAfa banA de| vaha aisA prakAza hai ki jo sAmane phailehue ghanaghora andhakArake ArapAra jAnekI zakti detA hai aura svIkRta mArgakI kaThinAiyoko spaSTa karake catalA detA hai| aura jainadharma aisA hai yaha bar3e bhArI saubhAgyakA viSaya hai| * - - aitihAsika lekhoMkA pricy| isa samaya bhAratavarSake prAcIna itihAsake anveSaNake lie zilAlekha ityAdi hI mukhya AdhAra hai isa bAta para sarva vidvAn sahamata hai| ye lekha kevala parvata-zilAoM para hI nahIM haiM, kintu anya kaI gpadArthopara bhI mile haiN| ye lekha (1) kina kina padArthopara haiM ? (2) kina bhASAoMmeM haiM ? (3) inameM kyA likhA hai aura (4) inakA itihAsameM itanA mAna kyoM hai ? ina praznoMke uttarako aitihAsika anvepaNakI varNamAlA kaheM to kucha atyukti na hogii| saMkSeppameM ina praznoMke uttara ye hai: - * jainahitecchumeM prakAzita gujarAtI lekhakA anuvaad| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 (1) padArtha / padArtha jina para ye lekha mile hai aneka prakArake hai lekina ye tIna vibhAgoMmeM vibhakta kiye jA sakate hai,--pApANa, dhAtu aura miTTI | sabase adhika aura mahattvapUrNa lekha pApANazilAoM para mile hai| __ pApANa-pASANake lekha adhikAza parvatoMkI zilAoM arthAt caTTAnoM para haiN| inameM mahArAjA azokake 14 lekha Adhika prasiddha hai| ye lekha giranAra ( jUnAgar3ha), kAlasI (deharAdUna), aura dhaulI (ur3IsA) ityAdi sthAnoMmeM hai| ina 14 TekhoMke atirikta mahArAjA azokake aura bhI bahutase lekha haiN| anya rAjAoMke lekha bhI bahuta haiM jinameMse mukhya mukhya kaoNgaDA aura bIjApurake jiloM meM aura maisUra rAjyameM haiN| inase aneka rAjAoMkI rAjyasabadhI bahutasI bAtoMkA patA calatA hai | jainazilAlekha bhI bahutase sthAnoMpara hai| maisUra rAjyAntargata zravaNavelagulameM cadragiri aura viMdhyagiri parvatoMpara jainiyoMke aneka mahatvasUcaka zilAlekha saskRta aura kanaDI bhApAoMmeM hai jinase jainaitihAsasaMbaMdhI bahutasI bAtoMkA patA lagatA hai| zatrujaya (pAlItAnA) tIrthapara zrIAdIzvarabhagavAnake maMdira para aura AvU aura giranArake. aneka maMdiroMmeM bhI kaI jaina zilAlekha hai| thoDe hI varSa hue uDIsA (kaliMga) meM bhI kaI lekha mile haiM jinase prakaTa hotA hai ki kaliMgAdhipati rAjA khAravela jainadharmAnuyAyI hI the| yadi ye zilAlekha na * ina lekhoMkA vistArapUrvaka vivaraNa 'jainasiddhAntabhAskarakI 1 aura 2-3 kiraNoM, 'aipIgrAphikA karnATikA' aura 'InskRpazansa aiTa zravaNavelagolA meM diyA hai| ina lekhoMke saMvadhameM bahutasI aitihAsika aura manojJa vAteM haiM paratu ve isa lekhakI sImAse bAhara haiM ataeva unakA ullekha yahA~ nahIM kiyA jaasktaa| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ milate to kauna jAnatA ki jainadharmakA pracAra kisI samaya uDIsAmeM bhI bahulatAse thA / * caTTAnoM ke atirikta kucha lekha zilpakAroM dvArA banAye hue staMbhoMpara milate hai| ye staMbha AkArameM gola haiM aura bahuta U~ce haiN| inameM mahArAjA azokake staMbha adhika prasiddha haiN| ye staMbha ilAhAbAda, dillI, jilA caMpArana (baMgAla) ityAdi sthAnoMmeM haiN| inake lekhoMse mahArAjA azokakI zAsana aura dharmasaMbadhI bahutasI bAtoMkA paricaya milatA hai| anya staMbha maisUra, bIjApUra, mAlavA Adi sthAnoMmeM haiN| bahutase lekha imAratoMpara bhI mile haiN| DAkTara phuhararako mathurAmeM kaMkAlI TIleke khode jAnepara bahutasI imArateM aura lekha mile| inase kaI jainamaMdiroM aura stoMkA paricaya milA hai| jinapara kaI atyaMta prAcIna jainadharmasaMbaMdhI lekha haiM / bauddhoMke bhI bahutase stUpa haiN| ye stUpa IMTa aura patthara donoMhIke bane hue hai| iname bhUpAla rAjyameM sAMcIke stUpa sabase adhika prasiddha hai| yahA~kA sabase bar3A stUpa 35 gaja lambe vyAsake vRttapara banA hai, aura 15 gaja U~cA hai| ye stUpa bahudhA ulaTe hue kaToreke AkArake bane hue haiN| ilAhAbAdake dakSiNameM barahutameM bhI eka vizAla stUpa hai| ina stUpoke bAharI bhAga aura phATakoMpara aneka lekha, citra aura mUrtiyA~ haiM jinase bahutase prAcIna rAjAoMkA patA lagA hai| ina stUpoMke bhItara bhI kucha kama aitihA * jaina zilAlekhoMkA vistRta vRttAta 'jainahitaiSI' ke zrAvaNa vIra sa0 2438 ke akameM yA 'jainazAsana 'ke vI0 sa0 2438 ke khAsa aka (pRSTha 129-132) meM dekho| ye lekha aba lakhanaUke ajAyabagharameM rakkhe hue haiN| - - Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sika sAmagrI nahIM hai| inake bhItara pattharake sadUka mile haiM jisameM bauddhoMke mRta zarIroMkI bhasma rakkhI jAtI thii| ina saMdUkoMke Upara bahutase lekha khude hue mile haiM jinase bauddhadharmake pracArake viSayameM bahutasI bAtoMkA paricaya milA hai| kahIM kahIM yaha lekha saM DhakanoMke bhItarakI ora kevala syAhIse hI likhe mile hai| abhI hAlameM takSazilA ( pajAba ) ke khode jAnepara jo anveSaNa hue hai ve DAkTara mArazalane 4 sitambara 1913 I0 ko zimalAmeM paMjAba aitihAsika sosAiTIko par3hakara sunAe the| takSazilAke TIloMmeM bahutase stUpa aura imArateM milI haiM jinase rAjA kaniSkake samayake sambadhame kucha navIna vAteM hAtha lagI haiN| ina imAratoMmeMse kaI sikke bhI mile haiM jinase bhAratavapake itihAsakI bahutasI bAtoMkA paricaya milA hai| musalamAnoMkI to aisI bahutasI imArateM AgarA, dehalI, sIkarI, vIjApura ityAdi sthAnomeM vidyamAna hai jinapara aitihAsika lekha haiN| bihAra prAMtake aMtargata gayA jilemeM bahutasI guphAyeM haiM jina para mahArAjA azokake lekha mile haiN| aisI guphAyeM aura bhI kaI sthAnoMme haiN| kahIM ina guphAoMmeM caityAlaya bhI bane haiN| jUnAgaDha aura uDIsAkI guphAoMmeM kaI jainalekha aura pratimAyeM milI haiM jo jainadharmake lie bar3e mahattvakI hai| vaidika, jaina aura bauddhadharmasaMvadhI pratimAoMpara saikaDoM hI lekha milate haiN| zravaNavelagulameM viMdhyagiri parvatapara zrIvAhabali svAmIkI eka vizAla mUrti haiM jisa para eka bahuta prAcIna zilAlekha hai| dhAtu-ava taka sonA, caoNdI, tAMbA, pItala, lohA ityAdi aneka dhAtuoMpara lekha mila cuke haiN| inameMse adhikAza lekha tAmrapatroMpara hai| ina patroMkI lambAI cauDAI 2 iMcase lekara 2 // phuTa taka pAI Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : gaI hai| kisI kisI patra para kevala eka ora lekha hai aura kisI kisI para dono ora / koI koI lekha aise bhI haiM jo kaI patroMmeM samApta hue haiN| jaba rAjA apanI prajAmese kisI puruSako grAma ityAdi dAna dete the to yaha bAta ina tAmrapatroMpara likha kara usa vyaktivizeSako de dI jAtI thI, ataeva yaha tAmrapatra adhikatara una logoMke yahA~ mile haiM jinake pUrvajoMko dAna diye gaye the| kahIM kahIM ye kheto aura dIvAroMmeM bhI gar3he hue mile haiM jo ki bahuta kAla vyatIta honepara apane adhikAriyoMke hAthase nikala gaye athavA kho gaye haiN| ina patroMpara dAnI rAjAoMkI chApeM aMkita haiN| ye chApeM alaga bhI milI haiN| * sone, cA~dIke patroM aura mudrAoMpara lekha bahudhA stUpoMmeM hI mile hai| pItalakI pratimAoMpara bahuta lekha mile haiN| sone, cA~dI, ityAdike sikke bhI bahuta mile haiM jinake lekha itihAsake lie atyaMta upayogI haiN| jilA dehalImeM maharaunI prAmameM eka lohekA staMbha hai / isakI U~cAI 9 gaja hai| isa para eka choTIsI kavitA aMkita hai jo mahArAjA caMdragupta dvitIyako samarpita hai| miTTI-bahudhA miTTIke ghaTa aura anya prakArake varatana jina para syAhIse likhe hue yA khude hue lekha hai, mile haiM / pazcimottara sarahaddI prAtameM mile hue kucha baratanoMke lekha yaha sUcita karate haiM ki ve bauddha sAdhuoko dAnameM arpaNa kiye gaye the| miTTIke bane hue aura agnime pakAye hue bahutase caurasa Tukar3e mile haiM jina para bauddhoMke lekha aura-citra aMkita haiN| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 IToM para bhI lekha mile haiN| ye lekha IMToMke sAtha sA~ce DhAle hue hai / ye bahudhA paMjAba aura saMyukta prAMtameM mile haiN| jilA gAjIpurameM bahutasI IMTeM milI haiM jina para rAjA kumAraguptake lekha haiN| kucha IToM para bauddhadharmasaMvadhI sUtra bhI likhe mile hai| 2 bhaapaa| ye lekha aneka bhASAoM aura lipiyoMmeM hai / adhikatara lekha saskRta prAkRta aura pAlI bhASAoMmeM haiM; anya bhASAoMmeM kanar3I, tailaga, malayAlama, marAThI ityAdi mukhya haiN| musalamAna bAdazAhoMke lekha phArasI aura arabI bhASAoMmeM hai| adhikAza lekha gadyameM hai, kucha padya tathA mizrita gadya aura padyameM bhI haiN| kaI prakArakI prAkRta bhApAoM aura pAlI bhASAke par3hane aura samajhanemeM pahale bar3I kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3A hai| kucha lekhoMke par3hanemeM to aneka vidvAnoMko varasoM taka sarator3a parizrama karanA par3A hai / kintu bar3e parizramake pathAt aba ina bhASAoMke koza aura vyAkaraNa bana gaye haiN| ataeva vartamAna aura AgAmI purAtattvAnvISayoMke lie baDI sugamatA ho gaI hai| ina lekhoM para saMvat bhI bhinna bhinna milate hai| kaliyuga, vikrama, mAlava, zaka, gupta, cedI, lakSmaNasena, nevADa ityAdi kaI savat hai| bahatase lekhoMmeM mAsa aura tithiyoM taka likhI hai| kaI lekhoMmeM savatake aMka to diye hai kintu yaha nahIM likhA ki ve kaunase saMvat hai| aise lekhoMke kAlanirNaya karane meM baDA kaSTa uThAnA par3atA hai| lekhoMke savatoMke viSayameM bhI vidvAnoMne kaI pustakeM likha DAlI hai jiname kAlanirNayameM bahuta sahAyatA milatI hai| (apUrNa) __ motIlAla jaina, AgarA / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 cAra lAkhake dAnase kaunasI saMsthA khulanI caahie| indaurake dAnavIra seTha hukumacandajIne abhI hAla jo cAra lAkha rupayA dAna karanekI ghoSaNA kI hai, usase kaunasI aura kaisI saMsthA kholI jAnI cAhie isa viSayameM sarva sAdhAraNase sammatiyA~ maoNgI gaI hai aura una saba sammatiyoMpara vicAra karanekA vizvAsa dilAyA gayA hai| merI samajhameM seThajIkI yaha udAratA usa udAratAse bhI bahuta bar3I hai jo unhoMne cAra lAkha rupayAkA mahAn dAna karanemeM prakaTa kii| hai| jaina samAjake lie isase adhika saubhAgyakA viSaya aura kyA ho sakatA hai ki usake ague aura dhanImAnI loga usakI sammatise usakA hita karaneke lie tatpara ho rahe hai| ___ maiM samAjakA eka alpajJa sevaka hU~, ataeva mai bhI isa viSayame. apane vicAra pragaTa kara denA ucita samajhatA huuN| AzA hai ki udArahRdaya seThajI inapara eka dRSTi DAlajAnekI kRpA krege| jahaoNtaka maiM jAnatA hU~ seThajI apane isa dravyase indaurameM hI saMsthA kholanA cAhate haiN| indaurase bAhara kisI dUsare sthAnameM saMsthA khola-- nekI unakI icchA nahIM hai / ataeva indaurakI paristhitiyoM suvidhAoM aura AvazyakatAoMkA khayAla rakhake mai isa viSayapara vicAra kruuNgaa| yahA~ maiM yaha kaha denemeM kucha hAni nahIM samajhatA ki bahutase sajjana jo isa rakamase eka 'jainakAleja' kholanekI sammati de rahe haiM vaha ThIka. nahIM hai| kAraNa eka to, eka kAlejake lie yaha rakama bahuta hI kama hai dUsare indaurameM do kAleja haiM unameM hI vidyArthiyoMkI saMkhyA yatheSTase bahuta kama hai| taba isa tIsare kAlejako yatheSTa vidyArthI milanA kaThina. hai| yadi vAharake jaina vidyArthiyoMke Akara rahanekI AzA kI jAya, Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 to vaha bhI ThIka nahIM hai| kyoMki una-prAntose yaha sthAna bahuta hI dUra hai jahA~ ki kAlejoMmeM par3hanevAle jaina vidyArthiyoMkI bahulatA hai / jaina kAlejake yogya sthAna dehalI hai, vahA~ cAhe jitane vidyArthI mila sakate haiM parantu seThajI apanI saMsthA indaurameM hI sthApita karanA cAhate haiN| tIsare jaina samAjameM abhItaka aise svArthatyAgI aura suyogya vakera yA kAma karanevAle nahIM dikhalAI dete jo eka acche kAlejako calA skeN| yadi indaurake seTha tilokacanda hAIskUlako hI hama loga acchI taraha calA sake aura use eka Adarza zikSA saMsthA banA sake to maiM Apako vizvAsa dilAtA hU~ ki ukta hAIskUla hI thoDe samayameM jaina kAlejakA rUpa dhAraNa kara legA, arthAt isa hAIskUlako hI jaina kAlejakA prArabha samajhanA caahie| udArahRdaya seTha kalyANamalajI isameM aura bhI kaI lAkha rupayA lagA denekI pavitra icchA rakhate haiN| aisI avasthAma ukta cAra lAkhakI rakamase hameM kAlejake sivA aura hI kisI Avazyaka saMsthAke khulanekI pratIkSA karanA caahie| jainasamAjameM abhI bIsoM upayogI saMsthAoMkI AvazyakatA hai jinameMse yahA~ maiM do cAra sasthAoMkA ullekha kiye detA hU~: 1jainazikSApacArakabhaNDAra-isa samaya eka aisI saMsthAkI bar3I bhArI jarUrata hai ki jisase cAhe jahA~ cAhe jisa prakArakI zikSA pAnevAle jaina vidyArthiyoMko mAsika vRttiyA~. eka muzta pAritoSaka yA sahAyatAyeM dI jA skeN| aise aneka sthAna haiM jahaoNpara jaina vidyArthI rahate haiM aura sarakArI yA gairasarakArI zikSAsasthAyeM bhI haiN| parantu dravyAbhAvase skUloMkI phIsa na de sakaneke kAraNa ve paDha nahIM sakate haiN| bahutase vidyArthI uccazreNIkI zikSA prApta karaneke lie dezake hI anya sthAnoMmeM yA videzoMmeM jAnA cAhate haiM parantu sahAyatAke binA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 nahIM jA sakate / bahutase sthAna aise hai jahA~ par3hanevAle vidyArthI to bahuta haiM parantu sthAnIya jainI apanI nirdhanatAke kAraNa vahA~ koI pAThazAlA sthApita nahIM kara sakate haiM, athavA thor3I bahuta bAharI sahAyatAkI AzA rakhate haiN| bahutasI pAThazAlAye aisI hai jahA~ paThanapAThanakA pravandha to acchA hai parantu vidyArthiyoMko skAlazipa dekara rakhanekI guMjAiza nahIM hai / isa bhaMDArase isa tarahake aneka vidyArthiyokA aura pAThazAlAoMko sahAyatA dI jA sakegI aura sAre dezake jainI isase lAbha uThA sakeMge / cAra lAkha rupayoMkA mAsika vyAja lagabhaga 1500) ke hogA / yadi pA~ca rupayA mahInAke hisAbase eka eka vidyArthIko sahAyatA dI jAyagI, to isa bhaMDArakI orase koI cAra sau paoNca sau lar3ake nirantara vidyA prApta karate rheNge| anya saMsthAoMke samAna prabandhAdikI jhaMjhaTeM bhI isameM bahuta kama hai; eka Aphisa aura do tIna karmacArI rakhanese hI isakA acchA prabandha ho sakatA hai| puNyake samAna yaza bhI isase bahuta hogaa| kucha vRttiyA~ aisI bhI isa bhaDArakI orase rakkhI jAveM jo deza bharake hAIskUloM, kAlejoM aura saMskRta pAThazAlAoMmeM par3hanevAle jaina ajaina vidyArthiyoMko saMsthAkI orase niyata kiye hue granthoMkI parIkSAmeM uttIrNa honepara dI jaaveN| aisA karanese saikaDo jaina aura ajaina vidyArthI jainasAhityase paricita hone lgeNge| isakA prabandha zikSAkhAteke adhikAriyoMse likhApar3hI karanepara acchI tarahase ho sakatA hai| - eka phaMDa isa saMsthAmeM isa tarahakA bhI kholA jAve jisase ucca zreNIkI vidyA prApta karanekI, icchA rakhanevAle kintu zikSA vyayakA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 prabandha na kara sakanevAle vidyArthiyoMko binA sUdake udhAra rupayA diyA jAve aura isa bAtakI likhA paDhI kara lI jAya ki jIvikAkI vyavasthA ho jAnepara ve dhIre dhIre apanA karja adA kara deNge| isase saikaDoM vidyArthiyoMke lie vidyAprAptikA mArga sugama ho jaaygaa| bambaImeM isa prakArakI eka sasthA bahuta dinoMse cala rahI hai| Ajataka usake dvArA saikaDoM vidyArthI apanI jJAnapipAsAko zAnta kara sake haiN| 2. audyogika vidyAlaya-deza dinapara dina daridra hotA jA rahA hai| loga binA udyogake mAre mAre phirate haiN| zikSitoMko audyogika zikSA nahIM milatI, isase ve nokarIke sivA aura koI bhI udyoga nahIM kara sakate hai aura naukariyA~ dezameM thor3I haiN| zikSA isa prakArakI dI jAtI hai ki zikSitoMse parizrama nahIM ho sakatA-zikSAgRhoMmeM ve sukumAra banA diye jAte haiN| isase eka aise vidyAlayakI bar3I bhArI jarUrata hai jisameM par3hanA likhanA sikhalAneke sAtha sAtha taraha tarahake udyoga sikhalAye jAveM aura mAnasika parizramake sAtha sAtha zArIrika zrama bhI vidyArthiyoMse liyA jaave| jainasamAjameM bhI udyogahInatA betaraha bar3ha rahI hai| dehAtoMmeM jAie, vahA~ Apako hajAroM jainI aise mileMge jo udyogake binA udarapoSaNa karaneke lie dUsaroMkA muMha tAkate haiN| isa vidyAlayase hajAroM nirudyogI sIkha jAveMge aura thoDe hI samayameM svAdhIna jIvikA prApta karanemeM samartha ho jaaveNge| yaha vidyAlaya amerikAke karmavIra DA0 TI. bukara vAziMgaTanake AdarzavidyAlayake DhaMgakA kholanA caahie| Ageke aMkameM vAziMgTanakA jIvanacarita diyA gayA hai usase unakI sasthAkA paricaya mila sakatA hai| isa vidyAlayameM aura saba prakArakI zikSAoMke sAtha sAtha dhArmika zikSAkA bhI acchA prabandha honA caahie| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki isa prakArakI saMsthAko calAnekI yogyatA rakhanevAle kahA~se Age ? jainiyoM meM sacamuca hI aise varkara milanA kaThina hai; parantu ajainoMmeM prayatna karane para bahutase loga mila sakate haiM aura ve bar3I saphalatAse aisI saMsthAoMko calA sakate haiN| eka audyogika sasthAke lie yaha Avazyaka bhI nahIM hai ki jainI hI kAryakarttA mileN| dharmazikSAkA prabandha jainiyoM ke dvArA ho hI jaaygaa| 3 sarasvatIsadana-isa saMsthAke cAra vibhAga kiye jaaveN| 1 lagabhaga eka lAkha rupayeke kharcase jainadharmake saMskRta, prAkRta, mAgadhI aura hindI bhASAke tamAma hastalikhita aura mudrita grantha saMgraha kiye jAveM aura unase eka advitIya jainapustakAlaya sthApita kiyA jaay| 50 hajAra rupaye kharca karake sarvasAdhAraNopayogI sava tarahake vizeSa karake saskRta, hindI aura a~garejIke grantha saMgraha kiye jAveM aura indaurameM jo eka acche sArvajanika pustakAlayakI kamI hai usakI pUrti kI jAya / 25 hajArakI pU~jIse eka acchA jainapresa kholA jAya aura 75 hajAra kI pU~jIse saMskRta hindI a~garejI Adi bhASAoMmeM jainagrantha chapavA chapavAkara lAgatake dAmoMpara, ardhamUlyameM athavA binA mUlya vitaraNa kiye jaaveN| aisA prayatna kiyA jAya jisase thor3e hI samayame pratyeka sthAnake mandirameM eka eka acchA pustakAlaya bana jAve / isI vibhAgase acche lekhakoMko pAritoSika Adi denekI bhI vyavasthA kI jAya / lagabhaga 50 hajArakI pUMjIse eka acche sAptAhika patrake aura eka uccazreNIke mAsika patrake nikAlanekI vyavasthA kI jAya / ye donoM patra isa DhaMgake nikAle jAveM ki jisase jaina aura ajaina saba hI lAbha uThA skeN| zeSa rakamase imArato aura karmacAriyoMkI vyavasthA kI jaay| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 saMskRtavidyAlaya-hamAre yahA~ saskRtakI kaI pAThazAlAyeM hai parantu dhanAbhAvase unakI avasthA jaisI cAhie vaisI santopajanaka nahIM hai| isalie abataka eka Adarza saMskRtavidyAlayakI AvazyakatA banI hI hai / yaha ThIka hai ki saMskRta bhASA aba koI jIvita bhASA nahIM hai / sasArakI sarvazreSTha bhASA honepara bhI usameM hamArI navIna jIvana samasyAoMke hala karanekI zakti nahIM hai to bhI hameM yaha na bhUla jAnA cAhie ki vaha hamAre pUrvajoMke yazorAzikI smRti hai aura hamArI prAcIna sabhyatAkI ujjvala nidarzana hai| aura dharmatattvoMkA marma samajhanA to usakI zaraNa liye vinA ava bhI eka tarahase bahuta kaThina hai / ataeva a~garejI aura hindIke vidyAlayoM ke samAna isa pavitra devavANIkI rakSAke lie saskRtavidyAlayakI bhI baDI bhArI AvazyakatA hai| cAra lAkhakI rakamase saMskRtavidyAlaya bahuta acchI tarahase cala sakatA hai / saMskRta vidyArthiyoM ke viSayameM akasara yaha zikAyata sunI jAtI hai ki ve paNDitAI karaneke sivA aura kisIke kAmake nahIM hote hai, parantu prayatna karanese yaha zikAyata dUra ho sakatI hai / saMskRtake sAtha sAtha unheM acchI hindI, kAma calAU a~garejI aura kisI eka udyogakI zikSA denekA bhI pravandha karanA caahie| aisA karanese ve jIvikAke lie cintita na rahege / zikSApaddhatikA jJAna bhI unheM acchI tarahase karA denA cAhie jisase yadi ve adhyApakI karanA cAhe to yogyatApUrvaka kara skeN| saMskRtake adhyApakoMkI AvazyakatA bhI hamAre yahA~ kama nahIM hai| * antameM maiM yaha nivedana kara denA bhI Avazyaka samajhA hU~ ki isa bar3I rakamase kevala eka hI acchI saMsthA sthApita karanA cAhie--- isakA ekase adhika judAjudA kAmoMmeM vaoNTanA una logoMke lie Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuta kaSTaprada hogA, jo isase bar3I bar3I AzAye kara rahe hai| kyoMki choTI choTI saMsthAoMke kholanevAle to bahutase hai-choTI sasthAyeM hai bhI aneka; parantu ekamuzta itanI bar3I rakama dekara eka vizAla saMsthA kholanevAle eka seThajI hI hai| unheM apanI isa vizeSatApara dhyAna rakhanA caahie| - kavivara banArasIdAsajI para eka bhramamUlaka aakssep| "sunI kaha dekhI kaheM, kalapita kaheM banAya / durArAdha ye jagatajana, ina sau kachu na vasAya // " -ardhkthaank| nATakasamayasAra, banArasIvilAsa Adi AdhyAtmika granthoMke karttA kavivara banArasIdAsajIse prAyaH sArA jainasamAja paricita hai| jainadharmake bhASAsAhityameM unakI jor3akA zAyada hI aura koI kavi huA ho / unakI racanA bahuta hI uccazreNIkI hai| ve kevala anuvAdaka, yA TIkAkAra nahIM the-kintu dharmake marmako samajhakara aura use apane ragameM raMgakara apena zabdoMmeM pragaTa karanevAle mahAtmA the| ve svayaM apanA 55 varSakA jIvanacarita (ardhakathAnaka ) likhakara bhApAsAhityameM eka apUrva kArya kara gaye hai aura batalA gaye haiM ki bhAratavAsI vidvAn bhI itihAsa aura jIvanacaritakA mahattva samajhate the aura unakA likhanA bhI jAnate the| unake anyoMkA jainadharmake tInoM sapradAyomeM ekasA Adara hai; saba hI unhe bhaktibhAvapUrvaka par3hakara AtmakalyANa karate haiN| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 unake isa Adara aura bhaktimAvako kSINa karaneke lie sahayogI jainazAsanane apane 24 disambarake aphameM eka lekha prakAzita kiyA hai aura usameM banArasIdAsajIko eka navIna matakA pravartaka aura ninhava ThaharAyA hai| hama isa lekhake dvArA yaha batalA denA cAhate hai ki banArasIdAsajI jaisA ki sahayogI samajhatA hai zuSka adhyAtmI ninhava yA kisI pAkhaNDamatake pravartaka nahIM the| banArasIdAsajIke samayameM zvetAmbara sampradAyake eka vidvAn ho gaye hai| unakA nAma thA zrImeghavijayajI upAdhyAya / upAnyAyajIne 'yuktiprabodha' nAmakA eka prAkRta nATaka aura usakI svopajasaskRta TIkA likhI hai| yaha nATaka banArasIdAsajIke matakA khaNDana karaneke lie likhA gayA thA jaisA ki nATakakI isa prArabhika gAvAse mAlUma hotA hai: paNamiya vIra jiNaMdaM dummayamayamayavimadaNamayaMdaM / vocchaM suyaNahiyatthaM vANArasIyassamayabheyaM // arthAt durmatarUpI mRgake nAza karaneke lie magendrake samAna mahAcIra bhagavAnako namaskAra karake, maiM sujanoMke hitArtha pAnArasIdAsake matakA bheda batalAtA huuN| ___ ukta nATakake abhI taka hameM darzana nahIM. hue parantu jainazAsanake kathanAnusAra usame likhA hai ki " vanArasIdAsa gareke rahanevAle zrImAlI vaizya the aura laghu kharataragacchake anuyAyI the| zvetAmbara sampradAyake mAne hue tattvoMpara unakI zraddhA thii| unakI dharmadRDhatA ruci aura zraddhA prazasanIya thii| samaya samayapara ve propadha upavAsAdi tapa aura upadhAna vagairaha kiyA karate the; sAmAyika pratikramaNa Adi nityaniyamoMkI bhI ve pAlanA karate the| isake sAtha hI ve sAdhu aura Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 gRhasthoMke AcAra vicAroMke bhI acche jJAtA the| yadyapi isa samaya unheM adhyAtmase atizaya prema thA, parantu vaha nAmamAtrakA adhyAtma nahIM sacA adhyAtma thaa| isake bAda darzanamohake udayase unake manama isa prakArakI bhAvanA huI ki 'sAdhu aura zrAvakoMke AcArameM aneka atIcAra lagate haiN| zAstroMmeM sAdhuoM aura zrAvakoMkA jaisA AcAra varNana kiyA gayA hai vaisA na sAdhu pAlate hai aura na zrAvaka usake anusAra calate haiN| arthAt Ajakala na to sAdhupanA hai aura na zrAvakapanA; aura jo vyakriyAyeM kI jAtI hai unase koI phala nikalanevAlA nhiiN| ataeva kevala adhyAtmame lIna honA hI sarvazreSTha hai|' jaba unake manameM isa prakArakA vizvAsa huA taba use unhoMne apane gurupara bhI prakaTa kara diyaa| guru mahArAjane bahuta hI acchI yuktiyA~ dekara samajhAyA ki vyavahArakI bar3I bhArI AvazyakatA hai| kevalIbhagavAn bhI vyavahArakA tyAga nahIM karate hai| digambarAcAryone bhI samayasAramUla tathA usakI TIkAmeM aura dUsare aneka granthoMme vyavahArakI puSTi kI hai| parantu darzanamohake udayase unheM koI bhI vAta na rucii| bAda unhoMne paM. rUpacaMda, caturbhuja, bhagavatIdAsa, ku~varapAla aura dharmadAsake sAtha milakara zvetAmbara digambarakA khicaDArUpa eka judA mata calAyA aura hindImeM jo samayasAranATaka banAyA usameM bhI mUla samayasArake atirikta bahutasI naI bAteM dhuser3a . dii| zvetAmbarasampradAya chor3ake jaba ve digambarasampradAyame gaye taba vahA~ bhI unheM gurukI pIchI kamaNDalupara zaMkA huI aura ve digambara purANoMko apramANika mAnane lage | vanArasIdAsajIne apanA mata vi0 1680 me pragaTa kiyaa|" yuktiprabodhameM yaha bhI likhA hai ki "jaba banArasIdAsajIkI mRtyu ho gaI, taba unhoMne apanI gAdIpara ku~varapAlako baiThAyA kyoMki unake Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI santAna nahIM thii| unake pachikI paramparA unheM garuke tulya ginatI thI aura unakI paramparAke mAnanevAle samaya samayapara 'zvetAmbara, digambara sampradAyameM aisA kahA hai, isa prakAra na kahakara yaha kahate the ki 'gurumahArAjane aisA kahA hai" sahayogI jainazAsanaka ukta AkSepakA sArA dAromadAra isI yuktiprabodha nATaka para hai / nATakake ukta kathanapara vizvAsa karake hI usane banArasIdAsajIpara kaI ilajAma lagA DAle hai, paDhane yA vicAranekA usane kaSTa nahIM uThAyA / yadi vaha aisA karatA to eka mahAtmAkI kIrtiko kalaGkita karanekA aparAdha usase na hotaa| yuktiprabodhake kartAkA pahalA AkSepa yaha hai ki banArasIdAsajI kevala adhyAtmameM lIna ho gaye the aura dravya kriyAoko unhoMne kaSTakriyAyeM samajhakara choDa dI thiiN| arthAt vyavahArako choDakara ve kevala / nizcayAvalambI hogaye the aura isa taraha nizcaya aura vyavahAra donoNkii| sAdhanA karanevAle jainadharmako unhoMne kevala nizcayasAdhaka banAnekA prayatna kiyA thaa| itanA hI nahIM, unhoMne apanA eka nayA hI mata pracalita kiyA thaa| parantu banArasIdAsajIke grathoMse isa bAtakA pramANa, nahIM miltaa| yadyapi adhyAtma yA nizcayakI ora unakA adhika jhukAva mAlUma hotA hai parantu vyavahArako bhI unhoMne choDa na diyA thA; unake granthoMmeM vIsoM sthala aise hai jinameM vyavahArakI puSTi milatI hai| yathAH jo vina jJAna kriyA avagAhai, jo vina kriyA mokSapada caahai| jo bina mokSa kahai maiM sukhiyA, so ajAna mUr3hanameM mukhiyaa|| -naattksmysaar| isameM jo binA kriyAke mokSa cAhatA hai use mUrkha batalAkara kyA banArasIdAsajIne yaha spaSTa siddha nahIM kara diyA ki maiM kriyA yA vyava Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArako Avazyaka samajhatA hU~? nIce likhe padyoMse bhI mAlUma hotA hai ki ve vyavahArake ucchedaka nahIM the: jAkI bhagati prabhAvasoM, kInoM grantha nivAhi / jina pratimA jina sArikhI, namai banArasi tAhi // 73 // jaulI gyAnako udota tauloM nahiM baMdha hota, ___ varatai mithyAta taba nAnAbaMdha hohi hai| aisau bheda sunikai lagyau tU viSaya bhoganiso, joganisauM udimakI rItite vichohi hai| suni bhaiyA saMta tU kahai maiM samakitavaMta, __ yaha to pakaMta paramesarakI dohi hai| vipayasauM vimukha hohi anubhavadasA arohi, __ mokhasukha Tohi tohi aisI mati sohi hai // 5-16 baMdha car3hAveM aMdha hai, te AlasI ajAna / mukati hetu karanI kareM, te nara udyamavAna // vivahAra diSTisauM vilaukati caMdhyau sau dasai, nihacai nihArata na bAMdhyo ina phina hii| eka paccha vaMdhyau eka pacchaso avaMdha sadA, doU paccha apane anAdi ghare ina hI // koU kahai samala vimalarUpa kaha koU, cidAnaMda taisoI vakhAnyau jaisI jina hii| caMdhyau mAnai khulyau mAna duhUM naiko bheda jAne, soI gyAnavaMta jIva tatva pAyau tina hI // 4-24 isake sivAya banArasIvilAsa aura nATakasamayasAra ina donoM hI granthoMmeM jinapUjA, pratimApUjA, vAIsa abhakSya, gyAraha pratimA, tapa, dAna, naudhAbhAkti, AdikA sundara varNana hai aura ye saba viSaya vyavahAra Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 meM hI garbhita hai| jo kevala nizcayakA poyaka hai vaha ina viSayoMkA varNana nahIM kara sktaa| banArasIdAjIne koI navIna mata calAyA thA, unake pranyAse isakA koI pramANa nahIM miltaa| yuktiprabodhake karttAko choDakara aura koI isa bAtakA kahanevAlA nahIM hai | AgaremeM vanArasIdAsajIke pIche digambarasampradAyake aneka granthakartA hue hai jinhoMne unakA nAma baDe Adarase liyA hai| yadi unakA koI navIna mata hotA aura usakI paramparA kaeNvarapAla Adise calI hotI, to yaha kabhI sabhava na thA ki dUsare pranthakartA jo ki apane sampradAyake kaTTara zraddhAlu the, vanAsIdAsajIkI prazasA karate / banArasIdAsajIke anyokA pracAra bhI AdhikatAse na hotaa| unakA nATakasamayasAra to aisA apUrva pranya hai ki use jainoMke tInoM sampradAya hI nahIM ajaina loga bhI paDhakara apanA kalyANa karate haiN| dUsarA AkSepa yaha hai ki 'banArasIdAsa na to digambarI ye aura na zvetAmbarI-unhone donoMkA eka khicaDA banAyA thaa| yaha ThIka hai ki vanArasIdAsa zrImAla vaizya ye, zvetAmbara sampradAyameM unakA janma huA thA aura kharataragacchIya yati bhAnucandra unake guru ye; parantu pIche digambara sampradAyake hI anuyAyI ho gaye the aisA unakI racanAse spaSTa mAlUma hotA hai| sAdhuvandanA nAmaka kavitAme unhoMne muniyoMke ahAIsa mUla guNoMkA varNana kiyA hai aura usame munike lie vastroMkA tyAga karanA yA digambara rahanA Avazyaka batalAyA hai / isake sivA uttama kulake zrAvakake yahA~ bhojana karanA ucita batalAyA hai| ye donoM bAteM zvetAmbara sampradAyase viruddha haiM lokalAjavigalita bhayahIna, viSayavAsanArahita adIna / - nagana digambara mudrAdhAra, so munirAja jagata sukhakAra // 28 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 - uttamakula zrAvaka saMcAra, tAsu geha prAsuka aahaar| bhujai doSa chiyAlisa TAla, so muni baMdI surata sa~bhAla // 11 eka jagaha vastrasahita pratimAkA niSedha karate hue likhA hai: paTabhUSana pahare rahai pratimA jo koii| so gRhastha mAyAmayI, munirAja na hoI // 2 jAke tiya saMgata nahIM, nahiM vasana na bhUSana / so chavi hai saravagyakI, nirmala nirdUpana // 3 -banArasIvilAsa, pRSTha 234 aura bhI, nATakasamayasArameM aThAraha dopoMkA varNana karate hue kevalIko bhUkhapyAsarahita batalAyA hai, makkhanako abhakSya batalAyA hai aura sthavirakalpa jinakalpake varNanameM likhA hai- 'thavirakalapI jinakalapI dubidha muni, doU banavAsI doU nagana rahata hai|" ye saba bAteM zvetAmbara mAnatAse viruddha haiN| kisI naye yA mizrita matake sthApita karaneko ce burA samajhate the, aise puruSako unhoMne svayaM hI viparIta mithyAdRSTi kahA hai: graMtha ukata patha uthapi jo, thApai kumata sukiiy| sujasa heta gurutA gahai, so viparItI jIya // -samayasAra / tIsarA AkSepa yaha hai ki unhoMne digambara purANoMkI mAnatA chor3a dI thii| parantu yuktiprabodhake lekhako chor3akara isakA bhI koI pramANa nahIM hai| viruddha isake do cAra racanAoMse yahI siddha hotA hai ki ve purANoko mAnate the / vanArasIvilAsameM 'presaTha zalAkA purupoMkI nAmAvalI,' 'navasenA vidhAna,' vedanirNaya paMcAsikA, Adi kavitAyeM purANoMke anusAra hI likhI gaI haiN| eka kavitAme jugaliyoke dharmakA bhI varNana kiyA gayA hai| paruSako unhoMne svabhAva jo, thApai kumata jAya / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 cauthA AkSepa yaha hai ki unhoMne hindI meM nATakasamayasAra banAyA aura usameM mUla samayasArake atirikta bahutasI bAteM ghuser3a dii| isase yuktiprabodhake kartAkA yadi yaha Azaya ho ki unhoMne mUlasamayasArake abhi. prAyoMse viruddha bAteM apane bhApAsamayasArameM milA dI, to isake lie koI pramANa nhiiN| jina logoMne isa andhakA aura AtmakhyAti TIkAkA svAdhyAya kiyA hai ve muktakaNThase isa vAtako svIkAra kareMge ki banArasIdAsajIko mUla graMthakartAke aura saskRtaTIphAphe bhAvoMkI rakSA karanemeM aura unake abhiprAyoMko spaSTa karane meM bhApATIkAmAke jitane racayitA hue hai una sabase adhika saphalatA prApta huI hai| aura yadi navIna vAteM ghuser3a denekA yaha matalaba ho ki unhoMne mUlamanyakA zabdazaH anuvAda nahIM kiyA hai, vahutasI bAte apanI orase kahIM hai to isameM vanArasIdAsajIkI nindA nahIM ulaTI prazaMsA hai| sabA TIkAkAra yA bhASAntarakAra vahI hai jo mUla anyake vicAroMko AtmasAta karake unheM apane zabdoMmeM apane Dhagase eka nirAle hI rUpameM prakAzita karena ki vibhaktyartha yA zabdArtha mAtra likhakara chuTTI pAlesamayasArake antima bhAgameM mUla prAkRta granthase do tIna bAteM adhika haiM aura unakA ullekha bhASAmeM spaSTa zabdoMme kara diyA gayA hai-eka to amRtacandrasUrine apanI TIkAmeM jo syAdvAdakA svarUpa aura sAdhakasAdhyadvAra nAmake do adhyAya adhika likhe haiM aura jinakI mUlagranthako samajhaneke lie bahuta hI AvazyakatA hai, dUsare guNasthAnoMkA svarUpa / isake lie banArasIdAsajI kahate hai:-- parama tatva paracai isamAhIM, gunathAnakakI racanA naahiiN| yAmai gunathAnaka rasa Avai, to giraMtha ati zobhA prvai|| arthAt guNasthAnokA svarUpa isa granthake lie zobhAvarddhaka hogA aisA samajhakara unhoMne isakA likhanA Avazyaka samajhA / ataH Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 yaha AkSepa vyartha hai ki "samayasArameM bahutasI naI bAteM dhuser3a dI gaI isa taraha jitane AkSepa banArasIdAsajI para kiye gaye haiM, una sabakA nirAkaraNa ho jAtA hai / ava prazna yaha hai ki upAdhyAya meghavijayajIne apane anyameM unapara AkSepa kyoM kiye? kyA ve sarvathA nirmUla haiM ? nahIM, banArasIdAsajIkI eka samaya aisI avasthA avazya hI ho gaI thI-ve vyavahArako sarvathA hI choDakara kevala adhyAtmako pakar3a baiThe the / isakA ullekha unhoMne apane ardhakathAnaka nAmaka jIvanacaritameM svayaM hI kiyA hai / vi0 saM0 1680 ke lagabhaga jaba unhone arthamallajI nAmaka adhyAtmapremI sajjanake kahanese nATakasamayasArakA adhyayana kiyA taba ve bAhya kriyAoMse bilakula hI hAtha dho baitthe| unake candrabhAna, thAnamala aura udayakarana nAmaka mitroMkI bhI yahI dazA huI / aura to kyA bhagavAnako car3hAyA huA khAnemeM bhI inhoMne koI dopa na smjhaa| Apako ye munirAja bhI banA lete "nagana hohiM cAroM jane, phirahi koTharI mAhiM / kahahiM bhaye munirAja hama, kachU parigraha naahiN|" unakI isa avasthAko dekhakaraH-- "kahahiM loga zrAvaka aru jatI, vAnArasI khosarAmatI!" apanI isa avasthAkA unhoMne ina zabdoMmeM parihAsa kiyA hai: "karanIko rasa miTa gayo, bhayo na AtamasvAda / bhaI vanArasIkI dasA, jathA U~Tako pAda // " unakI yaha dazA vi0 saM0 1680 se 1692 taka rhii| mAlUma hotA hai ki upAdhyAyajIne isI samaya apane granthakI racanA kI hogI Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 aura jaisA ki banArasIdAsajIne svayaM likhA hai ki usa samaya zrAvaka aura yati loga mujhe 'khosarA-matI' kahate the unheM eka navIna matakA pravartaka likha diyA hogA / parantu kavivarakI Age yaha dazA nahIM rahIM thii| vi0 sa0 1692 me pa0 rUpacandajIkA AgaremeM Agamana huA / unhoMne inhe adhyAtmake ekAnta rogameM grasita dekhakara gommaTasArarUpa auSadhi denA prAraMbha kara diyA / taba guNasthAnoMke anusAra jJAna aura kriyAkA vidhAna sunate hI vanArasIdAsajIke hRdayake paTa khula gaye / ve kahate haiM:tava vanArasI aurahi bhayau, syAdavAdaparaNati prnnyo| suni suni rUpacaMdake vaina, vAnArasI bhayo didajaina // hirademaiM kachu kAlimA, hutI saradahana cIca / sou miTI samatA bhaI, rahI na U~ca na nIca // isase spaSTa hai ki jisa avasthAkA varNana upAdhyAyajIne kiyA hai vaha * savat 1680 se lekara 1692 takakI hai-parantu Age vanArasIdAsajI dRDhazraddhAnI jaina bana gaye the| __ isa vIcameM kavivarane vahutasI padyaracanA kI thii| usakA sagraha bhI vanArasIvilAsameM kiyA gayA hai| yadyapi ukta racanA usa samaya kI hai jaba ve kevala nizcayAvalavI ye to bhI usameM koI doSa nahIM hai| jIvanacaritameM usake viSayameM kahA hai: solaha sau vAnavai lauM, kiyo niyatarasapAna / pai kevIsurI sava bhaI, syAdavAda prmaan|| isase yaha acchI taraha siddha ho jAtA hai ki vanArasIdAsajIkI racanA sarvathA nirdoSa aura kalyANakAriNI hai; usase jainadharmako yA * upAdhyAyajIne vanArasIdAsajIke matakI utpattikA samaya bhI yahI 1680 batalAyA hai| 1niyatarasa-nizcayanaya / 2 kvitaa| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 jainasamAjako kisI prakArakI hAni pahu~canekI saMbhAvanA nhiiN| aura nATakasamayasArakI racanA to unhone ukta avasthAse uttIrNa ho jAneke bAda savat 1693 me kI hai| isase usake viSayame kisI prakArakI zaMkA hI nahIM ho sktii| yuktiprabodhakI racanA kisa samaya huI, yaha hameM abhItaka mAlUma nahIM hai| yadi upAdhyAya meghavijayajIne use satyakI bhittipara banAyA hai to vaha saMvat 1692 ke pahale pahalekA banA huA honA caahie| parantu jainazAsanake kathanAnusAra yadi usameM vanArasIdAsajIkI mRtyukA aura kaeNvarapAlajIke dvArA unakI paramparA calanekA bhI jikara hai to kahanA hogA ki yA to svayaM upAdhyAyajIne kisI dveSake vaza, unake nirdoSa satyamArgAnuyAyI ho jAnepara bhI, unapara dopAropa kiyA hai aura yaha sabhava bhI hai kyoMki banArasIdAsajI antameM digambara sampradAyake anuyAyI ho gaye the aura upAdhyAyajI svayaM khetAmbara the, yA yuktiprabodha vanA to hogA usI 1680 se 1692 takake vIcame, jaba banArasIdAsajI ekAntanizcayAvalambI the parantu pIche anAvazyaka ho jAne para bhI usako Avazyaka banAye rakhaneke khayAlase unhoMne svaya yA unake kisI ziSyane ukta paramparA calanekI bAta likha dI hogii| isa vAtakA nirNaya yuktipravodhake dekhanese ho sakatA hai| kucha bhI ho, para banArasIdAsajIkI racanA aura unakI AtmakahAnI ( jIvanacarita) isa vAtako acchI taraha spaSTa kara detI hai ki ve kisI naye matake pravartaka, ninhava yA pAkhaNDI nahIM the| AzA hai ki jainazAsanake sampAdaka mahAzaya isa lekhapara vicAra kareMge aura eka mahAtmApara unhone jo AkSepa kiye hai unako dUra karanekI udAratA dikhlaavege| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 vividha prsngg| 1 indaurakA utsv| indaurakA utsava Anandake sAtha samApta ho gyaa| isameM sandeha nahIM ki yadi isake sAtha hI 'jainahAIskUla ke kholanekA bhI samArambha hotA to utsavakA raga kucha aura hI ho jAtA, parantu skUla na khula sakA, isase logoMkA utsAha kucha mandasA rahA-to bhI utsava khAsA huA aura acchI saphalatAka sAya huaa| upadeza aura vyAkhyAnoMkI, zAstracarcA aura unnatiparvAkI, sabhAoM aura prastAvoMkI kaI dina taka acchI cahala pahala rhii|maalvaa prAntika sabhAkI tA0 2 aura 3 aprailako do vaiThakeM huii| unameM do bAteM mahattvakI huI-eka to sabhApati seTha hIrAcanda nemIcandakA vicArapUrNa vyAkhyAna aura dUsarI, sabhAke sthAyI phaNDake lie lagabhaga sAta hajAra rupayoMkA candA / eka dina morenAkI jainasiddhAntapAThazAlAke sthAyI phaNDa kholanekA vicAra kiyA gyaa| eka lAkha rupayekI AvazyakatA samajhI gii| sthAyI phaNDake lie eka TrasTakameTI cunI gaI aura vandA ekatra karaneke lie eka 'DepyuTezana pArTI banAI gaI / dAnavIra seTha hukamacandajIne DepyuTezanake sAtha ghUmanekI baDI prasannatAse svIkAratA dI aura java sabhAke sammukha candakI apIla kI gaI taba Apane pAThazAlAko baDe hI utsAhase 10000 rupayA dekara usake sthAyI phaNDakI nIva DAla dii| lagabhaga DeDa hajAra rupayeke aura bhI candA huaa| garaja yaha ki aba siddhAntapAThazAlAke sthAyI honemeM koI sandeha nahIM rahA / DepyuTezana pArTIkA daurA bahuta jaldI zurU hogaa| isa utsavameM do kArya aura bhI baDe mahattvake hue -eka to rAyavahAdura seTha kalyANamajIne indaura meM eka kanyApAThazAlA kholaneka lie 25000 ru0 denA svIkAra kiyA aura tA0 6 aprailako usakA prArabhika mUhurta bhI kara diyA aura dUsarA indaura meM eka 'udAsInAzrama' kholanekA nizcaya kiyA gyaa| isake lie dAnavIra seTha hukamacandajIne 10000 ru. (AzramakI imAratake lie) rAyavahAdura seTha kalyANamalajIne 10000 ru. aura aNyAnya dharmAtmAoMne lagabhaga 5000 ru. kA aura bhI candA denA svIkAra kiyaa| isa taraha isa utsavameM saba milA kara lagabhaga 70 hajAra rupayoMkA dAna huaa| isameM sandeha nahIM ki isa samaya indaurakI dhanikamaNDalIkI udAratAkA srota khUva hI Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 vegase vaha rahA hai| bhagavAnase prArthanA hai ki yaha vega bahuta samaya taka jArI rahe aura isase sArA jainasamAja harAbharA susnigdha saphala hotA rhe| 2 indaurakI ullekha yogya ghttnaayeN| indaurake isa utsavameM kucha' ghaTanAyeM aisI huI haiM jinakA ullekha karanA hama bahuta hI Avazyaka samajhate haiM aura unase hama bahuta kucha lAbha uThAnekI AzA rakhate hai / tA0 1 aprailakI rAtako zrIyukta zItalaprasAdajI brahmacArIkA eka prabhAvazAlI vyAkhyAna huA / usameM Apane jainadharma aura jainasamAjakI unnatike upAya batalAte hue kahA ki " vartamAna jainasamAja aneka jAtiyoMse banA huA hai aura unameM prAya. aisI hI jAtiyA~ adhika hai jinakI janasaMkhyA bahuta hI thoDI hai / ina saba jAtiyoMmeM paraspara vivAhasambandha nahIM hotA hai aura isase baDI bhArI hAni yaha ho rahI hai ki hamArI saMkhyA dina para dina ghaTatI jA rahI hai| prAcIna samayameM isa prakArakA bandhana nahIM thaa| hamAre granthoMmeM aneka jAtiyoMke paraspara vivAha honeke bahutase pramANa milate hai| isa lie yadi aba bhI hamArI jAtiyoM meM paraspara vivAha hone lage to kucha hAni nahIM hai|" yaha prastAva brahmacArIjIne bahuta hI namratAse peza kiyA thA aura prArabhameM yaha bhI kaha diyA thA ki pratyeka manuSyako apane vicAra pragaTa karanekA adhikAra hai, isa lie maiM apane vicAra Apa logoM para prakaTa kara denA cAhatA huuN| maiM yaha nahIM kahatA ki ise mAna hI leveM,mAnane na mAnaneke lie Apa svatatra hai, para isa prastAva para Apa vicAra avazya hI kreN| isake bAda paM0 darayAvasiMhajI sodhiyAne ukta prastAvakA zAntike sAtha virodha kiyA aura batalAyA ki isakI AvazyakatA nahIM hai / isa taraha yaha viSaya yahA~hI samApta ho cukA thaa| parantu kucha mahAzaya isase bahuta hI kSubdha hue aura sabhAvisarjita ho jAnepara sabhAsthAnameM hI unhoMne gAlAgAli zurU karake eka tarahakA hullaDa macA diyaa| isake bAda dUsare dina eka mahAtmAne sabhAmeM khaDe hokara brahmacArIjIke kathanakA logoMko manamAnA U~TapaTA~ga artha samajhAkara unakI zAnake khilApha bahutasI vAteM khiiN| cAhie yaha thA ki isapara brahmacArIjIko bhI volanekA maukA diyA jAtA, parantu ve kahate kahate roka diye gaye aura isa taraha na kevala unake vicAroMke gale para churI calAI gaI, kintu unakA apamAna bhI kiyA gyaa| isI tarahakI eka ghaTanA aura bhI tA03 kI rAtako huii| ku~vara di. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 gvijayasiMhajIkA vyArakhyAna ho rahA thA / unhoMne kahA ki jainiyoMkI janasakhyA ghaTa rahI hai| aura yaha niyama hai ki jaba kisI cIjakA sarca to jArI rahatA hai para AmadanIkI koI sUrata nahIM hotI tava usakA eka na eka dina zepa ho hI jAtA hai| isa lie hameM cAhie ki ajainoMko jaina vanAkara apanI sakhyAko kSINa honese rokeM / vasa, itanA sunate hI vahutase loga bhaDaka uThe ora hullaDa macAneke lie khaDe ho gye| yaha dekhakara seTha hukumacandajI saDe hogaye aura unhoMne bahuta kucha samajhA bujhAkara baDI muzkilase unheM zAta kiyaa| seThajIne kahA ki " isameM bhaDakanekI koI vAta nahIM hai| pratyeka jAtikA manuSya jainadharma dhAraNa kara sakatA hai| yaha ApakA sAmAjika yA jAtIya prazna nahIM hai-ye yaha nahIM kahate ki jo loga jainadharma dhAraNa karaleM unake sAtha tuma roTI veTI vyavahAra bhI jArI kara do / phira itanI uchala kUda macAnekI kyA AvazyakatA hai| ityAdi / " ina do ghaTanAoMse hamAre zikSita bhAIyoMko jAnanA cAhie ki hamAre samAjameM vicArasahiSNutAkI kitanI kamI hai aura jaba taka logoMmeM itanA bhI dhairya nahIM hai-ve dUsaroMkI vAtAko suna bhI nahIM sakate hai tabataka samAjameM kisIbhI sudhArako Azraya milanekI AzA kaise kI jA sakatI hai| isa vipayameM mAlavA Adi prAnta to bahuta hI vaDhe caDhe haiM-unakI ruDhiyoM yA saskAroMke viruddha eka zabda bhI yadi koI kaha de to unake mijAjakI garmIkA pArA 105 DigrIpara jA phuNce| isakA kAraNa unakI ghora ajJAnatA hai| java unake kAnoMtaka kabhI aise zabda gaye hI nahIM, apanI sakIrNa paridhike vAhara bhI kucha hai yaha java unheM mAlama hI nahIM, tava aisA honA svAbhAvika hI hai| isa lie sabase pahale hamArA yaha kartavya honA cAhie ki sarva sAdhAraNameM vicArasahiSNutA utpanna kreN| isake lie kucha naye vicAroMke parantu zAnta dUradarzI aura sadAcArI upadezaka niyata kiye jAveM Arai ve jagaha jagaha ghUmakara vicArasahiSNutAke siddhAnta samajhAveM, naye vicAroMko uttamatAke sAtha logoMke kAnoMtaka pahu~cAveM, deza aura samAjakI vartamAna paristhitiyoMkA jJAna karAveM / sudhArasambandhI kucha TrekTa chapAkara jagaha jagaha vitaraNa kiye jAveM aura samAcArapatroMmeM sudhArasambandhI lerA khUba svAdhInatAke sAtha liye jaaveN| yadi vartamAna samAcArapatroMse kAma na cale-ve yadi apanI dabU duragI aura girI huI pAlisIko choDanA pasanda na kareM to eka do vilakula svAdhIna aura zAnadAra patra nikAlanekA prayatna kiyA jaay| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha hameM yAda rakhanA cAhie ki jabataka hamArA naye utthAnakA sadezA logoMke kAnoMtaka isa jorase na pahu~cegA ki unakI jhilliyA~ phaTane lageM aura ve sunate sunate Uba jAve, tavataka unameM vicArasahiSNutA nahIM A sakatI-unheM sunanekA abhyAsa nahIM ho sakatA aura tava taka koI bhI naye sudhArake honekI AzA nahIM kI jA sktii| isa khayAlase ki java ye samajhane lageMge taba hama kucha sunAvage hameM saikaDaoN varSa taka bhI sunAnekA avasara nahIM milegaa| saphalatA kI kujI yahI hai ki hama udyoga karate raheM-kartavya karate raheM aura vinavAdhAoMkI aura bhrUkSepa bhI na kreN| 3 jaina hAIskUla kyoM na khulA? pAThakoMko mAlUma hai ki jayapuranivAsI paM0 arjunalAlajI seThI bI e ko hAIskUlakI pravandhakAriNI kameTIne isa lie cunakara indaura bulA liyA thA ki ve jaina hAIskUlake priMsipAla vanakara kArya kreN| seThIjI lagabhaga 10 varSase zikSApracAra samvandhI kArya kara rahe haiN| zikSApaddhati aura zikSAsasthAoMke viSayameM unhoMne bahuta ucca zreNIkA jJAna aura anubhava prApta kiyA hai| isa viSayameM ve jaina samAjameM advitIya haiN| dhArmika jJAna bhI unakA vahuta baDhA caDhA hai / ina vAtoMpara dhyAna denese kahanA par3atA hai ki pravandhakAriNI kameTIne unake cunanemeM bahuta baDI yogyatAkA paricaya diyA thA aura seMThIjIke dvArA usakA hAIskUla bhAratavarSakA eka Adarza hAIskUla bana jAtA, isameM jarA bhI sandeha nahIM hai| parantu 'yacetasApi na kRta tadihAbhyupaiti' jo kabhI socA bhI nahI thA vaha ho gayA, hamAre dubhAgyase seThIjIpara ekabhayakara vipatti Akara TUTa par3I jisase utsavake samaya hAIskUla khula na sakA aura yadi hamArA anumAna satya ho to jaina hAIskUla sadAke lie eka utsAhI svArthatyAgI sacAlakase vAcata ho gyaa| jahA~ taka hama jAnate haiM seThIjI Aja taka kabhI kisI rAjanaitika AndolanameM zAmila nahIM hue hai| ve zAntipriya aura rAjabhakta jainajAtike kevala eka dhArmika aura sAmAjika zikSaka the| unhoMne zikSApracArakA jo baDA bhArI bhAra uThA rakkhA thA usako chor3akara aura kisI kAmameM hAtha DAlaneke lie unake pAsa samaya bhI na thaa| parantu Aja kala dezakI dazA hI kucha aisI ho rahI hai ki rAjanItika mAmaloMse dUra rahanevAle loga bhI sukhakI nIMda nahIM sone pAte / yaha sunakara sArA jainasamAja dahala uThA ki tA0 8 mArcako seThIjI aura unake ziSya kRSNalAlajIko pulisa giriphtAra kara le gii| vIcameM java yaha sunA ki Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seThIjI aura unake ziSya dehalIse vApasa lAkara choDa diye gaye hai tava bahuta kucha santoSa huaa| parantu thoDe hI dina bAda tA. 23 ko jaba ve phira giriphtAra kara lie gaye aura sAtha hI zivanArAyaNa dvivedI, motIcanda zAha Adi unake tIna cAra vidyArthI bhI giriphtAra kiye gaye, tava hama lAgoke AzcayakA kucha ThikAnA nahIM rhaa| ava taka bhava loga havAlAtameM hI haiM parantu spaSTata yaha kisI para bhI prakaTa nahIM hai ki ye saba kyoM giriphtAra kiye gaye hai| kevala yahI sunA jAtA hai ki dehalIke rAjadrohasambadhI mAmalemeM sandehake kAraNa ye saba pakaDe gaye haiN| java taka yaha mAmalA adAlatameM na A jAve aura kucha khulAsA mAlUma na ho taba taka isa viSayameM hameM kucha likhanekA AdhekAra nhiiN| parantu yaha hama avazya kaheMge ki sarakArako bahuta soca samajhakara ye mAmale calAne cAhie / kahIM aisA na ho ki vyartha hI nirupadravI aura zAntipriya loga, satAye jAveM aura isakA logoMke cittapara kucha aura hI pariNAma ho| hameM vizvAsa hai ki jainaprajA jisa. vAstavameM rAjadroha kahate haiM usase kosoM dUra hai| 4 roganivAriNI rmnnii| .. perisa (phrAnsa ) ke patroM meM "kkI meDama laloja' nAmakI eka straka samvandhAmeM vaDI hI Azcaryajanaka vAteM prakAzita huI haiN| varthanameM jyAhI varaH kisI jhADapara apanA hAya rakhalI thI tyoMhI usake patte aura phUla khila uThatta the| isa samaya vaha cAhe jisa rogIko hAthase sparza karake yA vala dhaSTapAta karake nIroga kara sakatI hai| isa taraha roga dUra karate samaya usake hAthamese eka prakArakA pravAha nikalatA hai| yaha pravAha yadi phoTo leneke kAca para DAlA jAtA hai to usapara nunaharI yA gulAvI nizAna ho jAte haiN| java vaha dUsarokA dada dUra kara cukatI hai taba use thADI derake lie rada hone lagatA hai jo ki ApahA Apa ArAma ho jAtA hai / saikaDaoN mIlakI dUrI para rahanevAle rogIko bhI vaha apane ghara baiThe ArAma pahu~cA sakalI hai| vaha na to vijJApana prakAzita karAtA hai aura na mAna tathA dhanakI vaha icchA rakhatI hai| vaha bahuta hI dharmaparAyaNa hai| yaha eka AtmAkI adbhuta zaktigakA pratyakSa dRSTAnta hai| bhramasaMzodhana jainahitaipIke pichale akake 'granthaparIkSA' nAmaka lekhakA prUpha saMsthAnAsa nahIM dekhA gayA, isa lie usameM bahutasI azuddhiyA~ raha gaI hai| zlokAMka nambara aura zabdoMmeM bahuta pramAda huA hai| isakA hameM kheda hai| AzA hai ki pAThaka isake lie hameM kSamA kareMge aura lekhako vicArapUrvaka paDhanekI kRpA kreNge| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 . dAnamA: rai 64 1- citrazAlA sTIma presa, pUnA siTIkI anokhI pustke| .. citramayajagat-yaha apane DhagekA advitIya sacitra mAsikapatra hai|" ile sTreTeDha-laiMDana nyUja " ke Dhaga para bar3e sAijameM nikalatA hai| eka eka pRSTameM kaI kaI citra hote haiN|' citroM ke anusAra lekha bhI vividha viSayakai rahate haiN| sAla bharako 1 kApiyoM ko eka baghA lenese koI 400, 500 citroM kA manohara alavama zvana jAtA hU~ janavarI 1313 se isameM vizeSa unnati kI gaI hai| lagIna citra bhI. isameM rahate haiN| ArTapeparake saMskaraNako vArSika mUlya 55), DAvya sahita aura eka saMkhyAMkA mUlya ) AnA hai / sAdhAraNa kAgajaikA vA mU0, 3 // ) aura eka sayAkA 1)ii hai| rAjA ravidhIka prasiddha citra rojA 'sAhabake' citra saMsArabharameM nAma pA cuLe haiN| unhIM citroMko aba hamane sabake subhItake liye ArTa pepara, para pustakAkAra prakAzita kara diyA hai| isa pustakame 46 citramaya vivaraNa-'. ke haiN| rAjA sAhabakA sacitrA caritra bhI hai| TAiTala peja' eka prasiddha raMgIna , citrase suzobhita hai| mUlya hai sirpha citramaya jApAna-ghara caiThe jApAnako sair| isa pustakaimeM jomAnaka sRSTi-' saudaya rItiravAja, khAnapAna, nRtya, gAyanavAdana, vyavasAya dharmaviSayaka - aura rAjakIya, ityAdi viSayoMke 44 citra sakSipta vivaraNa sahita hai| pustaka avvala namvarake ArTa peparapara chapI hai| mUlya eka rupayA sacitra akSarabodha choTe se baccoM ko varNaparicaya karAnemeM yaha pustaka bahuta nAma pA cukI hai| akSaroM ke sAtha sAtha pratyeka akSarako batAnevAlI, usI akSarake AdivAlI vastukA raMgIna citra bhI diyA hai| pustakakA AkAra baDA', hai| jisase citra aura akSara sarva suzobhita dekha par3ate haiN| mUlya chaMha, aano|| varNamAlAkariMgIna tAza-tAMzoMke khela ke sAtha sAtha baccoMke varNaparicaya' karAne ke liye hamane tAza nikAle haiN| saba tAzoM meM akSaroM ke sAtha sAthai raMgIna. citra aura khelane ke cinheM bhI haiN| avazya dekhiye| phI seTa cAre Ane / sacitra akSaralipi-yaha pustaka bhI uparyukta sacitra akSarabodha, ke. DhagakI hai| isameM bArAkhaDI aura choTe choTe zabdabhI diye haiN| vastucitra pave, raMgIna hai| AkAra uka pustakase choTA hai. isIya isako mUlya do . Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saste raMgIna citra-zrIdattAtraya, zrIgaNapati, rAmapacAyatana, bharatabheTa hanumAna, zivapacAyatana, sarasvatI, lakSmI, muralIdhara, viSNu, lakSmI, gopIcanda, ahilyA, zakuntalA, menakA, tilottamA, rAmavanavAsa, gajeMdramokSa, harihara bheTa, mArkaNDeya, rambhA, mAninI, rAmadhanurvidyAzikSaNa, ahilyoddhAra, vizvAmitra menakA, gAyatrI, manoramA, mAlatI, damayantI aura hasa, zeSazAyI, damayantI ityAdike sundara ragIna citr| AkAra 745, mUlya prati citra eka paisaa| - zrI sayAjIrAva gAyakavADa baDodA, mahArAja pacamajAja aura mahArAnI merI, kRSNaziSTAI, svargIya mahArAja saptama eDavarDake ragIna citra, AkAra 8x10 mUlya prati sakhyA eka aanaa| lithoke vaDhiyoM raMgIna citra-gAyatrI, prAta sandhyA, madhyAta sandhyA, / sAyasandhyA pratyeka citr|) aura cAroM milakara // ), nAnaka pathake dasa gurU, . svAmI dayAnanda sarasvatI, zivapacAyatana, rAmapacAyatana, mahArAja jAja, * mahArAnI merii| AkAra 16420 mUlya prati citra!) Ane / " anya sAmAnya-isake sivAya sacitra kArDa, raMgIna aura sAde, svadezI * caTana, svadezI diyAsalAI, svadezI cAkU, aitihAsika raMgIna selaneke tAza, __ . Adhunika dezabhaka, aitihAsika rAjA mahArAjA, bAdazAha, saradAra, aMgrejI . rAjakartA, gavarnara janarala ityAdike sAde citra ucita aura saste mUlya para milate haiN| skUloMmeM kiMDaragArDana rItise zikSA deneke liye jAnavaroM Adika ' citra saba prakArake ragIna nakaze DrAIMgakA sAmAna, bhI yogya mUlyapara milatA hai| : isa patepara patravyavahAra kiijiye| mainejara citrazAlA presa, pUnA siTI - keshr| ra kAzmIrakI kezara jagatprasiddha hai| naI phasalakI umdA kezara zIna maMgAIye / dara 1) tolA / sUtakI maalaayeN| / sUtakI mAlA jApa deneke lie sabase acchI samajhI jAtI hai / * jina bhAiyoMko sUtakI mAlAoMkI jarUrata hove hamase mNgaaveN| hara vakta taiyAra rahatI hai| dara eka rupayemeM daza mAlA / ... mainejara, jainagrantharatnAkara kAryAlaya, bambaI / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *. P jainhitaissii| sAhitya, itihAsa, samAja aura dharmasambandhI lekhAse vibhUpita mAsikapatra / sampAdaka aura prakApha-~-nAthUrAma premii| 1 TRY Jangalakiped TV on 1 aNk| bhAga zrIdhIra ni0 saMvat 2440 vissysuucii| pRSTha yudara TI vAziMgaTana ...." nyA-nivAbadra ... ... pustaka paricaya tarAdhigoM kA sAmAnya aura guruoM kI durdazA nI vayA sabase judA raheMge, ... samAjanamyodhana (kavitA) RoNkTara satIzacanyako sAra . aitihAsika mAtrA paricama ... * satya-parIkSaka santa .. 259 vividha prasaMga ...", H, 12 kara bhalA mA bhelA galpa) H.13 gacandajIpI sasthAyeM / karocaye dezako savA (kavitA) ... moTI moTI cuTakiyA~ ..." 16. vivimasamAcAra ... ... ... . patravyavahAra karanekA patA-- . zrIjenagrantharatnAkara kAryAlaya, ... horAyAga, po0 girgaaNv-vmyii| 253 26 30 . 312 .04 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MIN jIva duHkha na paaveN| M jainiyoMkA yaha mahat dharma hai, isake sAtha yaha bhI dekhanA cAhiye ki jIvAtmA jo unake aura apane zarIrameM hai vahaV bhI kaSTa na pAve, isa liye, ApakA prathama karttavya hai ki nAroga hote hI ArAma karanekA yatna kareM, jisase AtmAko kaSTa na ho / upAya bhI bahutahI sahaja hai| rogake hote hI DaoNkTara varmanakI 40 prakArakI peTeMTa davAoMkA pUrA sUcIpatra magAkara paDhiye, yaha sUcIpatra vinAmUlya aura binA) DaoNkakharcake ghara baiThe pAveMge, kevala eka poSTa kArDapara apanA nAma aura ThikAnA likha bhejanekA kaSTa uThAnA pdd'egaa| DAkTara barmanakI prasiddha davAyeM 30 varSase sAre hindusthAnameM pracalita haiM, kaThina rogoMkI sahaja davAyeM banAI gaI hai / kama kharca turanta ArAma karatI haiM | AjahI kArDa likhiye / N DAkTara esa0 ke0 varmana / ' . Art 5 tArAcanda datta sTrITa Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 20000 jainhitaissii| zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAtsarvajJanAthasya zAsanaM jinazAsanam // - - - - 10vA~ bhAga] maagh,phaa0shrii0vii0ni0sN02440| [4,5 vA~ aM. ..bukara TI0 vaashiNgttn| AphrikAke mUlanivAsiyoMkI nIgro ( habazI) nAmaka eka jAti / hai| satrahavIM sadIme isa jAtike logoMko gulAma banAkara amerikAme vecanakA krama Arama huaa| yaha krama lagabhaga do sadiyoMtaka jArI rhaa| itane samaya taka dAsatvameM rahaneke kAraNa una logoMkI kaisI avanati huDhe hogI, unheM kaisA bhayakara kaSTa sahana karanA par3A hogA aura unakI sthiti kaisI nikRSTa 'huI hogI, so sabhI anumAna kara sakate hai| ina logoke sAtha pazuoMse bhI bar3hakara burA vartAva kiyA jAtA thaa| ve burI tarahase mAre pITe jAte the, kuTumbiyoMse judA kara diye jAte . aura eka sAdhAraNa cIjake samAna cAhe jisake hAtha beca diye ti the|. yaha atyAcAra san 1862 taka jArI rhaa| Akhira hAtmA liMkanakI anukampA aura Andolanase 1863 ke prAraMbhameM nIgro jAtike tIsa cAlIsa lAkha AdamiyoMko svAdhInatA mila gaI; goroMke samAna, ye kAle loga, bhI manuSya, samajhe jAne lge| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 bukara TI0 vAziMgaTanakA janma san 1852--58 meM isI nIgro jAtike eka atyanta garIba dAsakulameM huaa| jisa samaya amerikAke saba dAsa mukta kiye gaye usa samaya usakI avasthA tIna cAra varSakI thii| svataMtra honepara usake mAtApitA apane bacceko lekara kucha dara mAlDana nAmaka gaoNvako. namakakI khAnameM majadUrI karaneke lie, cale gye| vahA~ bukarako bhI dinabhara khAnake bhItara namakakI bhaTTImeM kAma karanA par3atA thaa| yadyapi bAlaka bukarake manameM likhanA, paDhanA sIkhanekI bahuta icchA thI, tathApi usake pitAkA dhyAna kevala kuTambake nirvAhake lie paisA kamAnehIkI ora thaa| aisI avasthAmeM zikSAprAptikI anukUlatA nahIM ho sktii| itanemeM usa gaoNvake samIpa hI nIgro jAtikI zikSAke lie eka choTIsI pAThazAlA kholI gii| isa pAThazAlAmeM vaha rAtako jAkara paDhane lgaa| majadUrIke kaSTaprada jIvanameM bhI vaha apanI jJAna bar3hAnekI icchAko caritArtha karane lgaa| san 1872 meM, vaha haimpaTana nagarake nArmala skUlameM par3haneke lie gyaa| binA paiseke atyanta kaSTa sahana karake majadUrI karate hue usane haimpaTanakI 500 mIlakI lambI saphara tai kii| skUlake adhyakSa bar3e hI paropakArI the| unakI kRpAse bukara cAra varSameM: grejueTa hogyaa| isa skUlameM vAziMgaTanane jina bAtoMkI zikSA pAI unakA sArAza yaha hai: 1 "pustakoMke dvArA prApta honevAlI zikSAse vaha zikSA a'dhika upayogI aura mUlyavAn hai jo satpuruSoMke samAgamase milatI hai|" 2-"zikSAkA antima hetu paropakAra hI hai| manuSyakI unnati kevala mAnasika zikSAse nahIM hotii| zArIrika zramakI bhI bahuta Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakatA hai| zramase na Daranese hI AtmavizvAsa aura svAdhInatA prApta hotI hai / jo loga dUsaroMkI unnatike lie yatna karate haiM jo loga dUsaroMkI sukhI karanemeM apanA samaya vyatIta karate haiM-ve hI sukhI aura bhAgyavAn hai|" 3-" zikSAkI saphalatAke lie jJAnendriya, anta.karaNa aura kodreyakI ekatA honI cAhie / jisa zikSAse zramake viSayame ghRNA utpanna hotI hai usase koI lAbha nahIM hotaa|" bukara skUlameM par3hane aura boraDiMgameM rahanekA kharca na sakatA thA, isa lie vaha skUlameM dvArapAlakI nokarI karake aura chuTTIke dinomeM zaharame majadUrI yA naukarI karake dravyArjana karatA thaa| isa prakAra svayaM parizrama karake apane AtmavizvAsake balapara usane haimpaTana skUlakA krama pUrA kiyaa| usakA nAma padavIdAnake samaya mAnanIya vidyArthiyoMmeM darja kiyA gayA! grejueTa honeke bAda vAziMgaTana apane ghara lauTa AyA aura vahA~ eka nIgro-skUlameM zikSakakA kAma karane lgaa| koI dovarSa taka yaha kAma karake vaha zikSAviSayaka jJAna prApta karaneke lie vAziMgaTana zaharame ATha mahine rhaa| vahA~ usane nIgro logoMkI sAmAjika dazAke sambandhameM bahutasA jJAna prApta kiyaa| isake bAda usane haimpaTana skUlameM do varpataka zikSakakA kAma kiyA aura eka suprasiddha zikSaka ho gyaa| . .' san 1881 meM, alAbAmA riyAsatake TaskejI nAmaka grAmake nivAsiyoMne eka AdarzaskUla kholanA cAhA aura isake lie unhoMne mi0 vAziMgaTanako apane yahA~ bulA liyaa| vahA~ pahu~cakara vAziMgaTanane / do mahine taka usa pradezake nivAsiyoMkI sAmAjika aura Arthika Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazAkI acchI taraha jaoNca kI aura isake bAda usane eka TUTIsI jhopaDImeM pAThazAlA khola dii| isa pAThazAlAmeM vAziMgaTana hI akele zikSaka the| laDake aura lar3akiyA~ milakara saba 30 chAtra the| ve saba vyAkaraNake niyama aura gaNitake siddhAnta mukhAgra jAnate the parantu unakA upayoga karanA na jAnate the| ve zArirIkazrama yA mihanatakaraneko nIca kAma samajhate the| aisI avasthAmeM, pahale pahala vAziMgaTanako apane nUtana tattvoMke anusAra zikSA denemeM bahuta kaThinAiyA~ huii| usane nizcaya kiyA ki isa prAntake nivAsiyoMko kRSisambadhinI zikSA dI jAnI cAhie aura eka yA do aise bhI vyavasAyokI zikSA dI jAnI cAhie jisake dvArA loga apanA udaranirvAha acchI taraha kara skeN| unhoMne aisI zikSA denekA saMkalpa kiyA jisase vidyAthiyoMke hRdayameM zArIrika zrama, vyavasAya, mitavyaya aura sunyavasthAke viSayameM prema utpanna ho jAya, unakI buddhi, nIti aura dharmameM sudhAra ho jAya; aura jaba ve pAThazAlAse nikaleM taba apane dezame svatantra rItise udyama karake sukhaprApti kara sakeM tathA uttama nAgarika bana skeN| parantu aisI zikSA deneke lie vAziMgaTanake pAsa eka bhI sAdhanakI anukUlatA na thii| itaneme unheM mAlUma huA ki TaskejI gA~vake pAsa eka kheta bikAU hai / isapara haimpaTanake koSAdhyakSase 750 rupayA karja lekara unhoMne vaha jamIna mola le lii| usa khetameM do tIna purAnI jhopar3iyA~ thiiN| unhIMmeM ve apane vidyArthiyoMko paDhAne lge| pahale pahala vidyArthI kisI prakArakA zArIrika kAma na karanA cAhate the; parantu jaba unhoMne apane hitacintaka zikSaka vAziMgaTanako hAthame kudAlI phAvaDA lekara kAma karate dekhA taba ve bar3e utsAhase kAma karane lge| ___ jamIna mola leneke bAda imArata banAne ke lie dhanakI AvazyakatA huii| taba ve gaoNva gaoNvameM bhramaNa karake dravya ekaTThA karane lge| isa Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 kAmame unhoMne bar3e bar3e kaSTa uThAye; parantu antameM unakA prayatna saphala hue binA na rhaa| dhana ekahA karaneke viSayameM vAziMgaTanake nIce likhe anubhavasiddha niyama bar3e kAmake hai: 1. tuma apane kAryake viSayame aneka vyaktiyo aura saMsthAoko apanA sArA hAla sunaao| yaha hAla sunAnemeM tuma apanA gaurava smjho| tumheM jo kucha kahanA ho saMkSepameM aura sApha sApha kho| 2. pariNAma yA phalake viSayameM nizcinta rho| 3. isa vAtapara vizvAsa rakkho ki saMsthAkA antaraMga jitanA hI svaccha, pavitra aura upayogI hogA utanA hI adhika usako lokAzraya bhI milegaa| 4. dhanI aura garIba donoMse sahAyatA mA~go / saccI sahAnubhUti - prakaTa karanevAle saikar3oM dAtAoMke choTe choTe dAnoMpara hI paropakArake baDe bar3e kAma hote haiN| 5. candA ekaTThA karate samaya dAtAoMkI sahAnubhUti, sahAyatA aura upadeza prApta karanekA yatna kro| AtmAvalambana aura parizramase dhIre dhIre TaskejI saMsthAkI unnati hone lagI / san 1881 meM isa sasthAkI thoDIsI jamIna, tIna imArateM, eka zikSaka aura tIsa vidyArthI the / aba vahA~ 106 imArateM 2,350 ekaDa jamIna, aura 1500 jAnavara hai / kRSike upayogI / yatroM aura anya sAmAnakI kImata 38,85, 639 rupayA hai / vArSika AmadanI 9,00,000 rupayA hai aura koSame 6,45000 rupayA jamA hai| yaha rakama ghara ghara bhikSA mAgakara ekahA kI jAtI hai| isa samaya sasthAkI kula jAyadAda eka karor3ase aMdhikakI hai jisakA prabandha paMcoMdvArA kiyA jAtA hai| zikSakokI saMkhyA 180 aura vi Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 dyArthiyoMkI 1645 hai| 1000 ekar3a jamInameM vidyArthiyoMke zramase khetI hotI hai| mAnasika zikSAke sAtha sAtha bhinna bhinna cAlIsa vyavasAyoMkI zikSA dI jAtI hai / isa saMsthAmeM zikSA pAkara lagabhaga 3000 AdamI dakSiNa amerikAke bhinna bhinna sthAnoMmeM svatantra rItise kAma kara rahe hai / ye loga svayaM apane prayatna aura udAharaNase apanI jAtike hajAroM logoMko Adhibhautika aura AdhyAtmika, dharma aura nItiviSayaka zikSA de rahe hai| vAziMgaTanako TaskejI sasthAkA jIva yA prANa samajhanA caahie| ApahIke kAraNa isa saMsthAne itanI saphalatA prApta kI hai| Apa pAThazAlAmeM zikSakakA kAma bhI karate haiM aura sasthAkI unnatike lie gaoNva gaoNva, zahara zahara, bhramaNa karake dhana bhI ekaTThA karate haiN| unheM apanI strIse bhI bahuta sahAyatA milatI hai| ve yaha jAnaneke lie sadA utsuka rahate haiM ki apanI sasthAke vipayame kauna kyA kahatA hai| isase saMsthAke doSa mAlUma ho jAte hai aura sudhAra karanekA maukA milatA hai| ApakA apanI saphalatAkA rahasya isa prakAra batalAte hai: 1.Izvarake rAjyameM kisI vyakti yA jAtikI saphalatAkI eka hI kasauTI hai| vaha yaha ki pratyeka prayatna satkArya karanekI preraNAse prerita hokara karanA caahie| 2. jisa sthAnameM hama rahe usa sthAnake nivAsiyoMkI zArIrika, mAnasika, naitika aura Arthika unnati karanekA yatna karanA hI sabase bar3I bAta hai| 3. satkAryapreraNAke anusAra prayatna karate samaya kisI vyakti, samAja yA jAtikI nindA, dveSa aura matsara na karanA caahie| jo kAma Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 bhrAtRbhAva, bandhaprema aura AtmIyatAse kiyA jAtA hai, vahI saphala aura sarvopayogI hotA hai| 4. kisI kAryakA yatna karanemeM AtmavizvAsa aura svArdhAnabhAvako na bhUla jAnA caahie| yadi eka yA do prayatna niSphala ho jAye to bhI hatAza na honA caahie| apanI bhUloMkI ora dhyAna dekara vicArapUrvaka bAra bAra yatna karate rahanA caahie| ___vAziMgaTanakA yaha vizvAsa hai ki yogyatA athavA zreSThatA kisI bhI varNa, raMga aura jAtike manuSyameM ho, vaha chipa nahIM sktii| guNoMkI parIkSA aura cAha hue binA nahIM rhtii| amerikA nivAsiyoMne bukara TI0 vAziMgaTana jaise sadguNI aura paropakArI kAryakartAkA ucita Adara karanemeM koI bAta uThA nahIM rakkhI / hAravArDa-vizvavidyAlayane Apako 'mAsTara Apha ArTsa' kI sanmAnasUcaka padavI dI hai| amerikAke presIDeMTane ApakI sasthAmeM padhArakara kahA thA-" yaha saMsthA anukaraNIya hai| isakI kIrti yahIM nahIM, kintu videzoMmeM bhI bar3ha rahI hai| isa saMsthAke viSayameM kucha kahate samaya mi0 vAziMgaTanake udyoga, sAhasa, prayatna aura buddhisAmarthya ke sambandhameM kucha kahe binI rahA nahIM jaataa| Apa uttama adhyApaka hai, uttama vaktA hai aura sacce paropakArI haiN| inhIM sadguNoke kAraNa hama loga ApakA sammAna karate haiN|" socanekI bAta hai ki jisa AdamIkA janma dAsatvameM huA, jisako apane pitA yA aura pUrvajoMkA kucha bhI hAla mAlUma nahIM, jisako apanI bAlyAvasthAmeM svayaM majadUrI karake peTa bharanA par3A, vahIM isa samaya apane AtmavizvAsa aura Atmavalake AdhArapara kitane U~ce pada para pahu~ca gayA hai| vAziMgaTanakA jIvanacarita paDhakara kahanA Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 paDatA hai ki "nara jo paikaranI kare to nArAyaNa jaay|" pratiAla dazAmeM bhI manupya apanI jAti, samAja aura dezakI kasI aura kitanI sevA kara sakatA hai, yaha bAta ima caritase sIkhane yogya hai| yadyapi hamAre dezameM amerikAke samAna dAsatva nahIM hai tathApi, yana. mAna samayameM, aspRzya jAtike pAca karoTame adhika mananya mAmAjika dAsatvakA kaThina duHkha bhoga rahe haiN| kyA hamAre yahA~, vAziMgaTanake samAna, ina logoMkA uddhAra karaneke lie kabhI koI mahAtmA utpanna hogA ? kyA isa dezakI zikSApaddhatimeM zArIrika zramakI ora dhyAna dekara kabhI sudhAra kiyA jAyagA ? jina logone zikSAdvArA apane samAjakI sevA karanekA nizcaya kiyA hai kyA ye loga una tattvoMpara ucita dhyAna dege jinake AdhArapara TaskejIkI sasthA kAma kara rahI hai ?* kanyA-nirvAcana / zAyada hI koI abhAgA aisA ho, jise apane jIvana me kamase kama eka bAra kisI na kisIkI kanyAko dekhaneke lie na jAnA pdd'e| kintu vaha kyA dekhatA hai ? kanyAkA raMga gorA hai yA kAlA, oNkhe choTI hai yA bar3IM, nAka U~cI hai yA baiThI ityAdi / adhika huA to koI yaha bhI pUcha letA hai ki kanyA par3hanA likhanA jAnatI hai yA nahIM ? isake uttarameM kanyAkA pitA aura kucha nahIM to yaha avazya kaha detA hai ki lar3akI gharakA kAma kAja karanA sIkhI hai / isake bAda hI kanyA pasanda ho jAne para vivAhakI taiyAriyA hone lagatI hai| pharavarIkI 'sarasvatI' ke lekhakA saar| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 kintu vAstavame hI kyA kanyAkA nirvAcana karanA itanA sahaja hai ? hameM jAnanA cAhie ki hindUvivAhame na to choDachuTTI yA stIphekA rivAja hai aura na korTazipa hai, isI lie pAtrInirvAcana karate samaya bahuta kucha soca vicAra karanekI jarUrata hai / pahale dekhanA cAhie kanyAkA caritra, isake bAda usakI buddhi aura antame usakA ruup| ava prazna yaha hai ki eka choTIsI aparicita bAlikAke caritra aura buddhikA nirNaya kaisA kiyA jA sakatA hai ? uttara yaha hai ki manuSyake caritrakA aura buddhikA nidarzana usake mukhakI AkRtimeM maujUda rahatA hai / hameM cAhie ki mukhakI AkRti dekhakara logoke svabhAvakA nirNaya karanA siikhe| kisIke ujjvala netroM buddhikI jyoti dikhalAI detI hai, kisIke netroMse usake snehAla hRdayakA patA lagatA hai, kisIkI citavana aura adhara dekhate hI duzcaritratAkA sandeha hotA hai aura kisIkI unnata bhauMheM, caur3A lalATa, tathA adharoSThoMkI gaThana dekhate hI usakI cintAzIlatA aura dRDha pratijJAkA paricaya milatA hai| jo apanI tIkSNa buddhikI sahAyatAse mukha dekhakara antaHkaraNakI parIkSA karanemeM siddhahasta hai, unheM hI kanyAko dekhaneke lie bhejanA cAhie-unhIse kanyAnivocanakA uddezya siddha ho sakatA hai| eka upAya aura bhI hai, vaha yaha ki apane sage sambandhiyo yA riztedAroMse kanyAke sambandhameM pUchatAcha karanA / yaha z2arUra hai ki isa tarahakI pUchatAcha karanese jo bAteM mAlUma hotI haiM unake jhUTha aura saca honekA nirNaya sAvadhAnIse karanA pdd'egaa| kyoMki aise bahuta loga hote haiM jo niHsvArtha aura nirapekSa bhAvase aisI bAteM nahIM bata- ' lAte / parantu kanyAke pakSI aura vipakSI donoMkI bAteM mAlama karake bahuta kucha nirNaya kiyA jA sakatA hai / eka bAta aura hai, apari Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 citA kanyAkI apekSA paricitA kanyAkA cunAva karanA bahuta sahaja hai| isa lie pAThako, tumheM cAhie ki apane daridra par3osIkI jisa ha~samukha kanyAko tuma suzIlA aura buddhimatI jAnate ho, anyatrakI aparicitA rUpavatI aura dhanI kanyAkA tyAga karake bhI usake sAtha vivAha kara lo| aisA karanese tumhArA gRhasthajIvana bahuta kucha sukhamaya ho jaaygaa| __ tIsarA upAya yaha hai ki kanyAke pitA, bhAI, mAmA AdikA svabhAva jAnakara usake svabhAvakA patA lagAnA / kanyAmeM bahutase guNa to aise hote hai jo usakI vaMzaparamparoMse cale Aye haiM aura bahutase aise hote hai jo usake pAlanapoSaNa karanevAle logoMke sahavAsa yA prabhAvase utpanna hue haiM / isI kAraNa usake kuTumbiyoMkA paricaya pAkara svayaM usakA bhI bahuta kucha paricaya pAyA jA sakatA hai / jisa gharake loga mUrkha aura durAcArI haiM use chor3akara jisa gharake loga saccaritra aura vidvAn haiM usI gharakI kanyA lAnA caahie| ___ ava rUpake viSayameM vicAra karanA caahie| a~garejImeM eka kahAvata hai ki Health is beauty, arthAt svAsthya yA nirogatA hI saundarya hai / jahA~ nIrogatA nahIM vahA~ rUpa nahIM / nIroga zarIra aura praphulla manake lie agoMkA lAvaNya avazya hI prayojanIya hai, parantu usakA adhika vicAra karanekI jarUrata nahIM hai| yadi adhika rUpa huA to acchA hI hai aura na huA to koI hAni bhI nahIM hai| hameM usa saundaryake samajhanekA abhyAsa karanA cAhie jo manakI acchI vRttiyoMke prabhAvase mukhakI AkRtimeM jhalakA karatA hai aura jo kevala oNkhoMkI vizAlatA aura nAkakI U~cAIpara avalambita nahIM hai / prasiddha lekhaka bAbU bakimacandrane apane 'kundanandinI (viSavRkSa Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura 'kRSNakAntakA bila' nAmaka upanyAsoMme rUpaja moha aura guNajaH premakA vizleSaNa karake dikhalAyA hai ki strIke rUpakI apekSA guNakA, mUlya bahuta hI adhika hai| - isake bAda kanyAkI zikSAke prabandhameM vicAra karanA cAhie / kevala par3hanA jAna lenese zikSA nahIM hotii| hamArI kanyAyeM prAyaH aise skUloM meM zikSA pAtI hai jahA~ ve hamArI jAtIya vizeSatA aura gauravakI eka bhI bAta nahIM siikhtii| jo acchI kanyApAThazAlAyeM yA kanyAvidyAlaya hai vahA~ paDhAIkA kharca adhika hai isa lie daridratAke kAraNa loga uname par3hAnekA prabandha nahIM kara sakate / bahuta loga yaha soca kara bhI raha jAte hai ki lar3akIke vivAhameM hajAra do hajAra rupaye loMge hI, taba usako paDhAneke lie Uparase aura adhika kharca kyoM kareM ? parantu aba unheM yaha jAnA lenA cAhie ki Aja kalake vara suzikSita kanyAoMko bahuta pasanda karate hai isalie ve unhe mAmUlIse bhI kama kharca karAke khuzI khuzI lenekelie rAjI ho sakate hai, aura isa taraha kevala kharcakI ora naz2ara rakhakara bhI vicAra kiyA jAya to kanyAkI zikSAke lie kharca karanA phijUla kharca nahIM kahA jA sktaa| ___ hamArI kanyAoMko kisa prakArakI zikSA milanI cAhie, isa viviSayakA vistArapUrvaka vivecana karaneke lie yahA~ sthAna nahIM hai| to bhI saMkSepata. yaha kahA jA sakatA sakatA hai ki skUloM aura gharoMme laDakiyoMko aisI zikSA milanA cAhie jisase ve vivAha honeke pazcAt Adarza gRhaNiyA~ bana ske| eka ora to ve pati aura dUsare kuTumbI janoMkI sevA zuzrUpA kara sakeM aura dUsarI ora apanI sa-. ntAnako vaijJAnika praNAlIke anusAra lAlita pAlita aura zikSita kara Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 skeN| isake lie unheM kisI catura strIse gharake kAma kAja acchI tarahase sIkhanA cAhie, rakSakoke pAsa yA pustaka samAcArapatroMke dvArA yaha jAnanA cAhie ki Ajakalake yuvakoMkA cintApravAha kisa praNAlIse . baha rahA hai aura kisa ora jA rahA hai, ArogyavijJAna aura zizuzikSAvijJAnakI sahaja sarala pustake paDhanA cAhie aura purANAdi varmazAstroke svAdhyAya aura vratapAlanake dvArA dharmaniSTha honA caahie| isa prakArakI suzikSitA kanyAoMke sAtha vivAha karaneke lie kisI prakArake Arthika lAbhakI apekSA rakkhe binA bahutase zikSita vara utsuka hoge, isameM jarA bhI sandeha nahIM hai / yaha bar3e hI duHkhakI bAta hai ki hama logoMmeM bahuta hI kama loga aise hai jo strIzikSAke sambandhame vicAra karate hai aura usake lie kucha yatna karate haiM / isa samaya upayogI pustakeM racane aura Adarza kanyAvidyAlaya sthApita karaneke lie pratyeka dezahitaiSI vyaktiko udyoga karanA caahie| kanyAkI parIkSA kara cukanepara usake vaMzakA paricaya prApta karanA Avazyaka hai| isa viSayameM prAcIna vidvAnoMkI sammati sarvathA AdaraNIya hai / jisa vazameM unmAda, mUrchA Adi vaMzAnukramika roga hai, jo vaza mUrkha aura adhArmika hai, usameM dhana honepara bhI kabhI vivAhasambandha na karanA caahie| jisa vazameM aneka paDitoM aura dharmAtmA one janma liyA hai, vivAhake lie vahI vaza acchA aura kulIna hai| __antameM kanyAnirvAcanameM jo eka bar3A bhArI asubhItA hai, usakA ullekha kara denA hama yahA~para bahuta Avazyaka samajhate haiN| isa samaya hamAre dezameM cAroM vargoM ke bhItara itanI adhika jAtiyoM aura upajAtiyoM bana gaI hai ki unakI gaNanA karanA kaThina ho gayA hai| hamAre jainasamAjameM bhI jAtiyoM aura upajAtiyoMkI kamI nahIM hai aura isase pratyeka / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 jAti upajAtikI saMkhyA bahuta hI kama ho gaI hai / eka upajAti vivAhake lie apane hI bhItara sImAbaddha rahatI hai dUsarI upajAti yA jAtise vaha sambandha nahIM kara sakatI aura isase bahuta sthAnome na to yogya vara mila sakate hai aura na yogya kanyAyeM hI mila sakatI hai| lAcAra bejor3a yA ayogya vivAhoMse gRhasthajIvana atizaya duHkha-. pUrNa banAyA jAtA hai| isake sivA bahutase vara kanyAoMkA raktasambandha atizaya nikaTakA ho jAtA hai aura isase prAcIna RSiyoMkI A-. jJAkA pAlana nahIM ho sakatA hai| zarIrazAstrajJa vidvAnokA siddhAnta hai ki raktasambandha jitanA hI dUrakA hogA utanA hI acchA hogaa| nikaTakA raktasambandha vaMzavRddhikA bahuta bar3A ghAtaka hai| isa vipattise uddhAra pAneke lie Avazyaka hai ki upajAtiyoM aura jAtiyoMkA vivAhasambandha jArI kara diyA jAya / isake dvArA samAjakA bahuta bar3A upakAra hogaa| * aavrnn| manuSyake padatala (talave ) aisI khUbIse banAye gaye the ki khaDe hokara pRthvIpara calaneke lie isase acchI vyavasthA aura ho nahIM sakatI thii| parantu jisa dinase jUtokA pahananA zurU huA usa dinase padataloko dhUla aura miTTIse bacAnekI ceSTAne unakA prayojana hI miTTI kara diyaa| jisa garajase ve banAye gaye the, use hI loga bhUla gye| itane dinoMtaka padatala sahaja hI hamArA bhAra vahana karate the, parantu ava padataloMkA bhAra svaya hama hI vahana karane lage hai| kyoMki isa samaya yadi hameM khAlI paira vinA jUtoMke calanA par3atA hai / eka vagalA lekhakA parivatita anuvAda / - - - - - - Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 to padatala hamAre sahAyaka na banakara ulaTe padapada para duHkhake kAraNa ho jAte haiN| kevala itanA hI nahIM, unake lie hameM sarvadA hI satarka aura sAvadhAna rahanA par3atA hai| kyoMki yadi hama manako apane padataloMkI sevAmeM niyukta na rakkheM to Apatti uThAnI pdd'e| yadi uname thoDIsI sardI laga jAya to chIMke Ane lage aura pAnI laga jAya to jvara car3hane lge|tb lAcAra hokara moje, slIpara, jUte, bUTa Adi nAnA upacAroMse hama isa upAGgakI pUjA karate haiM aura ise sAre karmose vimukta kara dete hai arthAt pairoMko kisI kAmakA nahIM rakhate / Izvarane hameM yatheSTa nahIM diyA, isalie mAno hama usake prati yaha eka prakArakA ulahanA dete hai-yaha batalAte haiM ki tumhAre diye hue padatala hamArI ukta 'bAhya pUjAsAmagrIke binA kisI kAmake nhiiN| vizvajagat , aura apanI svAdhIna zaktike bIca, suvidhAoMke pralobhanase hamane isI taraha na jAne kitanI 'cInakI dIvAleM khar3I kara dI haiM / isa taraha saMskAra aura abhyAsaparamparAse hama una kRtrima AzrayoMko suvidhA aura apanI svAbhAvika zaktiyoMko asuvidhA samajhane lage haiN| kapar3e pahana pahana kara hamane unheM isa padapara pahu~cA diyA hai ki kapar3e hamAre camar3ese bhI bar3e ho gaye haiN| aba hama vidhAtAke banAye hue isa Azcaryamaya sundara anAvRtta (nagna) zarIrakI avajJA yA avahelanA karane lage haiN| kintu jaba hama purAne samayapara dRSTi DAlate haiM to mAlUma hotA hai| ki kapaDoM aura jUtoMko eka andhekI mUThake samAna pakar3a rakhanA hamAre isa garmadezame nahIM thA / eka to sahaja hI hama bahuta kama kapaDoMkA upayoga karate the aura phira bacapanameM hamAre bacce bahuta samaya taka kapar3e jUte na pahanakara apane nagna zarIrake sAtha nagna jagatakA yoga Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ binA saMkocake bahuta acchI taraha kiyA karate the / parantu isa samaya hamane aMgarejoMkI nakala karake zizuoMke zarIra dekhakara bhI lajjita honA zurU kara diyA hai| kevala vilAyatase lauTe hue hI nahIM, zaharoke rahanevAle sAdhAraNa gRhastha bhI Ajakala apane baccoMko kisI pAhunake sAmane naMgA ughAr3A dekhakara saMkucita hote haiM aura isa taraha baccoMko bhI nijakI dehake sambandhameM sakucita kara DAlate haiN| / aisA karanese hamAre dezake zikSitoMmeM eka prakArakI banAvaTI lajAkI sRSTi ho rahI hai| jisa umarataka zarIrake sambandhameM kisI prakArakI kuNThA yA lajjA nahIM honI cAhie, usa umarako aba hama pAra nahIM kara sakate haiM-aba hamAre lie manuSya, janmase lekara maraNataka lajAkA viSaya banatA jAtA hai / yadi kucha samaya taka aura bhI hamArI yahI dazA rahI, to eka dina aisA A jAyagA ki hama caukI Tebiloke pAyoko bhI binA DhaqA yA nagna dekhakara lAla pIle hone lageMge ! ____ yadi yaha kevala lajAkI hI bAta hotI, to mai AkSepa nahIM krtaa| kintu isase pRthvApara duHkhakI vRddhi hotI hai / hamArI lajAke kAraNa bacce vyartha hI kaSTa pAte haiM / isa samaya ve prakRtike RNI hai, sabhyatAkA RNa lenA - unheM pasanda hI nahIM / parantu becAre kyA kareM; roneke sivA unake pAsa aura koI bala nahIM / apane pAlanapopaNa karanecAloMkI lajjA nivAraNa karaneke lie aura unake gauravako bar3hAneke lie unheM jarI aura rezamake kapar3oMse ghirakara vAyuke karasparza aura prakAzake cumbanase vaMcita honA par3atA hai| isase ve rokara aura cillAkara badhira vicArakake kAnoMke samIpa zizujIvanakA abhiyoga upasthita kiyA karate haiM / parantu becAre yaha nahIM jAnate ki pitAmAtAmeM ekjikyUTiv ( kAraguz2Ara) aura juDIzala ( adAlatI) ekatra ho jAnese unakA sArA Andolana aura Avedana vyartha ho jAtA hai| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 FES ima pAlanapoSaNa karanevAloMko bhI duHkha bhoganA paDatA hai| kyoM ki aba lajAkI sRSTi honese anAvazyaka upadrava bar3ha jAte haiN| jo sabhya jana nahIM haiM kevala sarala sIdhe sAde bacce hai una para bhI nirarthaka sabhyatA lAdakara kA apavyaya karanA zurU kara diyA jAtA hai| nagnatA yA nagepanameM eka maMDI bhArI khUbI yaha hai ki usameM pratiyogitA yA badAbadI nahIM hai| kintu kapar3oMmeM yaha bAta nahIM hai| unase icchAokI mAtrAye aura ADambaroMke Ayojana tila tila karake bar3hate hI cale jAte hai| baccoMkA navanIta-komala, sundara zarIra dhanAbhimAna prakAzita karanekA eka upalakSya bana jAtA hai aura sabhyatAkA bojhA niSkAraNa aparimita aura asahya hotA jAtA hai| isa viSayameM aba hama DAkTarI aura arthanItikI yuktiyA~ aura nahIM denA caahte| kyoMki yaha lekha hama zikSAke sambandhameM likha rahe / hai| miTTI-jala-vAyu-prakAzake sAtha pUrA pUrA sambandha na honese zarIrakI zikSA pUrNa nahIM ho sktii| hamArA mukha jADoMme aura garmiyoMmeM sarvadA hI khulA rahatA hai, isIse hamAre mukhakA camar3A anya sAre zarIrake camaDekI apekSA adhika zikSita hai-arthAt vaha (mukha) isa bAtako acchI tarahase jAnatA hai ki bAharake sAtha apanA sAmaJjasya banAye rakhaneke lie kisa taraha calanA caahie| vaha apane Apa hI sampUrNa hai-use kRtrima Azraya lenekI AvazyakatA nhiiN| yahA~ hama yaha kaha denA Avazyaka samajhate hai ki hama meMcesTarake vyApAriyoMko hAni pahu~cAneke lie aMgarejoMke rAjyame nagnatAkA pracAra nahIM karanA cAhate haiN| hamArA matalaba yaha hai ki zikSA denekI eka khAsa avasthA hai-aura vaha bAlyakAla hai| usa samaya zarIra aura manako pariNata paripakva karaneke lie prakRti devIke sAtha hamArA Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 bAdhArahita-beroka saMyoga honA cAhie / vaha DhaMkane mUMdanelA samaya nahIM hai-usa samaya sabhyatAkI z2arA bhI z2arUrata nhiiN| kintu usa umarase hI baccoMke sAtha sabhyatAko ThaMDAI chir3I dekhakara bar3A hI duHkha hotA hai| vaccA kapaDA pheMka denA cA, hai; parantu hama use DhaMke rakhanA cAhate haiN| vAstavame dekhA jAya to yaha jhagaDA bacceke sAtha nahIM kintu prakRtijananIke sAtha chir3A hai| prakRtime eka bahuta purAnA jJAna maujUda hai| jisa samaya koI bacceko kapaDA pahanAyA jAtA hai usa samaya prakRtikA vahI jJAna usa bacceke roneke bhItarase prativAda karane lagatA hai| hama saba usa prakRtijananIke hI to putra haiN| ___ cAhe jaise ho, sabhyatAke sAtha thoDese alagAvakI jarUrata hai| baccoko kamase kama sAta varSakI avasthAtaka sabhyatAke ilAkese judA rakhanA hii| caahie| ye sAta varSa hamane bahuta hI kama karake kahe haiN| isa avasthAtaka baccoMko na sajjA (sAja zrRMgAra) kI jarUrata hai aura na ljaakii| isa samaya taka varvaratA yA jagalIpanakI zikSA hI bahuta Avazyaka zikSA hai-yaha pratyeka bacceko milanA hI caahie| prakRti devIko yaha zikSA be-roka Toka dene do| isa samaya bhI yadi bacce pRthivI mAtAkI godameM girakara dhUla miTTIse apane zarIrako na ra~gege, to una becAroMko yaha saubhAgya aura kaba prApta hogA? ve yadi isa umarameM bhI jhADauMpara caDhakara phala na tor3a sake, to hatabhAge sabhyatAkI lokalajAme ulajhakara jhADa per3o aura phala phUloMse jIvana bhara bhI hArdika sakhya na jor3a skeNge| isa samaya vAyu, AkAza, maidAna, vRkSa. patra, phUla AdikI ora unake zarIra aura manakA jo eka svA bhAvika khiMcAva huA karatA hai-saba hI sthAnoMse unake pAsa jo nimN| traNa AyA karatA hai, usake bIca yadi kapar3e lattokI, dvAra dIvAloMkI Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 rukAvaTa DAla dI jAya to baccokA sArA udyama ruka jAya aura sar3ane lge| kyoMki jo utsAha khulA huA kSetra pAkara svAsthyakara hotA hai, vahI baddha hokara dUSita ho jAtA hai| ___jyoM hI bacceko kapar3e pahanAye jAte hai tyoM hI use kapaDoMke viSayameM sAvadhAna rakhanA par3atA hai--samajhA denA par3atA hai ki kapar3e maile na hone pAveM / baccekA bhI kucha mUlya hai yA nahIM, yaha bAta to hama akasara bhUla jAte haiM, parantu darjIkA hisAba muzkilase bhUlate hai| yaha kapaDA phaTa gayA, yaha mailA ho gayA, usa dina itane dAma dekara isa sundara a~garakheko banavAyA thA, abhAgA na jAne kahA~se isame syAhIke dAga lagA lAyA, isa taraha bIsoM bAteM kahakara bacceko khuba capateM lagAI jAtI haiM aura kAna aiMThe jAte hai| isa tarahakI zAsti yA daMDase use sikhAyA jAtA hai ki zizujIvanake sAre kheloM aura sAre AnandoMkI apekSA kapaDoMkI kitanI adhika khAtira karanI cAhiekhela kUda aura Anandase kapar3oMkA mUlya kitanA adhika hai| hamArI samajhameM nahIM AtA ki jina kapar3oMkI baccoMko kucha bhI AvazyakatA nahIM, una kapaDoMke lie becAre isa taraha uttaradAtA kyoM banAye jAte hai ? aura Izvarane jina becAroMke lie bAharase aneka avAdha sukhoMkA Ayojana kara rakkhA hai aura bhItara manameM avyAhata sukhoMke bhoganekA sAmarthya diyA hai, unake jIvanArambhake sarala AnandapUrNa kSetrako na kucha-atizaya akiMcitkara pozAkakI mamatAse isa taraha vyartha hI vinasaGkula banAnekI kyA z2arUrata hai ? kyA yaha manuSya saba hI jagaha apanI kSudravuddhi aura tuccha pravRttikA zAsana phailAkara kahIM bhI svAbhAvika sukhazAntike lie sthAna na rahane degA? yaha eka bar3I bhArI jabardastIkI yukti hai ki jo hameM acchA lagatA hai yA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 cAhe jisa taraha ho dUsaroMko bhI acchA laganA caahie| mAlUma hotA hai ki hamane isa z2abardastIkI yuktise cAro ora kevala duHkha vistAra karanekI hI ThAna lI hai| jo ho, prakRtike dvArA jo kucha kiyA jAtA hai vaha hamAre dvArA kisI bhI taraha nahIM ho sakatA / isa lie isa prakArakA haTa nahIM karake ki 'manuSyakI sArI bhalAiyA~ kevala hama buddhimAna loga hI karege' hameM prakRtidevIke lie bhI thoDAsA mArga chor3a denA ucita hai| prArabhameM hI aisA karanese arthAt bAlakoMko prakRtike svAdhIna rAjyameM vicaraNa karane denese sabhyatAke sAtha koI virodha khar3A nahIM hotA aura dIvAla bhI pakkI ho jAtI hai| aisA na samajha lenA cAhie ki isa prakiAtaka zikSAse kevala baccoMko hI lAbha hotA hai| nahIM, isase hamArA bhI upakAra hotA hai / hama apane hI hAthoMse saba kucha Acchanna kara DAlate haiM aura dhIre dhIre usAse apane abhyAsako itanA vikRta banA lete haiM ki phira svAbhAvikako kisI prakAra bhI sahaja dRSTise nahIM dekha sakate / hama yadi manuSyake sundara zarIrako nirmala vAlyAvasthAse hI nagna dekhanekA nirantara abhyAsa na rakkheMge to hamArI bhI vahI dazA hogI jo vilAyatake logoMkI ho gaI hai| unake manameM zarIrake sambandhameM eka vikRt saMskAra jar3a pakar3a gayA hai aura vAstavameM vaha saMskAra hI varvara aura lajjAke yogya hai; baccoMko nagna rakhanA varvaratA yA lanAkA 7 viSaya nahIM hai| hama mAnate haiM ki sabhya samAjameM kapaDelattokI aura jUte mojoMkI bhI AvazyakatA hai aura isIse inakI sRSTi huI hai- kintu yaha yAda rakhanA cAhie ki ina saba kRtrima Azrayo yA upakaraNoMko apanA svAmI banA DAlanA aura unake kAraNa Apako kuNThita yA saMkucita kara rakhanA Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kabhI acchA nahIM ho sakatA / Tasa viparIta vyApArase kabhI bhalAI nahIM ho sakatI / kamase kama bhAratavarSa kA jala yAyu to aisA anhA hai ki hameM ina saba upakaraNoMke cira-dAsa bananekI koI jarUrata nahIM hai / pahale bhI kabhI hama inake dAma nahIM the; hama AvazyakatA par3anepara kabhI inako kAmameM bhI lAte the aura kabhI inheM khola kara bhI rakha dete the| hama jAnate the ki veza bhUpA (kapar3e latte pahananA, sAja zrRMgAra karanA) eka naimittika vastu hai-isase adhika imameM aura koI mahattva nahIM hai ki yaha kabhI kabhI hamAre prayojanako sAdha detA hai, arthAt hameM zItAdike kapTase bacA detA hai / basa, isakA hama para itanA hI svAmitva thaa| isI kAraNa hama khulA zarIra rakhanameM lajjita nahIM hote the aura dUsaroMkA bhI khulA zarIra dekhakara aprasanna na hote the| isa viSayameM vidhAtAke prasADhase yUropa nivAsiyokI apekSA hame vizeSa suvidhA yI / hamane AvazyakatAnusAra lajjAkI rakSA bhI kI hai aura anAvazyaka atilajAke dvArA apaneko bhAragrasta honese bhI bacAyA hai| yaha bAta smaraNa rakhanA cAhie ki atilajjA lajAko naSTa kara detI hai| kAraNa, atilajjA hI vAstavameM lajjAjanaka hai / isake sivA jaba manuSya 'ati' kA bandhana bilakula hI chor3a detA hai arthAt pratyeka bAtameM jiyAdatI karane lagatA hai taba use aura kisI tarahakA vicAra nahIM rahatA / yaha hama mAnate hai ki hamAre dezakI striyA~ adhika kapaDA nahIM pahanatI haiM kintu ve (vilAyatI memoMke samAna) jAna bUjhakara saceSTa bhAvase chAtI aura pIThake AvaraNakA bAraha AnA hissA khulA rakhake purupoMke sAmane kabhI nahIM jA sktii| avazya hI hama lajjA nahIM karate hai, parantu sAtha hI lajApara isa tarahakA AghAta bhI nahIM karate hai| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 isa prabandhameM lajAtattvakI mImAsA karanA hamArA uddezya nahIM hai, isa lie ina bAtoMko jAne dIjie / hamane abhI taka jo kucha kahA hai usakA abhiprAya kevala itanA hI hai ki manuSyakI sabhyatAko kRtrimakI sahAyatA lenI hI par3atI hai| isa lie isa ora hameM sarvadA hI dRSTi rakhanI cAhie ki kahIM abhyAsadopase yaha 'kRtrima' hamArA svAmI na bana baiThe aura hama apanI gaDhI yA taiyAra kI huI sAmagrIkI apekSA apane mastakako sarvadA hI U~cA rakha ske| hamAre rupaye jaba hamako hI kharIda baiThe, hamArI bhASA jaba hamAre hI bhAvoMkI nAkame nakela DAlakara unhe ghumA mAre, hamArA sAja-zRMgAra jaba hamAre aMgoko hI anAvazyaka karaneke lie jora lagAve, aura hamAre 'nitya' jaba 'naimittiko' ke sAmane aparAdhiyoMke samAna kuThita ho raheM taba isa sabhyatAke satyAnAzI aMkuzako jarA bhI na mAnakara hame yaha bAta kahanI hI hogI ki yaha ThIka nahIM ho rahA hai / bhAratavAsiyoMkA khulA zarIra jarA bhI lajjAkA kAraNa nahIM hai; jina sabhyajanoMke netroMme yaha khaTakatA hai unake netra hI svaccha nahIM hai-unameM vikAra ho gayA hai| isa samaya kapar3oM, jUto aura mojokA jaisA sambandha zarIrake sAtha caDha gayA hai usI taraha pustakoMkA sambandha hamAre manake sAtha bar3hatA jA rahA hai / aba hama loga isa bAtako bhUlate jA rahe hai ki pustaka par3hanA zikSAkA kevala eka suvidhAjanaka sahArA bhara hai aura pustaka par3haneko hI zikSA yA zikSAkA eka mAtra upAya samajhane lage haiN| isa viSayameM hamAre isa saMskArako haTAnA bahuta hI kaThina ho gayA hai| yaha ThIka hai ki Ajakala zikSAsambandhI jo ulTI gaMgA baha rahI hai usake kAraNa hameM bacapanahIse pustakeM raTanA par3atI haiN| parantu Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 vAstavameM pustakoMmeMse jJAnasaJcaya karanA hamAre manakA svAbhAvika dharma nahIM hai| padArthako pratyakSa dekha sunakara, hilA DulAkara, parIkSA karake hI vAstavika jJAna prApta kiyA jA sakatA hai aura yahI hamAre svabhAvakA vidhAna hai| dUsaroMkA jAnA huA yA parIkSA kiyA huA jJAna bhI yadi hama unake muMhase sunate haiM (naki pustakoMmeMse paDhate hai) to hamArA mana use sahaja hI svIkAra kara letA hai / kyoMki mu~hakI bAta kevala 'vAta' hI nahIM hai, vaha 'muMhakI bAta' hai| usake sAtha prANa hai, mukha aura netroMkI bhAva bhagI hai, kaNThakA tIvra manda svara hai aura hAthoMke izAre hai / ina sabake dvArA jo bhApA kAnoMse sunI jAtI hai vaha saGgIta aura AkArameM pariNata hokara netra aura kAna donoMkI jJeya yA grahaNasAmagrI bana jAtI hai| kevala yahI nahIM, yadi hamako mAlUma ho jAya ki koI manuSya apane manakI sAmagrI hameM prasanna aura tAjA manase de rahA hai-vaha sirpha eka pustaka hI nahIM paDhatA jA rahA hai, to manake sAtha manakA eka prakArase pratyakSa milana ho jAtA hai aura isase jJAnake vIca rasakA sacAra hone lagatA hai| kintu durbhAgyavaza, hamAre mAsTara pustaka paDhanake kevala eka upalakSya hai aura hama pustaka paDhaneke kevala eka upasarga / arthAta hama jo pustakeM par3hate haiM unameM mAsTara kevala thoDIsI sahAyatA dete hai aura pustaka par3hanemeM hamArA antaHkaraNa kevala utanA hI kAma karatA hai jitanA upasarga kisI zabdake sAtha milkr| isakA phala yaha huA hai ki jisa taraha hamArA zarIra kRtrima padArthokI oTame par3akara pRthvIke sAkSAt saMyogase vacita ho baiThA hai, aura vacita hokara itanA abhyasta ho gayA hai ki usa saMyogako hama Aja klezakara aura TajAkara samajhane lage hai, usI taraha hamArA mana, jagatake sAtha Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 pratyakSa saMyoga honese jo svAda AtA hai usakI zaktiko eka tarahase kho baiThA hai| arthAt hame saba padArthoko pustakake dvArA jAnanekA eka atizaya asvAbhAvika abhyAsa par3a gayA haiN| jo padArtha hamAre bilakula hI pAsa hai use bhI yadi hama jAnanA cAhate hai to pustakake muha~kI ora tAkate hai / eka nabAbasAhabake viSayameM sunate hai ki ve eka vAra jUtA pahanA deneke lie naukarake AnekI rAha dekhane lage aura itaneme duzmanake hAthoM kaida ho gaye / pustakakI vidyAke pherame par3akara hamArI mAnasika nabAbI bhI isI taraha bahuta jiyAdA bar3ha gaI hai| tucchase tuccha viSayake lie bhI yadi pustaka nahIM hotI hai to hamAre manako koI Azraya nahIM milatA / aura bar3e bhArI AzcaryakI bAta to yaha hai ki isa vikRta saskArake doSase hamameM jo yaha nabAbI A gaI hai use hama lajjAkara nahIM kintu ulaTI gauravajanaka samajhate hai-pustakoMke dvArA jAnI huI bAtoMse hI hama Apako paNDita ziromaNi mAnakara garva karate hai| isakA artha yaha hai ki hama jagatako manase nahIM kintu pustakoMse TaTolate haiM ! ___ isa bAtako hama mAnate hai ki manuSyake jJAna aura bhAvoMko saJcita kara rakhaneke lie pustaka jaisI subhItekI cIz2a aura koI nahIM hai| pustakokI kRpAse hI Aja hama manuSyajAtike hajAroM varSa pahaleke jJAna aura bhAvoMko hRdayastha kara sakate hai| kintu yadi hama isa subhIteke dvArA apane manakI svAbhAvika zaktiko bilakula hI laeNka DAleM to isameM koI sandeha nahIM hai ki hamArI buddhi 'bAbU' bana jaaygii| isa 'bAbU' nAmaka jIvase pAThaka avazya hI paricita hogeM / jo jIva naukara cAkara, mAla asabAba, cIz2a vastuke subhIteke adhIna rahatA hai use 'bAbU' kahate hai| bAbU loga yaha nahIM samajhate ki apanI zakti yA Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ceSTAkA prayoga karanemeM jo kaSTa aura jo kaThinAI bhoganI paDatI hai usIse hI hame vAstavika sukha hotA hai aura usIse, hama jo kucha prApta karate haiM, vaha kImatI ho jAtA hai / pustakapAThI bAvUpanemeM bhI, vaha Ananda aura vaha sArthakatA nahIM rahatI jo jJAnako svaya apanI ceSTAse prApta karanemeM yA kaThina parizramase satyakI khoja karane meM hai| . pustakoMpara hI sArA dAromadAra rakhanese dhIre dhIre manakI svAdhIna zakti naSTa ho jAtI hai aura usa zaktike sacAlana karanemeM jo sukha hai vaha bhI nahIM rahatA, balki yadi kabhI usako sacAlana karanekI AvazyakatA hotI hai to ulaTA kaSTa hotA hai| isa taraha jaba hamArA mana bacapanase hI pustaka par3haneke AvaraNase Dhaka jAtA hai taba hama manuSyoMke sAtha sahaja bhAvase milane jur3anekI zaktiko kho baiThate haiN| jo dazA hamAre kapaDoMse DhaMka hue zarIrakI huI hai-vaha ughaDA honemeM sakoca karane lagA hai vahI dazA hamAre pustakAvRta manakI bhI ho gaI hai-vaha bhI bAhara nahIM AnA caahtaa| isa bAtako hama pratidina hI dekhate haiM ki sarva sAdhAraNakA sahaja bhAvase Adara satkAra karanA, unake sAtha AtmabhAvase mila julakara bAtacIta karanA Ajakalake zikSitoMke lie dinapara dina kaThina hotA jAtA hai / ve pustakake logoMko pahacAnate haiM parantu pRthivIke logoko nahIM pahacAnate unake lie pustakake loga to manohara hai parantu pRthivIke loga zrAntikara hai| ve bar3I bar3I sabhAmoMmeM vyAkhyAna de sakate haiM parantu sarvasAdhAraNake sAtha bAtacIta nahIM kara skte| bar3I bar3I pustakoMkI AlocanA to kara sakate hai parantu unake muMhase - sahaja bolacAla-sAdhAraNa bAtacIta bhI anchI taraha bAhara nahIM nikalanA cAhatI / ina saba bAtose kahanA paDatA hai ki durbhAgyavaza ye Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 loga paNDita to ho gaye hai kintu sacce manuSyatvako kho baiThe hai| yadi manuSyoMke sAtha manuSyabhAvase hamArI gatividhi yA melajola hotA rahe, to gharadvArakI vArtA, sukhaduHkhakI jAnakArI, bAlabaccokI khabara, pratidinakI alocanA Adi saba bAteM hamAre lie bahuta hI sahaja aura sukhakara mAlUma ho / parantu hamArI dazA isase ulaTI hai| hamAre lie ye saba bAte kaThina aura kaSTakara hai| pustakoke manuSya gar3hI-gar3hAI vAte hI bola sakate haiM aura isalie ve jina saba bAtomeM haeNsate hai ve sacamuca hI hAsyarasAtmaka hotI haiM aura jina bAtomeM rote haiM ve atizaya karuNa hotI haiN| kintu jo vAstavika manuSya hai unakA vizeSa jhukAva raktamAMsamaya pratyakSa manuSyokI ora hotA hai aura isIlie unakI bAteM, unakA haeNsanA-ronA pahale nambarakA nahIM hotA / aura yaha ThIka bhI hai| vAstavame unakA, ve svabhAvataH jo haiM usakI apekSA adhika honekA Ayojana na karanA hI acchA hai| manuSya yadi pustaka vananekI ceSTA karegA, to isase manuSyakA svAda naSTa ho jAyagA-usame manuSyatva na rhegaa| __ cANakya paNDita kaha gaye haiM ki jo vidyAvihIna hai ve " sabhAmadhye na zobhante" arthAt sabhAke vIca zobhA nahIM pAte / kintu sabhA to sadA nahIM rahatI-samaya pUrA ho jAnepara sabhApatiko dhanyavAda dekara use to visarjana karanA hI par3atI hai| kaThinAI yaha hai ki hamAre hai dezake Ajakalake vidvAn sabhAke bAhara " na zobhante" zobhA nahIM dete |-ve pustakake manuSya hai, isIse vAstavika manuSyoMmeM unakI koI zobhA pratiSThA nhii| __ (apUrNa / ) Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 pustk-pricy| 1. prAcIna bhAratavAsiyoMkI videzayAtrA aura vaidezika vyApAra |-lekhk, pa0 udayanArAyaNa vaajpeyii| prakAzaka hindIgranthaprakAzakamaMDalI, auraiyA (ittaavaa)| pRSTha saMkhyA 72 / mUlya ATha AnA / yaha pustaka bar3e hI mahattvakI hai| isameM daza adhyAya hai:1 videzayAtrA ( saskRtagranthokta pramANa ), 2 videzayAtrA (videzIanyokta pramANa), 3 prAcIna bhAratavAsiyoMke eziyA aura mizrameM upaniveza, 4 bhAratavarSIya bauddhokA amerikAmeM dharmapracAra, 5 pazcima eziyAmeM bhAratavAsiyokA rAjya, 7 bhArata aura phiniziyA dezakA vyApAra, 7 bhArata aura usake nikaTavartI pazcimI dezoMkA vyApAra, 8 bhArata aura mizrakA vyApAra, 9 bhArata aura romakA vyApAra, 10 bhArata aura anyAnya dezoMkA vyApAra / inake par3hanese acchI taraha vizvAsa ho jAtA hai ki bhAratavAsI prAcIna samayameM eka saMkIrNa paridhike bhItara rahanevAle kUpamaNDUka na the; ve dUrase dUra takake dezoM aura dvIpoMmeM jAte the, dUra dUra jAkara basate the, rAjya sthApita karate the, apane dharmokA aura sabhyatAkA pracAra karate the aura ina saba kAyA~se ve Apako sarvaziromaNi banAye the| isa prakArakI pustakoMkI isa samaya bar3I AvazyakatA hai| hamArA ukta prAcIna gaurava hamameM yatheSTa utsAha aura kAryatatparatAkI vRddhi karatA hai / pustakakI bhASA mArjita aura zuddha hai / mUlya bahuta jiyAdaha hai / maNDalIko isa bAta para dhyAna denA cAhie / eka bAta aura bhI hai, vaha yaha ki jisa baMgalA mUla pustakakA yaha sakSipta aura kucha parivartita anuvAda hai usake lekhakakA nAmollekha bhI isameM nahIM kiyA gayA hai| bagalA pustakakA nAma hai 'bhAratavAsI digera samudrayAtrA au vANijyavistAra' ! Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 2. zivAjIkA Atmadamana / lekhaka pa0 kAzInAtha zarmA / prakAzaka, paM0 khunnUlAla rAvata, pharrukhAbAda / pRSThasaMkhyA 66 / mUlya 2) // AnA / yaha 'subhe kalyANa' nAmaka marAThI pustakakA hindI anuvAda hai| isameM vIrakesarI zivAjIke indriyanigraha saccaritra aura audAryakA eka upanyAsa rUpameM prabhAvazAlI citra khIMcA gayA hai| isa prakArake aitihAsika aura zikSAprada upanyAsa hindImeM bahuta thor3e hai| yadyapi isakI bhApA jitanI cAhie utanI acchI nahIM likhI gaI usameM marAThIpana bahuta adhika raha gayA hai, to bhI bhAva aura zikSAke lihAjase isakI gaNanA acchI pustakoMmeM karanI caahie| anuvAda jisa bhASAse kiyA jAya, yadi anuvAdaka usakA kevala bhAva samajhakara apane zabdoMme use prakAzita kareM-zabdazaH anuvAda na kareM, to ve isa prakArake bhApAdopoMse baca sakate hai| 3. svargamAlA-banArasase isa nAmakI eka granthamAlA abhI kucha hI mahInoMse prakAzita hone lagI hai / isake lekhaka aura prakAzaka bAbU mahAvIraprasAdajI gahamarI haiN| eka varSameM Davala krAuna16 pejI sAijake 1000 pRSTha nikaleMge aura unakA mUlya sirpha do rupayA hogA / aba taka isake tIna khaNDa prakAzita hue hai aura unameM 'svargake ratna' nAmakI pustaka nikala rahI hai| saMbhavata: cauthe khaNDameM yaha pustaka samApta ho jaaygii| vaDI hI acchI pustaka hai| isameM lagabhaga 100 upadeza haiM aura pratyeka upadeza vistArake sAtha taraha tarahake dRSTAntoMse samajhAyA gayA hai| bhASA bhI sarala aura sabakI samajhameM Ane yogya hai / isakA pratyeka upadeza sacamuca hI svargIya ratna hai / granthakartAke bar3e hI U~ce udAra aura dharmamaya bhAva hai| pratyeka dharma * aura sampradAyakA puruSa inase lAbha uThA sakatA hai| isa samaya bhAra.. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 tavarSa pAcAtya sabhyatAkI nakala karake apane Adarzane giratA jAtA hai| usakA sahaja sAdA aura sukhada jIvana, vilAsa vaibhava aura bAharI ADambaroMse dulaha, pakila aura klezamaya banatA jAtA hai| aise samayameM isa prakArake upadezoMkI bahuta bar3I jarUrata hai| prakAzaka mahAzaya hindI sAhityake eka bahuta Avazyaka bhAgakI pUrti karaneke lie . udyata hue hai| hame unakA upakAra mAnanA cAhie aura granthamAlAke grAhaka banakara unake utsAhako bar3hAnA cAhie / granthamAlAmeM Age svargakA khajAnA, svargakI kujI, svargakA vimAna, Adi aura isI tarahakI kaI pustakeM nikalanevAlI hai| apane jaina bhAiyome hama khAsa taurase siphAriza karate hai ki ve isa mAlAko maeNgAkara avazya hI pddh'eN| 4. zuzrUSA-lekhaka, paM0 zrIgiridharazarmA, jhAlarApATana / prakAzaka, esa0 pI0 bradarsa eNDa kampanI, jhAlarApATaNa | pRSThasakhyA 282 / mUlya 1) ru0| indaura ke suprasiddha anubhavI DAkTara taoNvake marAThI anyakA yaha hindI anuvAda hai / rogiyoMko Arogya karaneke lie jitanI AvazyakatA acche DAkTaroMkI cikitsAkI hai utanI hI batki usase bhI adhika AvazyakatA rogIkI sevA yA zuzrUpAkI hai / zuzrUSA kisa taraha karanA cAhie isakA jJAna na honese hajAro rogI auSadhopacAra karate hue bhI jIvana kho baiThate hai| yadi aupadhikA bhI prabandha na ho aura rogIkI acchI zuzrUSA hotI rahe, to isase usake prANa baca sakate haiN| isase zuzrUpAkA mahattva mAlUma hotA hai / sAdhAraNa loga bhI zuzrUpA sambandhI bAtoMko samajha jAveM, isake lie yaha pustaka likhI gaI hai / rogIkI sevA karanakA prasaMga kabhI na kabhI sabhI logoMpara A jAtA hai, isalie Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 pratyeka gRhasthake yahA~ aisI pustakakA rahanA Avazyaka hai / pustakakA prUpha acchI tarahase nahIM dekhA gayA isa lie bhApAsambandhinI azuddhiyaoN bahuta raha gaI hai| kAgaja bhI halakA lagAyA gayA hai| parantu pustakakI upayogitA dekhate hue ye doSa sarvathA kSamya hai / paM0 zrI giradharazarmAko pustakapraNayanameM pravRtta dekhakara hameM bahuta prasannatA huI hai / AzA hai ki ApakI kalamase hindI sAhityameM aura bhI aneka granthoMkI vRddhi hogii| navajIvana bukaDipo, banArasase hameM nimnalikhita cAra pustake prApta huI hai-- 5-6. dharmazikSA prathama bhAga aura dvitIya bhAga- mUlya cAra AnA aura chaha AnA / kavirAja paM0 kezavadeva zAstrI kAzIke eka jozIle vidvAn hai / hinduoMmeM navIna jIvana DAlaneke lie Apa bahuta prayatna kara rahe hai / vaidika dharmapara ApakI vizeSa. AsthA hai / vaidika siddhAntoMkA pracAra karaneke lie isa samaya Apa amerikAme ghUma rahe haiM / ye donoM pustakeM ApahIkI likhI huI hai / dayAnanda hAIskUla kAzIke vidyArthiyoMkI ye pAThya pustakeM hai| pahale bhAgame manujIke batalAye hue dharmake dazalakSaNo (dhRti, kSamA, damana, asteya, zauca, indriyanigraha,dhI, vidyA, satya aura akrodha)kI vyAkhyA hai aura vaha bahuta acche DhaMgase aneka udAharaNa dete hue kI hai / hamArI samajhame dharmake ukta lakSaNa aise hai ki inase saba hI loga lAbha uThA sakate haiN| dUsare bhAgameM sadAcAra nirmANake maitrI, karuNA, mudatA (pramoda ) aura upekSA ( mAdhyastha) ina cAra sAdhanokA vistArapUrvaka vyAkhyAna hai| jainadharmameM ye hI cAra sAdhana cAra bhAvanAoMke nAmase prasiddha haiN| inase vidyArthiyoMke caritra para sacamuca hI acchA prabhAva pddegaa| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 7. upadezamAlA prathama bhAga-yaha pustaka bhI ukta zAstrIjIkI hI likhI huI hai / mUlya cAra AnA / isameM satya, AtmavizvAsa, udyama, jIvanasAphalya, puruSArtha, madhura bhApaNa, zIla, Adi viSayoMpara acche acche upadeza hai aura sAtha hI pratyeka viSayake kaNTha karane yogya saskRta zloka bhI hai| 8. mahArASTrodaya-lekhaka, paM0 rAmaprasAda tripAThI, bI. e. / mUlya DeDa AnA / isa choTese 23 pejake nibandhameM-mahArASTra rAjyake utthAnakA, zivAjI mahArAjake caritakA aura unakI kAryakuzalatA vIratA AdikA varNana hai| paDhane yogya hai / 9. dharmavIra gA~dhI-lekhaka, zrIyuta sampUrNAnanda bI. esa sI. / prakAzaka, anyaprakAzaka samiti, kaashii| pRSThasakhyA 90 / mUlya cAra Ane / pAThakoMko dakSiNa AphrikAke bhAratavAsiyoMkI lajjA - rakhanevAle aura bhAratakA mukha ujjvala karanevAle karmavIra gAdhIkA paricaya denekI AvazyakatA nhiiN| isa pustakameM ukta mahAtmAkA hI Adarza carita likhA gayA hai| pratyeka bhAratavAsIko yaha carita paDhanA cAhie aura jAnanA cAhie ki dezasevA karaneke lie kaise dRDha vizvAsa, avyavasAya aura pavitra bhAvoMkI AvazyakatA hai| isa pustakase jo kucha lAbha hogA use samiti dakSiNa AphrikApravAsiyoMkI sahAyatAma arpaNa karanA cAhatI hai| 10. anubhavAnanda---lekhaka, zrIyuta zItalaprazAdajI brahmacArI aura prakAzaka, jainamitra kAryAlaya vambaI / pRSTa sakhyA 128 mUlya ATha Ane / isa pustakakA vizeSa paricaya denekI AvazyakatA nahIM, kyoMki isake saba lekha do tIna varSa pahale jenamitrame nikala cuke hai| isameM AdhyAtmika vicAra rUpakake rUpameM pragaTa kiye gaye haiN| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainasAhityame apane DhaMgakI yaha eka acchI pustaka hai| isakI samAlocanA karaneke hama adhikArI nahIM; parantu yaha kaha sakate haiM ki jaisI sarala aura sugama bhASAmeM yaha likhI jAnI cAhie thA vaisIme nahIM likhI gii| vAkyaracanA aura zabda prayogoMmeM bhI asAvadhAnI huI hai / anubhava aura AnandakI eka svataMtra lekha dvArA vistRta vyAkhyA kara dI jAtI to isake pAThakoMko bahuta lAbha hotA / 11. navanIta-prakAzaka, granthaprakAzaka samiti, kaashii| vArSika mUlya dorupayA / yaha bhI hindIkA eka mAsika patra hai| isake abataka 7 aMka nikala cuke haiM / 7 vaoN aMka hamAre sAmane hai| yaha rAmanavamIkA aMka hai, isa lie isame adhikAza lekha aura kavitAye zrIrAmake sambandhameM haiN| lekha prAyaH sabhI acche aura paDhane yogya hai / isake kaI lekhaka dAkSiNatya haiM aura ve acchI hindI likha sakate hai| 'yudhiSThirakI kAlagaNanA ' nAmaka lekhameM viSNupurANake pramANase kRSNa aura yudhiSThirakA samaya nizcita kiyA gayA hai| zrIkRSNajI isa saMsArameM 125 varSa rahe / kalisaMvat 1200ke lagabhaga mahAbhAratake yuddhake 36 varSa bAda unakA tirodhAna huA / bhAratake bAda 1000 varSa taka jarAsandhake vazameM, 138 varSa pradyota amAtyake vaMzameM, 362 varSa zizunAgavaMzame, aura 100 varSa navanandoMke vaMzame bhAratakA rAjya rhaa| isake bAda maurya candragupta rAjA huaa| candragupta IsAke 315 varSa pahale / huaa| isase siddha huA ki Ajase 1913+3152100x1000 / +38+362-36-3792 varSa pahale zrIkRSNakA dehAnta huA thaa| eka lekhameM yaha siddha karanekA prayatna kiyA gayA hai ki rAmAyaNase mahAbhArata pIchekA antha hai / parantu isa lekhakI kevala utthAnikA hI isa akameM hai| aise lekha jahA~ taka ho adhUre prakAzita na kiye Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jAve to acchA ho / rAmacaritase kyA kyA zikSAyeM mila sakatI haiM aura rAmacaritameM kyA mahatva hai yaha kaI lekhome samajhAyA gayA hai| hama AzA karate haiM ki hindIpremI isa patrakA Adara kreNge| 12. Arogyasindhu-sampAdaka, rAdhAvallabha vaidyarAja aura prakAzaka paM0 brajavallabha mizra, alIgaDha / vArpika mUlya ii) 1 yaha khuzIkI bAta hai ki hindImeM aba vaidyakasambandhI bhI kaI patra nikalane lage hai| isake aba taka 6-7 aMka nikala cuke haiN| cauthA pA~cavA~ sayukta aka hamAre pAsa samAlocanAke lie AyA hai| isameM kSayaroga, rasAyana ApadhiyAne AyuvRddhi, AyurvedakA aitihAsika mahattva, vedomeM auSadhiprArthanA, Ayurveda meM bhUtavidyA Adi kaI upayogI lekha haiM / jo loga vaidyakasambandhI jJAna prApta karanA cAhate haiM isa patrako unhe Azraya denA cAhie / patrakI bhApAme kucha sazodhanakI AvazyakatA hai| 13. manoraMjanakA vizeSa aGka-sampAdaka aura prakAzaka 10 IzvarIprasAda zarmA, ArA / mUlya 1) / yaha bar3I hI prasannatAkI bAta hai ki hindIkA mAsika sAhitya dino dina unnati kara rahA hai| isa viSayameM vaha marAThI aura gujarAtIkA bhI nambara le rahA hai| isa samaya hindIme kaI acche mAsika patra nikala rahe hai / ArAkA manoraMjana bhI unameMse eka hai / isane aba dUsare varpameM paira rakkhA hai aura bar3e utsAhase apanA yaha vizeSa aMka prakAzita kiyA hai| isa aMkameM 6-7 citra aura 35 lekha tathA kavitAye hai | hindIke nAmI nAmI lagbako aura kaviyokI racanAse yaha vibhUpita hai| kavarapeja kaI ragome sacitra chapA hai| kharca glUtra kiyA gayA hai| hindI premiyoMko hame apanAnA cAhie / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 14. jainahitecchu aMka 1, 2-prakAzaka, zakarAbhAI motIlAla zAha, sAraMgapura, ahamadAbAda / yaha gujarAtI bhASAkA mAsika patra hai| hindIke bhI eka do lekha isameM rahate haiN| naye vaSersa isakI pRSThasaMkhyA lagabhaga dUnI kara dI gaI hai / mUlya maya upahArakI pustakake do rupayA vArSika hai| isake mukhya lekhaka zrIyuta vADIlAlajI bar3e hI udAra aura mArmika lekhaka hai| isa aMkake pratyeka pRSThase unakI udAratA, samadRSTitA aura mArmikatA pragaTa hotI hai| jainadharmake tInoM sampradAyoMkI bhalAI, unnati aura pragatikA isameM sadezA hai| isakA 'jUna ane navaM' nAmakA pahalA lekha bar3A hI hRdayadrAvaka hai| prAsaMgika noTa bar3I hI niSpakSa dRSTise likhe gaye haiN| isake 'jaina banavA thI ubhI thatI muzkelIo' zIrSaka lekhakA anuvAda hama pichale aMkoM prakAzita kara cuke hai| jo sajjana gujarAtI samajha sakate haiM unheM isa patrake avazya hI grAhaka honA cAhie | kyA hI acchA ho, yadi isa patrakA eka hindI saMskaraNa bhI nikalane lge| 15. jainAMtIla poTajAti-dakSiNa mahArASTra jainasabhAkI orase eka TrekTa-mAlA prakAzita hotI hai| usakA yaha 5 vaoN TrekTa hai| isake lekhaka haiM prasiddha jainakavi dattAtraya bhImAjI raNadive / isameM sudhAraka aura rUDhibhakta aise do jaina bandhuoMkA marAThI padyarUpameM vArtAlApa hai aura usameM yaha siddha karanekI ceSTA kI gaI hai ki jainoMmeM saikar3oM antarjAtiyA~ haiM aura unameM pArasparika roTIbeTI-vyavahAra nahIM hotA hai| isase jainasamAjakI bahuta hAni ho rahI hai| yaha bheda ekatA, samatA, pArasparika sahAnubhUti, paraduHkhakAtaratA, vAtsalya Adi guNoMkA' ghAtaka hai| isase - vyartha abhimAna, ghRNA, dveSa Adi durguNoMkI ' sRSTi hotI hai| yaha bhedabhAva pahale nahIM thaa| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 prAcIna granyoMmeM isakA koI pramANa nahIM miltaa| pichale azAntiprada aura kaSTakara samayameM isakI utpatti huI hai| ityAdi / racanA prabhAvazAlinI hai| jozameM Akara kavi mahAzaya kahIM kahIM bahuta Age var3ha gaye hai| isa tarahake samAjasudhAra sambandhI TekTaoNkI hindI meM bhI bahuta jarUrata hai| nIce likhI pustakeM bhI prApta ho cukI hai: 1 mAdhavI aura 2 zrIdevI-lekhaka, rUpakizora jaina / prakAzaka, phreMDa eDa kampanI, mathurA / 3 vidyonnati saMvAda aura 4 padyakusumAvalI (marAThI)-prakAzaka, hIrAcanda malakacanda kAkA, sholaapur| 5 prArthanAvidhi-prakAzaka, kavirAja paM0 kezavadevazAstrI, kAzI / 6 hastinApura tIrthakI riporTa / 7 caturvidha dAnazAlA zolApurakI riporTa / 8 jaina pAThazAlA muDavArAkI riportt| 9 abhinandana pAThazAlA lalitapurakI riporTa / 10 zrIsAmAyika sUtra / ' terApaMthiyoMkA saubhAgya aura guruoMkI durdshaa| pAThaka mahAzaya, maiM digambara jainadharmakA anuyAyI hU~ aura AmnAya merI terApaMthI hai| Apa jAnate hai ki terApaMthiyoMmeM isa samaya guruparamparA nahIM hai| mahAvIra bhagavAnane jisa prakArake sAdhuoM yA guruoMko pUjya batalAyA hai usa.prakArake guru isa kAlameM nahIM hai, isa kAraNa terApaMthI kisIko apanA guru nahIM maante| jisa samaya mere vicAra bahuta hI aparipakva the, usa samaya maiM yaha jAnakara bahuta hI dukhI hotA thA ki hama logoMmeM guruoMkA abhAva hai aura isa kAraNa hamase loga 'niguriyA' kahate haiN| maiM samajhatA thA ki hamArA dharma bahuta hI zreSTha Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 hai-usake siddhAnta bahuta hI uccazreNIke hai, parantu guruoMke abhAvase unakA pracAra nahIM ho sakatA hai| gRhastha loga jainadharmakA thor3A bahuta pracAra bar3hA sakate haiM parantu jisako saccA yA pUrA pracAra kahate haiM vaha vinA guruoMke nahIM ho sktaa| isake bAda jaba maiM kucha adhika sa. majhane lagA, jainadharmake dUsare saMpradAyoMkA hAla samAcArapatroMke dvArA jAnane lagA, taba maiM guruoMkI AvazyakatAko aura bhI adhika anubhava karane lgaa| aba mujhe dhArmika kAryoMke samAna sAmAjika kAryoke lie bhI guru Avazyaka jAna pdde| isa samaya mujhe lekha likhanekA zAka hogayA thA-do cAra choTe moTe lekha meM prakAzita bhI karA cukA thaa| merA sAhasa bar3ha gayA thA, isalie maiMne isa viSayameM bhI eka lekha likha DAlA aura eka jainapatrameM usako prakAzita bhI karA diyaa| usame sabase adhika jora isa bAtapara diyA thA ki jaise vane taise guruparamparAko phirase jArI karanA caahie| hamArI jo dhArmika aura sAmAjika adhogati huI hai usakA kAraNa guruoMkA hI abhAva hai| guruoMkA zAsana na honese hamAre AcAravicAra ucchaMkhala hogaye haiM, dharmake upadezesi hama vacita rahate hai aura sAmAjika kAmoM meM niDara hokara manamAnA vartAva karate hai| hamArI paMcAyatiyA~ antaHsArazUnya ho gaI haiN| unameM nyAya nahIM hotA, kyoMki svayaM nyAya karanevAle hI anyAyAcaraNa karate haiN| isake kucha dinoM bAda mujhe mAlama huA ki dakSiNa tathA gujarAtameM bhaTTAraka loga haiM aura ve digambara sampradAyake guru samajhe jAte hai| mai jahaoNkA rahanevAlA hU~, vahA~ kevala eka terApaMtha AmnAyake hI mAnanevAle haiM, isalie usa samaya merA bhaTTArakoMse aparicita honA koI AzcaryakI bAta nahIM / bheTTArakoMke mAhAtmyakI kucha kulpita aura saccI kiMvadantiyA~ maine usI samaya suniiN| phira kyAthA, Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 mujhe bhaTTArakoMpara zraddhA hone lgii| yadyapi mai yaha jAnatA thA ki parigrahake dhAraNa karanevAle sAdhu digambara sampradAyake guru nahIM ho sakate haiM; parantu guruoMkI AvazyakatA mujhe itanI adhika pratIta hotI thI unake binA maiM apane dharma aura samAjakI itanI adhika hAni samajha. rahA thA ki bhaTTArakoMke astitvakI avahelanA mujhase na ho skii| maiMne apane digambarAnurakta manako isa yuktise santuSTa kiyA ki bhaTTAraka hamAre guru avazya haiM parantu ve nimranthAcArya nahIM kintu gRhasthAcArya hai aura eka prakArake gRhastha hokara bhI ve hamAre guruoMke abhAvako thor3A bahuta pUrNa kara sakate haiN| isa vizvAsase maiM bhaTTArakazraddhA bar3hAne aura usake pracAra karanekA prayatna karane lgaa| ___ isI samaya mujhe do cAra zvetAmbara sAdhuoMke kAryoMkA patA lgaa| unake prayatnase tathA upadezase aneka dhanI zrAvakoMne vidyApracAra, pustakapracAra AdikI kaI sasthAyeM kholI thI aura unameM lAkhoM rupayA kharca kiyA thaa| yaha usa samayakI bAta hai jaba ki digambarasamAja bilakula nizceSTa thA |mhaavidyaalyaadi eka do choTI choTI sasthAoMko chor3akara usakI aura koI saMsthA nahIM thii| aisI avasthAmeM guruoMke abhAvako atizaya duHkhamaya anubhava karanA mere lie bilakula svAbhAvika thaa| mai nirantara isI vicArameM nimagna rahane lgaa| kaI bAra merI icchA huI ki / bhaTTArakoMke viSayameM kucha likhanekA prayatna karU~; parantu vicArasahipNutAkI eka tinakeke bhI barAvara kadara na karanevAle kaTTara terApaMthiyoMke Darake mAre mujhe sAhasa na huaa| apane vicAroMko apane hI manameM masosakara maiM sasArakI pragatiko cupacApa dekhane lgaa| tabase aba taka kaI varpa vIta gaye / isa vIcameM mujhe kaI bhaTTArakoMse, kaI zvetAsvara sAdhuose, kaI sthAnakavAsI muniyoMse, kaI kSu Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 llaka ailakoMse, kaI gusAIyoMse, aura kaI vaiSNava, rAmAnujI Adi sAdhuoMse milanekA tathA paricaya prApta karanekA saubhAgya prApta huaa| vicAra sadA ekase nahIM rahate, unameM kucha na kucha parivartana nirantara hI huA karatA hai| isa lie yaha nahIM kahA jA sakatA ki maiM apane vartamAna vicAroMpara Age bhI sthira rahU~gA; parantu isa samaya ukta saba sAdhuoMko dekhakara mere jo vicAra vane haiM unakA prakaTa kara denA mai Avazyaka samajhatA hU~ aura unase kamase kama una logoMko lAbha pahu~canekI AzA karatA hU~ jo ki mere hI jaise apariNatabuddhi haiN| pAThaka, aba mujhe guruoMkI utanI adhika AvazyakatA nahIM mAlUma hotI jitanI ki pahale mAlUma hotI thii| mujhe isa bAtase ava duHkha nahIM hotA balki prasannatA hotI hai ki hamAre yahA~ guru nahIM hai| digambara sampradAyake eka bar3e bhArI hissekA mai yaha bar3A bhArI saubhAgya samajhatA hU~ ki vaha guruoMke duHzAsanakI pIr3Ase dropadIke samAna duHkha aura lajjAse mriyamANa honeke lie lAcAra nahIM huA hai| kyoM ki isa samaya inake nAma bar3e aura darzana choTe haiM / sAdhu, muni, yati, bhaTTAraka, mahAtmA Adi nAmoMko ye badanAma kara rahe haiM / yaha inhIM mahAtmAoMke caritroMkA prabhAva hai jo videzI loga hamAre bhAratake dharmoko ghora kusaMskArAcchanna aura girA huA samajhate haiM aura unapara taraha tarahakI vAgvANavarSA kiyA karate haiM / ve samajhate haiM ki varta- mAna sAdhu sanyAsI hI bhArata dhA~ke pratipAdita sAdhu hai| yahA~ke dharmomeM sAdhuoMke caritrakI paribhASA yahI hai| bhAratakA sAdhusampradAya nIcatAkI carama sImApara Apahu~cA hai| isase adhika isakI aura kyA durdazA hogI ki Aja yahA~ke jitane bhikhamaiMge haiM ve prAyaH apaneko sAdhu hI batalAte haiM / arthAt sAdhukA Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 artha ava bhikhamaMgA ho gayA hai aura isa samaya darida bhAratavAsiyAke sirapara isa prakArake 52 lAkha sAdhuoMke pAlanapoSaNakA asatya bhAra par3a rahA hai| hAya ! jina sAdhuoM aura svArthatyAgiyoMkI kRpAse bhAratavarSa sadAcArakI mUrti, nItimattAkA udAharaNa, vidyAkA bhaNDAra, dhArmika bhAvoMkA Adarza, dhanI, mAnI, vIra aura jagadguru samajhA jAtA thA, unhIMke bhArase aba yaha itanA pIDita hai ki dekhakara dayA AtI hai| inegine thoDese mahAtmAoMko choDakara jitane sAdhu nAmadhArI hai ve saba isakI jarjara dehako aura bhI jarjarita kara rahe hai| koI hameM dharmakA bhayakara rUpa dikhalAkara jaDakASThavat banakara paDe rahanekA upadeza rahA hai, koI aMdhazraddhAke gahare gaDhemeM Dhakela rahA hai, koI kusaMskAroMkI paTTIte hamArI A~kheM banda kara rahA hai, koI Apako IzvarakA avatAra batalAkara hamase apanA sarvasva arpaNa karA rahA hai, koI taraha tarahake DhoMgAse apanI daivIzaktiyoMkA paricaya detA huA hamArA dhana lUTa rahA hai, koI vyartha kAryoMmeM hamAre karor3oM rupayA barabAda karA rahA hai, koI gRhasthoMko dharmazAstroMke par3haneke adhikArase vacita kara rahA hai, koI apanI pratiSThAke lie hamAre samAjoMko kalahakSetra banA rahA hai, koI gA~jA, bhA~ga, tamAkhUko yogakA sAdhaka batalA rahA hai aura koI apane patita caritrase dUsaroMko patita karanekA mArga sApha kara rahA hai| zikSita samAjakA adhikAza to isakI cugalameM nahIM pha~satA hai parantu hamAre azikSita bhAiyoMko to ye rasAtalameM pahuMcA rahe hai| aisI dazAmeM mai socatA hU~ ki yadi terApathI loga gururahita haiM, to isako unake bar3e bhArI puNyakA hI udaya samajhanA caahie| isa viSayameM to terApathI hI kyoM eka tarahase samana jaina dharmAnuyAyI hI bhAgyazAlI haiM ki unake yahA~ ukta 52 lAkhakI zreNIvAle Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 sAdhu Urpha bhikhamaMgoMkI gati nahIM hai-isa zreNIke sAdhuoMkA bhAra unake sirapara nahIM hai| abhI taka jainadharmake 'sAdhu' nAmakI bahuta kucha pratiSThA banI huI hai| kintu jainadharmake sAdhuoMkA jo atizaya ucca Adarza hai, usase to hamAre vartamAna sAdhu bhI kucha kama patita nahIM hue haiM-isa khayAlase to unhe auroMse bhI adhika girA huA kahanA par3atA hai| jainasiddhAntake anusAra sAdhu, muni yA yati vaha kahalA sakatA hai jisane sAMsArika viSayavAsanAose sarvathA muMha mor3a liyA hai, kisI bhI prakArakA parigraha jisake pAsa nahIM hai, saMsArake kolAhalase Uba kara jo nirjana sthAnoMmeM rahakara mAnasika aura AdhyAtmika zaktiyoMko bar3hAtA hai,saMsArake logoMse jisakA kevala itanA hI sambandha hai ki unake kalyANakI vaha icchA rakhatA hai aura avasara milanepara unheM dharmAmRtakA pAna karAtA hai; sArI indriyA~ jisakI dAsI haiM, dhanamAna pratiSThAko jo tuccha samajhatA hai, burAI karanevAloMkA bhI jo kalyANa cAhatA hai, karuNA aura kSamAkA jo avatAra hai, kisI bhI dharma, mata yA sampradAyase jise dveSa nahIM, jo satyakA parama upAsaka hai, haTha yA Agraha jisake pAsa nahIM aura samyagdarzana, jJAna, cAritrakI ekatAse jo mokSa mArga mAnatA hai| dakhie, yaha kitanA U~cA Adarza hai aura phira apane sAdhu mahAtmAoMkI ora bhI eka najara DAlie ki ve isa Adarzase kitane nIce gire hue haiN| pahale bhaTTArakoMko hI liijie| unake pAsa lAkhoMkI daulata hai, * gADI, ghoDA, pAlakI, nokara, cAkara, Adi rAjasI ThATabATa haiM, jo bho gopabhogakI sAmagriyA~ gRhasthoMko bhI durlabha haiM ve unake sAmane hara vakta upasthita hai / dayAmayA itanI hai ki zrAvakoMke dvArapara dharanA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 dekara rupayA adA karate haiN| jJAna itanA hai ki svayaM hI Apako kundakunda maharSike pratirUpa samajhate haiN| zraddhAna itanA dRDha hai ki hamArI pAdapUjA kiye binA zrAvakoMkA kalyANa hI nahIM ho sakatA aura cAritra-cAritrake viSayameM to kucha na kahanA hI acchA hai| yaha dazA honepara bhI ye samajhate haiM ki zrAvakoMpara zAsana karanekA hamako svAbhAvika svatva hai-hama bhagavAnke yahaoNse inake sAtha manamAnA vartAva karanekA paTTA hI likhA kara le Aye haiN| aba jarA zvetAmbara sampradAyake sAdhuoMkI ora bhI eka dRSTi DAla jaaie| inameM yati mahAzaya to itane adhika gira gaye haiM ki unaparase svayaM zvetAmbarI zrAvakoMkI hI zraddhA haTa gaI hai ! sunate haiM ki adhikAMza yati loga sAdhAraNa zrAvakoMke samAna parigraha rakhate aura rojagAra Adi karate haiN| vaidyaka, jyotiSa, matra, yaMtra, taMtrAdi inake pradhAna vyavasAya haiN| dUsare prakArake savegI Adi sAdhuoMmeM bahutase sajjana vidvAn aura dharmonnati karanevAle haiM aura unakA AcaraNa bhI prazasanIya hai| parantu auroMke viSayameM yaha bAta nahIM hai; ve apane padase bahuta hI nIce gire hue haiM / * * zvetAmbara aura sthAnakavAsI sampradAyameM muni AryikAoMkI saMkhyA bahuta adhika hai-prativarSa hI aneka naye sAdhu aura AryikAyeM banatI haiN| ina naye dIkSitoMmeM adhika loga aise hI hote haiM jinakI umara bahuta kama hotI hai aura isakA phala yaha hotA hai ki yuvAtsthAmeM java unakI indriyoMkA vega baDhatA hai taya vartamAna dezakAlakI paristhitiyA~ kucha aisI bana rahI haiM ki ve Apako nahIM saMbhAla sakate aura bahuta hI nIce gira jAte haiN| aparipakvAvasthAkA unakA kSaNika vairAgya aura sayama isa samaya unakI rakSA nahIM kara sakatA / dIkSAko isa praNAlIko sazodhana karanekI bahuta jarUrata hai, parantu apane ziSyaparivArako bar3hAnekI dhunameM lage hue sAdhu isa prakArake sazodhanakA ghora virodha karate haiM aura bahutase andhAzraddhAla zrAvaka bhI unakI haoNmeM hA~ milA rahe haiN| - Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 zvetAmbara sampradAyake kucha sAdhuoke viSayameM mere abhiprAya bahuta U~ce the-maiM unheM bahuta hI zraddhAkI dRSTise dekhatA thA, parantu do tIna varSase zvetAmbara sampradAyameM jo eka tumula saMgrAma maca rahA hai aura jisakA netRtva ina sAdhu mahArAjAoMke hI hAthameM hai--usakA bhItarI hAla sunakara mere hRdayapara bar3I gaharI coTa lagI hai aura isI lie merA yaha vicAra banA hai ki terApaMthI loga isa viSayameM bar3e hI bhAgyazAlI haiN| paM0 lAlana aura zivajI bhAIke sambandhako lekara ina mahAtmAoke jo lekha nikale the aura abhI hAlameM ahamadAbAdake eDavokeTa aura bhAvanagarake jaina zAsanameM jo kaSAyaviSase bujhe hue vAgbANoMkI varSA ho rahI hai unheM par3hakara hRdayameM bar3I hI glAni utpanna hotI hai| kyA ye hI hamAre maitrI-pramoda-kAruNya-mAdhyastha-bhAvanAoMkA cintavana karanevAle, samiti aura guptiyoMke pAlana karanevAle, sAMsArika bhogoM aura mAna bar3AIkI icchA na rakhanevAle munirAja haiM, jinake ghRNita caritra sunakara kAnoMmeM u~galI denI par3atI haiM, kaTu aura nindyavacana sunakara lajjAse nIcA sira kara lenA par3atA hai aura eka dUsareko nIcA dikhAnekI kozizameM lage dekhakara dayAse dravita honA par3atA hai| eka mahAzaya lobhI paNDitoMse U~cI padavI prApta karanekI koziza kara rahe haiN| dUsare yadyapi svayaM isI yuktise padavI lekara jagadguru bana baiThe haiM parantu pahalekI kozizakA bhaMDA phor3a kara rahe haiN| tIsare apanI kIrtikA zaGkharava karaneke lie ziSyoMdvArA taraha tarahake prayatna kara rahe haiN| cothe gaurAgoM dvArA apanA guNagAna karAke AsamAnapara car3ha jA rahe haiN| pA~caveM eka svAdhIna vicArake sampAdakako jelakI havA khilAneke zukla dhyAname masta haiN| chaThe apane viruddhameM kucha kahanebAloMpara kalama-kuThAra calA rahe hai aura sAtha hI narakameM jAnekI Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 dhamakI de rahe haiN| sAtaveM rupayoMke do cAra gulAmoMko phusalAkara unase jainadharmakI prazasA karAke Apako kRtakRtya mAna rahe hai aura AThaveM digambara sthAnakavAsI Adi sampradAyoMko burA bhalA kaha kara phalahakA vIja bo rahe hai| isa taraha kitane ginAye jAya, ekase eka baDhakara kAma kara rahe haiM aura apane muni sAdhu Adi nAmAko anvartha siddha kara rahe hai| aba pAThaka soca sakate hai ki janadharmake UMce Adazele hamAre sAdhu kitane nIce A par3e hai| terApaMthI digambarI bhAiyoMke kandhoMpara sAdhuoM kA yaha kaSTaprada jUmA nahIM hai, isalie mere samAna unheM bhI prasanna honA cAhie thA; parantu dekhatA hU~ ki unakA aisA qhayAla nahIM hai aura isalie ve eka dUsarI tarahake jUeNko kandhopara dharanekA prAraMbha kara cuke haiN| kaI pratiSThA karAnevAle aura kaI apanI pratiSThA baDhAnevAle paMDitoMne to unakI nakela bahuta dinoMse apane hAthameM le hI rakkhI hai aura aba kaI kSullaka ailaka brahmacArI Adi nAmadhArI mahAtmA unapara zAsana karaneke lie taiyAra ho rahe hai| terApathI bhAiyo, kSullaka, ailaka, brahmacArI bure nahIM-inakI isa samaya bahuta AvazyakatA hai, parantu sAvadhAna! kevala nAmase hI mohita hokara inheM apane sira na caDhA lenA, nahIM to pIche piNDa chur3AnA muzkila ho jAyagA / ___ yahA~ para yaha kaha denA maiM bahuta Avazyaka samajhatA hU~ ki vartamAna sAdhuoMse merI jo aruci hai vaha isalie nahIM hai ki maiM sAdhusampradAyako hI burA samajhatA hU~ / nahIM, mai dharma, samAja aura dezake kalyANake lie sAdhusaMghakA honA bahuta hI Avazyaka samajhatA huuN| merI samajhameM jisa samAjameM aise logoMkA astitva nahIM hai ki jinakA jIvana svaya unake lie nahIM hai-dUsaroMke pAramArthika aura aihika Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 kalyANake lie hai, vaha samAja kabhI unnata aura sukhI nahIM ho sakatA aura jo jo samAja aba taka U~ce caDhe hai ve saba aise hI svArthatyAgI mahAtmAoMkI kRpAse car3he hai| isa lie isaprakArake logoMkI paramparA baDhAnekI bahuta AvazyakatA hai| parantu yadi aise loga na hoM, to unake sthAnameM apUjyoMko pUjyoMke pada para biThA denA aura unake caraNoM para apanI svAdhInatAko bhI caDhA denA, ise maiM buddhimAnIkA kArya nahIM samajhatA / isase to yahI acchA hai ki hama binA sAdhuoMke hI raheM aura isI lie maiMne terApaMthiyoMko bhAgyazAlI vatalAyA hai| nItikArane spaSTa zabdoMmeM kahA hai ki 'varaM zUnyA zAlA na ca khalu varo duSTapabhaH / arthAt zAlA sUnI par3I rahe so acchA,. parantu usameM duSTa bailakA rahanA acchA nhiiN| bahutase logoMkA khayAla hai ki yaha samaya hI kucha aisA nikRSTa hai ki isameM uttama sAdhuoM aura tyAgiyoMke utpanna honekI AzA nahIM; utkRSTa sAdhuoMkA AcAra bhI isa samaya nahIM pala sktaa| isa lie unake abhAvameM nimnazreNIke sAdhuoMkI bhI pUjA karanA burA nahIM / parantu merI samajhameM yaha vicAra ThIka nahIM | Adarza sadA U~cA hI rakhanA cAhie--nIce Adarzako sAmane rakhakara koI U~cA nahIM ho sakatA, yaha hameM sadA smaraNa rakhanA caahie| aura isa samaya utkaSTa sAdhuoMkA AcAra nahIM pala sakatA hai, isakA matalaba yaha nahIM hai ki Ajakala kSamA, dayA Adi guNoMke dhAraNa karanevAle, nispRha,. mandakaSAya, sahanazIla, dRDha brahmacArI, paropakArI, vidvAn, dharmapracAraka sAdhu bhI nahIM ho sakate haiN| anagAroMmeM to kyA sAgAra gahasthoM meM bhI isa prakArake mahAtmA ho sakate haiM aura dUsare samAjoMme, aba bhI hai| yadi isa samaya pratikUlatA hai to vaha yaha ki sAdhuoMkI jo bhojanapAnakI. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 utkaSTa vidhi hai, nAgnyAdi kaThina parISaha hai, kaThina tapa Adi haiM, ve cartamAname zAstrokta mArgase pAlanemeM bahuta kaThinAI hotI hai aura pariNAmoMkI uccatA pahale jaisI nahIM ho sakatI hai| parantu isase yaha na samajha lenA cAhie ki Ajakala sAdhu ho hI nahIM sakate / yadi nagnamudrA dhAraNa kara sakanevAle nahIM ho.sakate, tokhaNDavastra dhAraNa karanevAle -gyAraha pratimAdhArI, unase bhI kama nIcekI pratimAoMkA dhAraNa karanevAle,gRhatyAgI, brahmacArI Adi hI shii| ye bhI to eka tarahake sAdhu hai-inase bhI to hamArA bahuta kalyANa ho sakatA hai--inameM bhI to uparyukta pUjya guNa ho sakate hai / bhale hI Apa inheM nimrantha guru mata mAno, para utkaSTa zrAvaka bhI to hamAre yahA~ pUjya haiM / ye yadi hameM upadeza deM-hameM mArga batalAveM, to inheM bhI to guru kahanemeM kucha hAni nahIM hai| phira kevala svAgadhAriyoMko sirapara caDhAnekI kyA . jarUrata hai ? lekha bahuta bar3A ho gayA hai, isalie aba maiM kevala itanA hI aura kahakara ise samApta karU~gA ki hamAre sAdhumArgakI jo durdazA huI hai, usake pradhAna kAraNa hama gRhastha loga hI haiN| isa bAtako hameM na bhUlanA cAhie ki jisa taraha gRhasthoMkA sudhAranA bigADanA sAdhuoMke hAtha hai usI taraha sAdhuoMkA sudhAranA bigAr3anA bhI gRhasthoMke hAtha hai| donoMke judA judA adhikAra hai / apane apane adhikAroMko donoMko hI kAmameM lAnA cAhie / gRhasthakA yaha adhikAra hai ki vaha pAtradAna kare, pAtrasevA kare aura pAtrabhakti kare / yadi ise hama kAmameM lAte rahate, to Aja hamAre sAdhu hameM itane bhArI na hote / andhazraddhAke vaza -hokara hamane apanI buddhiko tAkameM rakha dI aura inake kevala bAharI -veSameM bhUla kara inake doSoMkI upekSA karake hamane jo apAtrapUjAkA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 pApa kiyA, usIkA phala Aja hamAre sAmane hai / yadi aba bhI hamana cete, to isa apAtrapUjAke aura bhI bure bure phala dekhaneke lie hameM tayAra rahanA caahie| -teraapnthii| jainI kyA sabase judA raheMge? __" he vRddha ! he cintAtura! he udAsIna! tuma uTho, rAjanItika AndolanameM zAmila hoo yA divya sejapara par3e par3e apanI javAnIkI bar3AI bakhAna bakhAna kara purAnI haDiyoMko paTako, dekho to usase tuhmArI lajjA dUra hotI hai yA nhiiN|" -rviindrnaath| yaha bar3e hI santoSakI bAta hai ki jaina samAja unnatike mArgapara kadama bar3hAne lagA hai| zikSApracAra, samAjasudhAra, dharmavistAra Adi unnatike kAryoMmeM vaha laga cukA hai| parantu jaba hama dekhate haiM ki usakI cAla sabase nirAlI hai; vaha ApahIko apane pathakA pathika samajha rahA hai dUsarokA astitva hI mAno usakI dRSTime nahIM hai, taba prazna utpanna hotA hai ki hindu, musalamAna, pArasI, sikha, IsAI Adi sAre bhAratavAsiyose jainI kyA judA hI raheMge ? unake sabhA susAiTiyoMke jalsoMmeM, samAcArapatroMke lekhoMmeM, netAoM aura upadezakoMke vyAkhyAnomeM, pAThazAlAoM vidyAlayoMkI pAThya pustakoMmeM, dhanavAnoMke dAnakAryome, samAjasevakoke kAmoMme isa taraha jahA~ dekhie vahIM aisA mAlUma hotA hai ki jaina samAjane apanI eka saMkIrNa paridhi banA rakkhI hai; usase bAhara mAno usake lie kucha kartavya hI nahIM hai| dezakI pragatise vaha sarvathA.ajJAna hai aura deza rASTra Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 yA rASTrIyatAse mAno unakA kucha sambandha hI nahIM hai / yahI saba dekhakara pUchanekI icchA hotI hai ki jainI kyA sabase judA raheMge? bhAratavarSa eka bahuta bar3A deza hai / yahA~ saikar3oM dharmo panthoM aura matoMke mAnanevAle rahate haiN| eka samaya thA jaba ina dharmAnuyAyiyoMka paraspara lar3ate jhagaDate rahanepara bhI samUce dezako kucha hAni lAma na uThAnA par3atA thA | kyoMki usa samayake bhAratakA gaThana hI kucha aura hI prakArakA thA / dezakI rakSA yA hAnilAbhase usa samayakI sAdhAraNa prajAkA koI sambandha nahIM thA; zAsaka yA rAjA logoM para hI isakA dAyitva thaa| isI kAraNa usa samaya yaha eka sarva sAdhAraNa kahAvata thI ki "kou nRpa hohu hameM kA hAnI, carI choDa na houba rAnI / " aura loga apanI yA apane samUhakI hI bar3hatIkI ora dRSTi rakhate the / parantu vaha samaya aba nahIM rahA / isa samaya bhArata parAdhIna hai| eka videzI jAti isakA zAsana kara rahI hai aura vaha una jAtiyoMmeM se eka hai jo kisI eka rAjAke ekahatthI zAsanako bahuta burA samajhatI hai aura usameM sarva sAdhAraNakI sammatikI AvazyakatA svIkAra karatI hai / vaha svayaM isa bAtako 'DakakI coTa ' pracAra karatI hai ki hama bhAratakA zAsana bhAratavAsiyoMkI sammatise kareMge / garaja yaha ki isa samayakI paristhitine yaha bAta bahuta hI Avazyaka kara dI hai ki yahA~kI sarva sAdhAraNa prajA bhI dezakI bhalAI burAIkA vicAra kare aura Apako usakI uttaradAtrI samajhe / aura yaha hai bhI ThIka / kyoMki jaba taka zAsakoMko hamAre sukhadukhoMkA jJAna na hogA, hamArI AvazyakatAoMko aura hitAhitako ce na samajheMge taba taka unakA zAsana hamAre lie kabhI acchA nahIM ho sakatA / hamAre zAsaka videzI haiM, ve hamAre sAmAjika dhArmika Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . rahasyoMse aparicita haiM / isa lie unake zAsanacakrako suvyasthita paddhatise calAneke lie yahA~kI sarvasAdhAraNa prajAke hAthoMkI bhI AvazyakatA hai| aisI avasthAmeM yahA~kI sAdhAraNa janatAke lie yaha Avazyaka hai ki vaha Apasame melajola rakkhe, eka dusareke sukhaduHkhoMko apanA sukha dukha samajhe, paraspara sahAyatA karanA sIkhe aura samUhake hitake lie apane vyaktigata svArthIko bhUla jaave| parantu ye saba bAteM taba ho sakatI hai jaba ki hama apane apane pAramArthika dharmoke samAna dezabhakti yA rASTraprema nAmaka eka aura navIna dharmakI upAsanAmeM dattacitta hoM aura jisa taraha eka zarIrameM aneka aMga hote haiM aura aneka aMgoMke samUhako zarIra kahate haiM usI taraha hama samajheM ki hamAre judA judA dharma rASTraprema, yA dezabhaktirUpa dharmake judA judA aMga haiN| yaha navIna dharma aisA nahIM hai ki isake lie prajAko apane judA judA dharma chor3a dene par3eM yA apane dharmavizvAsameM kacha zithila ho jAnA pdd'e| nahIM, yaha dharma itanA udAra hai ki saba hI dharmoM ke anuyAyI isakI upAsanA kara sakate haiN| Ajakala kucha logoMne isa dharmako badanAma kara rakkhA hai| aura isa kAraNa jahA~ sunA ki amuka puruSa dezabhakta hai ki loga vizvAsa kara lete haiM ki vaha rAjadrohI hai| parantu yaha kahanA bar3I bhArI bhUla hai| vAstavika vicAra kiyA jAya to rAjabhakta vahI ho sakatA hai jo deza'bhakta ho / athavA yoM kahie ki dezabhaktikA hI dUsarA nAma rAjabhAkta hai| kyoMki jaba taka hama dezase prema nahIM karate haiM aura usa dezapremake kAraNa apane zAsakoMko suzAsaka nahIM banA sakate haiM taba taka rAjabhakta kabhI nahIM sakate / isalie isa bAtakI bar3I bhArI z2arUrata hai ki pratyeka bhAratavAsI dezabhakta bananekA prayatna kare / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 yoM to dezabhaktikI bhAratavarSakI sava hI jAtiyoM aura samAjoMmeM kamI hai; parantu jainasamAja isase bilakula hI khAlI hai. vaha jAnatA hI nahIM ki dezabhakti kise kahate haiM / balki apanI jhUThI rAjabhakti prakaTa karanekI dhunameM dezabhaktiko vaha eka tarahakA pAgalapana samajhatA hai| jaina samAjameM eka to koI netA hI nahIM haiM aura jo netA kahalAnekA dama bharate haiM-zikSA pracArAdi kAmoMmeM jinakA thor3A bahuta hAtha hai, ve itane saMkIrNa hRdayake hai--unake vicAroMkA kSetra itanA saMkucita hai ki usake bhItara isa dezabhaktirUpa udAra dharmako sthAna hI nahIM mila sakatA hai / yahI kAraNa hai ki eka sampanna sAkSara aura pratiSThita samAja honepara bhI rASTrIyatAkI dRSTise jainasamAja kisI ginatImeM nhiiN| dezakI bhinna bhinna jAtiyoMmeM tathA sampradAyoMmeM isa samaya dezabhakti. aura rASTrIyatAke bhAva bar3ha rahe hai-loga samajhane lage hai ki apane apane dharmoM aura vicAroMkI rakSA karate hue isa sArvajanika dharmakI-yA rASTrIyatAkI upAsanA karanA bhI hamArA kartavya hai aura yaha samajhakara hajAroM loga kamara kasakara kAryakSetrameM bhI utara par3e haiM / abhI abhI dekhate dekhate bhAratamAtAke hajAroM sUpUta apanI apanI saMkIrNa paridhiyoMkA ulaMghana karake svArthase mukha mor3akara dezakI yA bhAratavAsI mAtrakI sevA karanemeM tatpara ho gaye hai| pratyeka dharma yA sampradAyake mAnanevAleko. pratyeka UMca yA nIca kulameM utpanna hue manuSyako aura pratyeka amIra yA garIbako ve apanA bhAI samajhate hai, usake duHkha dUra karanekA prayatna karate haiM usako U~cA uThAneke lie zikSA AdikA prabandha karate haiM. aura bhAratavAsI mAtrake adhikAroMkI rakSA karaneke lie kaSToMkI paravA na karake nirantara Andolana karanemeM dattacitta rahate Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 hai| yaha saba karake bhI ve apane apane dharmoko nahIM bhUle hai-rASTrIya bhAvoMkI rakSA karate hue apane dharma yA sampradAyoMkI unnatimeM bhI ve sava tarahase dattacitta rahate haiN| dezake rASTrIya aguA se isa tarahake bIsoM sajjanoMke nAma ginAye jA sakate haiN| parantu jainI isa viSayameM sabase judA hai / dezahitake saikar3oM kAryakSetra hamAre sAmane par3e hai parantu unameMse ekameM bhI hama apane bhAiyoMko nahIM dekhte| iMDiyana nezanala kAgresameM, prAdezika samitiyoMmeM, audyogika kaoNnphareMsameM, sozala kaoNnphareMsameM, sAhityapariSadoMmeM, gokhalekI bhAratasevakasamitimeM, sarakArI kauMsilomeM aura sArvajanika hitakA Andolana karanevAlI anyAnya saMsthAoMmeM hama kisI jainIkA nAma nahIM sunate / sArvajanika kalyANakI ghoSaNA karanevAle docAra samAcArapatra bhI jainI nahIM nikAlate / aise patroMmeM lekha bhI ve nahIM likhte| isa viSayakI koI pustaka bhI kisI jainIkI kalamase nahIM nikalI / kahIM kisI jainIko dezahitakA vyAkhyAna dete hue yA Andolana karate hue bhI nahIM sunA / sArvajanika sAhityakSetrameM bhI unakA darzana durlabha hai| isa samaya eka bhI jainI kisI bhASAke vartamAna sAhityakA khyAtanAmA lekhaka yA kavi nahIM hai| zikSApracArakA kAma jainI karate haiN| ve cAhe to apane baccoMke sAtha sAtha dUsaroMke baccoMko bhI jJAnadAna kara sakate haiM, parantu itanI udAratA bhI unameM nahIM / unakI zikSAsaMsthA oMke dvAra dUsaroMke lie eka tarahase banda hI haiM / sArvajanika zikSAsaMsthAoMmeM bhI jainI Arthika sahAyatA nahIM dete| avazya hI svargIya seTha premacandra rAyacandrane kalakattA yUnIvarsiTIko aura seTha vasanajI trikamajI je.pI. ne bambaIke sAinsa insiTyUTako do bar3I bar3I rakame dekara jainiyoMkI lajjA rakha lI hai| isa taraha aura kahA~ taka ginAye jAveM kisI Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 bhI sArvajanika lAbhake kAmameM jainiyokA hAtha nahIM dikhtaa| aura to kyA hamAre naitika, dhArmika aura samAjasudhArasambandhI upadeza Adi bhI kevala jainiyoM ke lie hI hote haiN| pArasparika sahAnubhUti aura sahAyatAvuddhikI to hamameM itanI kamI hai ki hama apane gharahImeM bArahoM mahIne laDA karate hai| hamAre zvetAmbariyoM aura digambariyoMke tIrthakSetrasambandhI mukadame isake jvalanta udAharaNa hai| gatavarSa pATItANAMka jalapralayake samaya jainiyoMkI sahAyatA karaneke lie kaI AryasamAjI bhAI pAlItANA daur3e gaye the; parantu abhI dakSiNa AphrikA bhAiyopara jaba vipatti AI aura sAre dezake logoMne unake prati sahAnubhUti prakaTa kI tathA vipula dhanase sahAyatA kI, taba batalAie hamAre jainI bhAiyoMne kyA kiyA? kitanA dhana diyA? hamAre dayAdharmane kyA kAma kiyA / jisa samaya sammedazikharatIrthapara ghora upasarga upasthita huA thA--usapara sarakArI vagale vananevAle the usa samaya hamAre kucha bhAI eka dezabhakta lIDarase isa lie jAkara mile the ki ve isa vipattike samaya hameM kucha sahAyatA deM aura Andolana karake hamAre parvatakI rakSA kareM / usa samaya ukta dezabhakta mahAzayane uttara diyA thA ki "jainI hamArI aura hamAre dezakI kyA sahAyatA karate haiM jo hama unakI sahAyatA kreN|" yadyapi eka dezabhaktake mu~hase aise zabda na nikalanA cAhie the, parantu isameM unhoMne jhUTha hI kyA kahA thA ? yadi jainI buddhimAn haiM to ve isa uttarase bahuta kucha sIkha sakate hai aura apane bhaviSyakA mArga nizcita kara sakate haiN| ___ yaha kahA jA sakatA hai ki jainasamAja abhI abhI jAgRta huA hai| abhI usameM svayaM apanI hI AvazyakatAoMke pUrNa karanekI zakti utpanna nahIM huI hai, isalie dUsaroMkI ora dhyAna denekA use ava Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 kAza nhiiN| isakA kAraNa yadi avakAzAbhAva hI hotA to kucha AkSepakI bAta nahIM thii| para yaha eka bahAnA bhara hai| vAstavame hamameM abhI taka isa prakArake bhAva hI utpanna nahIM hue haiN| bIcameM hamArI jo sarvatogAminI sahAnubhUti, dayA, parArthaparatA naSTa ho gaI hai-vaha abhI taka jIvita hI nahIM huI hai / yadi hamameM rASTrIyabhAva, prema yA dezabhakti hotI, to bhale hI hama pratyakSarUpase sArvajanika sevAke kArya na kara sakate-apane kAmoMke mAre unameM yoga na de sakate; 'parantu hamAre nijake hI kAmoMme vaha jahA~ tahA~ prasphuTita hue binA na rhtii| aura yaha bAta bhI to sarvAzoMmeM satya nahIM mAlUma hotI ki hame apane kAmoMse avakAza nahIM hai| aise bahutase kArya hai jinheM hama apane kArya karate hue bhI sahaja hI kara sakate hai| aura hamAre samAjake sabhI loga to kAma nahIM karate hai-yadi kucha loga apanI yogyatAke anusAra sArvajanika kAma bhI karane lage to acchI tarahase kara sakate haiM; honA cAhie ina kAmoMse prema aura sahAnubhUti / ___ antame hama apane bhAiyoMko saceta kara denA cAhate hai ki tumhArI saMkhyA aurokI apekSA bahuta hI kama hai, dArzanika siddhAntoMke qhayAlase tumhArA dharma dezake sAre dharmose atizaya bhinnatA rakhatA hai-yahA~ taka ki jaba sArA deza IzvaravAdI hai taba tuma kisI eka Izvarake astitvako hI svIkAra nahIM krte| aisI avasthAmeM apane astitvakI rakSAkA prazna tumhAre sammukha sabase adhika kaThina hai| isakA tumheM bahuta hI sAvadhAnIse vicAra karanA caahie| hamArI samajhameM jabataka hama dezake pratyeka kAryameM zAmila na hoMge, dUsaroMke samAna apanI bhI zaktiyoMko bar3hAkara dezake kAryabhArameM varAvarIse. apane kandhe na lagAveMge, pratyeka dezavAsIke sukhameM sukhI, dukhameM dukhI Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 na hoMge, sabakI sahAnubhUti aura prIti sampAdana na kareMge-saMkSepameM jaba taka hama apanA apane paramArthika dharmake samAna ' rASTraprema' nAmaka eka aura dUsarA dharma na banAveMge taba taka apanI rakSA kadApi na kara skeNge| yadi hama aba bhI na cete-aba bhI hamane bhAratako apanA deza na samajhA, to yAda rakhie ki isa caDhAbaDhIke kaThina samayame'nirbaloMko jIte rahanekA adhikAra nahIM hai| isa siddhAntako mAnanevAle samayameM hamArI vahI dazA hogI jo bhAratakI antyaja jAtiyoMkI ho rahI hai| yadi jAganA ho to abhI jAgo, nahIM to sadAke lie sote rho| smaaj-smbodhn| durbhAgya jainasamAja, terI kyA dazA yaha hogii| kucha bhI nahIM avazeSa, guNa-garimA sabhI to kho gii| zikSA uThI, dIkSA uThI, vidyAbhiruci jAtI rhii| ajJAna durvyasanAdise maraNonmukho kAyA huI ! vaha satyatA, samudAratA tujhame najara paDatI nahIM! dRr3hatA nahIM, kSamatA nahIM, itavijJato kucha bhI nhiiN| saba dharmaniSThA uTha gaI, kucha svAbhimAna rahA nahIM / bhujabala nahIM, tapabala nahIM, pauruSa nahIM, sAhasa nahIM ! kyA pUrvajoMkA rakta aba terI nasoMmeM hai kahIM? saba lupta hotA dekha gaurava joza jo khAtA nahIM / 1 guNoMkI gustA-utkRSTatA / 2 maraNake sanmukha / 3 kRtajJatA / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 uDA huA utsAha sArA, Atma-bala jAtA rhaa| utthAnakI carcA nahIM, aba patana hI bhAtA hahA !! pUrvaja hamAre kauna the? ve kRtya kyA kyA kara gaye ? kina kina upAyoMse kaThina bhavasindhuko bhI tara gaye? rakhate the kitanA prema ve nijadharma-deza-samAjase? parahitameM kyoM saMlagna the, matalaba na thA kucha svArthase ? (5) kyA tattva khojA thA unhoMne Atma-jIvanake lie? kisa mArgapara calate the ve apanI samunnatike lie? ityAdi bAtoMkA nahIM tava vyaktiyoMko dhyAna hai| ve mohanidrAmeM par3e, unako na apanA jJAna hai| sarvasva yoM khokara huA tU dIna, hIna, anAtha hai| kaisA patana terA huA, tU rUDhiyoMkA dAsa hai|| ye prANahAri pizAcinI, kyo jAlameM inake pha~sA / le piNDa tU inase chur3A, yadi cAhatA aba bhI jiyo / jisa Atma-balako tU bhulA baiThA use rakha jJAnameM / kyA zaktizAlI aikya hai, yaha bhI sadA rakha dhyAnameM / nija pUrvajoMkA smaraNa kara kartavyapara ArUr3ha ho| bana svAvalambI, guNa-grAhaka; kaSTameM na adhIra ho / / 1 tere vyaktiyoMko arthAt jainiyoNko| 2 ye rUDhiyA~ prANoMko haranevAlI pizAcinI haiM / 3 jIvita rahanA / 4 ekatA, ittaphAk / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 saddaSTi-jJAna-caritrakA supracAra ho jagameM sadA / yaha dharma hai, uddeza hai; isase na vicalita ho kadA / / 'yuga-vIra' bana yadi svaparahitameM lIna tU ho jaaygaa| to yAda rakha, saba duHkha saMkaTa zIghra hI miTa jaaygaa| samAjasevakajugalakizora mukhtAra / DAkTara satIzacandrakI spIca / zrIyuta mAnyavara mahAmahopAdhyAya DAkTara satIzacaMdra vidyAbhUpaNa, ema. e., pI. eca. DI., efa. AI, Ara. esa., siddhAntamahodadhine, 27 disambara san 1913 ko syAdvAdamahAvidyAlaya kAzIke mahotsavapara jo spIca a~garejImeM dI hai usakA hindI bhAvAnuvAda isa prakAra hai:__ sajjano, mujhe isa zubha avasarapara sabhApatikA Asana dekara Apa logone jo merA sanmAna kiyA hai usakA hArdika dhanyavAda diye binA mai AjakI mITiMgakI kArravAIko zurU nahIM kara sktaa| auroMkI. apekSA merA dRr3ha vizvAsa hai ki Apa anubhavI vidvAno aura jIvanaparyata jainadharmakA abhyAsa karanevAloMke isa dIptimAna samUhameMse mujhase . koI acchA aura yogya sabhApati cuna sakate the| parantu cUMki Apane ' prasanna hokara mujhe yaha asAdhAraNa mAna diyA hai isalie mujhe ApakI / AjJAkA pAlana karanA cAhie aura mai eka ora Apake anugraha aura 1 samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakA | Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 dUsarI ora ApakI sahakAritApara bharosA rakhate hue Asana grahaNa karatA huuN| __ jainadharmapara koI lambA caur3A vivecana karanekA na yaha samaya hai aura na yaha sthAna / sAtha hI maiM Apako yaha bhI vizvAsa dilAtA hU~ ki maiM isa prasiddha jainasamAjako usake hI mata aura siddhAntakI koI bAta sikhalAnekA sAhasa nahIM karatA huuN| aisA karanA, sajjano, ulaTe baoNsa barelI le jAneke samAna hogaa| parantu eka aise vyaktike mukhase jo, yadyapi sampradAyase jainI nahIM hai tathApi, jainadharmakA abhyAsI raha cukA hai, eka do zabdoMkA nikalanA kucha anucita bhI na hogaa| mAlama hotA hai ki IsAmasIhase lagabhaga chaha sau varSa pahale isa sAre bhUmaMDalapara mAnasika jAgRti aura kartavyaparAyaNatA utpanna huI thii| usa samaya eka naI paripATIkA janma honA pAyA jAtA hai, pUrvIya aura pazcimIya donoM hI dezoMmeM eka nayA yuga pravartita huA thaa| ____ yorupameM, paithegorasa nAmake prasiddha yUnAnI philAsofarane sasArako ekatAkA siddhAnta sikhlaayaa| eziyAmeM, cInake kanaphyUzasa aura IrAnake jorosTarane isa jAgRtimeM hissA liyA / prathamane apanI una zikSAoMke dvArA jinheM 'golDanarUla' (Golden rule) kahate hai aura dUsarene apane usa siddhAntake dvArA jo AramujDa (Armugd) aura ahirimana (Ahiriman) arthAt prakAza aura aMdhakArakI zaktiyoMke visamvAdake sambandhameM hai, yaha kArya kiyaa| hidustAnameM mahAvIrane, jinheM vardhamAna bhI kahate hai aura jo isa cartamAna kAlameM jainiyoMke antima tIrthakara hue haiM, apane Atma-saMyamake siddhAntako prakAzita kiyA aura bauddhadharmake pravartaka buddhadevane aMdhakAra aura duHkhameM par3e hue jagatako jJAnoddIpanake saMdezase udghoSita kiyaa| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 kucha kAlataka mahAvIra aura buddhake siddhAnta aura dharma eka dUsareke barAbara varAvara (samAnAntara rekhAoMmeM ) calate rahe / yaha bhale prakAra nirdhArita kiyA jA sakatA hai ki mahAvIrakA sAkSAt ziSya aura unakI zikSAoMko saMgraha karanevAlA indrabhUti gautama, vRddhadharmake prasiddha saMsthApaka buddhagautama tathA nyAyasUtrake karcA brAhmaNa akSapAda gautamakA samakAlIna thaa| hama dekhate haiM ki baudoMke 'tripaTika' jaise dharmagraMthoM meM jainadharmake siddhAntoMkA ullekha milatA hai aura jainiyoMke dharmagraMthoM meM, jinhe 'siddhAnta' kahate haiM bauddhoMke siddhAntoMkA vivecana (guNadopavicAra ) pAyA jAtA hai| sarvasAdhAraNataka pahu~cane tathA apane ucca siddhAntoMkA manuSyasamUhameM prasAra karaneke lie ina donoM mahAn zikSakoMne, apanI zikSAke dvArasvarUpa, usa samayakI do atyanta lokapriya aura pracalita bhASAoMko pasada kiyA thA-buddhane pAlIbhASAko aura mahAvIrane prAkRta bhApAko / isa prativAdake viSayameM ki pAlI aura prAkRta bhApAyeM itanI prAcIna nahIM ho sakatI haiM ki unakA astitva san IsavIse 600 varSa pahale mAnA jAya, itanA kahA jA sakatA hai ki ye bhApAyeM yA spaSTatayA inakI ve khAsa zakaleM (AkRtiyA~), jinameM mahAvIra aura buddhane zikSA dI, usa pAlI aura prAkRta graMthoMkI bhASAse jo hama taka pahu~cI hai jarUra hI bahuta bhinna thiiN| aura yaha bAta isa mAmalese AsAnIke sAtha spaSTa kI jA sakatI hai ki unakI zikSAkI bhApAyeM, jo hama taka likhita rUpase nahIM kintu maukhika rUpase pahu~cI haiM donoM bhApAoMke sAdhAraNa parivartanoMke sAtha sAtha parivartita hotI rahI haiN| san IsavIkI pahalI zatAbdImeM bauddhadharma do zAkhAoMmeM vibhakta ho gayA, jinako 'mahAyAna' aura 'hInayAna,' arthAt bar3A vAhana aura Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 choTA vAhana kahate haiN| jainadharmake bhI do bar3e Tukar3e hogaye yathA *zvetAmbara' sapheda vastra dhAraNa karanevAle aura 'digambara' jinakA vastra AkAza hai| jainasAdhu, jo sarva prakArake 'bandhanoM se mukta honeke abhiprAyase dIkSita hotA hai, apane liye sarva prakArake viSayasukhoMko asvIkAra karatA huA, sirpha itanA bhojana jo jIvana dhAraNa karaneke liye kAphI ho, jise kisI vyaktine khAsa usake lie na banAyA ho aura jo dhArmika bhaktike sAtha zrAvakoM yA gRhasthodvArA diyA jAya, grahaNa karatA huA aura laukika jana tathA strI saMsargase alaga rahakara eka prazaMsanIya jIvana vyatIta karaneke dvArA pUrNa rItise vrata, niyama aura indriyasaMyamakA pAlana karatA huA, jagatake sanmukha AtmasaMyamakA eka bar3A hI uttama Adarza prastuta karatA hai| yadyapi ina donoM dhoMne brAhmaNoMke jAtibheda yA anya vidhi vidhAnoMke sAtha koI bar3I bhArI lar3AI nahIM laDI, tathApi inakA uddeza aise Adarza puruSa utpanna karanA thA jo, bauddhazAstroMme ' bhikSu' aura jaina zAstroMmeM 'yati' yA 'sAdhu' kahalAte haiN| yaha Adarza puruSa samasta hI zreSTha aura uttama guNoMkI mUrtirUpase dekhA jAsakatA hai| kyoMki usakA zarIra usake vaMzameM hai, vacanapara usane adhikAra jamA liyA hai aura manako bhale prakAra apane AdhIna kara liyA hai| vaha jagatako jItanevAlA hai kyoMka usane apane Apako jIta liyA hai| vaha apanA sArA dina adhyayana aura zikSaNameM, sAMsArika viSayavAsanAoMke samudrameM gote khAte aura bahate hue manuSyoMko sukhazAMtikI dRr3ha bhUmipara lAneke dvArA unakA uddhAra karanemeM aura bhaTakate hue saMsArI musAphiroMko mokSakA mArga dikhalAnemeM vyatIta karatA hai| yoM to aise / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 manuSya pratidina hI zAstrasvAdhyAya aura dhyAnase apane hRdayako pavitra karate haiM; parantu mahIneke khAsa dinomeM ve paraspara apane pApoMkI AlocanA karaneke lie ekatra hote hai jo unake dharmakA eka mukhya cihna hai| ___ yaha Adarza purupakI bAta hai| parantu eka gRhasthakA jIvana bhI jo jainatvako liye hue hai itanA adhika nirdopa hai ki hindustAnako usakA abhimAna honA cAhie / gRhasthake lie 'ahiMsA' ko apane jIvanakA Adarza (Motto) banAnA hotA hai| sirpha jIvadhAriyoMko unake mAsake lie vadha karanekA hI usake tyAga nahIM hotA, balki usakA yaha kartavya hai ki vaha kisI choTe jantuko bhI kisI prakArakA koI nukasAna na pahuMcAve, aura use apanA bhojana bilakula nirAmiSa sarvaprakArake mAMsAhArase rahita-rakhanA hotA hai / sajjano, merA yaha abhiprAya nahIM hai ki mai unake bhojana aura jIvanarItiyoMke sambandhameM bahutase uttamottama niyamoMkA vistArake sAtha varNana karU~, maiM itanA hI kahanA kAphI samajhatA hU~ ki ve khAnepIneke sambandhameM sAtizaya saMyamazIla hai aura unakA bhojana bar3I hI sUkSmadRSTise zuddha tathA asA. dhAraNa rItise sAdA hotA hai / ye bhole bhAle aura kisIko hAni na pahu~cAnevAle jainI, yadyapi paMdraha lAkhase adhika nahIM hai, tathApi bahutasI bAtoMmeM pratyeka mAnavajAtike eka bhUSaNa hai, cAhe vaha kaisI hI sabhya kyoM na ho| _jainiyoMke sAhityameM eka vizeSatA hai| yUnAniyoMko choDakara jinhoMne apane dhArmika aura laukika sAhityako prArabhase hI eka dUsarese alaga rakkhA hai anya samasta dezoMkA vahI Adima sAhitya hai jo ki unakA dhArmika sAhitya hai| brAhmaNoMke veda, yahUdiyoMkI bAibila Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 Old Testament aura bauddhoMke 'tripaTika' kI yahI hAlata hai| janasAhitya prAraMbhameM kevala dhArmika prakRtiko lie hue thA; parantu samayake herapherase usane na sirpha dhArmika vibhAgameM kintu dUsare vibhAgoMmeM bhI Azcaryajanaka unnati prApta kii| nyAya aura adhyAtmavidyAke vibhAgoMmeM isa sAhityane bar3e hI U~ce vikAsa aura kramako dhAraNa kiyaa| san IsavIkI pahalI zatAbdImeM prasiddha honevAle umAsvAmi-- ke jor3ake adhyAtmavidyAvizArada, yA chaThI zatAbdIke siddhasena divAkara aura AThavIM zatAbdIke akalaMkadevakI barAvarake naiyyAyika isa bhArata bhUmipara adhika nahIM hue haiN| siddhasenadivAkarake nyAyAvatAra nAmaka graMthameM kula nyAyavidyA kevala 32 zlokoMke bhItara bharI huI hai| nyAyadarzana jise brAhmaNa RSi gautamane calAyA hai, nyAya adhyAtmavidyAke rUpameM asaMbhava hojAtA yadi jainI aura bauddha anumAna cauthI zatAbdIse nyAyakA yathArtha aura satyAkRtimeM adhyayana na krte| jisa samaya mai jainiyoMke nyAyAvatAra', 'parIkSAmukha', nyAyadIpikA', Adi kucha nyAyagraMthoMkA sampAdana aura anuvAda kara rahA thA usa samaya jainiyoMkI vicArapaddhatikI yathArthatA, sUkSmatA, sunizcitatA aura sakSitatAko dekhakara mujhe Azcarya huA thA aura maiMne dhanyavAdake sAtha isa bAtako noTa kiyA hai ki kisa prakArase prAcIna nyAyapaddhatine jaina naiyyAyikoM dvArA kramazaH unnatilAma kara vartamAnarUpa dhAraNa kiyA hai| ina jaina naiyyAyikoMmeMse bahutoMne nyAyapara TIkA graMthoMkI bhI racanA kI hai, aura madhyamayugameM nyAyapaddhatipara yaha eka baDA hI bahumUlya kAma huA hai| jo madhyamakAlIna nyAyadarzana' ke nAmase prasiddha hai vaha saba kevala jaina aura bauddha naiyyAyikokA kartavya hai / aura brAhmaNoMke nyAyakI Adhunika. paddhati jise "navya nyAya" kahate hai aura jise gaNeza upAdhyAyane Isa Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 kI 14 vI zatAbdImeM jArI kiyA hai, vaha jaina aura bauddhoMke isa madhyama kAlIna nyAyakI talachaTase utpanna huI hai| vyAkaraNa aura kozaracanAvibhAgameM zAkaTAyana padmanaMdi aura hemacaMdrATike graMtha apanI upayogittA aura vidvattApUrNa sakSiptatAmeM advitIya hai| chadazAstrakI unnatimeM bhI inakA sthAna bahuta U~cA hai / prAkRta bhApA apane sampUrNa madhumaya saundaryako liye hue jainiyoMkI racanAmeM hI pragaTa kI gaI hai; aura yaha vilakula satya hai ki brAhmaNa nATakoMmeM jo prAkRta bhASAkA vyavahAra kiyA gayA hai usake mUlakAraNa jainI hI hai jinhoMne sabase pahale apane zAstroM meM isa bhApAkA prayoga kiyA hai| aura aitihAsika saMsArameM to| jainasAhitya zAyada jagatake lie sabase adhika kAmakI vastu hai| yaha itihAsa lekhakoM aura purAvRtta vizAradoMke lie anusandhAnakI vipula sAmagrI pradAna karanevAlA hai jaisA ki isane pahale pradAna kI hai aura aba bhI pradAna kara rahA hai| jainiyoMke bahutase prAmANika aitihAsika graMtha bhI hai jaisA ki 'kumArapAlacarita ye pratha aura ve upAkhyAna, jinheM bhinna bhinna sampradAya yA 'gacchoM ke jainiyoMne una samayoMke bAbata jinameM ki aneka tIrthakara aura zikSaka 'dharmake Asana' yA 'paTTa' para virAjamAna the aura unakI samakAlIna ghaTanAoMke bAbata surakSita rakkhA hai, bhAratIya itihAsakI purAnI bAtoMko nizcita karaneke lie usI prakArase bahuta upa-yogI siddha hue hai, jisa prakAra ki yUnAnakA purAnA itihAsa tayyAra karanemeM vahAke mInAra kAryakArI hue the / aura bhI adhika, ina sama-yoMkI jA~ca zilA Adipara utkIrNa lekhoMkI sAkSIse ho cukI hai aura ye unake anurUpa pAye gaye hai jaisA ki mathurAse milA huA IsAkI pahalI zatAbdIkA jainazilAlekha aura rudradamanakA jUnAgar3havAlA zilAlekha jo dUsarI zatAbdIkA hai, ityAdi / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 yadi bhArata deza sasArabharameM apanI AdhyAtmika aura dArzanika unnatike lie advitIya hai to isase kisIko bhI inakAra na hogA ki isameM jainiyoMko brAhmaNoM aura bauddhoMkI apekSA kucha kama gauravakI prApti nahIM hai| anuvAdaka jugalakizora mukhtaar| noTa- yaha vidyAbhUSaNa mahAzayake vyAkhyAnakA pUrva bhAga hai / isake Age unhoMne jainasaMsthAoM aura vartamAna jainakAryakartAoMkI prazaMsA kI hai| vara bahudhA atizayokti pUrNa hai, isa lie usakA prakAzita karanA hama ucita nahIM samajhate |-smpaadk| . aitihAsika lekhoMkA pricy| (gatAise aage|) 3. vissy| ina lekhoMmeM anya bhedoke sAtha vipayakI bhI bhinnatA hai / adhikAza lekha dAnake viSayameM haiM / dAna bhI dharmasambandhI aura rAjya / sambandhI do prakArake hai| kaI lekhoMmeM zrIjinendrabhagavAnake madiroke nimitta grAmoMke dAnakA ullekha hai| cAlukyavaMzIya rAjA amma dvitIyakA eka lekha yaha sUcita karatA hai ki jinamaMdirakI eka khairAtI bhojanazAlAke lie unhoMne eka grAma dAna diyA thaa| gayAmeM barAbara parvatapara mahArAja Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 azokake kaI lekhoMmeM AjIvaka sAdhuoko guphAoMke dAna denekA ullekha hai| kaI lekhoM meM bauddha sAdhuoMko guphAoMke dAnadenakA ullekha hai / mahArAja skandaguptake eka stabha lekhameM viSNu bhagavAnake nimitta eka grAma dAna denekA ullekha hai| rASTrakUTavaMzIya jainadharmAnuyAyI mahArAja amoghavarSake eka lekhameM yaha likhA hai ki unhoMne ghIke mahasUlako rAjyakozameM jamA na karake rAjyaprabadhake subhAteke lie prAmoMke mukhiyoM aura mahAjanoMke nAma kara diyA ki ve hI rAjyakI orase usa rupa. yese ucita kArya kiyA kreN| pAlavavaMzIya rAjA zivaskandake eka lekhameM brAhmaNoMko grAma dAna denekA ullekha hai| IsavI san "754 ke eka stabha lekhameM eka brAhmaNako eka grAmake ardhabhAga diye jAnekA ullekha hai aura isameM vizeSatA yaha hai ki yaha vAta nAgarI, aura kanar3I donoM lipiyoMmeM alaga alaga likhI huI hai| kadavavaMzIya rAjA kAkutsthavarmanakA eka lekha halasImeM hai jisase mAlUma hotA hai ki unhoMne apane zrutikIrti nAmaka senApatiko, jisane eka avasara para unake prANa bacAye the, kucha bhUmi dAna dii| rAjA pravarasena dvitIyakA eka lekha yaha sUcita karatA hai ki unhoMne cammaka nAmaka grAmako eka sahastra brAhmaNoMko dAna diyaa| unameMse 49 brAmhaNoMke nAma isa lekhameM diye hai| inake atirikta ina lekhoMmeM aura viSaya bhI 1 vinseMTa smithane likhA hai ki ye sAdhu bauddhoMkI apekSA jainiyoMse adhika sambandha rakhate haiN| DAkTara phlITane bhI inakI jainiyoMse samAnatA batalAI hai, inako nama kahA hai aura makkhali gozAlako inakA sasthApaka likhA hai| 2 isa vazake kucha rAjA kadAcit jaina the| unhoMne IsAkI chaThI zatAdidameM pallacoM aura -maisUrake gagarAjA para vijaya pAI aura dakSiNI mahArASTra para apanA AdhikAra 'jamA liyaa| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 haiN| yaha kisIko avidita nahIM hai ki mahArAjA azoka kaise prabhAvaMzAlI samrAT ho gaye hai| pahale varNana ho cukA hai ki zilAoM aura staMbhoMpara unake aneka lekha milate hai jinase bahutasI bAteM mAlUma huI haiM / jaise, unakI rAjadhAnI pATalIputra thI, unhoMne bauddha dharmakA khUba pracAra kiyA, unhoMne kaliMga dezapara vijaya pAI aura use apane AdhIna kara liyA, ityaadi| ina lekhose mahArAjA azIkake zAsanakA aura kaI videzI rAjAoMkA bhI paricaya milatA hai| maisUrameM mahArAjA azokakA eka zilAlekha hai jisameM unakI dhArmika zikSAoMkA sAra isa prakAra likhA hai:-mahArAjAdhirAjakI yaha AjJA hai:-" pitA aura mAtAkI AjJAkA pAlana avazya karanA cAhie; evaM sarva jIvoMkA Adara karanA cAhie; satya avazya bolanA caahie| dharmake ye hI sulakSaNa haiM aura ye avazya kAryarUpame pariNata hone caahie| isI prakAra ziSyako gurukA Adara avazya karanA cAhie aura nAtedAroMkA ucita satkAra honA cAhie yaha dharmakA AcIna Adarza hai-isase Ayu kI vRddhi hotI hai aura isake anusAra manuSyoMko avazya calanA cAhie / " zravaNabelagolAkA eka lekha yaha sUcita karatA hai ki vijayAnagarAdhipati hindU rAjA bukkarAyane zravaNabelagolaganivAsI jainiyoM aura vaiSNavoMke pArasparika virodhako zAnta kiyA aura jainiyoMko vaiSNavoMke samAna svataMtratA aura rakSA pradAna kii| barauta stUpake eka lekhame likhA hai ki usake dvArako eka zuGgavaMzIya rAjAne bnvaayaa| viraMcIpuramake eka lekhase yaha mAlUma hotA hai ki vahA~ke rAjAne brAhmaNoMke lie vivAhakA yaha niyama banAyA ki ve apane yahA~ke vivAhoMmeM kevala kanyAdAna hI kiyA kare aura yadi koI brAhmaNa apanI putrIke badalemeM rupayA svIkAra Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 karegA to usako rAjyadaMDa milegA aura vaha birAdarIse cyuta kara diyA jaaygaa| kaI cInIpravAsI bhAratavarSameM yAtrA karane Aye the| kyo ki cInIloga bauddhadharmAnuyAyI hai aura bhAratavarSa unake pUjyadeva zAkyamuni gautamabuddhakA janmasthAna hai / unhoMne bauddha stUpoMpara apane bhramaNa aura kAlasambandhI aneka lekha likhavAye the jo bar3e mahattvake hai| gautama buddhake janmasthAna para mahArAjA azokakA eka lekha hai jo yaha sUcita karatA hai ki buddhadevakI janmabhUmi vahI hai| ___ kucha lekha sarvathA aitihAsika dRSTise likhe hue mAlUma hote hai / jainadharmAnuyAyI mahArAjA khAravelakA hAthIgumphA nAmaka guphApara eka lekha hai jisameM ukta mahArAjake rAjatva kAlake prathama 13 varSakI ghaTanAokA saMkSipta varNana hai| yaha lekha itihAsake lie bar3e mahattvakA hai / ilAhAvAdake azoka-staMbha para mahArAja samudraguptakA bhI eka lekha hai jisase unake rAjyakA acchA jJAna prApta ho gayA hai / jUnAgar3hake do lekhoMmeM sudarzana nAmaka jhIlake do bAra marammata honekA ulekha hai / mandAra parvatake eka lekhameM eka tAlake bananekA ullekha hai| maisUrameM belatUrake eka lekhameM eka strIke satI honekA ullekha hai| yahIM para eka aura lekha hai jisameM gagadeza para colavazIya rAjendra prathamakI vijayakA varNana hai| kAMcIke lekhoMse jJAna hotA hai ki colArAjya aMtameM vijayanagarake rAjyameM mila gyaa| amarAvatI stUpake lekhoMse AMdhravaMzakA patA calatA hai| takSazilAme DaoN0 mArazalako 500 se Adhaka sikke mile haiM jinase kaI rAjAoke kAlanirNaya honekI saMbhAvanA hai| 4. upayogitA / uparyukta lekha kevala udAharaNArtha diye gaye hai| inakI saMkhyA to hajAroM para hai / yaha jAna kara ki unameM kyA likhA hai yaha AsAnIse Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 samajhameM AsakatA hai ki unameM kitanI aitihAsika sAmagrI maujUda hai / bhAratavarSa meM prAcIna itihAsakI pustakokA abhAva honese ina le. khoMse bar3I sahAyatA milI hai| itanA hI nahIM kintu bahuta sI bAte to hameM kevala inhIMke dvArA mAlUma huI hai / prAcIna itihAsakA kAlakrama adhikatara inhIMke dvArA nirNaya huA hai kyoMki iname rAjAoMke nAma aura saMvat likhe hai / purANome bahutasI azuddhiyA~ aura matabheda honeke atirikta kAlakrama bhI nahIM hai aura kahIM kahIM hai bhI, to usameM bar3I bhArI azuddhiyA~ raha gaI hai / DAkTara plITane aisI azuddhikA eka bar3A acchA udAharaNa diyA hai| ve likhate hai ki purANoke kartAoMne samakAlIna vaMzo aura rAjAoko eka dUsareke bAda mAna kara unake kAlameM bar3I gaDabaDI kara dI hai| purANomeM mauryavaMzake AraMbhase yavanoMke aMta takakA madhyavartI kAla 2500 varSase adhika diyA hai / yaha mAlUma hai ki mauryavaMzakA AraMbha IsavI sanse 320 varSa pUrva huA / isame yadi purANoMke 2500 varSa jor3a diye jAve to yavanoMke rAjyakA aMta lagabhaga 2200 IsavI sanme arthAt Ajase lagabhaga tIna zatAbdike pazcAt nikalatA hai| punaH purANoMme yaha bhI likhA hai ki yavanoMke bAda guptavaMzIya rAjA aura kaI anya rAjA hue; yadi uparyukta sanme 'ina sabakA bhI rAjakhakAla jor3a diyA jAya to vartamAnakAlase kaI zatAbdi Age nikala jAyagA !! jaba taka itihAsameM kAlakrama na ho taba taka use itihAsa nahIM kaha sakate / ina lekhoMke dvArA haz2AroM hI aitihAsika bAte mAlUma huI hai| yahA~ para unakA varNana nahIM ho sktaa| nIce kevala do udAharaNa diye jAte hai; ekase eka paurANika truTi dUra huI hai aura dUsarese eka sarvasAdhAraNameM prasiddha bAta bhrAtijanaka siddha huI hai| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 bauddhapurANa mahAvaMzameM gautamabuddhakA nirvANakAla IsAse 543 varSa pUrva diyA hai| dIpavaMza purANameM buddhadevake nirvANa kAlase azokake siMhAsanArUr3ha honetakakA samaya 218 varSa diyA hai, isakI puSTi azokake maisUra aura anya sthAnoMke lekhoMse bhI hotI hai| azokake eka lekhase yaha bhI mAlUma ho gayA hai ki ve IsAse lagabhaga 270 varSa pahale siMhAsanArur3ha hue the / aba 270 meM 218 jor3anese buddhadevakA nirvANa kAla IsAse 488 varSa pUrva nizcita hotA hai / isakA samarthana aura bhI kaI prabala pramANoM dvArA huA hai / ataeva mahAvaMzameM diyA huA samaya azuddha hai| lArDa elinabarA jaba aphagAna-yuddha para gaye the, taba sulatAna mahamUdake makabare se san 1882 I0 meM kivAr3oMkI eka jor3I yahA~ laaye| unheM kisI taraha yaha mAlUma huA ki ye kivAr3a somanAtha (gujarAta) ke suprasiddha madiroMke haiN| logoMne kahA ki jaba sulatAna mahamUdane somanAtha para AkramaNa kiyA thA taba vaha ina kivAr3oMko apane sAtha gajanI nagarameM le gayA thaa| ukta lArDa ina kivAr3oMko prAcIna aura aise mahattvakI cIja samajhakara bhAratavarSame le aaye| ye kivADa sarvasAdhAraNako dikhAneke lie bAjArameM ghumAkara Agareke kilemeM rakha diye gye| kivADa devadArake haiM aura aba bhI sarva sAdhAraNake avalokanArtha Agareke kilemeM rakkhe hue haiN| bahuta kAlataka inake viSayameM yahI bAta mazahUra rahI ki ye somanAthake kivAr3a hai / parantu kucha samaya huA ina para sulatAna mahamUdakA eka lekha dekhA gayA aura usase yaha mAlUma huA ki ye somanAthake kivADa nahIM haiN| aisI hI bahutasI bAte likhI jA sakatI hai| ina lekhoMse kevala aitihAsika bAte hI nahIM kintu , bhUgolasambandhI bAte bhI Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 mAlUma huI haiM / isI upayogitAke kAraNa ina lekhokA itihAsameM bar3A mAna hai| bhAratavarSakA prAcIna itihAsa Aja kala adhika tara inhIMke AdhArapara banAyA jA rahA hai| yadyapi prApta lekhokI eka bar3I saMkhyA ho gaI hai tathApi abhI bahutase lekha gupta haiN| abhI bhAratabhUmike garbhameM bahutasI sAmagrI chipI huI hai| jaisA pahale kahA jA cukA hai tAmrapatrake lekha logoMke gharoMmeM milate haiN| inameMse bahutase sarakArane apane karmacAriyoM dvArA logoMke pAsase ma~gavAkara vidvAnoMse par3havAye haiM aura bahutase abhI logoMke pAsa bAkI hai / bahutase prApta pASANalekha abhItaka par3he hI nahIM gaye / ata eva abhI isa sambandhameM bahuta kAma zeSa hai| AgAmI anvepaNomeM jainaitihAsasambandhI bhI bahutasI bAtokA patA avazya lgegaa| motIlAla jaina, aagraa| satyaparIkSaka yntr| aba duniyAmeM jhUTha bolanevAloMkI guz2ara nhiiN| satyako chupA rakhanevAle ava chupa nahIM skte| aTAlatomeM, mAmale-mukaddamoMmeM majisTeTo aura nyAyAdhIzoMko aba gavAhoMke sAtha jiraha karanekI z2arUrata nahIM rhii| phijUla jala-jala vAtoMmeM aba adAlatoMko apanA kImatI vakta baravAda na karanA pdd'egaa| isa Azcaryajanaka yantrake AvikArase aba koI bAta chupA rakhanekA upAya nahIM rahA,- aura mithyA vAdI bAtakI vAtameM pakar3a liyA jaaygaa| ___mata samajhie ki yaha koI korI kalpanA hai yA caMDU khAnekA gappa hai| sacamuca hI sacajhUThake pakar3anekA yantra taiyAra hogayA hai| nila Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 sAirila vArTa nAmaka eka manastatvajJa vidvAnane isa yantrakA AviSkAra kiyA hai| kisI gavAhakI javAnabandI lete samaya majisTreTako yA vakIlako pUchanA paDatA hai ki tumane amuka ghaTanA dekhI hai yA nahIM? parantu aba yaha pUchanekI jarUrata nahIM rhii| kalpanA kIjie ki kisI Ada- . mIkA khUna hogayA aura usakI lAza rAstemeM par3I huI milii| isa mukaddameMmeM gavAha deneke lie eka AdamI lAyA gyaa| jisa samaya rAsteme lAza DAlI gaI thI usa samaya vaha AdamI vahA~ upasthita thA / ava usase yaha darayAphta karanA hai ki usane yaha ghaTanA apanI oNkhoM dekhI hai| isa samayake niyamAnusAra vakIla sAhaba pUchate hai ki"jisa samaya rAstepara lAza DAlI gaI, usa samaya tuma vahaoN upasthita the?" parantu aba isake badale gavAhake sAmane yaMtra rakha diyA jAyagA aura sirpha 'rAstA' itanA zabda kahakara yatrameM cAbI bhara dI jaaygii| gavAhane yadi sacamuca hI ghaTanA dekhI hogI to usI samaya usake maname lAzakI bAta A jAyagI aura yadi vaha satyavAdI hogA to tatkAla hI kaha degA 'lAza' para yadi vaha isa bAtako chupAnA cAhegA to 'lAza' nahIM khegaa| isakA phala yaha hogA ki vaha vicAra karegA, arthAt usake maname eka bhAvanAkA udaya hogaa| yaha bhAvanA usake mastakakA kArya hai; vaha jaba isa cintAme par3egA taba usake mukha netra Adime kucha bhAvAntara hogaa| vaha vAtako chupAnekI jitanI hI koziza karegA, utanA hI usake mukhake bhAvakA parivartana hogA aura tava usake sAmane rakkhA huA yantra usake pratyeka parivartanako aGkita kara legA / usake hRdayameM jo Andolana hogAusa yatrase jarA bhI chupA na raha skegaa| antame yA to vaha saca Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaha degA yA jhUTha kaha degA, athavA bilakula hI cupa raha jaaygaa| casa, manastattvajJa vicAraka, yantra dekhate hI jAna legeM ki vaha saca kahatA hai yA jhuutth| mi0 vArTane isa yantrake sivA chupI vAtako jAna leneke lie eka aura bhI vilakSaNa upAya nikAlA hai| ve kahate hai ki,-kisI vyaktise koI bAta pUchI jAya aura vaha yadi usakA ThIka uttara na dekara aura bAta kahe to use kucha na kucha avazya socanA par3egA / satya bAta to prazna karaneke sAtha hI bAhara nikala par3atI hai parantu jhUTha bAtake kahanemeM, vaha cAhe kaisA hI jabardasta jhUTha bolanevAlA kyoM na ho use jo kucha AyAsa yA zrama karanA par3egA usakA pramANa kisI taraha bhI chupA nahIM raha sakatA / usake zarIrake eka pratyaGgapara usakA prabhAva par3egA aura usase usakI jhUTha bAta bAtakI bAtameM pakar3a lI jaaygii| yaha pratyaGga manuNyake hAthakI hathelI hai| kisI bAtako chupAneke lie jo zrama karanA paDatA hai, usase manuSyakI hathelI pasIja uThatI hai| yaha avazya hai ki kisIkI hathelI kama pasIjatI hai aura kisIkI adhik| yaha jAnaneke lie gavAhakI donoM hatheliyA~ eka pAnIse bhare hue vartanameM DubA denI par3atI hai aura usa jalameM Temparecara yA tApamAna yantra rakha diyA jAtA hai / isake bAda vAta pUchane para yadi gavAha saca kahegA to jalakI zItalatA yA uttApameM kucha bhI parivartana na hogA, kevala zarIrakI garmIse jitanA honA cAhie utanA hI hogA, kintu yadi vaha jhUTha bolanekI ceSTA karegA to usakI hatheliyA~ thor3I bahuta avazya pasIja AyagI tathA unake prabhAvase jalameM parivartana ho jAyagA aura usa parivartanakI sAkSI tApamAna tatkAla hI de degaa| taba nyAyadhIzoM aura jUriyoMko sirapacI na karanA par3egI, ve jAna leMge ki gavAha saca kahatA hai yA nhiiN| prabhAvase jalameM ghor3I bahuta parivartanako taba nyAyadhIza Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 abhItaka isa yantrakA vyavahAra zurU nahIM huA hai| jaba taka yahaoNvAloMko isake darzana na hoM, taba taka AryasamAjI vidvAnoMko cAhie ki ve kisI vedamantrako khojakara siddha kare ki hamAre vaidika RSi hajAroM varSa pahale isa yantrakA vyavahAra karate the aura jaina paNDitoMko apanI zAstrasabhAome yaha kahakara hI zrotAokI jijJAsA caritArtha kara denA cAhie ki bhAI, jo yaha jAnatA hai ki pudgalome ananta zaktiyA~ hai, use aise AviSkAroMse jarAbhI Azcarya nahIM ho sktaa| vividh-prsngg| 1 manuSyagaNanAkI riporTameM jainajAtikI saMkhyAkA hrAsa / pichalI 1911 kI seMsasariporTake pRSTha 126 me jainoke vipayameM jo kucha likhA hai usakA sArAza yaha hai:-"bhAratake dharmomeMse jainadharmake mAnanevAle logoMkI saMkhyA 12 // lAkha hai| saMkhyAke lihAjase jainasamAja bahuta hI kama mahattvakA hai / bhAratako chor3akara itara dezoMme jainadharmake mAnanevAle bahuta nahI dikhate / rAjapUtAnA, ajamera aura mAravAr3a prAntameM inakI sakhyA 2 lAkha 53 hajAra aura dUsarI riyAsato tathA anyAnya prAntoMme 8 lAkha 15 hajAra hai| ajamera, mAravAr3a aura vambaI ahAtekI riyAsatoMmeM unakA pramANa zeSa janasaMkhyAke sAtha saikar3A pIche 8, rAjapUtAnemeM 3. baDodAmeM 2 aura bambaImeM 1 paDatA hai| dUsare sthAnomeM unakI vastI bahuta virala hai / ye loga adhikatara vyApArI hai| pUrvabhAratame prAyaH sabhI jana vyApArake hI uddezyase jAkara base hai / dakSiNameM jainokI sakhyA thoDI hai aura uname prAyaH khetIse jIvikA nirvAha karanevAle hai / san 1891 se jainoMkI sakhyA dhIre Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhIre kama ho rahI hai / 1901 meM vaha prati saikar3e 58 kama huI thI aura avakI manuSyagaNanAmeM bhI prati saikar3A 6.4 kama ho gaI hai| jaisA ki pahale kahA jA cukA hai jaina loga hindUsamAjavyavasthAke anuyAyI haiN| isalie unakA jhukAva akasara apaneko hindU kahalAnekI aura rahatA hai / abhI abhI unameMse kucha loga AryasamAjame jAkara mila gaye haiN| paMjAba, vAyavya prAnta aura bambaIke jainoMkA . jhukAva hinduoMke tyohAra tathA parva pAlanekI aura vizeSa hai, isalie dhIre dhIre unakA hindUdharmameM mila jAnA saMbhava hai / ina daza varSoM meM unakI saMkhyA vAyavyaprAntameM pratizata 10.5, pajAbame 6.4 aura bambaImeM 8.6 kama huI hai / baDodArAjyake adhikAriyoMkA mata hai ki bar3odArAjyameM jo pratizata 10 kI kamI huI hai vaha logoMke dUsare dezoMko cale jAneke kAraNa huI hogii| isIprakAra abhI hAla hI jo manuSyagaNanA kI gaI hai usase mAlUma hotA hai ki kucha logoMne apaneko.hindU batalA diyA hogaa| parantu yaha ThIka nahIM mAlUma hotaa| madhyaprAnta aura barArame bhI phirase manuSyagaNanA kI gaI hai, parantu usase yahI kahanA par3atA hai ki kucha loga paradharmAnuyAyI bana gaye hai| jaise ki AkolA jileke kAsAra aura kalAra jAtike jaina hinduoMmeM mila gaye hai| madhyabhAratame.jo pratizata 22 kI kamI huI hai usake viSayameM bhI yaha kahanA ThIka nahIM ki vaha bhI baDodAke samAna logoke videza jAneke kAraNa huI hogii| hamArI samajhame unakI yaha kamI plegake kAraNa huI hai| isame jarA bhI sandeha nahIM / kyoMki jaina loga zaharomeM hI kasaratase rahate haiM aura unakI saghana vastiyA~ bArabAra plegake 'mukhame par3a jAyA karatI haiN| riporTake ina mantavyoMpara jainokA vicAra karanA caahie| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 2. pUjAniya paNDitoMkI padaviyA~ / padaviyoM ke viSayameM hama pichale dvitIya akameM eka noTa likha cuke hai| usase pAThakoMne khayAla kiyA hogA ki yaha padaviyoMkA roga zrAvaka yA gRhasthoMmeM hI praviSTa huA hai; parantu sahayogI jainahitecchuse mAlUma huA ki aba jainasAdhuoM para bhI isane AkramaNa kiyA hai| abhI kucha hI dina pahale paithApura nAmaka eka grAmameM zrIbuddhisAgara nAmaka zvetAmbara sAdhu 'zAstravizArada jainAcArya' kI padavIse vibhUSita kiye gaye haiN| lagabhaga do varSa pahale ukta sAdhumahArAja jaba bambaImeM the, taba hI unheM yaha padavI dI jAnekA prayatna kiyA gayA thA, parantu sunate haiM ki usa samaya munimahArAjane padavI lenese iMkAra kara diyA thA aura isakA kAraNa yaha thA ki Apake saskRtazikSaka pa0 zyAmasundarAcAryane kAzIke paNDitoMse padavI dilAneke lie jo yatna kiyA thA, kisIne usakI pola khola dI thii| parantu aba use loga bhUla gaye hoMge aura kamase kama eka grAmake loga to usase aparicita hI hoMge, zAyada isI vizvAsase mahArAjane isa samaya ukta padavI grahaNa kara lii| isameM sandeha nahI ki kAzIke brAhmaNa paNDita padaviyoMke dene meM bahuta hI udAra hai aura bhakti tathA pUjAse ina devatAoMko prasanna karanA bahuta hI sAdhAraNa bAta hai; parantu jainadharmake anuyAyiyoMke lie yaha viSaya bahuta hI vicAraNIya hai ki ve ina pUjApriya paNDitoMkI dI huI padaviyoMke bhArase nIce girege yA Upara uttheNge| isa noTake likha cukanepara hamane sunA ki kAzI syAdvAdavidyAlayake adhiSThAtA bAbU nandakizorajIko abhI thor3e dina pahale jo 'vidyAvAridhi kI padavI prApta huI hai vaha bhI kAzIke paNDitoMkI Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 dI huI hai| hama nahIM soca sakate ki eka kAma karanevAle puruSane isa padavIke pAnekA prayatna kyA samajhakara kiyA hogaa| 3 saMsthAoMke pApa aura smaacaarptr| samAcArapatroMse jitanA adhika lAbha hotA hai, utanI hI adhika unase hAni bhI hotI hai yadi unakA sampAdana nirapekSa dRSTise satyakA upAsaka banakara na kiyA jAtA ho| isa samaya samAcArapatra hamAre netroM aura kAnoMkA adhikAra dhIre dhIre chInate jA rahe hainetroM aura kAnoMke hote hue bhI hama samAcArapatroMke netro aura kAnoMpara vizvAsa karaneke lie bAdhya hote jA rahe hai| isa lie Avazyaka hai ki hama ina naye netro aura kAnoMko aise vanAve jisase hame kabhI dhokhA na khAnA par3e-aura jabataka aisA na ho tabataka kevala inhIMke avalambana para na rheN| jainasamAjakI tIna cAra saMsthAoMke viSayameM hame abhI abhI jo samAcAra mile haiM, unase hama yaha bAta kahaneke lie lAcAra hue haiM ki hamAre samAcArapatra sarva sAdhAraNako bar3A bhArI dhokhA de rahe haiM aura ukta saMsthAoke bhItarI mAlinya tathA pAzavika atyAcAroMko chupAkara unheM Adarza sasthA batalA rahe haiN| jisa samaya hamane eka saMsthAke kucha bAlakoMkI cir3iyA~ par3hIM, usa samaya unake Upara hote hue ghaNita atyAcAroMkI pIDAse hameM ro AyA ! hameM pahale vizvAsa na thA ki jainasamAjameM aise aise narapazu bhI hai jo saMsthAoMke saMcAlaka banakara choTe choTe anAtha caccoMke sAtha aisI nArakI lIlA kara sakate haiM aura isa para bhI koI unake paMjese saMsthAko chuDAnekA sAhasa nahIM kara sakatA hai / thor3e hI dina pIche jaba hamane eka pratiSThita gine jAnevAle patrameM isI saMsthA Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI aura isake sacAlakakI prazasAke gIta par3he, taba hameM mAlUma huA ki samAcArapatroMse hamArI hAni bhI kitanI ho rahI hai| eka dUsarI sasthAke AnarerI vyavasthApaka mahAzaya bhI kaI vidyArthiyoke sAtha apanI rAkSasI vAsanAyeM tRpta kiyA karate the aura apane pRSThapoSakoMkI sahAyatAse logokI dRSTime puruSottama bana rahe the| abhI kucha hI dina pahale ekAeka ApakI paizAcika lIlA pragaTa ho gaI aura gaharI mAra khAkara Apa saMsthAse alaga ho gye| yaha saba honepara bhI Azcarya yaha hai ki samAcArapatroMne Apa para kalaGkakA eka bhI chIMTA na par3ane diyaa| eka do saMsthAye aura bhI aisI haiM jinake bhItara khUba hI ghRNita karma hote hai parantu bAharase ve bahuta hI ujjvala aura pavitra bana rahI hai| kucha mahAtmAoMkI unapara itanI gaharI kRpA hai ki abhI unakA svarUpa logoMpara pragaTa honekI AzA nahIM kI jA sakatI; parantu yaha nizcaya hai ki soneke camakadAra ghar3eme bharA huA bhI mailA eka na eka dina apanI bhItarI durgandhise pragaTa hue binA na rhegaa| apanI sasthAoko ina pApoMse bacAneke lie hameM samAcArapatroMkI dazA sudhAranA cAhie, apanI buddhi, netra aura kAnoMko kAmameM lAnA cAhie aura sAtha sAtha jahA~ sasthAyeM hoM vahA~ke sthAnIya logoMkA yaha kartavya honA cAhie ki ve unapara tIkSNa dRSTi rakkheM aura unakI bhItarI dazAoMse sarva sAdhAraNako paricita karate rheN| samAcArapatroMme vizvasta samAcAra pragaTa na honekA eka kAraNa sthAnIya logoMkI upekSA bhI hai| 4. saMsthAoMko yogya saMcAlaka nahIM milte| hamAre yahA~ naI naI sasthAyeM khula rahI hai aura kholanekA utsAha bhI yatheSTa dikhalAI detA hai, parantu yaha bar3I hI cintAkI bAta hai ki Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 unake calAneke lie yogya puruSa nahI milte| jisa saMsthAko dekhie usImeM yogya puruSoMkI kamI dikhalAI detI hai| kyoMki abhI taka uccazikSAprApta anubhavI sadAcArI aura svArthatyAgI puruSoMkA dhyAna hI isa ora nahIM gayA hai| hamako bhaya hai ki yadi yahI dazA aura kucha samaya taka rahI aura uparyukta arddhadagdha viSakummapayomukha caritrahIna mahAtmAoMke hI hAthameM saMsthAoMkI bAgaDora banI rahI to logoMke bar3hate hue utsAha aura audAryapara bar3A bhArI dhakkA lagegA aura unnatike mArgameM hama phirase pichala jaaveNge| kyA isa samaya bhI zikSita janoko hamArI ina saMsthAoMpara dayA na AyagI? 5.jainasiddhAMtabhAskara / jainasiddhAntabhAskarake pahale aMkoMko aura usake kAryakartAoMke utsAhako dekhakara hamane samajhA thA ki jainasamAjame apane DhaMgakA yaha eka nirAlA hI patra hogA; aura aitihAsika lekha prakAzita karake lupta jaina itihAsakA uddhAra karegA; parantu dekhate hai ki hamArI yaha AzA nirAzAmeM pariNata ho rahI hai| traimAsika hokara bhI usake varSoM taka darzana nahIM hote hai| lagabhaga DhAI varSameM usakI kevala do pratiyoM yA tIna aMka prakAzita hue haiN| cauthA aMka kaba taka prakAzita hogA, isakA abhI taka kucha ThikAnA nahIM hai| hama AzA karate hai ki jaina siddhAntabhavana, ArAke sacAlakagaNa isa ora dRSTi DAlege aura jainasamAjake isa abhinavapatrako samayapara nikAlanekI ceSTA kreNge| isa noTake chapa cukanepara- jainamitrase mAlama huA ki bhAskarakA cauthA aMka presameM jA cukA hai| khuzIkI bAta hai| 6. jainatattva-prakAzaka / iTAvAke jainatattvaprakAzakake bhI sAta ATha mahinese darzana nahIM hue hai| bIcameM sunA thA ki kaI mahinoMkA eka saMyukta aMka nikalanevAlA Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 hai; parantu usakA bhI ava taka patA nahIM hai| yo to janasamAjameM bahuta hI kama patra aise hai jo samayapara nikalate hoN| saba hI kucha na kucha vilambase nikalate haiM; parantu ina navajAta patroMkA vilamba bahuta hI khaTakatA hai| zurUmeM ye bar3A joza-kharoza dikhalAte hue darzana dete haiM aura pIche gaharI DubakI le jAte hai / hamArI samajhameM isakA kAraNa anubhavakI kamI aura utsAhakI adhikatA hai| kAma jaba sirapara par3atA hai, taba mAlUma hotA hai ki vaha kaThina hai| para naye jozavAle isa bAtapara vicAra nahIM karate aura antameM nAnA asuvidhAoMmeM par3akara DubakI leneke lie lAcAra hote haiN| acchA ho. yadi karmakSetrameM paira rakhaneke pahale hI AnevAlI asuvidhAoMpara thoDAsA vicAra kara liyA jAya / isa noTake likhe jAneke bAda mAlUma huA ki tattvaprakAzaka banda kara diyA gyaa| 7. dravyadAtA aura jIvanadAtA / kisI bhI Andolana yA prayatnakA phala jaldI dhaSTigocara nahIM hotA; bahuta samaya taka usakI pratIkSA karanI par3atI hai| vizeSa kara aise samAja yA samUhake lie kiye hue AndolanakA phala to derase dRSTigocara honA hI cAhie jo mRtaprAya ho rahA ho, jisakI hilanevalanekI zakti naSTa ho gaI ho, jo kisI bhI naI vAtako zakAko dRSTise dekhatA ho aura apanI purAnI lakIrakA phakIra banA huA ho / lagabhaga 20 varSake lagAtAra Andolanake cAda abhI abhI jainasamAjake karavaTa badalaneke lakSaNa dikhalAI diye haiM aura ava AzA hone -lagI hai ki vaha kucha samayameM eka sajIva samAjake rUpameM khaDA ho skegaa| isake pahale bahutase Andolana karanevAloMko kabhI kabhI baDI hI nirAzA hotI thI aura ve samajhate the ki yaha samAja sarvathA hI nirjIva ho gayA hai-isameM cetanatA lAnekA prayatla karanA niSphala hI hogaa| parantu saubhAgyakA viSaya hai ki aba hama ukta nirAzAkI sImAko pAra gaye hai aura AzAke hare bhare kSetrako apane sAmane dekha rahe haiN| abhI abhI jo hamAre yahA~ do lAkha aura cAra lAkhake do vaDe baDe dAna hue haiM, unake kAraNa nirAzA hamAre haddase nikala hI rahI thI ki bAbU -sUrajabhAnajI vakIla aura bAbU jugalakizorajI mukhtArake svArthatyAga vrata grahaNa Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanekA samAcAra milA aura AzA apane donoM hAthoMse AzvAsana detI huI dikhalAI dii| kisI bhI samAjakI unnati ke lie do vAtoMkI sabase adhika avazyakatA hai.--eka to dravyakI aura dUsare kArya karanevAle svArthatyAgI mnussyoNkii| yadyapi hameM apane abhISTakI prAptike lie seTha hukamacandajI jaise saikar3oM dhanikoMkI aura vAvU sUrajabhAnajI tathA jugalakizorajI jaise saikaDoM hajAroM svArthatyAgiyoMkI jarUrata hogI-do cAra dhanikoM aura tyAgiyoMse hamArA kAma nahIM cala sakegA, to bhI isameM koI sandeha nahIM hai ki hama saphalatAke mArgapara jA rahe hai, dravyadAtA aura jIvanadAtA donoMne hI hameM eka sAtha darzana diye hai aura hamAre hRdayameM eka navIna hI utsAha aura balakA sacAra kara diyA hai| hamArA dRDha vizvAsa hogayA hai ki aba jainasamAja uThegA, valavAna hogA, udyogazIla hogA aura eka dina sAre unnata samAjoMke mArgakA sahacara hogaa| ina udAharaNoMse hameM jAnanA cAhie ki hamAre pragati aura unnatisambandhI koI bhI Andolana vyartha na jAveMge-unakA avazya hI prabhAva pddegaa| bhale hI saphalatA jaldI na ho, para hogI avshy| hameM nirAza na honA cAhie aura kaSTasAdhyase kaSTasAdhya viSayakA bhI Andolana karanese na cUkanA caahie| yaha AndolanakA hI prasAda hai jo Aja kevala pratiSThAomeM hI apane dhanako aMdhAdhudha kharca karanevAlI jAtimeM vidyAsaMsthAoMke lie bhI lAkhoM rupayA denevAle udAra puruSa dikhalAI dene lage haiM aura jIvanabhara rupayA DhAlanekI mazIna bane rahanevAle logoMmeM bhI jAti aura dharmasevAke lie jIvana utsarga karanevAloMke darzana hone lage haiN| 8. mahArASTra jainasabhAke vArSikotsavameM dhiiNgaadhiiNgii| mahAsabhAke jalsomeM aura isa orakI prAntikasabhAoke jalsoMmeM. kaI bAra dhIMgAdhIMgIkI naubata A cukI hai; parantu dakSiNa prAntakI sabhAyeM isase sApha bacI huI thiiN| isase hama socate the ki dakSiNake jainI bhAI bahuta hI zAnta aura vicArazIla hai; cupacApa apanA kAma kiye jA rahe hai| kintu abhI tA0 10-11-12 aprailako dakSiNamahArASTra jainasabhAkA jo adhivezana huA usakI riporTase mAlUma huA ki dakSiNI bhAI hama sabakA bhI nambara le gye| kucha mahAtmAone Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 isa maukepara yahA~ taka sira uThAyA ki eka dina sabhAkA kAma banda rakhanA par3A, sabhAmaMDapa ukhADake pheMka denA par3A aura antama pulisa takakI sahAyatA lenI par3I, taba kahIM jAkara zAnti huI aura sabhAke adhivezana kiye jA sake! pAThakoMko mAlUma hogA ki zrIyukta aNNApA bAbAjI lahe ema. e. mahArASTrasabhAke pradhAna mtambha hai / ukta sabhAne aba taka jo kucha saphalatA prApta kI hai usameM ApakA hAtha sabase adhika rahA hai| kolhApura boDiMgake isa samaya mApa sekreTarI hai / Apa eka svAdhIna prakRtike manuSya hai, isalie kucha logoMkI oNkhomeM Apa zurUse hI khaTaka rahe haiN| ye loga nahIM cAhate ki laDhe mahAzaya borDiMgake sekreTarI rheN| isake lie ve lagAtAra kaI varSoMse prayatna kara rahe haiM, parantu saphalatA nahIM hotii| kaI bAra sabhAmeM peza karake bhI unheM isa viSayameM nirAza honA par3A hai; kyoMki sabhAkA bahumata lahe mahAzayake hI pakSameM hotA thaa| isase ve bahuta hI cir3ha gaye the aura jaise bane taise apanA manoratha siddha kara. nekA maukA dekha rahe the| isI samaya sabhAkA vArSika adhivezana huA aura ukta maDalIne jisameM ki paMDita kallApA bharamApA niTave aura zrIyuta bApU aNNA pATIla mukhya haiM-lagabhaga 200 guMDoMko ekatra karake borDiMgako apane hastagata karanekA aura lahe sA0 ko borDiMgase balapUrvaka alaga karanekA prayatna kiyA / jaba ye loga pratyakSa rUpase vakher3A karaneke lie taiyAra ho gaye, taba adhivezanake sabhApati zrIyukta jayakumArajI cavare, bI. e., ela ela, bI, aura dUsare mukhiyoMne isa jhagaDeko ApasameM hI miTA DAlanekA zaktibhara prayatna kiyaa| kahA ki Apa loga sabhAme yaha prastAva peza kareM ki lahe sA0 borDiMgake saikeTarIna rakkhe jAve aura sabhA isakA jo phaisalA kare use sabako mAnanA Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhie / parantu isameM jarA bhI saphalatA na huI / kyoMki ukta maNDalI jo kucha karanA cAhatI thI vaha sava anyAyapUrvaka / usane sApha kaha diyA thA ki sabhAke bahumatako hama kucha nahIM samajhate / yadi tuma laDeko vorDiMgase alaga na karoge to hama sabhAmeM daMgA kareMge aura laDeko gharase nikAlakara bAhara kara deNge| isI maukepara maMDalIkI orase eka vijJApana prakAzita kiyA gayA thaa| usame likhA thA ki "lahene apanI bhatIjIkA vyAha zAstraviruddha, rUDhiviruddha aura sabhAke prastAvake viruddha kiyA, isa lie unhe sabhAke kAmase alaga kara denA caahie|" isapara lahe sA0 ne kahA ki "caturtha aura paMcama jAtimeM paraspara vivAhasambandha honA caahie| ise maiM acchA samajhatA huuN| isI lie maiMne apanI bhatIjIkA vivAha caturtha jAtike laDakeke sAtha kiyA hai aura * Age bhI maiM aise vivAha kruuNgaa|sbhaa cAhe to isa viSayameM apanI prasannatA yA nArAjI prakaTa kara sakatI hai| isa kAraNase athavA aura kisI kAraNase yadi sabhAko merI AvazyakatA na ho, to mai borDiMgakA hI kyoM sabhAkI sabhAsadIkA bhI sambandha tor3a deneke liye taiyAra huuN|" lahene apanA yaha vicAra sabhAke samakSa bhI prakaTa kara diyaa| parantu , sabhAko yaha mAlUma ho cukA thA, ki isa vakheDekA kAraNa caturtha-paMcama vivAha nahIM kintu daza,bArahavarSakA purAnA vaira hai aura isa lie vipakSI.. gaNa lahe sA0 ko alaga karake unakI jagaha apane eka mukhiyAko na ki sabhAke cunAvake anusAra, kisI dUsare yogya puruSako-biThAnA cAhate haiM, isalie use, lAcAra hokara isa ora durlakSya karanA par3A aura antameM pulisake-dvArA gAnti karAnI pdd'ii| isake bAda sabhAkA kArya kuzalatApUrvaka samApta huaa| sabhAne abakI bAra eka nayA pATha sIkhA aura aise bakheDose bacaneke lie usane apanI niyamAvalIkA Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 bahuta kucha saMzodhana aura parivartana kiyaa| isa vRttAntase isa vAkyakI vAstavika sArthakatA mAlUma hotI hai ki "unnatikA mArga virodhake dA~tomeMse hokara hai|" jaba hama Age baDhe hai, taba isa prakArake vighna aura kaSTa AveMge hii| vighnose ghavaDAnA nahIM caahie| isa prakArake virodhoMko hame burA bhI na samajhanA caahie| kyoMki inase hamArI jIvanI zaktikA patA lagatA hai aura kAma karanekI zaktiko uttejana milatA 9. ananta jIvana yA dIrghAyuSyakI prApti / mathurAke paMcama vaidya-sammelaname zrIyukta vaidya bhogIlAla trIkamalAlakA isa viSayapara eka pANDityapUrNa lekha par3hA gayA thaa| isa lekhame vaidyajIne kaI vilakSaNa aura vicAraNIya bAteM kahIM hai / Apa kahate hai ki manuSyoMke lie mRtyu svAbhAvika nahIM hai| vaijJAnika vidvAnoMkA mata hai ki yaha abhI taka kisI prakAra bhI siddha nahIM ho sakA hai ki mRtyu svAbhAvika hai| aisA eka bhI kAraNa zarIravijJAna zAstra nahI batalA sakatA, jisase prakRtike aura svAsthyake niyamoMkA acchI taraha pAlana karanepara bhI manuSyako mRtyuke adhIna honA hI pdde| vividha zArIrika kriyAoke Upara yogya upAyoke dvArA kamase kama itanA adhikAra to manuSya avazya prApta kara sakatA hai ki jisase apane zarIrako dadhi kAla taka jIvita rakha sake / manuSyakA zarIra aise yatrake samAna nahIM hai jisakA nirantara gharpaNa hote rahanese kSaya ho jAtA hai| kyoki vaha nirantara hI apane Apako navIna banAtA rahatA hai| hame pratidina nayA zarIra milatA rahatA hai| pratidina hI hamArI janmatithi hai| kyoMki hamAre zarIrakI kSaya aura navIkaraNakI kriyA kabhI nahIM ruktii| arthAt malavisajana aura nAkaraNakI kriyAoMmeM sAmaJjasya rakhanese zarIrakA sarvathA Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 kSaya honA rokA jA sakatA hai| Ayuke kSaya karanevAle kAraNoMko hama nahIM jAnate athavA jAnanepara bhI unmattaindriyoMke adhIna hokara unakI paravA nahIM karate, isI lie hama amaratvakI prApti nahIM kara sakate / isa dezameM pahale aise aneka mahAtmA ho gaye haiM jinhone mRtyupara vijaya prApta kI thii| dIrghAyu prApta karanevAloMke to saikaDo dRSTAnta aba bhI milate hai| isake bAda vaidyajIne 100 varSase lekara 207 varSa takakI AyuvAle dezI aura videzI 15 strI purupoMke vizvasanIya udAharaNa dekara dIrghAyuSyakI AvazyakatA batalAte hue usakI prAptike upAya varNana kiye hai| ve upAya sakSepameM ye haiM:1brahmacarya-dIrghAyuSyase isakA bahuta bar3A sambandha hai| aSTAMga brahmacarya (darzana, sparzana, bhASaNa, viSayakathA, cintana aura krIDA Adi) jitanA hI adhika kAlataka pAlA jAyagA, jIvana utanA hI adhika cirasthAyI hogaa| yadi jIvanapayaMta brahmacarya pAlana na kiyA nAsake, to kamase kama vivAhita jIvana dhAraNa karake indriyanigrahakA abhyAsa avazya karate rahanA cAhie / suzrutake matase 40 varSakI avasthAtaka samasta dhAtuoMkI puSTi hotI rahatI hai tathA 48 varSameM sAMgopAga zarIrakI samasta dhAtuyeM sampUrNatAko prApta ho jAtI hai| prANIvijJAnazAstrane siddha kiyA hai ki dUdha pInevAle (mammalia) prANiyoMkI zarIraracanAkA krama pUrNa honemeM jitanA samaya vyatIta hotA hai usase pA~caguNI unakI Ayu hotI hai / isa niyamake anusAra jo 48 varSa taka akhaNDa brahmacarya pAlana karegA aura ArogyazAstrake niyamoMke anukUla calegA, vaha avazya hI 240 varSakI. Ayu prApta kara skegaa| isI taraha 40 varSa taka brahmacarya pAlana karanevAlA .200 varSa taka aura 25 varSa taka brahmacarya pAlanevAlA 125 varSakI Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 avasthA taka jIvita raha sakatA hai| chAndogya upanipatameM kahA hai ki 48 varSakI avasthA taka brahmacarya pAlana karanevAlA pavitrAtmA 400 varSa taka jI sakatA hai | 2 mAnAsika vizvAsa-sadA yaha vizvAsa rakkho ki hama bahuta kAla taka jIte raheMge / eka aise kAlpanika citrako apane hRdayameM sadA hI aMkita kiye raho ki jo zatavAyuSka, svastha aura sundara ho| isase nyUna jIvanakI icchA kabhI mata kro| apanI zaktipara vizvAsa rkkho| 3 uttamasvabhAvaapanI AdatoMko aisI banAo jisase tumhArI mAnasika sthiti sadaiva Anandamaya, utsAhayukta, dRDha, sAhasapUrNa, uccabhAvanAmaya rahe aura jIvanameM naye aNu paidA honese jIvanI zakti baDhA kare / jIvanakriyAkI antarAyasvarUpa burI AdatoMko chor3a do / 4 ekAgratApratyeka acche viSayameM manako ekAna karanekA abhyAsa kro| kisI / bhI kAryako lAparavAhIse yA Aphata TAlaneke DhaMgase mata kro| 5 vyAyAma-zaktike anusAra niyamita rUpase vyAyAma yA kasarata kiyA karo jisase zarIra yauvanapUrNa aura sudRDha banA rhe| 6 nizcita uddezya-apane jIvanakA eka nizcita uddezya rakkho / lakSyahIna mana binA patavArake jahAz2a samAna hai / 7 zvAsocchAsa kriyAzvAsa lenekI zaktiko acchI tarahase baDhAo / khUba svaccha aura tAjI havAkA sevana karo / jisa kamaremeM havAkA yatheccha vihAra na hotA ho, usameM kabhI mata soo| 8 ghUmanA phiranA-nirantara dUra dUra taka ghUmaneko jaao| usa samaya acchI tarahase zvAsa prazvAsa lo, zarIrako DhIlA rakkho aura prAkRtika saundaryakA avalokana karo jisase navIna utsAha aura umaMga paidA hotI rahe / 9 snAna--zArIrika aura zvAsocchAsaka vyAyAmake bAda pratidina ThaMDe jalase snAna kro| saptAhameM do Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 bAra soneke pahale uSNa jalase snAna karo aura kabhI kabhI sAre zarIrako sUrya kiraNoMkA snAna bhI karAyA kro| 10 bhojana-jaldI pacanevAlA aura zarIrako puSTa karanevAlA bhojana do bAra grahaNa kro| bhojanako acchI taraha cabA kara galeke nIce utAro / mAMsa, kAphI, cAha Adiko hAthase bhI mata chuo / bhojanake sAtha pAnI yA pravAhI padArtha mata piyo / bhojanake bIcame bahuta dhIre dhIre thor3A pAnI pInA cAhie / isase vRddhAvasthA lAnevAle kAraNa dUra hote hai aura yuvAvasthA tathA saundarya prApta hotA hai / mitAhArI bano / saccI bhUkha lagane para bhojana kro| yadi mila sake to pratidina eka seva avazya khaao| isa phalameM jIvanake navIna tattva utpanna karanekA vizeSa guNa hai| 11 nidrA-7-8 ghaMTekI nidrA lo aura zarIrako zithila karake ArAma karo / custa kapar3e kabhI mata pahano / sAde aura svaccha kapaDe phno| 12 phuTakaravAte-atyAvazyaka aura alpAvazyaka kAmoMkA bojhA apane sira para mata lo| kAma karanekI paddhati sIkho / jokhimoMkA khayAla rakhake clo| zarIrameM jo nAza aura navIkaraNakI kriyA calA karatI hai use acchI taraha samajhanekA prayatna karate rho| isa siddhAnta para vizvAsa rakkho ki apane jIvana aura zarIrameM parivartana karaneke lie hama svayaM zaktivAn hai| bUr3he honeke vicAroMko kabhI pAsa mata Ane do| javAnIke sazakta vicAra sthira rakkho / dIrghajIvanakI bhAvanAko dRDha banAte raho / sadaiva prasanna aura Anandita rho| dhIre bolanekA abhyAsa karo / krodha, abhimAna, bhaya, lobha, svArthaparatA, ThagAI, vizvAsaghAta, durvyasana, durAcAra, nindA, cugalI Adi durguNoko chor3a do| sahanazIlatA, udAratA, paropakAra, dayA, prema Adi guNoMko apanAo / dIrghajIvana, Arogya aura saundaryake viSayameM Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 apane manobalako dRDha karo jisase ananta jIvana, mahAn parAkrama aura prabhAva Adise tumhArI mitratA ho| 7 jaina patroMkI Arthika avasthA / jainasamAjako isa aura vizeSa dhyAna denA cAhie ki usake sAptAhika pAkSika yA mAsika kisI bhI patrakI Arthika avasthA acchI nahIM hai / aisA eka bhI patra nahIM hai jo munApheke lie nikAlA jAtA ho athavA jisane kucha munAfA uThAyA ho| Apa cAhe jisa patrakA vArpika hisAba maeNgAkara dekha lIjie vaha barAbara ghATeme hI utaratA huA milegaa| isI ghATeke kAraNa aneka patra banda ho jAte hai aura Age unase jo lAbha hotA usase samAjako vacita rahatA par3atA hai| jo patra unake saMcAlakoke sAhasa adhyavasAya aura prayatnase ghATA sahakara bhI kisI taraha cala rahe hai unakI avasthAmeM bhI jitanI unnati honA cAhie utanI nahIM hotii| ho bhI nahIM sakatI / kyoMki acche upayAgI lekhoMke likhane aura sagraha karaneke lie, patrakA AMkAra saundarya baDhAneke lie, citrAdi prakAzita karaneke lie, samayapara prakAzita karaneke lie aura uttama vyavasthA rakhaneke lie rupayoMkI jarUrata hotI hai aura yatheSTa rupayA taba ho jaba grAhakokI saMkhyA adhika ho / parantu grAhaka milate nahIM aura aisI dazAmeM ye patra kisI taraha rote jhIMkate hue calAye jAte haiN| na unameM tAje aura vizvasta samAcAra rahate haiM, na uccazreNIka pragatikAraka lekha rahate hai, na manoraMjanake sAtha sAtha zikSAkI sAmagrI rahatI hai, na dharma aura samAjakI avasthAkI gabhIra AlocanA rahatI hai aura na sAhityakI carcA hotI hai| phala isakA yaha huA hai ki samAjame jJAnakI vRddhi aura naye vicAroMkI vADha banda ho rahI hai| uttejana aura kAryakSetrake abhAvase na to lekhaka Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 hI taiyAra hote haiM aura na acche vicArokA vistAra tathA jJAnakI abhiruci baDhatI hai| vartamAna samayameM samAcArapatra aura mAsikapatra unnatike sabase bar3e sAdhana hai| isa bAtako saba hI svIkAra karate hai| isa lie inakI dazA sudhAranA mAno apanI hI dazA sudhAranA hai| hamArI kucha paristhitiyoM aisI haiM ki yadi hama isa bAtako samayapara chor3a deM-yaha soca leM ki dhIre dhIre grAhakasaMkhyA bar3hegI aura usase patrokI dazA acchI ho jAyagI, to ThIka na hogA / grAhakasaMkhyA yor3I bahuta avazya bar3hatI rahegI, parantu vaha itanI nahIM bar3ha sakatI jitanI ki dUsaroMke patroMkI bar3ha sakatI hai| kyoMki eka to hamArI sakhyA bahuta hI thor3I hai aura phira usameM bhI kaI sampradAya kaI paMtha aura kaI bhASAyeM haiN| aisI avasthAmeM jabataka koI khAsa prayatna na kiyA jAya, tabataka hamAre patrokI dazA acchI nahIM ho sktii| yA to dhanika ina patroMko itanI sahAyatA de deveM jisase kevala prAhakoMke bharosepara inheM na rahanA par3e yA dhanikoMkI sasthAoMke orase hI do cAra acche patra nikAle jAve jinheM dhanakI vizeSa cintA na rhe| yadi dhanikokA lakSya isa ora na ho athavA unakI adhInatAmeM vicArasvAdhInatAke naSTa honekI saMbhAvanA ho, to zikSita aura madhyama zreNIke logoMko hI isake lie prayatna karanA caahie| aise loga yadi prativarSa nTo do cAra cAra rupayA hI patroMkI sahAyatAke lie de diyA kareM athavA daza daza pA~ca pA~ca grAhaka hI banA diyA kareM to patrokI sthiti bahuta kucha mudhara sakatI hai / isake sivA yadi sampAdaka loka sAmpradAyika agaDoMmeM vizeSatAse na par3e aura logoMme vicArasahiSNutA bar3hAI jAce, to bhI grAhakasaMkhyA bar3ha sakatI hai / kyoMki aisA honese pratyeka jainapatrako tInoM sampradAyake loga par3ha skeNge| - - Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 " kara bhalA hogA bhlaa|" (1) Aja hama apane pAThakoMko usa samayakI eka AkhyAyikA sunAveMge jaba bhAratavarSa unnatike zikharapara caDhA huA svargIya sukhoMkA anubhava karatA thA; vaha saba prakArase svAdhIna, sukhI, sadAcArI aura zAnta thA, dhanI mAnI udyogI aura jJAnI thA aura isake sAtha hI dusare dezoMko kSamA, dayA, paropakAra Adi sadgaNoMkI zikSA detA thaa| usa samaya yahAke vyApArI dUradUrake dezoM aura dvIpoMmeM jAyA karate the aura hajAroM videzI vyApArI bhAratake mukhya mukhya zaharoMmeM dikhalAI dete the| AjakAlake kalakattA aura bambaI jaise samRddhazAlI nagara bhI usa samaya aneka the aura vipula vyApAra honeke kAraNa uname khUba cahalapahala rahatI thii| choTe nagaro, kasaboM aura gaoNvoMkI avasthA bahuta hI acchI thii| prajAkA jIvana bahuta hI sukhazAntise vyatIta hotA thaa| bauddhadharmakA vaha madhyAhnakAla thaa| jahA~ tahA~ buddhadevakI zikSAkA pavitra, zAnta aura dayAmaya saMgIta suna par3atA thaa| bar3e bar3e rAjA mahArAjA aura dhanI bauddhadharmake pracArameM dattacitta the / hajAroM bauddha zramaNa jahA~ tahA~ vihAra karate hue dikhalAI dete the| banArasakI ora jAnevAle saDaka para eka ghoDA gAr3I jA rahI hai| ghor3A bahuta tejIse jA rahA hai| gAr3Ipara sirpha do AdamI hai| eka gADIkA svAmI aura dUsarA naukara / svAmIke vezabhUSAse mAlUma hotA hai ki vaha koI dhanika vyApArI hai| usakI mukhaceSTA batalI rahI hai ki use niyata sthAna para jaldI pahuMcanA hai| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 abhI abhI eka acchI varSA ho gaI hai, isase ThaDI havA calane lagI hai| bAdaloMke haTa jAnese dhUpa nikala AI hai aura usase dina bahuta hI sundara mAlUma hotA hai| vRkSoke patte pAnIse dhula gaye hai aura havAke jhoke laganese AnandameM thiraka rahe hai| prakRtidevIne eka apUrva hI zobhA vA AjAnese jaba ghAjA se eka bauddha Age U~cI car3hAI AjAnese jaba ghoDone apanI cAla dhImI kara dI, taba dhanikane dekhA ki sar3akakI paTalI parase eka bauddha zramaNa nIcekI aura dRSTi kiye hue jA rahA hai| usakI mukhamudrApara zAntitA, pavitratA aura gabhIratA jhalaka rahI hai| use dekhate hI seThake hRdayame pUjyabhAva utpanna huaa| vaha vicAra karane lagA-ahA! ceSTAse hI mAlUma hotA hai ki yaha koI mahAtmA hai-pavitratAkI mUrti hai aura dharmakA avatAra hai| sajjanoMke samAgamako vidvAnoMne pArasa-maNikI upamA dI hai| jisa taraha pArasake saMyogase lohA suvarNa ho jAtA hai, usI taraha sajjanoke samAgamase bhAgyahIna bhI saubhAgyazAlI ho jAtA hai| yadi yaha sAdhu bhI banArasako jAtA ho aura mere sAtha gADIme baiThanA svIkAra kara le, to bahuta acchA ho / avazya hI isake samAgamase mujhe lAbha hogaa| yaha socakara seThane zramaNa mahAtmAko praNAma kiyA aura gADIpara baiTha jAneke lie anurodha kiyaa| zramaNako kAzI hI jAnA thA, isalie ve gAr3ImeM baiTha gaye aura bole;-Apane mere sAtha bar3A bhArI upakAra kiyaa| isake lie maiM ApakA kRtajJa huuN| mai bahuta samayase paidala cala rahA hU~, isalie bahuta hI thaka gayA huuN| yaha to Apa jAnate hI hai ki zramaNa logoMke pAsa koI aisI vastu * nahIM rahatI jise dekara maiM Apake isa RNase uRNase ho skuuN| to bhI maiM paramaguru mahAtmA buddhadevake upadezarUpa akSaya kozase jo kucha saMgraha Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 kara sakA hU~ usameM se Apa jo cAheMge vahIM dekara Apake bojhase halakA ho skuuNgaa| seTha bahuta prasanna huaa| usakA samaya bar3e Anandase kaTane lgaa| zramaNake subodharUpa ratnoMko yaha baDI hI rucise hRdayameM dhAraNa karane lgaa| gADI barAbara calI jA rahI thii| lagabhaga eka ghaMTeke bAda vaha eka aise DhAlasthAnameM pahuMcakara khar3I ho gaI ki jahA~ eka gAr3I par3I thI aura jisake kAraNa mArga baMda ho rahA thaa| ___yaha gADI 'devala 'nAmaka kisAna kI thii| vaha usameM cAvala lAdakara banArasa jA rahA thA aura dina nikalaneke pahale hI vahA~ pahu~canA cAhatA thaa| dhurIkI kIla nikala jAnese gADIkA eka pahiyA nikalakara gira paDA thaa| devala akelA thaa| isalie prayatna karanepara bhI vaha apanI gADIko sudhArakara ThIka na kara sakatA thaa| java seThane dekhA ki kisAnakI gADIko rAstA parase haTAye vinA merA Age bar3hanA kaThina hai, taba use bar3A krodha aayaa| usane apane naukarase kahA ki gAr3Iparase cAvaloMke thaile uThAkara nIce pheMka de aura use eka ora karake apanI gADI Age bddh'aa| kisAnane dInatAke sAtha kahA-" seThajI, mai eka garIva kisAna huuN| pAnI paDa jAnese sar3aka para kIcaDa ho rahA hai / thaile yadi nIce paDeMge, to cAvala kharAba ho jAyeMge / Apa jarA Thahara jAyeM, maiM apanI gADI abhI ThIka kiye letA hU~ aura use isa DhAlU jagahase kucha dUra Age le jAkara Apako rAstA diye detA hU~|" parantu usakI prArthanA para seThane kucha bhI dhyAna na diyaa| vaha apane naukarase kaDaka kara volA-kyA dekha rahA hai ? merI AjJAkA zIghra pAlana kara aura gADIko Age bar3hA ! naukarane tatkAla hI AjJAkA pAlana kiyA / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 usane cAvalake thaile phekakara kisAnakI gADIko eka tarapha dhakela diyA aura apanI gAr3I Age bar3hA dii| ___hAya ! isa saMsArameM garIbakA sahAyaka koI nahIM / apane thoDese lAbhake pIche dUsaroMkA sarvasva naSTa kara denevAle dhanonmattroMkI usa samaya bhI kamI na thii| garIboMke rakSakake badale bhakSaka bananevAle amIroMse yaha.sasAra kabhI khAlI nahIM rahA aura zAyada Age bhI na rhegaa| itanA avazya hai ki usa samaya bauddha dharmake zramaNoMkA dayAmaya hasta garIboMkI sahAyatAke lie sadA sannaddha rahatA thA / ve dhArmika vivAdoMse judA rahakara nirantara manuSyamAtrake sAmAnya hitakI cintAmeM rahate the| ve apane mana vacana aura zarIrakA upayoga mukhyataH paropakArake hI kAmoMmeM karate the| jyo hI seThakI gAr3I Age calaneko huI tyoM hI zramaNa nArada usa parase kUda par3e aura bole:--" seThajI, mApha kIjie, aba maiM Apake sAtha nahIM cala sakatA / Apane vivekabuddhise mujhe eka ghaTe taka gADImeM biThAyA, isase merI thakAvaTa dUra ho gii| maiM Apake sAtha aura bhI calatA; parantu vaha kisAna jisakI ki gADIko ulaTA karake Apa Age bar3hate hai ApakA bahuta hI nikaTakA sambandhI hai| maiM ise Apake hI pUrvajoMkA avatAra samajhatA huuN| isa lie Apane mere sAtha jo upakAra kiyA hai usakA RNa maiM Apake isa nikaTa bandhukI sahAyatA karake cukaauuNgaa| isako jo lAbha hogA, vaha eka tarahase ApakA hI lAbha hai / isa kisAnake bhAgyake sAtha ApakI bhalAIkA bahuta gaharA sambandha hai / Apane ise kaSTa pahuMcAyA hai, maiM samajhatA hU~ ki isase ApakI bahuta bar3I hAni huI hai aura isalie merA kartavya hai ki Apako isa hAnise bacAneke lie-ApakA bhalA karaneke lie maiM apanI zaktibhara isakI sahAyatA kruuN|" Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 seThane zramaNakI isa mArmika japira lagAna na diyaa| usane socA ki zramaNa sImAse adhika bhAra nA lie isakI bhAI karaneke lie tatpara hotA hai / isake bAda usakI gAdI Age kara dii| zramaNa nArada kisAnako namaskAra karake usakI gAdage TaoNka karAnemeM aura bhIge hue cAvalaMgako judA karake zeSa cAraoNpha epha pharanemeM sahAyatA dene lge| donoke parizramane kAma bAta zIvatAra hone lagA / kisAna socane lagA ki sacamuca hI yaha amaga kora bar3A paropakArI mahAtmA ho kyA Arya hai.jo mere bhAgyame koI rahadapa deva hI zramaNake vepameM merI sahAyatAke lie AyA ho| merA kAma itanI jaldI ho rahA hai ki mujhe svaya hI Acarya mAzma hotA hai / usane Darate Darate pUchA-zramaNa mahArAja, jahA~taka mujhe yAda hai meM jAnatA hai ki isa seThakI maiMne kabhI koI burAI nahIM kI, koI ise hAni bhI nahIM pahuMcAI, taba Aja isane mujhapara yaha anyAya kyoM kiyA ? isakA kAraNa kyA hogA ? zramaNa-bhAI, isa samaya jo kucha tU bhoga rahA hai, to saba tere kiye hue pUrva karmoMkA phala hai| pahale jo boyA thA use hI aba luna rahA hai| kisAna-karma kyA ? zramaNa-moTI najarase dekhA jAya to manuSyake kAma hI usake karma hai / ve ( manuSyake karma ) usake isa janmake aura pahale janmoMke kiye hue kAmoMkI eka mAlA hai / isa mAlAke 'manakA rUpa jo vividha prakArake karma haiM, uname vartamAnake kAmoMse aura vicAroMse pheraphAra bhI bahuta kucha ho jAtA hai| hama sabane pahale jo bhale bure Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 karma kiye hai unakA phala hama isa samaya cakha rahe hai aura aba jo kara rahe hai unake phala Age bhoganA pdd'eNge| kisAna---Apane jaisA kahA vaisA hI hogaa| parantu aise ghamaMDI aura duSTa manuSya hama sarIkhe garIboMko jo isa taraha binA kucha liye diye hI taga kiyA karate hai, isake lie hameM kyA karanA cAhie ? zramaNa-bhAI, merI samajhameM to tere vicAra bhI lagabhaga usI seTha hI sarIkhe hai| jisa karmase Aja vaha jauharI aura tU kisAna huA hai, yadyapi Uparase usa karmame bahuta bhinnatA mAlUma par3atI hai parantu bhItarI dRSTise dekhA jAya to vaha utanI nahIM hai| jahA~ taka mujhe manuSyake mAnasika vicAroMkI jaoNca hai usake anusAra maiM kaha sakatA hU~ ki Aja yadi tU bhI usa jauharIkI jagaha hotA tathA tere pAsa bhI usake naukarake jaisA balavAn naukara hotA aura jisa taraha terI gAr3Ise usakA rAstA ruka rahA thA usI taraha yadi usakI gAr3I terA rAstA rokatI, to tU bhI usakA nambara liye binA na rhtaa| usake cAvaloM kA satyAnAza ho jAyagA, isakI tujhe bhI kucha paravA na hotI aura isa bAtako bhI tU bhUla jAtA ki maiM kisIkA burA karU~gA to merA bhI burA hogaa| kisAna-mahArAja, Apa saca kahate hai| merI cela, to maiM usase kucha kama na rhuuN| parantu Apa to akAraNa vandhu hai; binA svArthake. Apane merI sahAyatA kI, mere mAlako vigaDanese bacAyA aura merA kAma zIghratAse pUrA karake mujhe rAste lagA diyaa| yaha dekhakara merA jI cAhatA hai ki maiM bhI apane jAtibhAiyoke sAtha acchA vartAva karU~ aura apanI zaktike anusAra unakI bhalAI karane meM tatpara rhuuN| kisAnakI gADI durusta hokara Age calane lgii| vaha thor3I hI dUra Age bar3hI thI ki ekAeka usake baila camaka utthe| kisAna Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 cillAkara bolA-are bApa! sAmane vaha saoNpa sarIkhA kyA par3A hai ? zramaNane dhyAnase dekhA to unheM eka basanI jaisI cIja naz2ara aaii| ve pahale gADIparase kUda par3e aura dekhate hai to eka muharoMse bharI' DuI basanI (lambI thailI) paDI hai ! unhe vizvAsa ho gayA ki yaha vasanI aura kisIkI nahIM, usI seThakI hai| unhoMne thailI uThA lI aura use kisAnake hAthameM dekara kahA ki jaba tuma banArasameM pahuMca jAo taba usa seThakA patA lagAkara use yaha basanI de denaa| usakA nAma pANDu jauharI aura usake naukarakA nAma mahAdatta hai| aisA karanese usako apane isa anyAya karmakA pazcAttApa hogA jo usane tumhAre sAtha abhI kiyA thaa| isake sAtha hI tuma yaha bhI kahanA ki tumane mere sAtha jo kucha kiyA hai vaha saba maiM kSamA karatA hU~ aura cAhatA hU~ ki tumhAre vyApArame khUba saphalatA prApta ho| maiM yaha saba tumase isa lie kahatA hU~ ki tumhArA bhAgya usake bhAgyakI bar3hatIpara nirbhara hai-use jyoM jyo vyApArameM saphalatA prApta hogI tyoM tyoM tumhArAbhI bhAgya khulegaa| isake bAda paropakArakI mUrti aura dIrghadRSTi zramaNa mahAzaya yaha socate hue vahaoNse cala diye ki yadi jauharI mere pAsa AyagA to mai usakI bhalAI karaneke lie zakti bhara prayatna karU~gA- upadeza dekara use vAstavika manuSya banA duuNgaa| banArasameM mallika nAmakA eka vyApArI thA / vaha pANDu jauharIkA Ar3hatiyA thaa| jisa samaya pANDu usase jAkara milA, usa samaya vaha ro paDA aura bolA-mitra mai eka bar3e bhArI sakaTameM A par3A huuN| aba AzA nahIM ki mai tumhAre sAtha vyApAra kara skuuN| maine rAjAke khAneke lie baDhiyA cAvala denekA bAyadA kiyA thaa| usake pUrA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 karanekA dina kala hai / mujhe kala savere cAvala denA hI caahie| parantu kyA karUM cAvalakA mere pAsa eka dAnA bhI nahIM-kisI aura jagahase bhI milanekI AzA nahIM / kyoki yahA~ merA pratipakSI eka jabardasta vyApArI hai| usako kisI tarahase yaha mAlUma ho gayA hai ki maine rAjAke koThArIke sAtha isa tarahakA bAyadekA vyApAra kiyA hai / isase usane yahA~ sArI bastImeM jitanA cAvala thA vaha sabakA saba muMhamAgA dAma dekara kharIda liyA hai| koThArIko usane kucha na kucha ghusa(rizvata) bhI jarUra dI hogI, isa lie kala merI kuzala nahIM merI ijjata nahI vaca sktii| yadi vidhAtA hI merI sahAyatA kare aura kahIMse eka gAr3I acche cAvala mere pAsa pahuMcA de, to zAyada mai baca jAU~, nahIM to merA maranA ho jAyagA / malika yaha kaha hI rahA thA ki itanemeM pANDako apanI muharoMkI basanIkI yAda AI / vaha ghabar3Akara uThA aura usakI khoja karane lgaa| sandUkame, gAr3ImeM, kapar3e lattoMmeM usane bahuta DhUMDha khoja kI parantu vasanIkA patA na lgaa| use sandeha huA ki mere naukara mahAdattane hI basanI ur3A lI hai| basa phira kyA thA, usane mahAdattako pulisake havAle kara diyA / yamadUtake samAna pulisane corI svIkAra karAneke lie mahAdattako mAra mAranA zurU kI / asahya mArake par3anese vaha vilabilA uThA aura rotA huA kahane lagA-maiM niraparAdhI hU~, maine basanI nahIM curaaii| mujhe mAfa karo, mujhase yaha mAra nahIM sahI jaatii| hAya ! hAya! mai marA, garIba para dayA kro| maiMne basanI nahIM lI hai; parantu mere kisI pUrva pApakA udaya huA hai jisase mujhapara yaha vipatti AI hai| maiMne apane seThake kahanese usa vecAre kisAnako rAstemeM hairAna kiyA thA, avazya hI mujhe yaha 'usI pApakA phala mila rahA hai| bhAI kisAna, maine tujhe binAkAraNa Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 satAyA thA-mujhe mApha kara / sacamuca hI meM usI anyAyake phalase satAyA jA rahA huuN| mahAdattake isa pazcAttApapara pulisane jarA bhI vyAna na diyA; vaha barAbara mAra mAratI rhii| itane hI meM 'devala' vahA~ A pahu~cA aura . usane sabako AzcaryameM DAlate hue vaha muharokI vasanI pANDu jauharIke -Age rakha dii| isake bAda usane use kSamA kiyA aura usakI magala kAmanA kii| mahAdatta chor3a diyA gyaa| use apane seThapara bar3A hI krodha aayaa| vaha usake pAsa eka kSaNa bhI na TaharA aura na jAne kahoko cala diyaa| udhara mallikako khabara lagI ki devalake pAsa eka gAr3I acche cAvala haiN| isa lie usane usI samaya usake pAsa pahuMcakara muMhamAMgA dAma dekara ve cAvala kharIda liye aura apanI pratijJAke anusAra rAjAke yahA~ bheja diye| jitanA mUlya milanekI devalako svapnameM bhI AzA na thI, utane mUlyameM cAvala becakara vaha apane gA~vako ravAnA ho gyaa| pANDu bhI apane AdatiyekI vipati TalI dekhakara aura apanI khoI huI basanI pAkara bahuta prasanna huA / vaha socane lagA ki vaha kisAna yahA~ na AtA, to na mallikakA hI uddhAra hotA aura na maiM hI apanI khoI huI rakama pA sakatA / vaha kisAna baDA hI ImAnadAra aura bhalA AdamI nikalA / jisako maiMne satAyA usIne mere sAtha aisI sajjanatAkA vyavahAra kiyaa| para eka sAdhAraNa apar3ha kisAnameM itanI sajjanatA aura udAratA kahA~se AI 1 usa zramaNa mahAsmAkA hI yaha prasAda samajhanA caahie| loheko sonA banAnekA prabhAva pArasako chor3akara aura kisa vastumeM ho sakatA hai ? yaha saba socakara Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 pANDuko zramaNa nAradase milanekI prabala utkaMThA huii| vaha tatkAla hI uThA aura cauddhavihAra yA bauddha sAdhuoMke maThakA patA lagAtA huA ukta zramaNa mahAtmAse jA milaa| kuzalaprazna ho cukaneke bAda zramaNa nAradane kahA-"seThajI, ApakI abhI itanI zakti nahIM hai ki karmaracanAko acchI tarahase samajha sakeM / yaha bar3A hI gahana aura gaMbhIra viSaya hai| sAdhAraNa loga isakA marma nahIM jAna sakate / Age jaba ApakI isa ora ruci hogI aura usase jaba utkaNThA bar3hegI taba ise Apa sahaja hI samajha leNge| to bhI isa samaya Apa merI yaha choTIsI bAta dhyAnameM rakha leM ki jisa samaya Apa dUsaroMko duHkha deneke lie taiyAra ho usa samaya apane hRdayase yaha avazya pUMcha leM ki aisA hI duHkha yadi koI mujhe bhI de,to mujhe vaha acchA lagegA yA nahIM? yadi isa praznakA uttara yaha mile ki, nahIM maiM aisA duHkha kadApi sahana na kara sakU~gA, to duHkha denekI icchA honepara bhI Apa use dabA deN| aura jisa taraha koI ApakI sevA karatA hai to vaha Apako acchI lagatI hai usI taraha ApakI sevA bhI dUsaroMke lie rucikara hogI, yaha vizvAsa karake Apa dUsaroMkI sevA karaneke avasarako kabhI hAthase na jAne deN| isa vAtapara vizvAsa rakhie ki hama Aja jo sukRtake vIja bokege, kAlAntarameM unase acche phala avazya hI mileNge| pANDu-mahArAja, mujhe kucha aura bhI vistArase samajhAnekI kRpA kIjie jisase maiM Apake upadezake anusAra vIva karaneke lie samartha ho skuuN| zramaNa-acchA to suno maiM Apako karmabhedakI cAbI detA huuN| mere aura tumhAre vIcameM eka paradA par3A huA hai / use mAyA kahate hai| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 isI kAraNa tuma mujhe apanese judA aura mai tumhe apanese judA samajhatA huuN| isa paradeke kAraNa manuSya acchI taraha nahIM dekha sakatA aura pApake gaDhemeM jA paDatA hai| tumhArI A~khoMke Age isI mAyAkA paradA paDA hai, isase tuma nahIM dekha sakate ki ina jAtibhAiyoM ( manuSya jAti) ke sAtha tumhArA kitanA nikaTakA sambandha hai| vAstavameM yaha sambandha tumhAre zarIrake eka dUsare avayavake sambandhakI apekSA bahuta hI nikaTakA hai / tumhAre jIvanakA sambandha jaisA dUsaroMke jIvanake sAtha hai vaisA hI dUsaroMke jIvanakA sambandha tumhAre jIvanake sAtha hai / yaha sambandha bahuta hI gADhA hai| sasArameM bahuta thor3e puruSa hai jo satyako jAnate hai / isa satyakI prApti karanA hI manuSya jIvanakA kartavya hai| isako prApta karaneke lie mai tumheM thoDese matra batalAtA hai| inheM tuma apane hRdayameM likha rakkho : 1 jo dUsaroMko du.kha detA hai vaha mAno apanemeM Apako duHkhadenevAle vIjoko botA hai| 2 jo dUsaroMko sukha detA hai vaha apane hRdayameM Apako sukhI karaneke bIjoMko botA hai| 3 yaha bar3A hI bhrAmaka vicAra hai ki maiM apane jAtibhAiyoMse judA huuN| ina tIna matroMkI ArAdhanA karate rahanese tuma satyake mArga para A phuNcoge| pANDu-mahAnubhAva zramaNamahArAja, Apake vacanoMkA marma bahuta hI gaharA hai| maiM ina vacanoMko apane hRdayameM likha cukA / maiMne banArasa bAte samaya Apa para jo thoTIsI dayA kI thI aura vaha bhI aisI ki jisameM eka pesAkI bhI kharca na thA, usakA phala mujhe itanA bar3A Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 milA hai ki maiM use dekhakara AzcaryameM DUba rahA huuN| mahAtman, maiM Apake upakArake bojhase daba gayA huuN| yadi mujhe vaha muharoMkI basanI na milatI, to na to maiM yahA~ kucha vyApAra hI kara sakatA aura na usa vyApArase jo mujhe bar3A bhArI lAbha huA hai vaha hotA / Apa dUradarzI bhI kitane bar3e hai| yadi Apa usa kisAnakI sahAyatA na karate aura use itanI jaldI yahA~ pahu~canemeM samartha na kara dete to mere mitra malikakI bhI ijjata na bctii| Apane use bhI duHkhakUpase girate hue bacAyA aura mere naukarakI bhI rakSA kii| mahArAja, jisa taraha Apa 'satya' ko dekhate haiM, usI taraha yadi sAre manuSya dekhane lageM to jagat kitanA sukhI ho jAya ! agaNita pApake mArga banda ho jAye aura puNyake mArga khula jaay| maine nizcaya kiyA hai ki maiM buddha bhagavAnake isa dayAmaya dharmakA pracAra karaneke lie apanI kozAmbI nagarImeM eka vihAra banavAU~ aura usameM Apa tathA aura dUsare zramaNa mahAtmA Akara logoMko sanmArga sujhaaveN| kozAmbIme pANDu jauharIkA vihAra' bana cukA hai| usameM saikar3o vidvAn aura dayAmUrti zramaNa rahate hai| thor3e hI samayameM vaha eka suprasiddha vihAra ginA jAne lagA hai| dUra dUrake dharma-pipAsu loga vahA~ upadeza sunaneke lie AyA karate hai| pANDu jauharI bhI aba eka suprasiddha jauharI ho gayA hai| usakI yazogAthAyeM dUra dUra taka suna par3atI haiN| kozAmbIke samIpa hI eka rAjAkI rAjadhAnI thii| rAjAne apane khajAMcIko AjJA dI ki pANDu jauharIkI mArphata eka acchA sonekA mukuTa banavAyA jAve aura usameM bahumUlyase bahumUlya ratna jar3avAye jaaveN| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 khajaoNcIne tatkAla hI AjJAkA pAlana kiyA aura pANDuke pAsa mukuTa taiyAra karavAnekA saMdezA bheja diyaa| mukuTa taiyAra ho gyaa| pANDu use lekara aura usake sAtha bahutase javAharAta tathA sone caoNdI Adike AbhUSaNa lekara ukta rAjadhAnIkI ora calA / usane apanI rakSAke lie 20-25 sipAhI bhI sAtha le liye / sipAhI khUba majabUta aura bahAdura the| isalie use AzA thI ki maiM nirvighnatAse abhISTa sthAnapara pahu~ca jaauuNgaa| jisa samaya pANDu apane rasAleke sahita eka jaMgalako pAra kara rahA thA, usI samaya pAsake do parvatoMke bIcameMse 50-60 AdamiyoMkI eka astrazastroMse sajI huI TolI AI aura usane isapara eka sAtha AkramaNa kiyA / sipAhI bahuta bahAdurIke sAtha lar3e parantu antameM unheM hAranA par3A aura Dakaita sArA mAla lekara campata ho gye| ila lUTase pANDukA kArobAra miTTImeM mila gyaa| use AzA thI ki mukuTake sAtha merA aura bhI bahuta sAmAna ukta rAjadhAnImeM kaTa jAyagA, isalie usane apanA sarvasva lagAkara dUsarI taraha-tarahakI cIjeM taiyAra karAI thiiN| parantu ve saba hAthase calI gaI aura vaha bilakula kaMgAla ho gyaa| pANDuke hRdayapara isakI bar3I coTa lagI; parantu vaha cupacApa yaha socakara saba duHkha sahane lagA ki yaha saba mere pUrvakRta pApoMkA phala hai| maiMne apanI javAnIke dinoMmeM kyA logoMko kucha kama satAyA thA / aba yaha samajhanA mere lie kucha kAThana nahIM ki jo bIja boye the unhIMke ye phala haiM / aba pANDuke hRdayameM dayAkA sotA bahane lgaa| vaha samajhane lagA ki duHkha kaise hote haiM aura isase usakI Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvamAtrapara dayA karanekI bhAvanA dRDha hone lgii| usakA hRdaya pUrva koMke pazcAttApase dinapara dina pavitra aura ujjvala hone lgaa| pANDako apanI nirdhanatAkA jarA bhI duHkha nahIM hotA / yadi use koI bar3A bhArI duHkha hai to vaha yahI ki aba vaha logokI bhalAI karanemeM aura zramaNoMko bulAkara unake dvArA dharmapracAra karane meM asamartha ho gayA hai| * kozAmbI nagarIke pAsake usI jagalameM jahA~ pANDu lUTA gayA thA eka bauddha sAdhu jA rahA hai| vaha apane vicAroMmeM masta hai| usake pAsa eka kamaNDalu aura eka gaTharIke sivA aura kucha nahIM hai| gaTharImeM bahutasI hastalikhita pustakeM haiM / jisa kapar3e meM ve pustake ba~dhI hai vaha kImatI hai| jAna par3atA hai kisI zraddhAlu upAsakane pustaka-vinayase prerita hokara ukta kapar3A diyA hogaa| yaha kImatI kapar3A sAdhuke lie vipattikA kAraNa bana gyaa| luTeroMne use dUrahIse dekhakara sAdhupara AkramaNa kiyaa| unhoMne samajhA thA ki gaTharIke bhItara kImatI cIje hoMgI parantu jaba dekhA ki ve unake lie sarvathA nirupayogI pustakeM haiM, taba ve nirAza hokara cala diye| jAte samaya apane svabhAvake anusAra sAdhuko nIce DAlakara eka eka do do lAteM mAre binA unase narahA gyaa| , sAdhu mArakI vedanAke mAre rAtabhara vahIM par3A rahA / dUsare dina sabere uThakara jaba vaha apanI rAha calane lagA, taba use pAsahIkI jhADImeMse hathiyArokI jhanajhanAhaTa aura manuSyoMkI cIkha cillAhaTa sunAI dii| usane sAhasa karake jhADIke samIpa jAkara dekhA to mAlUma huA ki cehI luTere jinhone usakI durdazA kI thI apane hI dalake eka luTerepara AkramaNa kara rahe haiN|, yaha luTerA DIlaDaulameM ina sabase balavAn aura Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 bahAdura mAlUma hotA thaa| jisa taraha zikArI kuttoMse ghirA huA siMha kupita hokara unapara TUTatA hai aura unakA kacUmara banAne lagatA hai, usI taraha vaha unapara bhara jora prahAra kara rahA hai| kisIko girAkara lAtoMse kucalatA hai, kisIko talavArase yamalokakA rAstA dikhalAtA hai aura kisIkA pIchA karake phira lauTa AtA hai| yadyapi usakI zakti asAdhAraNa thI paratu pratipakSiyoMkI sakhyA itanI adhika thI ki unake sAmane vaha Tika na sakA; usakI deha vIsoM ghAvoMse jarjara hogaI aura anta meM vaha maraNonmukha hokara dharAzAyI ho gyaa| usake girate hI dUsara luTere vahaoNse cala diye aura thoDIhI darame eka saghana jhADIke bhItara adRzya ho gye| isa laDAImeM daza vAraha luTere kAma Acuke the| zramaNane pAsa jAkara eka ekako acchI taraha dekhA to mAlUma huA ki usa vahAdura luTereke sivA aura sabake prANa pakherU ur3a gaye hai / sAdhukA hRdaya bhara AyA / isa nirarthaka narahatyAse use bar3A duHkha huaa| aba vaha isa bAtakI ceSTA karane lagA ki yaha mumUrpa kisI taraha baca jAya / pAsa hI eka pAnIkA jharanA baha rahA thA / usameMse kamaMDalu bhara tAjA pAnI lAkara usane eka cullU pAnI usakI oNkhoMpara chiDakA luTerene oNkheM khola dI aura isa taraha bar3abar3AnA zurU kiyA, -ve kRtaghnI kutte kahA~ cale gaye jinheM maine saikar3o bAra apane prANoMkI bAjI lagAkara bacAyA thA / yadi maiM na hotA to na jAne kaba kisa zikArIke hAthase una kamajora kuttokI jAneM calI gaI hotii| Aja. una kuttoMko kyA ve saba bAteM bhUla gii| zramaNa-bhAI, aba tU apane usa pApamaya jIvanake sAthiyoMko yAda mata kara / isa samaya to apanI AtmAkA cintavana kara aura Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa antakI ghar3ImeM apanA sudhAra kara le / isa kamaNDalumeMse thor3AsA pAnI pI le aura mujhe ina ghAvokA ilAja karane de| zAyada mai tere isa jIvanadIpakako vujhanese bacA skuuN| . luTerekI zakti kSINa ho gaI thii| usane zakti bhara prayatna karake kahA-maiMne kala eka sAdhuko apane sAthiyoM sahita bahuta burI taraha mArA thaa| kyA tuma vahI ho ? aura kyA tuma mere usa anyAyakA badalA isa samaya merI sahAyatA karaneke rUpameM doge? yaha jala tuma kyoM lAye ho ? para aba tumhArA yaha saba prayatna vyartha hai| mere bhAI, isa jalase merI pyAsa to zAyada miTa jAyagI parantu mere jIvanakI aba AzA nhiiN| una kuttoMne mujhe itanA ghAyala kara diyA hai ki mai nizcayase mara jaauuNgaa| are kRtanniyo, mere sikhalAye hue dAva peca Aja tumane mere para hI AjamAye ! ___ zramaNa-"jaisA botA hai vaisA hI lunatA hai / " yaha akSara akSara satya hai| tUne apane sAthiyoMko lUTa mAra sikhalAI thI, isalie Aja 'usI laTa mArakI vidyAko unhoMne tujhapara aajmaayii| yadi tUne unheM dayA sikhalAI hotI to Aja ve bhI tujhapara dayA krte| Uparako phekI huI geMda jisa taraha lauTakara phaiMkanevAle para hI AtI hai usI taraha dUsaroMke lie kiye hue bure bhale karma, karanevAleke hI Upara A par3ate haiN| luTerA-isameM jarA bhI asatya nhiiN| mujhe ApakI pratyeka bAta ThIka mAlama hotI hai| merI jo durgati huI vaha ucita hI huii| parantu mahArAja mere duHkhoMkA anta abhI kahA~ A sakatA hai ? maiMne agaNita anyAya aura atyAcAra kiye hai| una sabakA phala mujhe Age pIche kabhI na kabhI avazya bhoganA pdd'egaa| Apa kRpA karake mujhe koI aisA Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAya batalAie jisase ina pApoMkA bojhA halakA ho jAya / isa bojhese mai itanA daba gayA hU~ ki aba mujhase zvAsa lete bhI nahIM banatA zramaNa-bhAI, upAya to bahuta hI sugama hai / apanI pApa pravRttiyoMko jar3amUlase ukhADakara pheMka de, burI bAsanAoMko chor3a de, prANI mAtrapara dayA karanekA abhyAsa kara aura apane jAti bhAiyoMke lie apane hRdayako dayAkA sarovara banA de|| isake bAda zramaNa luTereke ghAvoMko jalase dhone lagA aura unapara eka prakArakI harI pattiyoMke rasako lagAne lgaa| luTerA kucha samayake lie zAnta ho gayA aura phira bolA-he dayAmaya, maine abataka sava bure hI kAma kiye haiM, kisIkA bhalA to kabhI kiyA hI nahIM, apanI burI vAsanAoMke jAlameM mai Apa hI Apa phaMsA aura aisA phaMsA ki aba usameMse nikalanA kaThina ho gayA hai| mere karma mujhe narakameM le jA rahe hai| mujhe AzA nahIM ki inake mAre mai mokSamArga para cala skuuN| zramaNa-isameM sandeha nahIM ki jo boyA hai use tumheM hI lunanA pdd'egaa| kiye hue karmoMkA pariNAma avazya bhoganA paDatA hai, usase bacanekA koI upAya nahIM / to bhI sAhasa na choDa baiThanA caahie| tumhAre hRdayameMse duSTatAkI mAtrA jyoM jyoM kama hotI jAyagI tyoM tyoM zarIrasambandhI Atmabuddhi bhI kama hotI jAyagI aura isakA phala yaha hogA ki tumhArI viSayoMkI lAlasA naSTa hone lgegii| ___ acchA suno, mai tumhe eka bodhaprada kathA sunAtA huuN| isase tumheM mAlUma hogA ki apanI bhalAImeM dUsaroMkI aura dUsarokI bhalAIme apanI bhalAI samAI huI hai| dUsare zabdoMme, manuSyake karma usake aura dUsaroke sukharUpa vRkSake mUla hai: Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 kadanta nAmakA eka jabardasta Dakaita thaa| vaha apane duSTakarmoMkA pazcAttApa kiye binA hI mara gayA, isase narakameM jAkara nArakI huaa| apane bure kamoMke asahya kaSTa usane aneka kalpaparyanta bhoge, parantu unakA anta nahIM aayaa| itanemeM pRthvIpara buddhadevakA avatAra huaa| isa puNya samayameM unake prabhAvakI eka kiraNa narakameM bhI phuNcii| nArakiyoMko AzA hogaI ki aba hamAre duHkhoMkA anta AyA / isa prakAzako dekhakara kadanta uccasvarase kahane lagA-he bhagavan , mujhapara dayA karo, mujhapara kRpA karo, maiM yahA~ itane du.khoMse ghira rahA hU~ ki unakI gaNanA nahIM ho sktii| yadi mai inase chUTa jAU~ to aba satyamArgapara avazya cddh'egaa| he bhagavan mujhe saMkaTase chuDAnemeM madada kro| prakRtikA niyama hai ki bure kAma nAzakI ora jAte haiN| bure kAma yA pApa sRSTiniyamase viruddha haiM, asvAbhAvika hai, isalie ve bahuta samaya taka nahIM Tika sakate-unakA kSaya hotA hI hai| parantu bhale kAma, dIrghajIvana aura zubha AzAkI ora jAte haiN| kyoMki ve svAbhAvika haiN| arthAt pApakarmokA to anta hai, paraMtu puNyakarmAkA anta nhiiN| jisa taraha bAjareke eka dAnese usake bhuTTeme hajAroM dAne lagate hai aura Age paraMparAse ve aura bhI agaNita dAnoMkI sRSTi karate hai, usI taraha thoDAsA bhI bhalA kAma hajAro bhale kAmoMkI bar3havArI karatA hai aura paramparAse ce bhale kAma aura bhI agaNita bhale kAmoMke sRSTA hote hai| isa taraha bhale kAmoMse jIvako janma janmameM itanI dRDhatA prApta hotI hai ki vaha anantavIrya buddha hokara nirvANa padakA bhAgI hotA hai| kadantakA Akrandana sunakara dayAsAgara buddhadeva bole-kyA tUne kabhI kisI jIvapara thoDIsI bhI dayA kI haiM ? dayA aba zIghra hI Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 tere pAsa AyagI aura tujhe ina duHkhose chur3Ane zIghrakA prayatna kregii| parantu jaba taka tere manameMse dehamamatva, krodha, mAna, kapaTa, IpI aura lobha naSTa nahIM ho jAveMge, taba taka tU samasta duHkhoMse chuTakArA nahIM pA sakegA! kadanta bahuta hI krUrasvabhAvI thA, isalie vaha yaha upadeza sunakara cupa ho rahA / buddhadeva sarvajJa the| unheM kadantake pUrva janmake sAre kame hathelI para rakkhe hue A~valeke samAna dikhane lge| unhoMne dekhA ki kadantane eka bAra thoDIsI dayA kI thii| vaha eka dina jaba eka jaMgalamese jA rahA thA, taba apane Agese jAtI huI eka makarIko dekhakara usane vicAra kiyA thA ki isa makarI para paira dekara nahIM calanA cAhie, kyoMki yaha becArI niraparAdhinI hai| isake bAda buddhadevane kadantakI dazA para tarasa khAkara eka makarIko hI jAlake eka tantusahita narakameM bhejA / usane kadantake pAsa jAkara kahA,-le isa tantuko pakar3a aura isake sahAre Uparako caDha cala / yaha kahakara makarI adRzya ho gaI aura kadanta bar3I kaThinAIse atizaya prayatna karake usa tantuke sahAre Upara caDhane lgaa| pahale to vaha tantu majabUta jAna par3atA thA parantu aba vaha jaldI TUTa jAnekI taiyArI karane lgaa| kAraNa, narakake dUsare dukhI jIva bhI kadantake pIche usI tantuke sahAre car3hane lage the| kadanta bahuta ghabar3AyA / use jAna par3A ki yaha tantu lambA hotA jAtA hai aura vajanake mAre patalA par3atA jAtA hai| haoN, yaha avazya hai ki merA bojhA to kisI taraha yaha saMbhAla hI le jaaygaa| abhI taka kadanta UparahIko dekha rahA thA, parantu aba usane nIcekI aura bhI eka dRSTi DAlI / jaba usane dekhA ki dalake dala nArakI mere hI tantuke sahAre Upara car3he A rahe haiM, taba use cintA huI ki Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina sabakA bojhA yaha kaise saMbhAlegA! vaha ghabar3A gayA aura ekAeka bola uThA-" yaha tantu merA hai, ise tuma saba loga choDa do|" basa, ina zabdoke nikalate hI tantu TUTa gayA aura kadanta phira narakabhUmimeM jA par3A!! / kadantakA dehamamatva nahIM chUTA thA-vaha Apako hI apanA samajhatA thA aura satyake vAstavika mArgakA usako jJAna na thaa| antaHkaraNake kAraNa jo siddhi prApta hotI hai usakI zaktise vaha ajJAta thA / vaha dekhanemeM to jAlake tantuoM jaisI patalI hotI hai parantu itanI dRDha hotI hai ki hajAroM manuSyoMkA bhAra saMbhAla sakatI hai| itanA hI nahIM, usameM eka vilakSaNatA yaha bhI hai ki vaha jyoM jyo mArgapara adhika car3hatI hai tyoM tyoM apane Azrita pratyeka prANIko alpa parizramakI kAraNa hotI hai; parantu jyoM hI manuSyake manameM yaha vicAra AtA hai ki vaha kevala merI hai-satyamArgapara calanekA phala kevala mujhe hI milanA cAhie-usameM dUsarekA hissA na honA cAhie, tyoM hI vaha akSayya sukhakA tantu TUTa jAtA hai aura manuSya tatkAla hI svArthatAke gar3hemeM jA par3atA hai| svArthatAhI narakavAsa hai aura niHsvArthatA hI svargavAsa hai| apane dehame jo 'ahaMbuddhi' yA mamatvabhAva hai, vahI naraka hai| zramaNakI kathA samApta hote hI maraNonmukha luTerA bolA-mahArAja, __ maiM makarIke jAlake tantuko pakaDUMgA aura agAdha narakake gaDhemese apanI hI zaktikA prayoga karake bAhara nikluuNgaa| (6) luTerA kucha samayake lie zAnta ho rahA aura phira apane vicAroMko sthira karake bolane lagA-" pUjya mahArAja, suno maiM Apake pAsa apane pApoMkA prAyazcitta karatA huuN| maiM pahale kozAmbIke prasiddha Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 jauharI pANDuke yahA~ naukara thA; merA nAma mahAdatta thA / eka bAra usane mere sAtha atizaya krUratAkA vartAva kiyA, isalie mai usakI naukarI choDakara cala diyA aura luTeroMke dalameM milakara unakA saradAra bana gayA / kucha samaya pIche maiMne apane guptacaroMke dvArA sunA ki pANDu ina jagaloMmese eka rAjAke yahA~ bahutasA dhana lekara jAnevAlA hai / basa, maiMne usapara AkramaNa kiyA aura usakA sArA mAla lUTa liyA / aba Apa kRpA karake usake pAsa jAie aura merI orase kahie ki tumane jo mujhapara atyAcAra kiyA thA usakA vaira maine antaHkaraNase sarvathA dUra kara diyA hai aura maiM apane usa aparAdhakI kSamA mA~gatA hU~ jo maiMne tumapara DaoNkA DAlake kiyA thA / jisa samaya maiM usake yahA~ naukarI karatA thA, usa samaya usakA hRdaya pattharake samAna kaThora thA aura isa lie mai bhI usakI nakala karake usIke jaisA ho gayA thA / vaha samajhatA thA ki jagatameM svArthako hI vijaya milatA hai, parantu maiMne sunA hai ki aba vaha itanA paropakArI aura parArthatatpara hogayA hai ki use loga bhalAI aura nyAyakA avatAra mAnate haiM ! usane aba aisA apUrva dhana sagraha kiyA hai ki na to usako koI curA sakatA hai aura na kisI taraha naSTa kara sakatA hai| abhI taka merA hRdaya burese bure kAmoMme ekaraga ekajIva ho rahA thA; parantu aba maiM isa andhakArame nahIM rahanA caahtaa| mere vicAra vilakula badala gaye hai / burI vAsanAoMko aba mai apane hRdayase dhokara sApha kara rahA huuN| mere maranemeM abhI jo thoDIsI ghaDiyA~ bAkI haiM, unameM maiM apanI zubhecchAoko baDhAU~gA jisase mara jAneke bAda bhI mere manameM ve icchAyeM jArI raheM / taba taka Apa pANDuse jAkara kaha dIjie ki tumhArA vaha kImatI mukuTa jo tumane Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 rAjAke lie taiyAra karAyA thA aura tumhArA aura bhI sArA dhana isa pAsakI guphAmeM gar3hA huA hai so use jAkara le jAo / isakA patA mere kevala do vizvAsI. sAthiyoMko hI thA; aba ve mara cuke haiN| yadi eka bhI nyAyamUlaka kAma mujhase bana jAyagA to usase mere _ pApokA kucha bhAga avazya kama hogA, merI mAnasika apavitratAkA bhI kucha aMza dhula jAyagA aura mokSamArgapara car3hanekA koI vAstavika avalambana mujhe mila jAyagA / isa lie isa samaya mujhe isa nyAyamUlaka kAryake dvArA hI apanI bhalAIkA prAraMbha kara denA ucita jAna par3atA hai| ' isake bAda mahAdattane usa guphAkA patA ThikAnA ThIka ThIka batalA diyA jisameM ki pANDukA dhana gar3A thA aura kucha samayame usane zramaNa mahAtmAkI hI godameM sira rakkhe hue apanI jIvanalIlA samApta kara dii| zramaNa mahAtmAne kozAmbImeM jAkara pANDuse sArA vRttAnta kahA aura pANDune tatkAla hI bahutase sipAhiyoM ke sAtha guphAme Akara apanA sArA dhana nikalavA liyaa| isake bAda usane mahAdatta aura dUsare luTeroke mRtaka zarIroMkA sanmAnapuraHsara bhUmidAha kiyA / usa samaya mahAdattake cabUtareke pAsa khaDe hokara zrIpAnthaka zramaNane nimnalikhita - upadeza diyA:-- / "hama Apa hI burA kAma karate hai aura Apa hI usakA phala bhogate hai / isI taraha hama Apa hI usa bureko dUra kara sakate hai aura Apa hI usase zuddha ho sakate hai / arthAt pavitratA aura apavitratA dono hI hamAre hAthame haiM / dUsarA koI bhI hameM pavitra nahI karaH Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 sakatA hai, hame svaya hI pavitra honekA prayatna karanA cAhie / buddha bhagavAnakA bhI yahI upadeza hai / " hamAre karma brahmA viSNu Izvara athavA aura kisI devake banAye hue nahIM haiM / ve saba hamAre hI kiye hue kAmoMke paripAka haiM / mAtAke garbhake samAna hama apane hI karmarUpI garbhasthAnameM avatAra lete hai aura ve karma hI hameM saba oroMse lapeTa lete haiM / hamAre ina karmoMmeMse bure karma to hamAre lie zApa tulya hote haiM aura bhale karma AzIrvAda tulya hote hai / isa taraha hamAre karmoMke bhItara hI mokSaprAptikA bIja chupA huA hai / " pANDu apanA saba dhana kozAmbI le gayA aura usakA bar3I sAvadhAnIse sadupayoga karane lgaa| apanA kArobAra bhI aba usane khUba bar3hAyA aura usase jo AmadanI baDhI use vaha paropakArake kAmoM meM jI khola karake kharca karane lgaa| eka dina jaba vaha maraNAyyA para par3A thA, taba usane apane gharake -sava putraputriyoM aura pote potiyoMko apane pAsa bulAkara kahA: mere pyAre bAlako, kabhI kisI kAmako nirAza hokara nahIM chor3a denA / yadi kisI kAmameM saphalatA prApta na ho to usakA doSa kisI aurake sira na DAlanA / apanI asaphalatA aura duHkhoMke kAraNoMkA patA apane hI karmoMmeM lagAnA cAhie aura unake dUra karanekA yatna karanA cAhie / yadi tuma abhimAna yA ahaMkArakA paradA haTA doge to una kAraNoM kA patA bahuta jaldI lagA sakoge aura unakA patA laga jAyagA taba unameM se nikalanekA mArga bhI tumhe bahuta jaldI sUjha jAyagA / duHkhake upAya bhI apane hI hAtha meM haiN| tumhArI A~khake Age mAyAkA paradA na AjAya, isakA hamezA qhayAla rakhanA aura mere Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 jIvaname jo vAkya akSarazaH satya siddha hue hai unakA smaraNa nirantara karate rhnaa| ve vAkya ye haiM: jo dUsaroMko duHkha detA hai vaha mAno svayaM Apako hI duHkha detA hai aura jo dUsaroMkI bhalAI karatA hai, vaha apanI hI bhalAI karatA hai| dehamamatvakA paradA haTate hI svAbhAvika satyakA mArga prApta ho jAtA hai| yadi tuma mere ina vacanoMko smaraNa rakkhoge aura unake anusAra calanekA prayatna karate rahAge to apanI mRtyuke samaya bhI tuma acche karmokI chAyAmeM rahoge aura isase tumhArA jIvAtmA tumhAre zubha kAmoMse amara ho jaaygaa| * dAnavIra seTha hukamacandajIkI sNsthaayeN| indorake suprasiddha seTha zrImAn hukamacandajIne apanI cAra lAkhakI. rakamakA nimna likhita kAryoM meM baeNTabArA karanekA nizcaya kiyA hai: 10000 ) tukkogaMja-indorake udAsInAzramake lie| 65000) svarUpacanda hukamacanda di0 jaina mahAvidyAlayakI imAratake lie| 200000) ukta vidyAlayake vyavanirvAhake lie| 15000 ) kaMcanabAI di0 jaina zrAvikAzramakI imAratake lie| 85000) ukta Azramake vyayanivAhake lie| isake sAtha eka auSadhAlaya bhI rhegaa| * zrIyukta pa0 phatehacanda kapUracanda lAlanakRta 'zramaNa nArada' nAmaka gujarAtI pustakake AdhArase parivartita karake galparUpameM likhit| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25000 ) nasiyAkI dharmazAlAmeM lagA diye gye| 400000) saba rakamoMkA jodd'| gata 22 aprelako isa kAryake lie indorameM eka sabhAkI gaI thI aura usakA sabhApatitva rAyabahAdura seTha kaztUracandajIko diyA gayA thaa| sabhAmeM bAharI logoMkI AI huI sammatiyA~ tathA patrasampAdakokI rAyeM sunAI gaI thIM aura pIche sarva sammatise seThajIne apanA nizcaya prakaTa kiyA thaa| saba logoMkI rAyase yaha bhI taya huA hai ki ukta saba saMsthAyeM eka TrasTa kameTI aura eka prabandhakAriNI kameTIke adhIna rheNgii| matrIkA kArya lAlA hajArIlAlajI agravAlako soMpA gayA hai| seTha svarUpacanda hukamacanda vidyAlayameM saMskRta aura a~garejIke do| vibhAga rheNge| vidyAlayake sAtha eka borDiMga bhI rahegA jisameM lagabhaga 100 vidyArthI raha skeNge| saMskRta vidyArthiyoMko vyavahArika zikSA aura agarejIke vidyArthiyoMko pratidina 2 ghaNTekI dharmazikSA Avazyaka hogii| abhI seThajIkI orase jo 'hukamacanda borDiMga skUla' cala rahA thA, vaha isame zAmila kara diyA jaaygaa| __ lAlA hajArIlAlajIkI orase abhI hAla hI jo vijJApana prakAzita huA hai, usake AdhArase hamane ukta vivaraNa diyA hai| jaba sarva sammatise ukta dAnavibhAga ho cukA hai, taba isa viSayameM tarka vitarka karanekI athavA kucha raddobadalakI sammati denekI AvazyakatA nahIM hai| kisIko AdhikAra bhI nahIM hai| apanI apanI sammati jinheM denA thI ve saba pahale de hI cuke haiN| aba hama saba kA yahI kartavya hai ki jo saMsthAyeM kholI jA rahI haiM ve acchI tarahase cale, unase pUrA pUrA lAbha uThAyA jAya aura unake lie yogya saMcA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 laka mila jAveM, ina saba bAtoMke lie apanI zakti bhara prayatna kareM, sadAcArI suyogya kAryakartA DhU~Dha deM, sasthA-saMcAlana sambandhI acchI sUcanAyeM de aura yadi bana sake to sasthAoMke lie svayaM apanA jIvana arpaNa kara de| seThajIko bhI cAhie ki ve isa ora pUrA pUrA dhyAna deN| kyoMki unakA yaha mahAn dAna taba hI phalIbhUta hogA jaba ukta saMsthAyeM vAstavika saMsthAoMkA rUpa dhAraNa kreNgii| hamArI choTIsI samajhame saMsthAoke kholanekI apekSA unakA acchI tarahase calA denA bahuta hI kaThina hai aura jainasamAjameM to yaha kArya aura bhI adhika kaThina hai| kyoMki usameM suyogya saMcAlakoMkI bahuta bar3I kamI hai| apanI ina saMsthAoMkI dekharekhake lie seThajIko svayaM bhI pratidina kamase kama do ghaNTekA samaya denekA nizcaya kara rakhanA cAhie / saMsthAoMke sambandhameM nIce likhI sUcanAoMpara dhyAna denekI AvazyakatA hai: 1 jainiyoMke isa samaya kaI saMskRta vidyAlaya haiM, isalie isa saskRta vidyAlayameM unase kucha vizeSatA honI caahie| eka to yaha ki isameM ucca zreNIkA saMskRta sAhitya par3hAyA jAya aura vaha purAnI nahIM kintu navIna zikSApaddhatise par3hAyA jAya / abhI jina pAThazAloM meM saMskRtakI zikSA dI jAtI hai vahA~ pahale saMskRtakA vyAkaraNa aura phira saMskRta bhASA par3hAI jAtI hai| parantu isa vidyAlayameM pahale saMskRta bhASA / 'par3hAI jAya aura pIche usakA vyAkaraNa / svAbhAvika niyama bhI yahI hai| manuSya pahale bhASI sIkhatA hai aura pIche usake niyama / bhASAke bana cukane para vyAkaraNa banatA hai| sArI duniyAmeM isI kramase zikSA dI jAtI hai| saba jagaha bhApA AjAne para hI vyAkaraNa sikhalAyA jAtA hai| phira saMskRtake lie hI yaha anokhA, ha~ga kyoM.? a~garejI bhI Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 to hamAre laDake paDhate hai / usake skUloMme bhI pahale bhASA aura pIche vyAkaraNa paDhAnekI paddhati hai| tava saMskRta bhI isI paddhatise kyoM na paDhAI jAya jisa samaya vAlakoMko saskRtakA kucha bhI jJAna nahIM hotA hai usa samaya unhe zuSka aura kliSTa vyAkaraNa sUtroMko raTanA par3atA hai| isase unakA eka to samaya bahuta jAtA hai, dasare unakA saMskRtakA jJAna paripakva nahIM hotA aura tIsare isa avasthAmeM kevala smaraNa zaktikA upayoga hote rahanese unakI kalpanAzakti aura vicArazakti kSINa nikammI ho jAtI hai| Age unakI buddhikA vikAsa nahIM hone pAtA hai| hamArA abhiprAya yaha nahIM hai ki vyAkaraNakA par3hAnA hI burA hai athavA usakA svalpa jJAna hI yatheSTa hai / hama cAhate hai ki saskRta bhASAke samajhanekI zakti ho jAne para usakA vyAkaraNa par3hAyA jAya aura vaha sampUrNa paDhAyA jAya / isa paddhatise bahuta kama parizramase vyAkaraNakA acchA jJAna ho sakatA hai / isake sivA prAraMbhameM jo vyAkaraNa grantha par3hAyA jAya vaha naye DhagakA ho-purAne sUtrabaddha vyAkaraNa zurUmeM na par3hAye jAveM / isa Dhagake vyAkaraNase eka to parizrama bahuta kama paDatA hai, dUsare ve vidyArthI jo ki varSa do varSa hI par3hakara vidyAlaya chor3a dete hai unako bahuta lAbha hotA hai| abhI aise vidyArthiyoMkI bar3I durdazA hotI hai| kyoki purAne vyAkaraNa itane kaThina haiM ki varSa do varSame unameM unakA praveza hI nahIM hotA hai aura isalie vidyAlaya chor3a denepara ve itanA jJAna bhI sAthameM nahIM le jAte ki usase sarala saMskRta granthoMkA bhI svAdhyAya kara sakeM-becAre rAta dina ghoTa ghoTa kara magaja khAlI karate hai para antameM kore raha jAte hai / pro0 vinayakumAra sarakAra ema. e. ne thoDe dina pahale saskRtazikSAvijJAna nAmakA eka bahuta hI uttama Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 "pratha vanAyA hai| isake par3hanese bahuta jaldI aura bahuta thoDe parizramase , saMskRtakA jJAna ho jAtA hai| yahI athavA isI DhaMgakI dUsarI pustakoMke par3hAnekA vidyAlayame prabandha honA caahie| , jahA~ taka hama jAnate hai isa vidyAlayameM saMskRtake vidyArthiyoMko vyavahAropayogI agarejI zikSA denekA to prabandha kiyA hI jAyagA aura usakI jarUrata bhI hai; para sAtha hI hamArI prArthanA garIba hindIke lie bhI hai| isakI ora bhI dayAdRSTi honI caahie| hamArI samajhameM isake binA na to saMskRtake vidvAn deza, dharma yA samAjakA kalyANa kara sakate haiM aura na a~garejIke vidvAnose hI hameM kucha lAma hotA hai| para na isakI gujara a~garejI skUloM aura kaoNlejomeM hai aura na saMskRtake vidyAlayoMmeM ! agarejIke vidyAlayoMme to vaha isa kAraNa nahIM phaTakane pAtI ki unakA adhikAra videzI yA videzI mAvApana aphasaroMke hAthame hai, parantu saskRtake vidyAlaya hamAre hAthameM hai to bhI Azcarya hai ki unake daravAje isake lie banda haiM ? yaha bar3e hI duHkhakA viSaya hai| jainiyoMkI saMskRta pAThazAlAoMne isa samaya taka jitane saMskRtajJa taiyAra kiye haiM unameMse eka doko choDakara koI bhI isa yogya nahIM ki apane vicAroMko lekhoM prathoM yA vyAkhyAnoMke dvArA acchI hindImeM prakAzita kara ske| jo kucha ve par3he hai vaha eka tarahase unake lie 'gUMgekA gur3a' hai| saMskRta sAhityameM kyA mahattva hai ve use dUsaroMke sammukha prakAzita nahIM karasakate aura yadi karane kA prayatna bhI karate haiM to unakI saMskRtabahula vilakSaNa paNDitAU' bhASAko sarva sAdhAraNa samajha nahIM skte| taba batalAie, aise paNDitoMko taiyAra karake jainasamAja kyA lAbha uThAyagA? isa baDI bhArI truTiko pUrNa karanekA isa vidyAlayameM 'khAsa' prayatna honA cAhie / pratyeka Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 kakSAmeM hindIkI paDhAI Avazyaka kara dI jAya aura antima kakSA taka usakA itanA jJAna karA diyA jAya ki vidyArthI hindIke acche jAnakAra aura lekhaka bana jaaveN| yadi ucita samajhA jAya to prAraMbhakI kakSAoMmeM dharmazAstra Adi eka do viSaya hindImeM hI par3hAye jAnekA prabandha kiyA jaay| 3. Ajakalake jamAnemeM kevala nyAya, vyAkaraNa, kAvya, aura dharmazAstrake jJAnase kAma nahIM calasakatA-kevala inhIM ke jJAtAoMkI vidvAnoMmeM bhI gaNanA nahIM ho sakatI hai| kevala inhIM viSayoMke jAnanevAle isa samaya kAryakSetrameM avatIrNa nahIM ho skte| zAyada pUrvakAlameM bhI inake sivA anyAnya vipayoMke jAnanekI jarUrata thii| zrIsomadevasUrine apane nItivAkyAmRtameM kahA hai ki " sA khalu vidyA viduSA kAmadhenuH, yato bhavati samastajagataH sthitiprijnyaanm| lokavyavahArajJo hi mUkhoM'pi sarvajJaH anyastu prAjJo'pyavajJAyata eva / te khala prajJApAramitAHpuruSAH ye kurvanti pareSA prtibodhnm| anupayoginA mahatApi ki jldhijlen|" arthAt "jisase sAre jagatakI sthitiyoMkA jJAna hotA hai-duniyAkI sArI bAtoMkI jAnakArI hotI hai, vaha vidyA vidvAnoMke lie kAmadhenu yA icchita phaloMkI denevAlI hai| vaha mUrkha yA binA par3hA likhA bhI sarvajJa hai jo lokavyavahArajJa hai-duniyAkI sArI vyavahAropayogI bAtoMko jAnatA hai; parantu jo korA paNDita hai-use koI nahIM pUMchatA; usakI saba jagaha avajJA hotI hai| jo dUsaroMko samajhA sakatA hai-dUsaroMke ajJAnako dUra karasakatA hai vahI saccA buddhimAn hai kintu jisakI vidyA nirupayogI hai-kisIke kAma nahIM AsakatI hai, vaha kisI kAmakA nhiiN| samudrake jalakA kucha pAra nahIM, parantu jaba vaha kisIke pIneke kAmakA nahIM taba usakA honA na honA barAbara hai| " zrIso Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 madevasUrike ukta vAkyoMse yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai| ki hameM kaise upayogI kAryakSama aura sacce vidvAnoMkI jarUrata hai| ve kevala nyAya vyAkaraNAdi raTe hue paNDitoMko kisI kAmakA nahIM batalAte haiN| lokavyavahArajJatA aura duniyAkI sthitiyoMke jJAnapara unhoMne bahuta hI adhika jora diyA hai| ata eva nyAya-vyAkaraNa-kAvya-dharmazAstrake sAtha sAtha Avazyaka hai ki vidyArthiyoMko gaNita, bhUgola, itihAsa, padArthavijJAna Adi vyavahAropayogI viSaya bhI hindIme sikhalAye jAveM aura vartamAna sAmAjika dhArmika rAjanItika aura vaijJAnika sthitiyoMkA bhI jJAna karAyA jaay| isake binA paNDita bhale hI taiyAra ho jAve, para sacce vidvAn na ho skeNge| 4. jIvikopayogI zikSA deneke viSayameM to kucha Adhika kahanekI jarUrata hI nahIM hai| isake lie pahale kaI bAra likhA jA cukA hai| saba hI jAnate hai ki 'sarvArambhAstaNDulAprasthamUlAH" 5. saMbhava hai ki bahutase loga yaha kaha uThe ki itane adhika viSaya eka sAtha kaise paDhAye jA sakate hai ? jainasamAjake eka prasiddha paNDitajIkA to yaha siddhAnta hai ki adhika viSayoMkI zikSA denase vidyArthI vidvAn bana hI nahIM sakate aura isalie ve apanI pAThazAlAke vidyArthiyoMko sUkhA nyAya aura vyAkaraNa raTAteM haiM kahaneke lie thor3A bahuta dharmazAstra bhI sAtha lagA rakkhA hai| parantu isa prakArake vicAra unhIM logoMke haiM jo vartamAna zikSApraNAlIse sarvathA aparacita haiM-zikSAkI paribhASA bhI jo nahIM jAnate aura kisI tarahase grantha kaNTha kara leneko hI vidvattA samajhate haiM / vAstavameM vicAra kiyA jAya to kisI eka viSayako par3hakara koI kisI viSayakA bhI acchA marmajJa nahIM ho sakatA hai| eka viSayakA marma samajhaneke lie usake sahakArI Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 dUsare viSayoMko bhI jAnanekI jarUrata rahatI hai| vyAkaraNakA marmajJa koI tava taka nahIM ho sakatA jaba taka sAhityakA jJAna prApta na kara le| dharmazAstroMkA marma tabataka nahI samajhA jA sakatA jabataka manuSyame itihAsa, vijJAna, bhUgola, samAjazAstra, dezakAla AdikA jJAna na ho| kAvyakA marmajJa vaha ho sakatA hai, jo mAnasazAstrakA jJAtA ho, * manuSyasamAjake bhItarI bhAvose paricita ho aura prakRtike muktakSetrame - jo varSoMtaka svacchanda vicaratA rahA ho| isalie pratyeka viSayameM niSNAta karane ke lie usa viSayake sahakArI viSayoke sAdhAraNajJAnakI bahuta baDI AvazyakatA hai / isalie jo U~ce darjekI zikSAsaMsthAyeM hai unameM mukhya viSayoMke sAthasAtha dUsare apradhAna viSayokA bhI sAdhAraNa jJAna karA denekA pravandha rahatA hai / bAlakoMkI prakRti bhI aisI hI hotI hai ki ve lagAtAra eka do viprayoko jI lagAkara nahIM paDha sakate hai, ghaNTe do ghaNTe par3haneke bAda eka vipayase unakA jI Uba uThatA hai| taba Avazyaka hotA hai ki unheM koI dUsarA viSaya paDhAyA jAya aura usake bAda aura koI tIsarA / isa taraha vidyArthiyokI yogyatAke anusAra eka sAtha kaI viSaya bahuta acchI tarahase paDhAye bhI sakate hai| zikSAvijJAnake jJAtA isa vAtapara dhyAna rakhakara ki vidyArthiyoMke mastakapara adhika bojhA na par3a jAya-unhe adhika parizrama na karanA par3e-pratyeka kakSAmeM kaI vipayoke par3hAnekA prabandha kara sakate hai| 6. saMskRta pAThazAlAoke paThanakramame sabase bar3A vivAda isa bAta para upasthita hotA hai ki jainagrantha paDhAye jAyeM yA janetara vidvAnoMke vanAye hue anya paDhAye jAye / isa viSayameM bhI hama apanI kSudra sammati de denA cAhate hai| yaha vivAda dharmazAstroko lekara nahIM hotaa| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM saba hI sahamata haiM ki jainasaMsthAoMme jainadharmake hI grantha paDhAye jAnA cAhie / vivAda hai vyAkaraNa, nyAya, sAhityake granthoMko lekr| kucha sajana yaha kahate haiM ki ina tInokI zikSA kevaLa jaina vidvAnoMke banAye hue granthoMse dI jAya aura kucha logoMkA khayAla hai ki jainetara vidvAnoMke grantha paDhAye jAveM / isa pichale khyAlake jo loga haiM ve prativarSa sarakArI yUnIvarsiTiyoMkI saMskRta parIkSAyeM diyA karate haiN| para hamArI samajhameM ina donoke bIcakA mArga acchA hai| sabase pahale hameM isa bAtapara dhyAna denA cAhie ki hamAre vidyArthI ina vipayoMmeM acche vyutpanna ho jAveM-ajaina vidyAlayoMke paDhanecAloMkI apekSA unakA 'jJAna kama na raha jAya aura isake bAda yaha vicAra karanA cAhie ki hamAre jaina vidvAnoMke granthoMkI avajJA na ho'unakI prasiddhike mArga meM rukAvaTa na ho / kevala isI khayAlase ki yaha jaina vidvAnkA banAyA huA hai koI anya paThanakramameM bharatI kara liyA jAya aura usase vidyArthiyoko vAstavika bodha na ho to yaha ThIka nhiiN| isI taraha amuka grantha amuka yUnIvarsiTImeM paDhAyA jAtA hai, isa lie hama bhI par3hAveM isa khayAlase koI jainetara anya bharatI kara liyA jAya aura usase acchA bodha na ho tathA usI viSayakA usase acchA jainamantha par3A rahe, to yaha bhI ThIka nahIM hai| anyoMkI yogyatA, upayogitA Adipara sabase adhika dRSTi rakhanI cAhie, unake racayitAoMke viSayameM kama | vyAkaraNa aura sAhityakA dharmase koI vizeSa sambandha nahIM hai / pratyeka vyAkaraNa 'puruSaH puruSau puruSA' hI siddha karegA, cAhe vaha jainAcAryakA banAyA huA ho aura cAhe vaidika bauddha yA IsAI vidvAnkA / dekhanA yaha cAhie ki sugama aura alpaparizramasAdhya kauna hai? yadi zAkaTAyana yA jainendra sampUrNa aura mugama Page #342 -------------------------------------------------------------------------- Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 vizeSa jJAna prApta karaneke lie auroMke kAvyoMko bhI par3hanA caahie| hamArA to yahA~ taka khayAla hai ki hama apane kAvyoMkI khUbiyA sarva sAdhAraNameM taba hI prakaTa kara sakege jaba auroke kAvyoMko acchI taraha pddh'eNge| nATaka aura alaMkArake anya to hame auroke par3hanA hI pdd'eNge| kyoMki ina viSayoMke hamAre koI acche grantha abhItaka prakAzita hI nahIM hue hai| 7. ukta saba vAtoMkI vyavasthA vidyAlayameM taba ho sakegI jaba usameM eka acche vidvAnakI niyukti ho| yaha vidvAn prAcIna aura avIcIna zikSApraNAlIkA jJAtA ho, zikSAvibhAgameM kAma kiyA huA ho, saMskRtakA zAstrI aura agarejIkA prajyueTa ho / jahA~taka hama jAnate hai jainiyoMmeM aise vidvAnakI prApti nahIM ho sakatI hai / isalie kisI ajainako hI bulA lenA caahie| zAyada yaha bAta kucha loga pasanda na kareM parantu ise pasanda kiye binA vidyAlaya kadApi unati na kara skegaa| isa viSayameM saThejIko acchI taraha vicAra kara lenA cAhie / dharmazikSAme isase bAdhA nahIM AsakatI / dharmAzakSAkA korsa kameTI banA degI aura usake lie jainI paNDitoMko niyata kara degI usame ukta ajaina vidvAn dekharekha rakkhegA aura par3hAnake DhaMga Adike viSayame sUcanA karatA rahegA-isake Age aura kucha hastakSepa nahIM kregaa| basa, isase saba Dara dUra ho jaaygaa| 8.vidyAlayameM vRttiprApta chAtra cAhe kama rakkhe jAveM, para eka priMsipAla (ajaina), eka supariTeMDeMTa, eka dharmazAstrI, eka hindI adhyApaka, eka vaiyAkaraNa aura sAhityajJa aura eka naiyAyika, itane karmacArI bahuta acchI yogyatAke acchA- cetana dekara rakkhe jaave| inake sivA eka do adhyApaka aura bhI raheM / yaha smaraNa rakhanA cAhie ki adhyApaka Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 gaNa jitane hI yogya hoMge, vidyAlaya utanA hI acchA aura Adarza bnegaa| 9' seTha hukamacanda borDiMga skUla ' abhItaka judA calatA thaa| usame lagabhaga 125) mAsika kharca hotA thaa| aba vaha vidyAlayameM zAmila kara diyA jAyagA; parantu yaha mAlUma na huA ki ukta 125) mAsika vidyAlaya phaNDameM diyA jAyagA yA nhiiN| hamArI samajhameM seThajIke naye dAnase usakA koI sambandha nahIM hai, isalie pahale dAnakI rakama isa do lAkhake sAtha avazya jor3a denI cAhie / Aja itanA hI likhakara hama vizrAma lete haiN| udAsInAzrama aura zrAvikAzramake viSayameM Age likhA jaaygaa| karo saba dezakI sevaa| bano mata bandhuo nyAre, prabhUke ho sabhI pyAre, ikaDe ho, karo sAre, sanAtana dezakI sevA // 1 // hRdayakI pranthiyA~ chor3o, svaparake bhedako tor3o, paraspara premako joDo, karo savadezakI sevA // 2 // pragatike saMkha boja hai, vivekI vIra jAge hai| paDe kyoM nIMdameM pyAro, karo saba dezakI sevA // 3 // na ho yadi dhana to tanahIse, na ho yadi zrama to dhanahIMse, nahIM donoM to manahA~se, karo saba dezakI sevA // 4 karor3oM anna bina rote, sisakate prANa haiM khote, bahAkara premake sote, karo saba dezakI sevA // 5 paDe lAkhoM aMdheremeM, phireM ajJAna-pheremeM, ujAro jJAnake dIpaka, karo sava dezakI sevA // 6 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hajAroM roga dukha sahate, vinA upacArake marate, dayAmRta ina pai varasAke, karo saba dezakI sevA // 7 sudustara rUr3hi-daladalase, ubAro, satyake valase, dikhAo dharmake payako, karo saba dezakI sevA // 8 bano utsAhase tAje, bajAo aikyake vAje, girIko bhI uThA karake, karo saba dezakI sevA 9 bano pahale svayaM sacce, banAmo aura phira acche, yahI haTa nIva ghara karake, karo saba dezakI sevA // 10 sadA jItA nahIM koI, marA parahita jiyA soI, samajha amaratva isako hI, karo saba dezako sevA // 11 uTho, jAgo, kamara kasalo, "kSaNika sukhamohako taja do, kasama bhagavAnakI tumako, karo saba dezakI sevA // 12 parama kartavya 'jana-sevA, parama saddharma 'janasevA' / samajhakara bhAiyo mere, karo saba dezakI sevA // 12 // - jnhitecchu| ' mIThI mIThI cuttkiyaaN| 1. kailaashyaatraa| khabara hai ki jainAmitrake sampAdaka brahmacArI zItalaprasAdajI kailAzakI yAtrAke lie jAnevAle haiN| unake pAsa brahmacArI lAmacIdAsakI * mRta AtmAko AgrahapUrNa patra AyA hai / ve likhate hai ki sagara rAjAke putroMkI khodI huI khAIko hamane Apake lie pATa kara taiyAra kara rakkhA hai! Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 2. sarvocca DiTekTiva / jaina samAjakI eka prasiddha dhanikasamAna paM. javAharalAlajI sAhitya zAstrIko apane DiTekTiva vibhAgake sarvocca padapara pratiSThita kiyA hai| sunA hai ki ApakI kAryanipuNatAse prasanna hokara sabhA Apako eka meDala dene vAlI hai| 3. anusandhAna honA caahie| AjakAla jainagajaTameM pa0 seTha mevArAmajIkI tUtI nahIM boltii| unakI yazogAthAyeM bhI Ajakala unake bhaktoMko sunaneke lie nahIM miltii| isase loka bahuta udvigna ho rahe hai| kyA kAraNa hai, isakA zIghra hI anusandhAna honA caahie| 4. DepyuTezana bhejA jaay| indaurake eka seTha lagabhaga 2 // lAkhakA dAnakara cuke, dUsare 4 lAkhakI sasthAyeM khola rahe haiM aura eka tIsare seTha bhI bahuta jaldI lagabhaga 2 lAkha rupayA kharca karanevAle haiN| ina khabarose kucha logoMmeM bar3I halacala macI hai| abhI usa dina pratiSThA karAnevAle paNDitoMne eka sabhA karake ina dAnoMke viruddhameM eka prastAva pAsa kiyaa| usameM kahA ki ye dAna zAstravihita nahIM hai| kaliyugI yA paMcamakAlIya dAnoMke sivA inhe aura koI nAma nahIM diyA jA sktaa| ArSe granthoM meM isa prakArake dAnoMkA kahIM bhI ullekha nahIM hai| inakA pariNAma bhI ulTA hogA / inakI sasthAoMmeM saba 'ekAkAra ' ke upAsaka taiyAra hoNge| prabhAvanAkA tarIkA loka bhUlate jA rahe hai| acchA ho yadi eka DepyuTezana ukta seThoMke yahA~ bhejA jAya aura unakA dhyAna mandiranirmANAdi kAryokI ora dilAyA jAya / DepyuTezanake matrI zrIyuta pratiSThA-prabhAkara mahArAja niyata kiye gye| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. kaiphiyata talavakI gii| samasta zuddhAmnAyI bhAiyoMkI orase mAlavA prAntika sabhAke pAsa eka patra bhejA gayA hai aura usameM isa vAtakI kaiphiyata talaba kI gaI hai ki mAlavA prAnta zuddhAnAyakA kendra hai, taba usakI sabhAke sabhApa. tike padapara seTha hIrAcanda nemicandajI kyoM baiThAye gaye? kyA sabhAko yaha mAlUma nahIM hai ki ukta seThajI bIsapaMthI hai aura jainasamAjameM "chApekA pracAra karanevAle pradhAna AcArya hai| yadi unheM sabhApati ' banAyA bhI thA to kamase kama indaurake usa purAne kAgajapara to unase -dastakhata karA lenA cAhie thA jisame chApeke granthoMke gharameM na rakhanekI pratijJAyeM likhI hai| dekheM, sabhA isa patrakA kyA uttara detI . 6. eka aura bhttttaark| sojinAkI bhaTTArakakI gaddIpara paM0 sundaralAlajI bahuta jaldI baiThanevAle hai| binA kisIkI- sammatise eka jaina strI unheM zIghra hI bhaTTAraka banA denA cAhatI hai / 'digambarajaina' ne isake viruddha bahuta kucha likhA hai aura cAhA hai ki loga isa anyAyako rokeM / / binA sabakI sammati lie sundaralAla jaise mahAtmAoko gaddIpara biThA denA ThIka nahIM ! parantu merI samajhameM usakA yaha khayAla galata hai| loga usakI sunate bhI kahA~ hai ? pichale varSa mo.-- tIlAlajIke viSayameM kyA thoDI uchala kUda macAI thI? para huA kyA? ve bhaTTAraka bana baiThe aura loga unakI pUjA bhI karane lage jaba taka gujarAtI bhAiyoMme prabala gurubhaktikA astitva hai,taba taka ve usakI bAte kyoM mAnane lage haiM aura yaha bhI to socanA cAhie ki Ajakala striyokA bala kitanA bar3hA huA hai / jaba eka strIne isake Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lie kamara kasI hai, taba gujarAtI puruSoM meM itanI zakti kahA jo usameM vighna DAla ske| munA bhatAraka motIvAlI manAvivAra jAnakAra hai| isa lie hama 50 mundaralAlIko mannA dene kiye unase vaha maMtra jalda sIrATejisake badame mephoTogaki vigata rahate bhI ve IDarake bhadhAraka nana gaye / ukta maname ApakI nArI manokAmanAyeM siddha ho jaayegii| ____7. zrutapaJcamI aaii| harasAla zrutapaMcamI AtI hai aura calI jAtI hai / jo sadA AtI hai usakI parabAra yAda dilAnekI mAma nahI kyA jarUrata hai| janapatra sampAdakoMko yaha eka tarahakA roga hI ho gayA hai ki ye vaizAsta jeTha AyA aura lage apanA vahI purAnA rAga Alapane / ina rAgako sunakara loga aura to kucha karate nahIM, anyoMko zADamur3akara ThIkaThAka karake rakha dete haiM aura isa ArabhameM kucha sUdama jInako zarIrayAtanAse mukta kara dete haiM ! isase mai isa rAgako pasanda nahIM krtaa| apane rAma to ThIka isase ulaTA kahate hai ki bhAI, isa zrutapaMcamIke zagaDeko choDo; ye par3he likhe loga tumhAre gale jabardastI eka nayA jaravA maDha rahe hai| ina purAne gale sar3e zAstroM meM rakkhA hI kyA hai jo itanI 'mihanata karate ho| yadi inameM kucha ho bhI, to use samajhe kauna ? apane lar3ake to bArahakhar3I, pahAr3e, hisAba, kitAba Adi sIkhakara hI apane kArobArako majese sa~bhAla lete haiM aura rahA dharma, so maMgala par3ha / lete haiM, pUjA jAnate hai, vrata upavAsa kara lete hai, hariyoMkA tyAga to karAnA hI nahIM par3atA hai-svayaM kara lete haiM, phira aura kyA cAhie? merI samajhameM to ye 'saMsakIrata parAkarata' ke zAstra paMDitoMko sauMpa denA cAhie, ve cAhe inakI sutapaMcamI kareM cAhe aura kucha kreN| apane Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - lie to bhAkhAke padamapurAnajI hI bahuta haiM aura ve ava chapa gaye hai isalie unake sa~bhAlanekI jarUrata nhiiN| jisa dina vI. pI. AyA. apanI to usI dina sutapaMcamI hai| - -- - vividha samAcAra / jainajAtikA hAsa-dakSiNama0 jaina sabhAke sabhApati zrIyukta jayakumAra devIdAsajI cavare vakIlane apane vyAkhyAnameM kahA hai ki bhAratake dUsare samAjokI janasalyA jaba barAvara bar3hatI jAtI hai taba jainasamAjakI janasaMkhyA bar3I tejIse ghaTa rahI hai| pichale 10 varSoM meM hamArI saMkhyA pratizata 6-4 kI kamI huI hai| aura jinajAtiyoMkI janasaMkhyA thor3I hai unameM to yaha kabhI pratizata 15 se kama nahIM huI hai| hamAre barAra prAntame to bahutasI jAtiyA~ vilakula. nAza honeke sammukha ho rahI hai| barAra prAntake prAyaH saba hI loga jAnate hai ki vahA~kI 'kukekarI' nAmakI eka jainajAtikA thor3e varSa pahale sarvathA hI lopa ho gayA hai ! isa para jaimasamAjake netAoMko dhyAna denA caahie| jaina gurukulakI sthApanA--pAlItANAkI 'yazovijaya jainapAThazAlA' 'zrImahAvIrayazovRddhi jaina gurukula' ke rUpame parivartita kara dI gaI / gata akSayyatRtIyA (vaizAkha zuklA tRtIyA) ko gurukulakI imAratakA muhUrta pAlItANAke eDa minisTara mejara eca. esa. sTroMga sAhabake hAthase khUba ThATavATake sAtha kiyA gayA / gurukulame isa samaya 51 vidyArthI hai| . naI dharmazAlA--sammedazikhara jAnevAle yAtriyoke ArAmake lie IsarI sTezanapara guMjeTIvAle seTha dhanajI revecandakI orase eka dharmazAlA bana gaI hai| dharmazAlA sTezanase bilakula karIba hai| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 eka aura udAsAnAzrama-indaurake udAsInAzramake atirikta kuNDalapura, jilA damohameM eka aura Azrama khulanevAlA hai| usakA nAma hogA ' zrI mahAvIra udaasiinaashrm'| lagabhaga ATha hajArakA candA ho gayA hai| hindImeM vizvakopa-prAcyavidyAmahArNava vAyU naMgadvanAthana 27 varSa lagAtAra parizrama karake vagalA bhASAma 'vizrakoza' taiyAra kiyA hai| usameM lagabhaga 7 lAkha rupaye gvarca hue haiM ! yaha 'insAilopeDiyA briTAnikA' ke DhaMgakA hai| aba vAbU nAhabana hiTImeM bhI isI hU~gakA 'vizvakopa' likhanA prAraMbha kara diyA hai| mAmipharapase niklegaa| cArpika mUlya cAra rupayA hai| isameM bhI utanA hI kharca hogaa| para yaha vagalAkA anuvAda na hogA--usakI kevala sahAyatA lekara svatantra likhA jaaygaa| ise paryAyavAcI zabdoMkA hI kopa na samajhanA cAhie yaha jJAnakA bhaNDAra hai| kevala akabara zabdahI para isameM kaI pRSThoMkA mahattvapUrNa nibandha hai| hindIkA ahobhAgya hai| syAdvAdapara vyAkhyAna-pUnemeM eka saMsthA hai| usakI orase prativarSa vasanta RtumeM bar3e bar3e vidvAnoMke vyAkhyAna hote haiM / isa varSa tA0 8 maIko zolApura jainapAThazAlAke adhyApaka pa0 vazIghara zAstrIkA zrIyukta vAsudeva govinda ApaTe vI.e. ke sabhApatitvameM syAdvAda' ke viSaya meM vyAkhyAna huaa| sArvajanika sasthAoMmeM isa tarahake vyAkhyAnoMse bahuta lAbha honekI sabhAvanA hai| dvIpAntaroM meM bhAratIya sabhyatA-pUrvakAlameM bhAratavAsiyoMne bhI dIpAntaroMmeM jAkara apane upaniveza sthApita kiye the / abhI abhI aise kaI dvIpoMkA patA lagA hai| jAvA (yavadvIpa) meM prAcIna bhAratavAsiyoke vazaja aba taka maujUda haiN| ve yahA~ sarIkhI dhotI pahanate Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 haiM; khetI Adike kAma muhUrta dekhakara karate hai, rAmAyaNa aura mahAbhAratakI AkhyAyikAoMpara race hue nATaka khelate haiM, aura bar3ake jhADoke nIce unake prAmya devoke mandira hote haiM / vahA~ke musalamAna taka hindU devoMkI pUjA karate hai! vahA~ do jvAlAmukhI parvata haiM unakA nAma unhoMne arjuna aura brahmA rakha chor3A hai| isa dvIpake pUrvakI ora 'vAlI' nAmakA dvIpa hai| vahA~ke to prAyaH sabahI loga hindU haiM / varNavyavasthA taka unameM maujUda hai| videzameM hinda-maMdira-videzayAtrAke lie cAhe kitanA hI pratibandha kiyA jAya parantu vaha rukatI nhiiN| loga to jAte hI hai aba unake sAtha unake iSTadeva bhI jAne lage haiN| neTAlake 'verulama' nAmaka nagarameM abhI hAla hI gopAlalAlakA eka vizAla mandira banakara taiyAra huA hai| baMgalAmeM jainasAhitya-baMgalAke mAsikapatroMmeM aba jainasAhityakI thor3I bahuta carcA hone lagI hai / abhI abhI aise kaI lekha prakAzita hue hai| phAlguna caitrake 'sAhitya meM upendranAtha datta nAmaka kisI sajjanane 'jainazAstra' zIrSaka eka lekha likhA hai| isameM cAra anuyogokA saMkSipta svarUpa diyA hai / lekhame bhUleM bahuta haiM; eka jagaha likhA hai ki "zvetAmbarI loga kahate hai ki jainazAstra jainasAdhu aura thikaroke race hue hai; parantu digambarI kahate hai ki kevala mahAvIra tIrthakara hI inake praNetA haiN|" para yaha bhrama hai,| bhUleM Age sudhara jAveMgI-abhI carcA hone lagI itanA hI bahuta hai / jainiyoMpara narahatyAkA abhiyoga--jayapurakI jainazikSApracAraka samitike sasthApaka paM0 arjunalAlajI seThI bI. e. isa samaya bar3I vipattimeM haiN| unake mANikacanda, motIcanda aura jayacanda Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 nAmaka tIna ziSyoMpara aura jorAvarasiMha nAmaka eka aura yuvakapara nImeja jilA zAhabAdake mahanta aura usake eka sevakakI hatyA karanekA aparAdha lagAyA gayA hai| mukaddamA ArAmeM cala rahA hai|maannikcnd sarakArI gavAha bana gayA hai| usane svaya apane sAthiyoM sahita hatyA karanA svIkAra kiyA hai / aura bhI kaI sAkSiyoMse hatyA karanA siddha huA hai| hatyA mahantakI sampatti leneke lie kI gaI thI / jo sampatti milatI vaha dezasevAke kAmameM kharca kI jaatii| parantu aparAdhI tijorI na tor3a sake aura bhayake mAre bhAga gaye / seThIjI isa hatyAmeM zAmila nahIM batalAye jAte hai, parantu pulisako vizvAsa hai ki unakI bhI isameM sAjiza hai / kucha aise subUta bhI mile haiM jisase anumAna hotA hai ki seThIjIne eka rAjadroha pracAraka samiti banA rakkhI thI aura usakA sambandha dillIke paDayantra karanevAlAse thaa| aparAdhiyoMmeMse jayacanda aura jorAvarasiMha lApatA haiN| zivanArAyaNa dvivedI jo bambaImeM giriphtAra kiyA gayA thA, usake dvArA pulisako isa sAre paDayantrakA patA lagA hai| isa samAcArako par3hakara hama logoMke AzcaryakA kucha ThikAnA nahIM rahA hai| kyA jainiyoke dvArA bhI aise ghora pAtaka ho sakate hai grantha likhAie-ArAke jaina siddhAntabhavanameM isa samaya kaI sulekhaka maujUda haiM / bhavanake sAcita pranyomeMse yadi koI bhAI anya likhavAnA cAheM to matrIse zIghra hI patravyavahAra kreN| muMzIjIkA dehAnta-gata tA0 8 maIko mahAsabhAke mahAmatrI muzI campatarAyajIkA dehAnta ho gayA / yaha bar3e hI zokakA viSaya hai / Apa kaI mahInese bImAra the| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainayantharatnAkara kAryAlayakI chapI huI pustkeN| mokSamArgaprakAza bhaktAmarastotra-sAnvayArtha zAkaTAyana prakriyAsaMgraha _ aura bhASApadya . (saMskRta) sUktamuktAvalI pradyumnacaritra bhASAvaca- zrutAvatArakathA nikA. | bhUdharajainazataka banArasIvilAsa (kavitA) 1 kSatracUDAmaNi kAvya bhavacanasAra paramAgama upamiti bhavanapacAkathA (kavitA) / prathama prastAva vRndAvanavilAsa (kavitA) upamitibhavaprapaMcAkathA dhUtAkhyAna - dvitIya prastAva nityaniyamapUjA jainavivAhapaddhati bhASApUjAsaMgraha VbArasa aNukkhA manoramA upanyAsa bhASAnityapAThasaMgraha-reza jJAnasUryodaya nATaka mIjildakA sAdA / tattvArthasUtrakI bAlabo- prANapriya-kAvya . dhinI bhASA TIkA kriyAmaMjanI jainapadasaMgraha pahalA bhAga / / / sajjanacita vallabha jainapadasaMgraha dUsarA bhAga saptavyasana caritra jainapadasaMgraha cauthA sAga paMcendriyasavAda jainapadasaMgraha pAMcavAM bhAgaM / nasiddhAnta pravezikA ) jJAnadarpaNa jainavAlabodhaka prathama bhAga 3 ratnakaraNDazrAvakAcAra bAlabodhajainadharma prathama mAga .- sAnvayArtha : cAlavodhanadharma dvi0 bhAga , dravyasaMgraha anvaya- artha - bAlavodha jainadharma bhAga 1 *sahita 'cAlabodha jainadharmaca bhAga 1 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dh yh dhm p y t t RIPTERMERROR zIlakathA y, sAmAjikacitra dAnakathA JpinAsaMgraha darzanakathA JijinaMndrarANAnuvAda pAsI nizibhojanakathA AptaparIkSA-mUla pAThamAtra ravivratakathA AtamImAsA" diyAtale adherA jn jinasatsanAma sadAcArI bAlaka pAnatapilAsa samAdhimaraNa-do tarahakA carcAzataka samAdhimaraNa aura mRtyu nyAyadIpikA bhApATI0sa- ty mahotsava arahaMtapAsAkevalI dUsaroMkI chapAI huI bhaktAmara-mUla aura bhApA pustkeN| paMcamaMgala evyasaMgraha darzanapATha purupArthasindapAya zikharamAhAtmya-bhA0va0 jJAnArNava nirvANakAMDa AtmasyAti samayasAra sAmAyika aura AlocanA bhagavatI ArAdhanAsAra sAmAyika pATha bhANTI0 sarvArthasiddhi bhApAvaca. kalyANamandira aura ekI nikA bhAvastotra vizvalocanakopa AratIsaMgraha dhanyakumAracaritra chahaDhAlA-daulatarAma kRta juli bhadravAhucaritra chahaDhAlA-dudhajanakRta paTapAr3a chahaDhAlA-dhAnatarAya kRta 7 dharmasaMgrahazrAvakAcAra iTachattIsI dharmaratnodyota mokSazAstra (tattvArthasUtra) syAdvAdamajarI traivarNikAcAra (marAThI) munivaMza dIpikA Ju|indriyaparAjayazataka paramArtha jakaDIsaMgraha. Jju anubhavaprakAza Swe Ke Jim ra Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w PREPPDARP y y saMzayatimira pradIpa m paMcastotra bhASA vAgmaTTAlaMkAra saMskRta paMcastotra saMskRta - aura bhA0 TIe mAnikavilAsa 'paramAtma prakAza dravyasaMgraha-sUrajabhAnu kRta // puruSArtha siddhacapAya dharmAmRta rasAyaNa saMkSipta artha lAvanI ratnamAlA devaguru zAstra pUjA-sArtha cauvola caubIsI sukhAnanda manoramA nATaka / varSa prabodha (jyotiSa) aMjanA sundarI nATaka AryamatalIlA somAsatI nATaka jainasampradAya zikSA zrAvaka banitA bodhinI caubIsa tIrthakara pUjA 'kAtaMtrapaMca saMdhi-bhA0 TI0 manaraMgalAla kRta " amarakoza mUla 11 ArAdhanA sAra kathAkoza 3] 5 amarakoza bhA0TI0 jinendra guna gAyana hindIkI pahalI pustaka jaina upadezI gAyana "hindIkI dUsarI pustaka gRhasthadharma hindIkI tisarI pustaka jainadharmakA mahattva hindIkI tIsarI pustaka anubhavAnanda nAthUrAma premIkRta vidvad ratnamAlA zIla aura bhAvanA jinendramata darpaNa prathamabhAga) vasunandi zrAvakAcAra jaina jagadutpatti bhApA TIkA sahita kyA Izvara jagatakartA hai strIzikSA prathama bhAga pradyumnacaritra (sAra) strIzikSA dvitIya bhAga yazodhara carita yazodharacaritra-prAkRta nAgakumAra carita aura bhASA TIkA sahita 21 pavanadUta , jainaniyama pothI // dharmapraznottara sRSTi kartRtva mImAMsA yAtrAdarpaNa khaMDalavAla itihAsa ju hanumAnacaritra PREENPORRY Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C pravacanasAra 3) pAMDava carita gommaTasAra karmakANDa hIrasaubhAgya saMskRta grantha / sanAtana jainagranthamAlA subhApita ratnasaMdoha / prathama gucchaka jIvandhara campU alaMkAra cintAmaNi neminirvANakAnya nayi pArvAbhyudaya saTIka candrapramacarita parIkSAmukha dharmazarmAbhyudaya mahAkAvya 11 gommaTTasAra jIvakAMDa mUla / dvisaMdhAna mahAkAvya 14 jIpaMdhara caritra yazastilakacampU mahAkAvya zAkaTAyana prakriyA saMgraha prathamakhaMDa 3 AptaparIkSA , uttarakhaMDa 2 AptamImAMsA kAvyamAlA saptamagucchaka ] mogazAstra mUla kAvyAnuzAsana vAgbhaTakRtAsahasranAma kAvyAnuzAsana hemacandrA- jainastotra saMgraha cAryakRta gaNaratna mahodadhi adhyAtmakalpadruma jinakathA dvAviMzati // jayantavijaya jainanityapATha saMgraha yazodhara carita kAvya paMcaratotra jainendra paMcAdhyAyI . tilaka maMjarI jainendra prakiyA prabhAvaka carita Apta parIkSA patra parIkSA 1 sarvasAdhAraNopayogI pustakeM / upanyAsa aura khaaniyaaN| AdarzadampatI |candralokakI yAtrA AzcaryaghaTanA (naukAibI) 17 ThokapITakara vaidyarAja kAdambarI . | duHkhinIvAlA PaaapPROPSM-7M wy d my al Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = = = = PPEER dobahana dharmadivAkara dhokhekI TaTTI niHsahAyahindU nUtanacaritra praNayimAdhava pRthvI parikramA premaprabhAkara, = m t m PR devarAnIjiThAnI naattk| devIupanyAsa kiMgaliyara nATaka prabhAsamilana nATaka premalIlA nATaka mahArANA pratApasiMha venisakA vyApArI zakuntalAnATaka baalkopyogii| 1] kartavyazikSA 'pArasyopanyAsa kahAniyoMkI pustaka mahArASTrajIvana-prabhAta // | baccoMkA khilaunA mAdhavIkaMkaNa ( iMDiyana- khelatamAsA presakA) __ lar3akoMkA khela mAdhavIkaMkaNa (vakaTezvara- prabodhacandrikA .: " presakA) vAla ArabyopanyAsa cAra bhAgoMmeM pratyeka bhAgakA yugalAMgulIya vAlanibaMdhamAlA ramAmAdhava bAlanItimAlA rAjapUtajIvanasaMdhyA vAlapaMcataMtra vicitravadhUrahasya vAlahitopadeza vIra mAlojI bhoMsale bAlavinoda pahalA bhAga ] dUsarA zivAjIvijaya // | bhAga // tIsarA bhAga cauthA zekhacillIkI kahAniyA~ // bhAga pAcavA bhAga / vAlahitopadeza 7 svarNalatA 10 bAlahindI vyAkaraNa samAja (ramezacandradattakRta ' bAla svAsthya rakSA sAsapatohU bhASApatravodha Ju hindUgRhastha bhASAvyAkaraNa EEECT EECE 'yoDazI Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REEE w y m l hindIvyAkaraNa jApAnakA udaya hindIzikSAvalI pahalA bhAga jApAna darpaNa dUsarA bhAgAtIsarA bhAga cauthA | nepAlakA itihAsa bhAga // pAcavA bhAga 1 phrAMsakA itihAsa striyopayogI pustkeN| rAjasthAna (rAjapUtAne) AryalalanA __kA itihAsa pra0 bhAga 1) gRhiNI bhUSaNa ,, dU0 bhA0 10 pativratA rUsakA itihAsa pAkaprakAza siMdhakA itihAsa // bAlApatra vodhinI ___ jIvana crit| vAlA vodhinI pahalA bhAga (abdularahamAnakhAM dUsarA bhAga // tIsarA bhAga cauthA zatihAsa gurukhAlasA bhAga 1) pAcavA bhAga ummedasiMha carita bhAratIya viduSI auraMgajevanAmA pra0 bhA0 / svAmI aura strI , dvi0bhA0 / sItAcarita 10 gAraphIlDa suzIlAcaritra dazakumAra carita saubhAgyavatI vuddhakA jIvana carita ___ kavitAkI pustkeN| rAvinsanaso hindIkovidaratnamAlA jayadratha-vadha padya-prabaMdha vaidyk| raMga bhaMga ArogyavidhAna hammIrahaTha paricaryApraNAlI hindI meghadUta itihaas| kSayaroga iMgleMDakA itihAsa paM0 mahAvIraprasAda dvivedI jarmanIkA itihAsa kRt| jApAnakA itihAsa | arthazAstra pravezikA PAR // ch`ng sukhamArga apana 5777 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 mla PROP kumArasaMbhavasAra(kavitA) candrakAnta (vedAnta) kAlidAsakI niraMkuzatA jAnasTuarTa blaikI jalacikitsA navajIvanavidyA nATyazAstra - nATyaprabaMdha mahAbhArata (sacitra) 3/ pazcimItarka raghuvaMza mahAkAvya bhAratabhramaNa (pAMcabhAga) vekanavicAra ratnAvalI manovijJAna 2 // mAnasadarpaNa hindIbhASAkI utpatti rAjyapravaMdhazikSA vividha viSayoMkI pustkeN| rASTrIyasandeza insAphasaMgraha vyavahArapatradarpaNa upadezakusuma svargIyajIvana karmayoga svAdhInavicAra Thaharo (upadezadarpaNa) samAja (ravIndranAthakRta) zikSA ll naye jaingrnth| dyAnatavilAsa yA dharmavilAsa-kavivara dyAnatarAyajIkI kavitAkI prazaMsA karanekI jarUrata nahIM / sava hI jainI usase paricita haiM / unakA yaha grantha jisameM unakI prAya saba hI kavitAoMkA saMgraha hai bar3IhI mihanata, zuddhatA aura sundaratAse chapAyA gayA hai| isameM sAre jainasiddhAntakA rahasya bharA huA hai| mUlya sirpha ru. / (isame caracAzataka, dravyasaMgraha zAmila nahIM hai kyoMki ye grantha judA chapa cuke haiN|) carcAzataka mUlapadya aura sarala hindI TIkA sahita / mUlya // nyAyadIpikA-mUla saMskRta aura sarala hindI bhASATIkA / mUlya [y gRhastha dharma-zrAvaka dharmakA khulAzA varNana hai / mUlya 14 jainadharmakA mahattva-ajaina vidvAnoM, lekhakoM, vAkhyAtAyoM dvArA jaina dharmakA mahattva dikhalAyA gayA hai| mUlya vAraha Ane / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhavAnanda-brahmacArI zItalaprasAdajI racita adhyAtmakA manana karane yogya grantha hai| mUlya ATha Ane / vidvadralamAlA-jinasena, guNabhadrAcArya AzAdhara, amitagatisUri, cAdirAja sUri, mahAkavi maliSeNa, aura samantabhadrAcArya itane vidvAnoMkA vaDhI khojase likhA huvA itihaas| mUlya daza Ane / jinendramata darpaNa prathama bhAga-brahAcArI zItalaprasAdajI racita / mUlya eka aanaa| jaina jagadutpatti-sRSTi kA khaNDana viSayaka eka lekha / mUlya // kyA Izvara jagatkA hai-aneka yuktiyoMdvArA jagatkA koI katI nahIM hai yaha batalAyA hai / mUlya // upamiti bhavaprapaMcA kathA dvitIya prastAva-~cArogatiyoMke du soMkA varNana hai / mUlya pAca Ane / pradhumna caritra pradyumnakA kathA kA saMkSepameM varNana / mUlya chaha Ane / yazodhara carita kAvya-ekIbhAva stotrake kartA vAdirAja sUrine yazodhara mahArAjakA sundara carita varNana kiyA hai / grantha mUla saMskRtameM hai / mUlya ATha bhaane| yazodhara carita-uparyukta granthakA hindI anuvAda / mUlya cAra Ane nAgakumAra carita-sarala hindImeM nAgakumArakA carita hai / mUlya chaha aane| pavanadUta-mUla saMskRta aura hindI anuvAda sahita / mUlya cAra Ane / dharmapraznottara-sakalakIrti AcArya kRta mUla granthakI yaha hindI bhASATIkA hai / isameM praznottara rUpase zrAvakAcArakA varNana kiyA gayA hai| mUlya do ru.| _ yAtrA darpaNa yaha abhI hAlahIme chapA hai| tIrthakSaki sivA aura bhI prasiddha prasiddha sthAnoMkA varNana hai / eka tIrthasthAnokA nakazA bhI alaga diyA / gayA hai jisase yAtriyoMko bar3A subhItA ho, gayA hai / mUlya do ru0 / hanumAna caritra hanumAnajIkA sakSipta carita sarala bhASAme likhA gayA hai / mUlya chaha aane|| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OTTI pravacana sAra--mUla saMskRta, chAyA amRtacandra sUri aura jayasena sUri kRta do sasta TIkA aura-paM. manoharalAlajI kRta bhASATIkA sahita / mUlya tIna ru0| . gommaTasAra karmakANDa-mUla, saMskRta chAyA aura paM0manoharalAlajIkI danAI huI saMkSipta bhApA TIkAsahita / mUlya do rupyaa| . satyArtha yajJa dUsarA nAma manaraMgalAlajI kRta cauvIsa tArthakara pUjA / yaha vidhAna amI hAla hI meM chapA hai / mUlya ATha Ane / ' yazodhara carita-mUla prAkRta aura bhASATIkA sahita / mUlya 2 ArAdhanAsAra kathA koza-isame 108 kathAyeM kavitAmeM varNana kI gaI haiM / mUlya 3 : jinendraguNagAyana isame nATakakI bAlake hujUrI naI tarjake pada, 'bhajana, dAdarA, ThumarI, gajala, resatA ityAdi haiM / mUlya do Ane / jaina upadezI gAyana-isameM naI tarjake nATakAdike 53 bhajanoMkA saMgraha hai| mUlya DhAI aane|| hitopadeza vaidyaka--jainAcArya zrIkaNThasUri racita / murAdAbAda nivAsI puM0 zaMkaralAlajI jaina vaidyane isakI bhASA TIkA kI hai / mUlya 11] samarAdityasaMkSipta--zvetAmbarAcAryakRta prasiddha saMskRta grantha / isakA kathAbhAga aura kavitva bahuta sundara hai / mUlya DhAI rupyaa| jainendra paMcAdhyAyI-mUla sUtra pATha mAtra / mUlya cAra Ane / jainendra prakriyA-purvArddha, AcArya vayaM guNanandi racita vyAkaraNa graMtha mUlya vAraha aane| : sanAtana jaina graMthamAlA-prathama khaNDa, AptaparIkSA aura patraparIkSA saMskRta kA sahita haiN| mUlya eka ru0 anyAnya sthAnoMkI pustkeN| * svargIya jIvana-amerikAke prasiddha adhyAtmika vidvAna rAlpha vAlDo TA. inakI agrejI pustakakA anuvAda / anuvAdaka, sukhasampattirAya bhaMDArI upasampA"duka saddharma pracAraka / pavitra,-zAnta, nirogI, aura sukhamaya jIvana kaise bana Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakatA hai, mAnasika pragatiyophA dhArIrapara aura zArIrika pratiyogA gagapara kyA prabhAva par3atA hai Adi pAtoM kA imame yadA hI esapAhI garNana hai| pralesa sukhAbhilApI trIpuruSako yaha pustaka paDhanA cAhie / malya // svAmI aura strI-isa pustakame svAmI aura khamA gaigA vyavahAra honA cAhie isa viSayako par3hI saralatAse liyA hai / apara aura sAga zikSita svAmI kaisA vyavahAra karake use manonukUla kara mamatA hai aura zikSita mI apaDha pati pAkara use kaise manonukUla kara lenI hegana viSayakI anTI zikSA dI gaI hai| aura bhI gRhasthI sabandhI upadezoMne yaha pustaka bharI hai / muna daza aanaa| gRhiNIbhUpaNa-isa pustakameM nIce liro adhyAya 6- 1 pati ke prati patnIkA kartavya, 2 pati patnIkA prema, 3 caritra, 4 satIla eka anamola ratna hai, 5 patise bAtacIta karanA, 6 lanAzIlatA, 7 guptabheda bhora pAtoMkI capalatA, 8 vinaya aura ziSTAcAra, 9triyokA hRdaya, 10 posiyoMme vyapahAra, 11 gRhasukhake zatru, 12 AmadanI aura kharca, 13 vadhUkA kartavya, 14 lar3akiyoMke prati kartavya, 15 gaMbhIratA, 16 sadbhAva, 17 santoSa, 18 kaisI khozikSAkI jarUrata hai, 19 phurasatake kAma, 20 zarIrarakSA, 21 santAna pAlana, 23 gRha karma, 23 garbhavatIkA kartavya aura navajAta zizupAlana, 24 vividha upadeza, pratyeka par3hI likhI strI isa pustakase lAbha uThA sakatI hai / bhASA bhI isakI sabake samajhane yogya sarala hai / mUlya mATha Ane / __ kahAniyoMkI pustaka lekhaka lAlA munzIlAlajI ema. e. gavarnameMTa penzanara laahaur| isameM choTI choTI 75 kahAniyoMkA saMgraha hai / yAlakoM aura vidyArthiyoMke bar3e kAmakI hai| isakI pratyeka kahAnI manoraMjaka aura zikSAprada hai suprasiddha nirNayasAgara presameM chapI hai| mUlya pAca aanaa| samAja-vaMga sAhityasamrAT phavivara ravIndranAtha ThAkurakI paMgalA pustakakA hindI anuvAda / isa pustakakI prazasA karanA vyartha hai / sAmAjika viSayoMpara pANDityapUrNa vicAra karanevAlI yaha sabase pahalI pustaka hai / pustakameMke samudrayAtrA, ayogyabhAkti, AcArakA atyAcAra Adi do tIna lesa pahale jainahitaipIma prakAzita ho cuke haiM / jinhoMne unheM par3hA hogA ve isa granthakA mahatva samajha sakate haiN| mUlya ATha aanaa| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTrIya sandeza-paramahaMsa zrIsvAmI rAmatIrthajI em.e. ke aMgrejI lekhoMkA anuvAda / anuvAdaka bAbU nArAyaNaprasAdajI aror3A bI. e. kAnapura / isa pustakamai svAmI rAmatIrthajIke uttama uttama lekha aura unakI saMkSipta jIvanI hai| inameMse adhikatara lekha svAmIjIne amerikAme yA amerikAse Aneke pazcAt likhe the isame svAmIjIkA amerikAkA anubhava bhI maujUda hai / ina lekhose svAmIjIkA deza prema aura asalI vedAnta TapakatA hai / pRSTa saMkhyA 96 mUlya cha. Ane / / svAdhIna vicAra-zrIyukta lAlA haradayAlasiMhajI em e. ke nAmase dezakA zikSita samudAya aparicita nhiiN| Aja kala Apa saMyukta rAjya amerikAke bar3e bhArI vizvavidyAlayameM hindU darzana zAstra adhyApaka haiM / isa pustakameM Apake hI lekhakA saMgraha hai| isameM nimna likhita 9 viSaya haiM 1 paMjAbameM hindIke pracArakI jarUrata, 2bhApA aura jAtikA sambandha, 3 dharmakA pracAra, 4 amerikAme bhAratavarSa, 5 yUropakI nArI, 6 rASTrako sampatti, 7 kucha bhAratIya AndolanoMpara vicAra, 8 bhAratavarSa aura saMsArake Andolana, 9 mahApuruSa / pRSTha saMkhyA 94 mUlya sirpha cAra aanaa| rAjyaprabaMdha zikSA-yaha suprasiddha dezI rAjanItijJa TrAvakora, bar3odA, indaurake bhUtapUrva dIvAna sara TI. mAdhavarAvake agarejI grantha 'mAinara hiTeskA 'hindI anuvAda hai| kAzI nAgarI pracAriNI sabhAne chapavAyA hai| isameM dezI rAjAoM aura jamIdAroMko apanI riyAsatoMkA pravandha kaise karanA cAhie, prajAke * prati unakA kyA kartavya hai Adi bAtoMkA bar3I sarala bhASAmeM varNana hai| mUlya 0 pazcimItarka-ise DI. e. bI. kAleja lAhaurake prophesara lAlA dIvAnacanda ema. e, ne likhA hai| isameM pAzcAtya saMsArake darzanazAstrakA prAraMbhase lekara / abatakakA itihAsa, usakA vikAza, usake siddhAnta aura dArzanikoMkA iti hAsa Adi hai / pustaka itanI acchI hai ki paMjAbake zikSAvibhAgane lekhakako prasanna hokara 1500) pAritoSika diyA hai| mUlya eka rupyaa| premaprabhAkara-rUsake prasiddha vidvAn mahAtmA TAlsaTAyakI 23 kahAni. * yokA hindI anuvAda / pratyeka kahAnI dayA, karuNA, vizvavyApI prema, zraddhA aura bhakike tattvoMse bharI huI hai| vAlaka striyA~ javAna bUDhe saba hI inase lAbha uThA sakate haiM / mUlya 1) Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadivAkara-isame manuSyake jIvanakA Adarza batalAyA gayA hai| sasArame kitanA du kha hai aura paropakAra svArthatyAga premameM kitanA sukha hai, yaha usameM eka kathAke vahAne dikhalAyA hai / mUlya navajIvanavidyA-jinakA vivAha ho cukA hai athavA jinakA vivAha honevAlA hai una yuvakoMke lie yaha vilakula naye DhaMgakI pustaka hAla hI chapakara taiyAra huI hai / yaha amerikAke suprasiddha DAkTara, kAvinake 'dI sAyansa Apha e nyU lAIna' nAmaka granthakA hindI anuvAda hai| isame nIce likhe adhyAya haiM-1 vivAhake uddezya aura lAbha, 2 kisa umarameM vivAha karanA cAhie, 3 svayaMvara, 4 prema aura anurAgakI parIkSA, 5 strIpuruSoMkI pasandagI, 7 santAnotpattikAraka avayavoMkI banAvaTa, 9 vIryarakSA, 10 garbha rokaneke upAya, 11 brahmacarya, 12 santAnakI icchA, 13 garbhAdhAnavidhi, 14 garbha, 15 garbhapara prabhAva, 16 garbhasthajIvakA pAlanapoSaNa, 17 garbhAzayake roga, 18 prasavakAlake roga, ityAdi pratyeka zikSita puruSa aura strIko yaha pustaka par3hanA caahie| hama vizvAsa dilAte haiM ki ise paDhakara ve apanA bahuta kucha kalyANa kara skeNge| pakkI jilda mUlya paune do rupayA / / candrakAMta pra0 bhA0-(vedAnta jJAnakA mukhyagratha) bambaIprAntake suprasiddha 'gujarAtI ' sAptAhika patrake gujarAtI prathakA anuvAda, aneka graMthoMkA sAra lekara isa prathakI racanA huI hai / vedAnta jaise kaThina viSayako bar3I sahaja rItise samajhAyA hai / mUlya 2 // vidyArthIke jIvanakA uddeza-kyA honA cAhie usakA eka greTueTa dvArA likhita igliza lekhakA hindI anuvAda / mUlya eka AnA / vicitravadhUrahasya-bagasAhityasamrAT kavivara ravIndranAtha ThAkurake vagAlI upanyAsakA hindI anuvAda / ravIndrabAbUke upanyAsoMkI prazaMsA karanekI jarUrata nahIM karuNArasapUrNa upanyAsa hai / mUlya // ) svarNalatA-bahuta hI zikSAprada sAmAjika upanyAsa hai| baMgAlI bhASAmeM yaha caudaha cAra chapake chapake vika cukA hai / hindImeM abhI hAla hI chapA hai| mUlya 11) mAdhavIkaMkaNa-bar3odA rAjyake bhUtapUrva dIvAna sara ramezacandradattake baMgalA upanyAsakA hindI anuvAda / mUlya ] Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sor3azI-vaMgalAke suprasiddha galpalekhaka bAbU prabhAtakumAra mukhyopAdhyAya bairisTara eNTalAkI pustakakA anuvAda / isameM choTe choTe 16 khaNDa upanyAsa hai| mUlya , mahArASTrajIvanaprabhAta-sara ramezacandra dattake vagalA anthakA nayA hindI 'anuvAda, iMDiyana preskaa| kara rasapUrNa bar3A hI uttama upanyAsa hai // rAjapUtajIvanasandhyA -yaha bhI ukta granthakArakA hI banAyA huA hai| isame rAjapUtoMkI vIratA kUTa kUTa kara bharI hai| mUlya vAraha aane| uzIlAcarita-triyopayogI bahuta hI sundara grantha / mUlya eka rupayA zekha cillokI kahAniyA~ / purAne DhaMgakI manoraMjaka kahAniyA~ hAla hI "chapI haiM / cAlaka yuvA vRddha sabake par3hane yogya / mUlya // ) Thoka pITakara vaidyarAja / yaha eka sabhya hAsyapUrNa prahasana hai| eka prasiddha mAsIsI granthake AdhArase likhA gayA hai| hasate haMsate ApakA peTa phUla jaaygaa| / Ajakala vinA par3he likhe vaidyarAja kaise vana baiThate haiM, sobhI mAlUma ho jaaygaa| mUlya sirpha cAra aanaa| __ AryalalanA--sItA, sAvitrI Adi 20 AyastriyoMkA saMkSiptajIvana carita / mUlya " bAlAbodhinI-pA~ca bhAga / lar3akiyoMko prAraMbhika zikSA denekI uttama pustaka / mUlya kramase), ),)) / ArogyavidhAna-Arogya rahanekI sarala rItiyA / muu00)| ' arthazAstrapravezikA--sampattizAstrakI prAraMbhika pustaka / mUlya / ) sukhamArga-zArIrika aura mAnasika sukha prApta karaneke sarala upAya / mU01) kAlidAsakI niraMkuzatA--mahAkavi kAlidAsake kAvyadoSoMkI samAlocanA / paM0 pahAvIraprasAdajI dvivedIkRta / mUlya / ) hindIkovidaratnamAlA-hindIke, 40 vidvAnoM aura sahAyakoke carita / mU0 1 // ) kartavyazikSA-lArDa cesTara 'phIlDakA putropadeza / mUlya 1) raghuvaMza-mahAkavi kAlidAsake saskRta raghuvaMzakA sarala, sarasa aura bhAvapUrNa hindI anuvAda / paM0 mahAvIraprasAdajI dvivedI likhit'| mUlya 2) _ Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI grantharatnAkara-sIrIz2a / hamane zrIjainagrantharalAkarakI orase hindI sAhityako uttamottama pranyaralose bhUpita karaneke lie ukta granthamAlA nikAlanA zurU kI hai| hindIke nAmI nAmI vidvAnoMkI sammatise isake lie anya taiyAra karAye jAte hai / pratyeka anyakI chapAI, saphAI, kAgaz2a, jilda Adi lAsAnI hotI hai / sthAyI grAhakoko saba anya paunI kImatameM diye jAte hai / jo grAhaka honA cAhe unheM pahale ATha AnA jamA karAkara nAma darja karA lenA cAhie / sirpha 500 prAhakoM kI jarUrata hai| aba taka isameM jitane anya nikale hai, una rAyahIkI prAya sava hI patroMne eka svarase prazaMsA kI hai| hamAre jainI bhAiyoMko bhI isake grAhaka banakara apane jJAnakI vRddhi karanI cAhie / nIce lie anya prakAzita ho cuke hai 1 svaadhiintaa| yaha hindI sAhityakA anamola ratna, rAjanaitika sAmAjika aura mAnasika svAdhInatAkA acUka zikSaka, udha svAdhIna vicAroMkA koza, akAvya yuktiyoMkA Akara aura manuSya samAjake aihika sukhoMkA pathapradarzaka pranya hai| ise sarasvatIka dhurandhara sampAdaka paM0 mahAvIra prasAdajI dvivedIne aMgrejIse anuvAda kiyA hai| mUlya do ru0|| 2 jaoNna sTuarTa milakA jIvana carita / svAdhInatAke mUla lekhaka aura apanI lekhanIse yuropameM nayA yuga pravartita kara denevAle mila sAhabakA bar3A hI zikSAprada jIvana carita hai| ise jainahitaipIke sampAdaka nAthUrAma premIne likhA hai / mU0 cAra Ane. 3 pratibhA / mAnava caritako udAra aura unnata banAnevAlA, Adarza dharmavAra aura karmavIra manAnevAlA hindImeM apane DhaMgakA yaha pahalA hI upanyAsa hai / isakI racanA var3I hI sundara prAkRtika aura bhAvapUrNa hai / mUlya kapar3ekI jilda 17, sAdI ) Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 A~khakI kirkirii| "jinheM abhI hAla hI savAlAkha rupayekA sabase bar3A pAritoSika (nobela prAija) milA hai jo saMsArake sabase zreSTha mahAkavi samajhe gaye haiM, una bAbU ravIndranAtha ThAkurake prasiddha baMgalA upanyAsa 'cokhera vAlI' kA yaha hindI anuvAda hai| isame mAnasika vicAroMke, unake utthAna patana aura ghAta prati"ghAtoMke bar3e hI manohara citra khIMce haiN| bhAva saundaryame isakI jor3akA dUsarA koI upanyAsa nahIM / isakI kathA bhI bahuta hI sarasa aura manohAriNI hai / mUlya pakkI jildakA 1] aura sAdhIkA 13 ru0 5 phUloMkA gucchaa| - isame 11 khaNDa upanyAso yA galpoMkA saMgraha hai / isake pratyeka puSpakI "sugandhi, saundarya aura mAdhuryase Apa mugdha ho jAveMge / pratyeka kahAnI jaisI * sundara aura manoraMjaka hai vaisI hI zikSAprada bhI hai / mUlya daza Ane / 6 mitvyyitaa| yaha prasiddha agareja lekhaka DA0 semavala smAilsa sAhabakI agarejI pustaka thiripR' kA hindI anuvAda hai / isake lekhaka haiM vAvU dayAcandajI goyalIya 'bI e / isa phijUla kharcI aura vilAsitAke jamAneme yaha pustaka pratyeka bhAratavAsI vAlaka yuvA vRddha aura strIke nitya svAdhyAya karane yogya hai / isake par3hanese Apa cAhe jitane apavyayI hoM, mitavyayI saMyamI aura dharmAtmA bana . jaaveNge| bar3I hI pANDitya pUrNa yuktiyoMse yaha pustaka bharI hai| isameM sAmAjika, naitika, dhArmika aura rASTrIya Adi sabhI dRSTiyose dhana aura usake sadupayogoMkA vicAra kiyA gayA hai| skUlake vidyArthiyoMko inAmameM deneke lie yaha bahuta hI acchI hai| jUna mahIneme taiyAra ho jaaygii| 7 caukA cihaa| * vaMgabhApAke suprasiddha lekhaka bAbU baMkimacandra caTarjIke likhe hue kamalAkA ntera daphtara' kA hindI anuvAda / anuvAdaka paM0 rUpanArAyaNa paannddey'| isa - pustakake 5-6 lekha janahitaiSIme vinoda viveka-laharI'ko nAmase nikala / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cuke hai| jina pAThakoMne unheM par3hA hai ve isa pustakakI uttamatAko jAna sakate haiM / ha~sI dillagI aura manoraMjanake sAtha isameM U~cese U~ce darje kI zikSA dI hai| dezakI sAmAjika dhArmika aura rAjanaitika vAtokI isame bar3I hI marmabhedI AlocanA hai| hindImeM to isakI jor3akA parihAsamaya kintu zikSA pUrNa prantha hai hI nahIM, para dUsarI bhASAoMmeM bhI isa zreNIke bahuta kama anya hai / ekabAra par3hanA zuru karake phira Apa ise muzkilase.chor3a skeNge| mUlya gyAraha Ane / svadeza ( ravIndra thAvUkRta), zikSA ( ravIndrakRta ) aadi| aura kaI grantha taiyAra ho rahe haiN| kyA Izvara jagatkA kartA hai ! , ...... dUsarI bAra chapakara taiyAra hai| isake lekhaka bAbU dayAcanda jaina vI. ena. isa choTese lesameM aneka yuktiyo dvArA isa bAtako siddha kiyA hai ki isa jagatakA koI kartA hartA nahIM hai / Izvarako jagatakA kartA mAnanevAle AryasamAjI Adi matAvalambiyoMmeM vATaneke lie yaha TrekTa bar3A acchA hai| mUlya ) // , saikar3A 2 // maMgAnekA patA-ajitAzrama-lakhanaU , milanekA patA jainagrantharatnAkara kAryAlaya hIrAvAga, po0 girgaav-bmbii| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tr 44 upa gayA ! ...... chapa gyaa|| chapa gayA !! aniyoMkI icchA pUrNa apUrva AviSkAra! na bhUto na bhaviSyati' janiyAkI icchA jainArNava S 1) rupayA 100 jaina pustkeN| hamArI bahuta dinoM se yaha icchA thI ki eka aisA pustakoMkAra saMgraha upAcA, Aya jo ki yAtrA va paradezameM, eka hI pustaka pArara nase saba matAca nikala jAyA kareM / bAja ne apane bhAiyoko budhaka nA sunAte hai ki ukta pustaka meM janArNava para tayAra ho gyaa| hamane sarva bhAjyA lAbhArtha una 1 pustakAko ikAra pAyA hai patisamako mUlya sirpha 1) jamA hai| bhane pustake yadi pudakara lIdI jAye sokarIba 3) ke hogii| pavarga yA eka pula-pAsa rakhanA kAphI mogA ye bhI mauta vimAne puTa kAja para mundara bAga pA hai| para milaa| karane majabUta aura sundara Tila na ndI kA yoki hamAre gAma kA mita AdhI / panta, bAkI raha gaI 3 nahI 10 dina meM ri pAoge kI kI pustaka kA : . : Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttamottama lekha va kavitAoMse vibhUSita . hindI bhApAkI sacitra navIna mAsika patrikA . "prbhaa|" vArSika mUlya kevala 3) rupye| prati mAsakI zuklA pratipadAko prakAzita hotI hai / mahAtmA sTeDa sampAdita rivyU oNpha rivyUnake Adarzapara yaha nikAlI gaI hai| isameM nIti, sudhAra, sAhitya, samAja, tattva tethA vijJAnapara gambhIratApUrvaka vicAra kara hindIkI sevA karanA isakA ekamAtra dhyeya hai| hindIke bhArI bhArI vidvAna va kavi isake lekhaka hai / Apa pahile kevala / / ) Aneke posTena TikiTa bhejakara namUnA maeNgAkara dekhiye| . , Apane prabhApara kI huI samAlocanAeM par3hI hI hogii| prabhAke lekhaka ve hI mahAmAnya hai, jinake nAma- hindIsaMsArameM bAra bAra lie jAte hai| tIna ragoM meM vibhUSita eka catura citrakArakA anupama citra kavharakI zobhA bar3hA rahA hai| prabhAke lekhoM evaM citroMkA svAda to Apa tabhI pA sakate haiM jaba usakI kisI bhI. mAsakI eka prati dekha leN| , prabhAkI prazaMsAmeM adhika kahanA vyartha hai| mainejara-~-prabhA, khaDayA, (madhyapradeza) Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 14 citrazAlA sTIma presa, pUnA siTIkI ' anokhI pustkeN| citramayajagat-yaha apane DhaMgakA advitIya sacitraM mAsikapatra hai| "ileTreTeDa laMDana nyUja" ke DhaMga para bar3e sAinameM nikalatA hai| eka eka pRSThameM kaI kaI citra hote haiN| citroMke anusAra lekha bhI vividha viSayake rahate haiN| sAla bharakI 12 kApiyoMko eka, vadhA lenese koI 400, 500 citroMkA manohara albama bana jAtA hai / janavarI 1913 se isameM vizeSa unnati kI gaI hai| raMgIna citra 'mI. isameM rahate hai| mArTapeparake saMskaraNakA vArSika mUlya 5 // ) DAvya sahita. aura, eka saMkhyAkA mUlya 1) AnA hai| sAdhAraNa kAgajakA vA mU0 3 // ) aura eka sakhyAkA 1) // hai| rAjA ravivarmAke prasiddha citra-rAjA' sAhabake citra saMsArabharameM nAma pA cuke haiN| unhIM citroMko aba hamane sabake subhIte ke liye ArTa peparapara pustakAkAra prakAzita kara diyA hai| isa pustakameM 88 citra maya vivaraNa ke hai| rAjA sAhakA sacitra caritra bhI hai| TAiTala peja eka prasiddha raMgIna citro suzobhita hai / mUlya hai sirpha 1) ru.|| citramaya jApAna-ghara baiThe jApAnako saira / isa pustakameM jApAnake sRSTisauMdarya, rItiravAja, khAnapAna, nRtya, gAyanavAdana, vyavasAya, dharmaviSayaka aura rAjakIya, ityAdi viSayoMke 84 citra, saMkSipta vivaraNa sahita haiN| pustaka avalaM nambarake ArTa peparapara chapI hai| mUlya eka rupayA sacina akSaravodha-choTe 2 baccoMko varNaparicaya karAnemeM yaha pustaka bahuta nAma pAMcukI hai| akSaroke sAtha sAtha pratyeka akSarako yatAnevAlI, usI 'akSarake AdivAlI,vastukA ragIna cina bhI diyA hai| pustakakA AkAra bar3A ., hai| jisase cine aura akSara saba sugobhita dekha par3hate haiN| mUlya chaha aanaa| / varNamAlAke raMgIna tAza-tAzoMke khelake sAtha sAtha capoMke varNaparicaya' meM karAne ke liye hamane toza nikAle hai| saba tAzoMmeM akSaroke sAtha sAtha raMgIna pacira aura selaneke cinha bhI haiN| avazya dekhiye| kI saiTa cAra bhaane| ' sacina akSaralipi-yaha pustaka bhI upayukta sacitra akSarabodha" . usakI hai| isameM bhArAsaDI aura choTe choTe zabda mI diye hai| vastumina 'saba saMgIna haiN| mAkAra usa pustakase choTA hai| isase isakA mUlara Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saste raMgIna citra- zrIdattAtraya, zrIgaNapAta, gamapacAyanana, bharatabhe hanumAna, zivapacAyatana, sarasvatI, lakSmI, muralIvara, viSNu, lakSmI, gop| canda, ahilyA, zakuntalA menakA, tilottamA, rAmavanavAsa, gajeMdramokSa harihara bheTa, mArkaNDeya, rambhA, mAninI, rAmavanurvidyAzikSaNa, ahilyoddhAra, vizvAmitra menakA, gAyatrI, manoramA, mAlatI, damayantI aura hasa, zeSazAyI, damayantI 1 ityAdike sundara ragIna citr| AkAra 745, mUlya prati citra eka paisaa| zrI mayAjIrAva gAyakavADa baDodA, mahArAja pacam jAja aura mahArAnI merI, kRSNaziSTAI, svargIya mahArAja saptama eDavaTake slIna citra, AkAra8410 mUtya prati sakhyA eka aanaa| * lithoke vaDhiyA~ raMgIna citra-gAyatrI, prAta sandhyA, madhyAha sanyA sAdharmandhyA pratyeka citrI) aura cAroM milakara-1), nAnaka pathake dasa gurU svAmA dayAnanda sarasvatI, zivapacAyatana, rAmapacAyatana, mahArAja jAja, mahArAnI mrii| AkAra 164 20 mUlya prati citr|) Ane | .. anya sAmAnya-isake sivAya sacitra mArDa, raMgIna aura sAda, svadeza baTana, svadezI diyAsalAI, svadezI cAkU, aitihAsika ragIna khelaneke tAza, Adhunika dezabhakta, aitihAsika rAjA mahArAjA, vAdazAha, saradAra, agreja gajavatA, gavarnara janarala ityAdika sAde citra ucita aura saste mUlya para milate hI skUloMmeM kiMDaragArDana rItisa zikSA deneke liye jAnavaroM Adika citra mava prakArake ragIna nakze DrAIgakA sAmAna, bhI yogya mUlyapara milatA hai| isa pataMpareM patravyavahAra kiijiye| ' mainejara citrazAlA presa, pUnA siTI OM keshr| kAzmIrakI kezara jagaprasiddha haiN| naI phasalako unda zara zItra maMgAIye / dara 1) tolA / sUtakI maalaayeN| satakI mAlA jApa deneke lie sabase acchI samajhI jAtI hai| jina bhAiyoMko sUnakI mAlAoMkI jarUrata hove hamase maMgAveM / hara vaca taiyAra rahatI hai / dara eka rupayemeM deza mAlA / mainejara, jainagrandharatnAkara kAryAlaya, bar3haI / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- _