Gilgit Manuscripts Vol 01

Author(s): Nalinaksha Dutt, D M Bhattacharya, Shivnath Sharma
Publisher: Government of Jammu
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020346/1

Page #1

GILGIT MANUSCRIPTS
VOLUME I

Page #2

Published by the gracious permission of His Highness Shri Rajarajeshwar Maharajadhiraj Maharaja Shri Harisinghji Bahadur, G.C.S.I., G.C.L.E., K.C.V.O., L.L.D., of Jammu and Kashmir, from the original manuscripts recently unearthed near Gilgit within
His Highness' territories.
GILGIT MANUSCRIPTS
Vol. I
EDITED BY
Dr. Nalinaksha DUTT, PH.D. (Cal.), D.Litt. (LOND.)
with the assistance of
PROFESSOR D. M. BHATTACHARYA, M.A.
AND VIDYAVARIDHI SHIV Nath SHARMA

Page #3

serving jinshasan
090805 gyanmandir@kobatirth.org
PRINTED FOR HIS HIGHNESS' GOVERNMENT, JAMMU BY MR. J. C. SARKHEL, AT THE CALCUTTA ORIENTAL
9, PANCHANAN GHOSE LANE, CALCUTTA.

Page #4

DEDICATED
TO
HIS HIGHNESS THE MAHARAJA
OF
JAMMU AND KASHMIR

Page #5

Page #6

CONTENTS
Pages
PREFACE BUDDHISM IN KASHMIR INTRODUCTION
Bhaișajyaguru-sūtram Ekādaśamukham ... Hayagrivavidyā ... Sarvatathāgatādhisthāna-sattvāvalokana-buddha
kşetrasandarśanavyūham Srimahādevivyākaranam
Ajitasenavyākaranam TEXTS:
भैषज्यगुरु-सूत्रम् एकादशमुखम् हयग्रीवविद्या सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शनव्यूहम् श्रीमहादेवीव्याकरणम्
अजितसेनव्याकरणम् INDEX

Page #7

Page #8

PREFACE
In 1931 several Buddhist Sanskrit manuscripts were discovered in a stupa near Gilgit. It was a chance discovery made by a cowboy. The Wazir of Gilgit took charge of the manuscripts but before he could bring them into his custody, a substantial portion of the manuscripts and all the painted covers had passed into the hands of adventurers. He got the mss. in bundles of jumbled up leaves with several lost or damaged. By the order of His Highness the Maharaja of Kashmir, the Wazir sent them to Srinagar. His Highness the Maharaja, a keen lover and patron of culture, realised the value of the mss. and decided to have them published, and entrusted the care of the treasures to the then Prime Minister. The treasures remained locked up for six or seven years in the Government Records Department till the assumption of office by the present Prime Minister Dewan Bahadur Gopalaswami Ayyangar, a man with determination and a definite policy. At the instance of his Chief Secretary, Mr. R. C. Kak, a life-long archæologist and a student of Sanskrit culture, he requested me last year to take up the work of editing the mss. for the Kashmir Durbar.
My attention to the finds was first drawn by that well-known indologist and patron of Indian culture, the editor of the Indian Historical Quarterly, Kumar Dr. Narendra Nath Law, who suggested to His Highness to have the mss. edited by competent Indian scholars and publish them in India. He took the initiative to send me to Kashmir in order to obtain first hand information about the valuable mss. The Vice-Chancellor of the Calcutta University, Dr. Shyamaprasad Mookerjee, whose enthusiasm for resuscitation of ancient Indian culture is too well-known to be mentioned, wanted me to obtain the mss. from the Kashmir Durbar if the Durbar de

Page #9

cided not to publish them, and furnished me with the necessary facilities and letters of introduction to the authorities of the Kashmir State for examining the mss. Rai Bahadur R. P. Chanda also helped me by introducing me to Mr. Kak. I take this opportunity to express to them my heartfelt thanks for their kind help in various ways. I must also thank my friends Prof. D. M. Bhattacharya, Pandit Shivnath Sastri and Pandit Ramdhone Bhattacharya for their kind and unstinted co-operation in the preparation of the present volume.
The texts published here are only a small fraction of the whole collection. For editing the remaining mss., I have secured the co-operation of my distinguished colleagues Prof. B. M. Barua, Prof. Vidhusekhara Sastri, Dr. P. C. Bagchi, Prof. D. M. Bhattacharya and my student Mr. A. C. Banerji. In the present volume the Ajitasenavyākarana-sūtra has been edited by Prof. D. M. Bhattacharya, and the Srimahādevivyākarana-sūtra by Mr. A. C. Banerji.
The mss. were written in the 5th or 6th century A. C. and as such they are some of the earliest so far discovered in India, similar to the Bower ms. and to those discovered in Central Asia and Eastern Turkestan. Most of the mss. were known to us only through their Chinese and Tibetan translations and no one dreamt of the discovery of their Sanskrit originals. It is a peculiar fate of the Buddhist works that not a single ms. could be discovered in India except that of the Mañjuśrīmülakalpa (since published in Trivandrum Sanskrit Series). The mss. have come so far either from Ceylon, Nepal, or Tibet and their translations from Burma, Ceylon, China, Japan, Tibet and Mongolia, so we may say that the present mss. are the only Buddhist mss. discovered in India.
The language of the mss. is similar to that of the Mahāvastu, Lalitavistara, Saddharmapundarika, or Suvarṇaprabhāsa. The

Page #10

111
editors of the first two works have exhaustively dealt with the philological aspect of the language and there is very little to add to what they have said. In a general way we may remark that the language of the early Mahāyāna texts is really a Prakrit of a peculiar type, using largely Prakrit words with Sanskrit inflexions and Sanskrit words with Prakrit inflexions, and in doing so the authors have conformed to the rules of either the Sanskrit or the Prakrit grammar. There are endless examples of irregularities, e.g., plural subjects having singular verbs and vice versa, same word referred to by pronouns of any gender, lack of sequence of tenses, indiscriminate euphonic combinations, arbitrary conjugations and declensions. It seems that the authors were well up in the Prakrit language and grammar and developed a linguistic medium containing a mixture of Prakrit and Sanskrit. In view of the uniformity maintained even in their irregularities, it may be inferred that a language of the type used in the texts got currency at a certain period in the extreme north-west of India.
An interesting fact relating to the findspot of the mss. is that they were deposited within the vault of a stupa. This is not a singular instance, for in Central Asia and Eastern Turkestan also, mss. have been found deposited in the stūpas. In more than one ms., the name and gotra of the donor of the ms. appear in the body of the mantra in place of "such and such person of such and such gotra" of the Chinese and Tibetan versions (vide, p. 56). The practice of mentioning the name and gotra of the sacrificer is common in Brahmanic mantras. This leads us to the inference that the mss. were specially prepared for a certain ritualistic purpose, and after the performance of that ritual, the mss., sacred as they were, were placed in a stupa. But this explanation cannot be applied to the texts which were not meant for any ritual, e.g., the sutras, avadānas, vyākaraņas, etc. The only plausible explanation that we can offer is that well

Page #11

-
iv
to-do persons seeking merit by propagating the dharmaśāstras, as enjoined in the Buddhist texts (vide, e.g. pp. 13, 53, 132), had the sacred texts copied out for them and deposited in a sacred place like the stūpa. This also accounts for the names of the donor, his relatives and friends appearing in the colophons of some of the mss. The names are reproduced in the present volume as far as they have been deciphered.
Another characteristic feature of the mss., which should be pointed out, is the writing of two or more mss. in one bundle of leaves with running pagination and without any space being left between the end of one text and the beginning of another. The same characteristic is found also in the Tibetan xylographs. In view of the agreement of the mss. and the xylographs in regard to this feature, it may be inferred that the Tibetans very likely adhered to the divisions of volumes as adopted by the Indian writers of the originals.
In conclusion, I must express my deep gratitude to His Highness the Maharaja of Kashmir for entrusting to me the responsibility of editing the mss. and sanctioning the whole cost of publication, but as mere expression of thankfulness to His Highness for his liberality in the cause of the propagation of Buddhist culture will be too inadequate, I take the liberty of dedicating to him this volume.
NALINAKSHA DUTT

Page #12

BUDDHISM IN KASHMIR

Page #13

LIST OF ABBREVIATIONS
ASR. = Archæological Survey Report. Bu-ston History of Buddhism (Chos-hbyun) by Bu-ston, translated from Tibetan by
Dr. E. Obermiller (1931). CII.=Corpus Inscriptionum Indicarum, Vol. II, pt. i: Kharosthi Inscriptions,
edited by Sten Konow (1929). Divya.=Divyāvadāna edited by Cowell and Neil (1886). IHQ. =Indian Historical Quarterly. JA.=Journal Asiatique (1895), L'itinéraire d'Ou K'ong (751-790), traduit et annoté
par Mm. Sylvain Lévi et Ed. Chavannes. La légende etc. or Przyluski=La légende de l'empereur Asoka (Asokāvadāna) dans
les textes indiens et chinois par J. Przyluski (1923). Milinda. =Milindapañha edited by V. Trenckner. Mmk.=Mañjusri-müla-kalpa edited by T. Ganapati Sastri. Trivandrum Sanskrit
Series (1927). Nanjio=A Catalogue of the Buddhist Tripitaka (in Chinese) by B. Nanjio. PHAI. or Raychaudhury=Political History of Ancient India by Dr. Hemchandra
Raychaudhury (1932). Schiefner or Tāranātha=Taranātha's Geschichte des Buddhismus in Indien au
dem tibetischen übersetzt von Anton Schicfner (1869). Stein or Rājat, or Kalhana=Kalhana's Chronicle of the Kings of Kashmir, translated
with an introduction, commentary, and appendices by M. A. Stein (1900). Yuan Chwang or Watters=On Yuan Chwang's Travels in India (629-645 A.C.)
by Thomas Watters (1904).

Page #14

Buddhism in Kashmir
It will be admitted by every scholar that Kashmir is the cradle of Sanskrit Buddhism, and it therefore behoves us to trace in detail the career of Buddhism in Kashmir. Though it is premature to make such an attempt with the scanty and scrappy materials that are at present available, we propose to bring together in these few pages the scattered information presented to us by distinguished scholars and archæologists, of whom the pioneer is Sir Aurel Stein whose labours and findings in this field are remarkable and comprehensive. As our main sources of informations are Kalhana and Taranatha, we shall have to satisfy ourselves with approximate dates and doubtful chronologies, but inspite of all these drawbacks we feel that such a nected account is required to serve as a background to the Buddhist Sanskrit texts that are going to be published in the Series initiated by His Highness the Maharaja of Kashmir.
con
GEOGRAPHICAL LOCATION
The kingdom of Kashmir appears in our ancient records as a part and parcel of Gandhāra. In the list of sixteen mahajanapadas the Buddhist texts mention Kasmira-Gandhara as one janapada indicating thereby that the two countries formed one political unit in the pre-Aśokan days. That it continued to be so is evidenced by the Greek records in which Kaspapyros (=Kasyapapura = Kashmir) is described as a Gandaric city.' In the Milindapañba,” which was composed about the beginning of the Christian era, the two countries are compounded as Kasmira Gandhara. The Chinese
1 Rajat., I, p. 27; Watters, I, p. 261; Raychaudhuri, PHAI. (1932), p. 103. 2 Milindapanha, p. 331: Alasanda-Kasmira-Gandhārā.

Page #15

BUDDHISM IN KASHMIR
translators of Buddhist texts, which are dated in the 3rd or 4th century A.C., used the Chinese term “Kipin' for Sanskrit “Kāśmīra;"1 Kipin, however, included Kapisa Nagar and Gandhāra in addition to Kashmir. In one of its early chapters, the Mahāvamsa” designates the two countries as “Kasmira-Gandhārā,” but in another chapter, which relates to an incident of a much later date, it refers to monks as hailing from “Kasmira” (Kasmiramandalā). Yuan Chwang and Ou K’ong distinguish Kashmir from Gandhāra while the former deals with the two countries separately. Both the travellers describe Kashmir as an extensive valley surrounded by mountains, which could be crossed only through a few passes. Ou K’ong specifies the passes which were three in number, one on the east giving access to T'ou-fan (Tibet), the second on the north leading to Po-liu (Baltistan) and a third on the west connected with K'ien-to-lo (Gandhāra). The second pass, Tāranātha writes, became fit for communication soon after Madhyāntika's death. It is perhaps represented to-day by the present Gilgit road, and on this road stands the stūpa which has yielded our valued mass.-treasures. In the Government of India Census Report of 1931 (pt. 1, p. 321) the following note appears: "There are two Buddhist stūpas, one on the hill side about three miles east of Gilgit and the other on the road to Nagar between Chalt and Miriapin. There is a small Buddha carved on the rocks at the mouth of Kirgah Nullah about
1 See Lévi's remarks in JA., 1896, p. 384. Takakusu (in T’oung Pao, vol. V, p. 276 n.) furnishes us with the following valuable information:
i. Chinese authorities always identify Ki-pin (la ) with Kashmir; ii. Chinese Milindapañba (317-420 A.D.) has Ki-pin for Kashmir; 111. Chinese Samantapāsādikā also (488 A.D.) has Ki-pin for Kashmir.
Prof. Takakusu remarks that Ki-pin was used for Kashmir up to the 5th century A.D. Yuan Chwang uses Ka-shu-mi-la (it
but Song Yun writes ‘Ki-pin' for Kashmir. 2 Mahāvamsa, XII, 33, 25.
3 Ibid., XXIX, 37 4 Schiefner, p. 23

Page #16

BUDDHISM IN KASHMIR
3 miles west of Gilgit, and small Buddhas and Buddhist relics have been found in Yasin.” This note testifies to the fact that Buddhism lingered in this part of Kashmir up to a very late date, and the geographical information presented above shows that the culture and beliefs of the ancient people of Kashmir were not very different from those of Gandhāra i.e. the present Rawalpindi, Taxila, Peshawar, etc., where Buddhism flourished in the early days, and that Buddhism may well be pointed out as one of the factors for linking the two peoples.
Introduction of Buddhism The earliest traditions relating to the introduction of Buddhism in Kashmir are preserved in the Ceylonese chronicle, the Mabāvamsal and the Tibetan Dul-va (=Vinaya Pițaka of the Sarvāstivādins). The former tells us that Moggaliputta Tissa, the religious adviser of Aśoka, sent missionaries to different countries. Majjhantika was deputed to Kasmira-Gandhāra. About the time of his arrival there Aravāla, king of the Nāgas, was destroying the ripe corns of the country by hail-storm. Majjhantika, on account of his miraculous powers, stood on the surface of the Aravāla lake unaffected by rain and storm. At this the Nāga king grew furious and sent forth storm and lightnings, and hurled stones and rocks at him but without any effect. Thus convinced of Majjhantika's great powers, the Nāga king with his followers submitted to him and listened to his discourses on the evils of anger and hatred. Pandaka Yakkha and Hāritā Yakkhiņi with their 500 children became his devotees and offered a jewel throne. When they were fanning him the residents of Kasmīra-Gandhāra came with their offerings for the Nāgas, but
Mahāvamsa, XII, 3. 2 Dul-va (A.S.B. xylograph), vol. XI, 684-690. 3 Apalāļa in Chinese rendering. See Watters, I, p. 229.

Page #17

6
BUDDHISM IN KASHMIR
they offered the same to Majjhantika who then delivered to them a discourse on äświșa (venom of a serpent) and converted them to Buddhism. From that day up to the time of composition of the Mahāvamsa, i.e., the 5th century A.C., the author says that Kasmira-Gandhāra continued to be illumined by yellow robes.
A legend similar to the above appears with slight variations in the Tibetan Dul-va and the traditions derived from it, e.g., in the works of Taranatha, Bu-ston, Aśokāvadāna, and in Yuan Chwang's Records. The story runs as follows: Madhyāntika, a disciple of Ananda, was a teacher of Varanasi. His pupils were so numerous that the lay-devotees of Vārāṇaśī found it difficult to maintain them; so Madhyantika left the town for Mount Usira in the north,' where he stopped for three years. After this period Madhyāntika went to Kashmir and settled down on the bank of a lake inhabited by the Nāgas. His presence was resented by the Nagas, who however were subdued by his supernatural powers. Tāranātha adds that at this time there were in Kashmir nine cities, many villages of mountain-dwellers, a royal residence and twelve vihāras, and that Madhyantika brought with him many monks and lay-devotees, and increased the wealth of the country by introducing the cultivation of saffron, for which Kashmir is famous even to-day. Madhyāntika resided in Kashmir for twenty years and propagated the religion widely. After his death, when road-communication was established between Kashmir and Tukhāra, Kashmirian monks went to
I Identified with a mountain near Mathura. See Watters, I, p. 308; B. C. Law, Geog. of Early Buddhism, p. 34.
2 Kalhana also says that Kashmir was full of lakes inhabited by Nāgas. Yuan Chwang says that "according to the native records, Kashmir was originally a dragon lake." Watters, I, p. 265.
3 Cf. Watters, I, p. 262: Madhyantika carried this valuable plant from Gandhamadana and introduced it in Kashmir. See Sarvāstivāda Vinaya, Tsa-shih,
Ch. 40.

Page #18

BUDDHISM IN KASHMIR
Tukhāra and established the religion there during the reign of Minara and Imaśya.'
Asoka's patronage In the edicts of Asoka, the northernmost countries are mentioned as those inhabited by the Yonas, Kambojas and Gandhāras, which must have included the region round about Shahbazgarhi and Mansehra where his edicts were discovered. Kashmir, it seems, came within his ken in the latter part of his life when he saw through his mistake of supporting one section of Buddhist monks to the exclusion of another. The Pali tradition speaks of the earlier part of his life when he adhered to the Theravāda view point. The probability of such a bias for the Theravādins may be traced to his residence in Avanti during the period of his viceroyalty. As it was the principal centre of the Theravādins it was at this time that he imbibed the Theravāda doctrines. The Sanskrit tradition refers evidently to the latter part of his life when he inclined towards the Sarvāstivādins. It is stated in the Pāli chronicles that Asoka convened a council under the guidance of Moggaliputta Tissa who insisted on recognising as orthodox only those monks who subscribed to the Theravāda view-point, dismissing the rest as un-orthodox. It is not known how far Asoka carried out his directions, but it will be apparent from the accounts given below that the monks other than the Theravādins, particularly the Sarvāstivādins, had to leave Magadha for some distant regions. Yuan Chwang records the above event in another form. He writes that during Aśoka's reign there was in Magadha a distinguished monk called Mahādeva who was “a subtle investigator of name and reality and who put his
I Schicfner p. 23. Tāranātha adds (p. 25): Zu dieser Zeit etwa war es, also König Asoka nicht lange vorher geboren wurde: but how far this statement can be taken at its worth is apparent.

Page #19

8
931
BUDDHISM IN KASHMIR
extraordinary thoughts in a treatise which taught heresy." An attempt was made to drown into the Ganges these monks who however saved themselves by flying through the air to Kashmir where they settled on the hills and the valleys. On hearing this, Aśoka felt remorse and requested them to return, and on their refusal, built for them 500 monasteries and "gave up all Kashmir for the benefit of the Buddhist Church." The fact underlying this story is that the "investigators of name and reality" were none other than the Sarvästivādins, whose principal tenet is that nāma and rūpa are real and are divisible into 64 elements which exist for ever (sarvam asti), and it is for this they had the appellation of Sarvāstivāda.2 Then the statement that they resorted to the hills and valleys of Kashmir corroborates the flight of the Sarvastivādin monks to the north in Kashmir.
name
Yuan Chwang must have fallen into confusion in regard to the name Mahadeva. There were very probably two persons of this “one an influential abbot of Pataliputra" who preached the Devadita-sutra. and the other a monk who introduced the tenets relating to the imperfections of an Arhat." Mahadeva the investigator of name and reality must have been a Sarvästivādin while the other Mahadeva, who attributed imperfections to an Arhat, was a Mahasanghika. Yuan Chwang further confused the Theravādins with the Mahasanghikas when he wrote that Aśoka supported the Mahāsanghikas as against the Theravādins, and that 500 Arhats left Pataliputra and propagated the Sthavira School in Kashmir, while
1 Watters, I, p. 267.
2 See my paper on the Doctrine of the Sarvästivada School in the IHQ., XIV, pp. 114-20, 799 ff.
3 Watters, I. p. 269.
4 Majjbima, III, 179.
5 Watters, 1, p. 268. See my paper on the Doctrines of the Mahasanghika School in the IHQ., XIII, pp. 549-80; XIV, 110 ff.

Page #20

BUDDHISM IN KASHMIR
the majority of the inferior brethren at Pāțaliputra began the Mahāsanghika School. The Mahāsanghikas, as we know, lived originally at Vesali and later on passed on to the south, making their principal centre in the Andhra country at Dhanakataka (present Guntur District).
The statement that Asoka became later on repentant and wanted the monks who fled to Kashmir to return to Magadha may be an indirect reference to the fact recorded in the Divyāvadānao and Asokāvadāna" that Asoka made an attempt towards the end of his life to reconcile the monks of the different schools of Buddhist thought by convening a council to which he particularly invited the monks living at Tamasāvana in Kashmir. The Ceylonese chronicles maintain a discreet silence over this incident, and this is not unusual in view of the sectarian spirit permeating the chronicles.
The Sarvāstivādins also claim Aśoka as their patron. They ignore the name of Moggaliputta Tissa and put in its stead the name of Upagupta. Their Avadāna literature is full of episodes dealing with the life and munificence of Asoka. Tāranātha also speaks of his lavish gifts to the Sarvāstivāda monks of Aparantaka, Kashmir and Tukhāra. Kalhana writes that Asoka not only built Śrīnagari but also covered Suskaletra and Vitastrā with numerous stūpas, one of which was so high that its pinnacle could not be seen. Yuan Chwang noticed four Asokan topes, each of which contained relics of Buddha's body. The Avadānas record that Aśoka's
1 Watters, I, p. 269.
2 lbid. 3 Divyā., p. 399 ani Fipantayt gare e alfa Eritreah ATA Sfet; 1A., 1895, pp. 241 ff.
4 Prof. Przyluski writes in his Légende de l'Empereur Asoka, pp. 101, 17 that a council of 30,000 monks was held by Asoka, his sources of information being the Asokāvadāna and Tăranātha (Schiefner, p. 38) but we do not find any such reference in Taranātha. 5 Schicfner, p. 38.
6 Stein, I, p. 19.

Page #21

10
BUDDHISM IN KASHMIR
liberality to the Buddhist monks was carried to such an excess towards the end of his life that his grandson Sampadi1 who was in charge of his treasury refused to carry out his commands and even reduced his food to a myrobalan, half of which was the last gift made by him to the Buddhist Sangha.
Through the activities of the Sarvästivādins, Kashmir became a centre of Buddhist philosophical studies and was, according to Taranatha also the scene of the activities of Vatsa, the propounder of the Atmaka theory (pudgalavāda) and the founder of the Vätsiputriya or Sammitiya school. The monk Vatsa taught that the pudgala (individuality) persists through the innumerable existences of an individual and ceases only on his attainment of Nirvāṇa.”
Buddhism and Naga beliefs
In spite of all the patronage of Aśoka and the glorious accounts of the popularity of Buddhism in Kashmir, the fact remains that Buddhism had to face a strong opposition in the country from the established belief in Naga-worship. Without adverting to the antiquity of the Naga-worship it may safely be stated that Naga beliefs were quite common in India when Buddhism made its appearance and that is the reason why the legend of Nāgas and their conversion by Buddha occur occasionally in the Buddhist texts. In Ceylon, Java, and Indo-China Naga-worship was no less in vogue, and Buddhism could not help incorporating into itself some of the local beliefs in order to secure a footing in these distant countries. Kashmir was avowedly a land of Naga-worship. Its two main
•
1 Divya., p. 430. Tib.
Vasavadatta, but it may also be Dhanada or Sampadi.
2 Schiefner, p. 44.
3 See my paper on the Doctrines of the Sammitiya School in the IHQ., XV, PP. 90 ff.
It has been restored by Schiefner as

Page #22

BUDDHISM IN KASHMIR
11
chronicles the Nilamatapurāna and the Rājatarangini relate how Kashmir was created out of water and left to the care of the Nāgas of whom Nila was the chief. The Buddhist chronicles also speak of Kashmir as a land of lakes under the control of the Nāgas. They are generally associated with watery and mountainous regions, and so it is quite likely that Kashmir should be called a land of Nāgaworshippers,' and attribute the origin of its rites and ceremonies to Nila. Buddhism probably undermined the faiths of the people and this was supposed to be possible partly on account of the abhiññās (supernormal powers) acquired by the advanced Buddhist monks. Madhyāntika is said to have succeeded in winning over a large section of the populace by the show of his miraculous powers. Kalhaņa also states it in the Rajatarangini, verse I, 178:
ते वादिनः पराजित्य वादेन निखिलान् बुधान् ।
क्रियां नोलपुराणोक्तामच्छिन्दन्नागमद्विषः ॥ १७८ ॥ Translation: The (Buddhist) disputants the Veda-haters after defeating all wisė men in disputations brought to an end the rites and ceremonies prescribed in the Nilapurāņa.
The Nilamatapurāna also could not ignore its influence and help prescribing as follows: -
विष्णुर्देवो जगन्नाथः प्राप्त ब्रह्मण कलौ युगे। अष्टाविंशतिमे भावी बुद्धो नाम जगद्गुरु ॥ ६८४ पुष्ययुक्त निशानाथे वैशाखे मासि काश्यप । तस्मात् कालात् अथारभ्य काले भाविण्यतः परम् ॥ ६८ । शुक्ले सम्पूजनं तस्य यथा कार्य तथा शृणु । सर्वोषधैः सर्वरत्नैः सर्वगन्धैस्तथैव च ॥ ६८६ बुद्धार्चास्नापनं कार्य शाक्योक्तर्वाणैस्तथा । सुधासिताच कर्तव्याः शाक्यावासाः प्रयत्नतः ॥ ६८७
1 Traces of Naga-beliefs are still to be found in the names of spots in Kashmir like Verinag, Anantanag, Scrhnag, etc.

Page #23

BUDDHISM IN KASHMIR
क्वचिच्चित्रयुताः कायश्चैत्या देवगृहास्तथा। उत्सवं च तथा कार्य नटनर्तकसंकुलम् ॥ ६८८ शाक्यानां पूजनं कार्य चोवराहारपुस्तकैः ।
सर्वमेतद् भवेत् कार्य यावत् प्राप्ता भवेन् मघा ॥ ६८ ६ Transl. O Brahman, in the 28th Kali-yuga, in the month of Vaišākha on the full-moon day with the conjunction of Pușyānakșatra, Visņu the lord of the world will appear as Buddha the teacher of the world. Listen how his worship is to be performed. In the bright fortnight, the image of Buddha is to be bathed with water containing all herbs, jewels and scents and by uttering the words of Sākya. The place is to be carefully besmeared with honey; the temple and the stūpa are to have painted pictures, and there should be dancing and amusements. The sākyan worship is performed with civara (robes), food and books.
Buddhi
Buddhism and Sivaism The Kashmirian history shows that Asoka built temples both for Siva and Buddha and since his reign, the two faiths Buddhism and Sivaism Aourished in Kashmir side by side, and even claimed at times the same persons as their devotees. This state of things is not confined to Kashmir. In Tibet, Nepal and even Mongolia in Champa, Java and Burma, the two cults existed side by side, and had common adherents. The explanation that can be offered for such amity between the two religions is that while Buddhism catered to the ethical and philosophical needs of the human mind, Sivaism, or for the matter of that Brahmanism, catered to the devotional and religious needs. Buddhism made no provision for the rites and ceremonies which were almost a part and parcel of Hindu's life, and naturally took no objection to those prescribed by Brahmanism. All that Buddhism demanded of its followers is maitri (love) and karunā (compassion), and a moral life with faith in Buddha as the liberator

Page #24

1
BUDDHISM IN KASHMIR
13
of mankind from duḥkha. To the unbiassed Hindu mind there is not much of difference between Buddhist and Saiva doctrines. In both the systems, the highest truth or the ultimate reality is unknowable, Buddhism calling it Nirvana or Šūnyatā, and Sivaism, particularly the Pratyabhijña or the Idealist school of Kashmir, denoting it as Siva. If Siva be explained as santa, i.e., undisturbed by birth and death, the Buddhists would have no objection to accept it as Šūnyata or Nirvāṇa. Both the systems look upon the phenomenal universe as subject to origin and decay; the caused and conditioned theory of Buddhism corresponds to the reproduction and destruction cult of Sivaism, the fundamental difference between the two being the denial by Buddhism of any real individual self or an infinite self as opposed to the assertion of same by Sivaism or Brahmanism generally. As regards the externals, asceticism and certain mythological and metaphysical ideas may be pointed out as the common features of the two systems. Buddhism favoured asceticism but did not look upon it as the essential means of salvation, while in Sivaism, the ascetic ideal of Siva is placed as compulsory before every devotee for sadhana. With the appearance of Avalokita and Tārā in the Buddhist pantheon, many mythological and metaphysical ideas woven around Siva and Durga were transferred to them while many of the ungainly rites of the Sivaites came to be adopted by the Buddhists of Nepal, Tibet and Mongolia in the worship of the Buddhist gods and goddesses.' In Siam and Camboja, the worship of Siva and Durga is sometimes described as identical with the worship of Buddha and Prajñā, and there is a number of instances of devotees worshipping both Buddha and Siva in Champa, Camboja, Java and Nepal. The Yuch-chis took to Siva worship, and Kadphises II and Vasudeva issued coins with Siva emblems, but
Elliot, Hinduism and Buddhism, II, pp. 118-9, 123; III, 391-2.

Page #25

14
BUDDHISM IN KASHMIR
Buddhism was no less popular with them. It cannot be said with precision how far the fusion of the two religions took place within India, but there is no doubt that it did happen in Champa, Camboja, Java, Siam, Nepal and Tibet. In India no two religions are regarded as incompatible and the worship of images belonging to two or more religions is regarded in each as equally meritorious. No Hindu will hesitate to light a candle at the tomb of a Muslim Fakir or offer flowers to a Jaina or Buddhist image. So Kalhana's statements that kings, queens and ministers of Kashmir from Asoka downwards built temples both for Siva and Buddha can be accepted as correct.
The anti-Buddhistic spirit of Asoka's successors
(232-185 B.C.) There is yet a great deal of uncertainty about the successors of Aśoka. From the seventh Pillar Edict it is evident that Asoka had many queens and sons. This is corroborated by the Buddhist legends about Aśoka as also by Tāranātha who says that Asoka had eleven sons.' Names of four sons are known to us through various traditions. They are : -
(i) Tivara, son of queen Kāruvāki of the Aśokan inscriptions, Viceroy of Takşaśilā, Ujjayini, Suvarnagiri and Tosali;"
(ii) Kuņāla (also known as Dharma-vivardhana and Suyasas) son of queen Padmāvati; he was deputed to Takşaśilā for suppressing the rising of the frontier tribes, and was rendered blind through the machinations of his step-mother Tisyarakṣitā;"
(111) Mahinda, son of the Vidisa lady married by Asoka while he was a Viceroy at Ujjayini. He was the famous apostle of Buddhism to Ceylon"; and
1 Schiefner, p. 48.
2 Raychaudhury, op. cit., p. 237. 3 Raychaudhury, p. 238; Watters, I, p. 246; Przyluski, La Légende etc. p. 109; Schiefner, p. 48
4 Mahāvamsa, ch. v.
Le legende

Page #26

5
BUDDHISM IN KASHMIR
15 (iv) Jalauka of the Kashmirian tradition.
Of the grandsons of Asoka, the names of only two have come down to us: -
(i) Sampadi or Visoka' (restored from Tibetan by Schiefner as Vitāsoka or Vigatāšoka), son of Kuņāla. He acted as Aśoka's treasurer and stopped the king's unending largess to the Buddhist Sangha and later on succeeded him.”
(ii) Daśaratha of the Purāņic tradition and Asokan inscrip tions, the patron of the Ājīvikas.
There is very little information about the succeeding rulers of the Mauryan line;" the last is said to be Brhadratha, whose assasinator is wrongly recorded in the Divyāvadāna (p. 433) as the last Maurya king.
The lavish gifts made by the Emperor on the various religious organisations and specially on the Buddhist Sangha met with a natural reaction in the hands of his successors. They discarded the religion and expressed their antipathy by embracing and supporting Jainism, Ājivikism and Sivaism to the exclusion of Buddhism.
1 Sec Mmk., p. 610; Schiefner, pp. 40, 48; Bu-ston, II, p. 118; Divyā., p. 430; Watters, II, p. 100; Raychaudhury, op. cit., p. 238; Przyluski, op. cit., p. 240.
2 Schiefner restores Vigatāśoka from Tib. 5 Ja which may as well be restored as Visoka as given in Mmk., p. 610.
Nanda (5995) is described as the grandson of Visoka and son of Sūrasena (not Virascna). See Mmk., p. 613; Watters, II, p. 97; Schiefner, p. 53.
3 According to Tāranātha, Asoka was succeeded by his grandson VisokaVisoka's son Sūrasena (or Virasena) - his son Nanda who was a contemporary of Pāṇini--then Mahāpadma (Schiefner, p. 52) whose contemporaries were Sthiramati, Bhadra and Vararuci.
Another tradition (see Schiefner, p. 287) Sampadi—Brhaspati — Vrșasena, Pusyavarman-Pusyamitra.
4 Sec Raychaudhury, p. 240.

Page #27

16
BUDDHISM IN KASHMIR
The story of Jalauka, as given in the Rajatarangini,' reveals that he supported the Naga and Siva cults of Kashmir and persecuted the Buddhists. The legend of Kṛtyā refers to him as one who persecuted the Buddhists and destroyed the vihāras, except that his heart was softened by the Bodhisattva ideal— the new aspect of Buddhism that had just then emerged. The Hinayana Buddhists are painted in black as they are described as bent on taking revenge for his cruel acts. He built the Krtyāśrama vihara and dedicated it not to Buddha but this sorceress Krtyä. He directed his energies and munificence to the erection of Siva temples and, possibly, it was an attempt to resuscitate Sivaism which had waned in Kashmir owing to the popularity of Buddhism under Aśoka's patronage.
The anti-Buddhistic spirit of Dasaratha may be inferred from his gifts to the Ajivikas and the silence of the Buddhist texts about his existence. Sampadi's disapproval of Aśoka's gifts to the Buddhist Sangha; the Jaina accounts of his activities for the propagation of Jaina faith and the establishment of vihāras for śramanas in non-Aryan countries and Taranātha's discreet silence over the events of his rule indicate also his anti-Buddhistic spirit.
The climax of anti-Buddhistic feelings of Aśoka's successors is narrated in the Divyāvadāna and Aśokāvadāna, in which Pusyamitra is described as wishing to surpass his renowned predecessor Aśoka by undoing the work done by him. He razed the stūpas and vihāras to the ground and put the price of 100 Dināras for the head every Buddhist śramana. We need not go into the question whether Pusyamitra was of Mauryan descent, or a Brahmin general of Bṛhadratha; the fact remains that Aśoka's grandsons and their
3
of
1 Rajat, I, 136, 140-4; see Kṣemendra's Samayamātṛkā, v. 61 rc. Krtyaśrama-vihāra.
2 Raychaudhury, op. cit., p. 239. See also IHQ., 1930, p. 343.
3 Przyluski, p. 301-2; Divya., p. 434; Schiefner, p. 81.

Page #28

BUDDHISM IN KASHMIR
successors played havoc with the Buddhist monks and establishments from one end of India to the other including the valley of Kashmir.
The Greeks and the Sakas The only rule important for the history of Buddhism between the reigns of Pusyamitra and Kanishka is that of the Greek king Menander". The Milindapañha is our best source for information about the same, and the date of its Sanskrit original written in the north may safely be taken to be the ist century B.C. This treatise is particularly important for the history of Buddhism of Kashmir on account of the fact that the scene of discussions between Milinda and Nāgasena is laid in a spor 12 yojanas from Kashmir and 200 yojanas from Alasanda or Kalasigāma. The author of the work is familiar with the people of the north and he refers twice to Saka-Yavana, Cina-vilāta, Alasanda, Nikumba, Kashmir and Gandhāra, i.e. the region round about Kashmir.”
As regards king Milinda, the work says that he at first became a lay-devotee, built the Milinda-vihāra and then after some *** time handed over the reins of his administration to his son, joined the Buddhist Sangha as a monk, and ultimately attained arhathood."
Though only two Kharosthi inscriptions incised at the instance of the Greek chiefs have been discovered at Swat' and Taxila, they show that Buddhism obtained a firm footing in N.W. India and was welcomed by the foreign rulers.
1 Milindapañha, pp. 82-3.
2 Milinda, p. 327: Vilāta=Tukhāra (Tokharistan), a Mleccha country. (Cf. Nāgārjunikonda Inscr. in Epi. Indica, xx, i.
3 Ibid., p. 420.
4 CII., II, i, p. 4: "By Theodoros the Meridarkh were established these relics of the Lord sākyamuni for the purpose of security of many people."
5 lbid., p. 5: "By.........the Meridarkh together with his wife, the stūpa was established in honour of his parents for the presentation of a respectful offering."
.6 lbid., p. 49.

Page #29

18
BUDDHISM IN KASHMIR
Like the Greeks, the Sakas also embraced Buddhism, made donations to the Buddhist Sangha, erected stupas on the relics of Sākyamuni, constructed vihāras, and installed images of Buddha in them.
1
The Kushanas
Following the Saka-Yavanas, the Kushanas also adopted Buddhism as their religion and showed their munificence by erecting stūpas, temples and images of Buddha all over N. India. The earlier Kushanas like Kadphises II, as their coins indicate, were Sivaworshippers, but Kanishka and his successors, as their inscriptions and monuments prove, showered their gifts on the Buddhist Sangha, particularly on the Sarvāstivādins and occasionally on the Mahasanghikas.
Since the demise of Aśoka, Buddhism withstood several repercussions and survived in N. W. India by the patronage of the SakaYavanas and the Kushanas. In the reign of Kanishka, it once more came to the forefront of Indian religions and recovered its lost glory. The Buddhist ecclesiastical historians pass silently over the dark period of Buddhism intervening between the reigns of Aśoka and Kanishka, and resume their accounts with the advent of Kanishka.*
Kanishka and his Successors
The region of Kanishka is of outstanding importance for the history of Buddhism in N. India. It is marked by donations from several lay-devotees and monks to the Buddhist Sangha, evidences of which have been unearthed by the archeological department of
I CII., II, i, pp. 29 ff.
3 Ibid., Wardak Vase Inscription, p. 170.
4
Taranatha has referred to the reigns of Visoka, Nanda and Mahapadma and mentions nothing of importance in connection with the history of Buddhism.
2 CII., II, i, pp. 137, 145, 155, 176.

Page #30

BUDDHISM IN KASHMIR
19 the Government of India. The session of the Fourth Council, the composition of the Vibhāṣā śāstras, the appearance of distinguished writers, and the propagation of Buddhism outside India are some of the factors which render this reign so glorious in the history of Buddhism.
Of the successors of Kanishka, we come across the names of only Vārishka and Huvishka in the several inscriptions relating to this period. Kalhana mentions the names of three successors Hushka, Jushka and Kanishka (I. 168). The Wardak Vase Inscription discloses the Buddhistic leanings of Huvishka but there is no clear evidence about such leanings of Vāsishka. Tāranātha' however tells us that the son of Kanishka maintained several arhants and bhikṣus in his Puşkalāvati palaces for five years. Kalhana informs us that Hushka, Jushka and Kanishka (II) built Hushkapura (mod. Uskur)," Jushkapura (mod. Zukur) and Kanishkapura (mod. Kanespur)," and that these kings, though belonging to the Turuska race, were given to acts of piety. They erected Mathas and Caityas at Suskaletra and other places, and the Buddhists of that time acquired great renown as pravrajitas (recluses) and were predominant in Kashmir, defeating their opponents in disputations.
Though the available accounts of the Kushan rulers are meagre, there are yet ample proofs that Buddhism enjoyed the most prosperous time during this rule all over N. India and specially in Gandhāra and Kashmir. The Council held under the auspices of Kanishka in Kashmir and the valuable work done in the Council bear an eloquent testimony to their influence and popularity.
1 2 3
4 Ibid.
Schicfner, ch. XIII. It is now a small village near Baramūlā, see Stein, i. 168 n. It is a large village near Srinagar. Ibid. It is between Vitastā and the high road connecting Baramülā and Srinagar.

Page #31

20
BUDDHISM IN KASHMIR
The Council Tāranātha commences the story of the Council with the conversion of king Simha of Kashmir to Buddhism. It is said that king Simha became an arhat and his name after ordination was Sudarśana. He preached the religion in Kashmir. Kanishka was then the king of Jalandhara. He heard of Sudarśana and came to Kashmir to listen to his discourses."
The Buddhist Sangha was then divided into eighteen schools. The Venerable Pārsva had come to Kashmir from the east, and advised Kanishka to collect all the monks at Kundalavanavihāra? (in Kashmir). 500 Arhats, 500 Bodhisattvas and 500 Panditas' took part in the Council. An attempt was made to reconcile the conAlicting opinions of the different schools and settle once more the Vinaya, Sūtra and Abhidharma texts. Bu-ston gives an account similar to the above adding only that “after recitation of the texts it was settled that the texts acknowledged by the eighteen sects were all of them the word of the Buddha.”: Yuan Chwang's account is substantially to the same effect. He attributes the session of the Council to the confusion that Kanishka had while listening to the conflicting interpretation of Buddha's words as given by the adherents of the different sects. Pārsva explained to the king the cause of his confusion and advised him to hold a Council in order to
1 Schiefner, chapter XII. There is a Kashmirian king of this name in the Rājatarangini. It may be that king Simha was only a prince. Buston (II, p. 160) preserves a tradition that Sudarśana delivered the teaching of Vinaya) to Anāgāmin and the latter to Anivartitabuddhi who in his turn imparted it to Guimaprabha.
2 Tib. 59980276721977 | Chinese: Kien tho lo. 3 Tib.
5 =Pythagjana-pandita, ic. the panditas who are not srotāpannas. Bu-ston, II, p. 97. 4 Schiefner, p. 60.
5 Bu-ston, II, p. 97.

Page #32

BUDDHISM IN KASHMIR
21
bring together the varying interpretations of the different sects. Yuan Chwang adds that in this Council several expository commentaries on the Sūtra, Vinaya and Abhidharma were written and called the Upadeśa-śāstras and Vibhāsā-śāstras, in which the original texts and their different interpretations were discussed. King Kanishka, records Yuan Chwang, had all the treatises written on copper plates and had them enclosed in stone-boxes and deposited in a stūpa made specially for the purpose.
Paramārtha in his Life of Vasubandhu' refers to this Council though not expressly. He writes that Katyāyaniputra went to Kipin (Kashmir) and there with the co-operation of 500 Arhats and 500 Bodhisattvas arranged the Sarvāstivādin Abhidharma texts in eight sections (granthas), such as prajñā, dhyāna, etc., and called it Jñāna-prasthāna-sūtra. A commentary was written on the same and was called Vibhāṣā. He then sent for Aśvaghoșa who was then residing at Srāvasti and requested him to give the Vibhāṣās a proper literary shape. After the completion of the commentary, Katyāyaniputra ordained by a stone-inscription that no portion of the Abhidharma text and its Vibhāsā must go out of the country, but he could not anticipate that a prodigy like Vasubandhu would commit to memory all the works and take them out. The Vibhāṣāśāstra is so closely associated with Kashmir that it is called Kashmirshi in Chinese.
The Vibhāsā-śāstras By the expression Vibhāṣā-śāstra, Paramārtha has in view only the disquisitions on Sarvāstivādin Abhidharma text while Yuan Chwang means, by the expression, expository commentaries not only on Abhidharma but also on Sūtra and Vinaya, the commen
I
T’oung Pao, vol. V, pp. 276-281.
2 Watters, I, p. 277.

Page #33

BUDDHISM IN KASHMIR
taries on Sūtras being only distinguished as Upadeśa and not as Vibhāṣā Šāstras. It is a matter for regret that the Šāstras exist only in Chinese translation and have not yet been studied adequately. About the merits of the works Yuan Chwang tells us that in these "there is evidence of great study and research. In them we find an extraordinary insight into the Buddhist lore of various kinds and also into the Brahmanical learning, Indian alphabets, and the Vedas and their Angas."
Distinguished Ācāryas The composition of the Vibhāsā-śāstras in Kashmir indicates that Kashmir grew up to be an academic centre attracting distinguished ācāryas from other places. The accounts of the Chinese travellers and Paramārtha show that Katyāyaniputra, Ašvaghoșa, Vasubandhu, Vasumitra, Dharmatrāta, Sanghabhadra, Visuddhasimha, Jinabandhu, Sugatamitra, Süryadeva, Jinatrāta," KanakaVatsa' and many other distinguished teachers and writers lived in Kashmir, from the time of Kanishka. Tāranātha tells us that during the reign of Kanishka one wealthy brahmin called Sūtra maintained the Vaibhāsika teacher Dharmatrāta and the earliest Sautrāntika teacher Mahābhadanta Sthavira along with their disciples."
1 Watters, I, p. 278.
2 Buston, II, p. 142: A great number of Pratyekabuddhas had formerly expresscd in their entreaties the desire that that country should be the place where the Abhidharma was to be spread. 3 Watters, I, p. 283.
4 Buston, II, p. 122. 5 The Tib. text (p. 47, l. 10-11) is as follows: 155 g za 3787 ཁ་ཆེའི་ བཙུན པ་ ཆེན་པོ་ གནས་ བརྟན་ འཁོར་ དགེ་ སློང ལྔ་ སྟོང །
Schiefner translates it thus: den ersten der Sautrāntika's den Kasmiraschen grossen geehrten Sthavira mit einer Schaar von 5000 Bhiksus fortwährend bechrte.
Can the Mahābhadanta bc Srilābha? Scc Schiefner p. 67.

Page #34

BUDDHISM IN KASHMIR
Dharmatrāta is well-known as one of the four renowned ācāryas of the Vaibhāșika school, the other three being Ghosaka of Tukhāra, Vasumitra of Maru, and Buddhadeva of Vārāṇasi.' One Dharmatrāta, according to the Chinese tradition, is the uncle of Vasumitra, to whom is attributed the authorship of the Pañcavastu-vibhāsāśāstra, Samyuktābhidharma-hrdaya-śāstra, etc.? In the Sui Vihāra copper-plate inscriptionone Dharmatrāta is mentioned as the disciple of Bhava (Bhavya) and teacher of Nagadata (Nāgadatta). In the present state of our knowledge, it is not possible to state whether the Dharmatrātas are one and the same person or different. Vasumitra is another famous figure of Kashmir, but there are five authors bearing this name.* In the Tattvasamgraha, Kamalaśila discusses the opinions of Dharmatrāta and Vasumitra but we do not know which Dharmatrāta and Vasumitra were in his mind. The Sautrāntika teacher Grilābha was an inhabitant of Kashmir. He was a disciple of Kunāla. Samghabhadra was another Kashmirian ācārya, who was a profound scholar of the Vibhāṣā śāstras of the Sarvāstivāda school.” He wrote a commentary on Vasumitra's Prakaranapāda and was the author of the Abhidharmāvatāra-śāstra.' One of his distinguished students is Vasubandhu,s who studied with him the Vibhāsās, the śāstras of the 18 schools, the Sūtras and Vinayas, the six systems of philosophy and the art of dialectics. He compressed the Abhidharma texts and their Vibhāṣās in his Abhidharmakosa and Bhāsya, and sent them to the Kashmir Vaibhāşikas who were greatly pleased with them.' Vasubandhu later on turned from the Sarvāstivāda point of view to the Sautrāntika as is evidenc
3 CII., II, 1, p. 141.
1 Watters, I, p. 241-5; Schicfner, p. 297. 2 See Nanjio, p. 375. 4 ror details, sec Asia Major, II, P: 7-8. 5 Schicfner, pp. 67, 79. 7 Watters, I, p. 280. 9 Watters I, p. 210-1; Bu-ston II, p. 143.
6 Watters, I, p. 325. 8 Bu-ston, II, p. 142.

Page #35

BUDDHISM IN KASHMIR
ed in the expression of his opinions in the Bbāsya, and which elicited vehement criticisms from Sanghabhadra who was a staunch Sarvāstivādin and wrote two treatises to refute Vasubandhu's later views.'
Guņaprabha and Vimalamitra are the two other teachers whose names occur in the Records of Yuan Chwang. Gunaprabha is mentioned by Tāranātha and Bu-ston as a great authority on the Vinaya of the Mūlasarvāstivādins and as the author of several works.” Yuan Chwang refers to the monastery at Matipur where he composed his treatises. As regards Vimalamitra, Yuan Chwang' writes that he "was a natives of Kashmir and an adherent of the Sarvata (i.e. Sarvāstivāda) school having made a profound study of canonical and heterodox scriptures, and had travelled in India to learn the mysteries of the Tripitaka.”
Reverses met by Buddhism
(5th century A.C. and after) Some time after the Kushan rule, Buddhism again fell on evil days. Tāranātha' reports that a mleccha faith called 'Ardho' appeared for the first time in India and secured many followers. The mleccha religion was perhaps confined to Makha' and did not
1 Bu-ston, II, p. 144; Watters, I, p. 325; Schicfner, p. 126. 2 Watters, I, p. 327
3 One of his disciples Mitrasena was met by Yuan Chwang, I, p. 328. Bu-ston (II, p. 161) says that one of the disciples of Gunaprabha was Dharmamitra.
4 Schiefner, p. 79. Tib., p. 63, 1.3: 511 5 16!" D R ཆོས་དང་ པོར་ བྱང་ བའང་ ཡིན་ དེ། །
Tib. Kla. Klo may be Mleccha or Tukhāras. Cf. Mmk., p. 621-2 Schiefner, pp. 78, 304: They killed cows by uttering Bismilla.
5 "Makha" is mentioned by Bu-ston (II, p. 171) as one of the countries where Buddhism spread and disappeared. It is perhaps Mecca (Schiefner, p. 80); the founder of the religion is Mamathar (=Muhammad ?) and the teacher is called Paikhampa (=Payagambar ?).

Page #36

cessor
BUDDHISM IN KASHMIR
25
2
spread to Kashmir. Taranatha then refers to the royal families of Saitā and Turuska,' stating that king Turuska ruled in Kashmir for 100 years as a Dharmaraja, but destroyed the vihāras of Magadha and put the monks of Nalanda to flight. Then Mahāsammata, son of Turuşka brought under one rule the kingdoms of Kashmir, Tukhāra and Ghazni and helped the spread of Mahāyāna teaching." The Mañjusrimulakalpa refers to one Turuska who ruled over the Uttarapatha up to the gate of Kashmir. He was a pious Buddhist and during his reign Mahāyānism, specially the teaching of the Prajñāpāramitā, spread in the north. After him appeared Mahāturuşka who also erected Buddhist temples and monasteries and propagated the mantra and worship of Taradevi. In the Mañjuśrimulakalpa, the Turuska king is referred to as "Gomi""" and his sucas Buddhapakṣa, who, according to both Taranatha and Manjusrimulakalpa, made good the loss suffered by Buddhism on account of the vandalism of his predecessor by re-erecting several temples and monasteries. Taranatha adds that he erected many Caityas in Ghazni" and invited to Kashmir Vasubandhu's disciple Sanghadāsa who founded Ratnaguptavihāra in Kashmir and spread the Mahāyāna teaching there for the first time."
5
The Turuska lord was very likely the well-known persecutor of Buddhism, Mihirakula, whose date of accession is placed at 515 A.C. The Chinese traditions as also Kalhaṇa's Rajatarangini
4
1 Tib. (p. 64) སེཏ་ དང་ཏུ་རུ་ཥ་ཀའེ་ རྒྱལ་པོའི་ རིགས་ རྣམས་ བྱུང་ངོ །
2 Schiefner, p. 94; Bu-ston II, p. 119.
4 Mmk., p. 623.
3 Schiefner, pp. 103 ff. 5 Ibid.,
Cf. Gollas of Kosmas Indikopleustes and his
6 Gomimukhya, Gomiṣanda. coin-legends: jayatu vrsa, jayatu vrṣadhaja. Stein, I, p. 43 fn. 7 Mmk., pp. 619-620; Schiefner, p. 94-5.
8 Schiefner, p. 103.
9 Ibid., p. 135.

Page #37

26
BUDDHISM IN KASHMIR
speak of his cruel nature, and his vendetta against the king of Simhala. Perhaps there was some sort of provocation from the Buddhists, which incited him to pull down the Buddhist temples and monasteries all over Northern India, and massacre the monks. The inhuman cruelties and depredations perpetrated by the White Hun ruler were, according to Yuan Chwang," checked by Bālāditya of Magadha, but there was none in Kashmir to check his atrocious acts of destroying stūpas and monasteries and exterminating even the lay-adherents of Buddhism, until his complete overthrow by Yasodharman. Following Tāranātha, Bu-ston and Mmk., Kalhaņa tells us that his son Baka (=Mahāsammata of Tāranātha, Buddhapaksa of Mmk. and Bhadanta of Bu-ston) who brought Kashmir. Tukhāra and Ghazni under one rule, atoned for his predecessor's sins by erecting caityas and monasteries for the Buddhists.
It is written by both Kalhana and Taranātha that Buddhism had a serious set-back in Kashmir after the reign of Kanishka II. The former relates (I. 180-1,199) that after Nāgārjuna, during whose time “the Bauddhas obtained preponderence in the land by defeating in disputation all learned opponents,” there were excessive snowfalls killing the Bauddhas; and king Nara, on account of the crime of a Buddhist monk, Alew into rage and “burned thousands of Buddhist vihāras” while the latter informs us that when Nāgārjuna left N. India and went to the south, the religion of the Mlecchas prospered.
Though it is difficult to make out a dependable account out of these traditions, it may be assumed that after the Kushanas, a Turuska royal family ruled over Kashmir. It may be the family of Turki Sāhis who held sway over Northern India for about a hundred
1 Kalhana, I, 294; Buston, II, p. 137. 2 Watters, I, pp. 288-289.
3 Schiefner, pp. 84-5.

Page #38

BUDDHISM IN KASHMIR
years from the 3rd century A.C. The Turki Sāhis were supporters of Buddhism, and so the religion must have prospered under their rule. It must have been sometime after the disappearance of this royal family that Mihirakula came to the throne of Kashmir and massacred the Buddhists. Towards the end of his life, Mihirakula became a worshipper of Siva and established pious observances in the lands occupied by the impure Daradas, Bhautțas and Mlecchas” (I. 312-6). Mihirakula's son recompensed his father's cruel acts by restoring some of the ruined temples and monasteries.
Narendrāditya Khinkhila and Pratāpāditya Baka was followed a few generations later by Narendrāditya Khinkhila (I. 347). There are a few coins bearing the legends Deva Sahi Khingila, Sri Narendra establishing the historicity of this king. Narendrāditya was a worshipper of Siva and made endowments for the Brahmanas. He was succeeded by his son Yudhisthira I. The people of Kashmir deposed him and brought Pratāpāditya, a relative of Vikramāditya, from outside and placed him on the throne (II. 5). This new line of rulers worshipped Siva, the last king of the dynasty being Tunjina.
layendra and Samdhimat Tunjina was succeeded by Vijaya belonging to a different family. Vijaya's son Jayendra had a long and glorious reign excepting that it was stained by the attempt to kill his very popular minister Samdhimat who ultimately ascended the throne of Kashmir. Samdhimat ruled for a long time, built Siva temples and practised Saiva-sādhanās. His end was also unhappy, as he was compelled by the people to retire.
Meghavāhana Meghavāhana, a descendant of Yudhisthira I, was brought by the people from Gandhāra and placed on the throne (III. 2). He

Page #39

886
28
BUDDHISM IN KASHMIR
had a soft corner for Buddhism hailing as he did from Gandhāra a predominantly Buddhistic country. His queen Amṛtaprabhā of Prāgjyotiṣa is said to have built for the use of Buddhist monks a lofty vihāra called Amṛtabhavana (III. 9), to which a reference is made by Ou K'ong. Her guru (4) was a Tibetan, a native of Loh (i.e. Ladakh). His other queens also built monasteries and stūpas of which the one built by Khadana is located at Khādaniya "about miles below Varahamūla on the right bank of the Vitastā."
1
Meghavahana cherished also same Aśokan ideas inasmuch as he himself was not only keen about observing the dharma but compelled his neighbouring kings to abstain from killing living beings (III. 27). With him are associated some Avadanas which extol his extreme sacrifices for the sake of others. His services to Buddhism were so great that the people attributed to his pious deeds an atonement for the sins of his forefather Mihirakula (III. 57). The long rule of this line of kings was only once interrupted by the rule of the poet Matrigupta for four years as a viceroy of Vikramaditya of Ujjayini. The kings were mostly worshippers of Siva and supporters of Brahmanism, but during the reign of Pravarasena II, the king's maternal uncle Jayendra built the Jayendra-vihāra2 and placed in it the colossal statue of Buddha, known as Brhadbuddha. In this vihara, Yuan Chwang stayed and received inctructions in the various Šāstras.3
During the reign of Yudhisthira II, his ministers constructed vihāras and caityas (III. 380-1), one of which is Skandabhavanavihara built by Skandagupta. During the reign of Raṇāditya, one
1
1 Stein, Intro., I, p. 74 n. See infra, p. 37-8.
2 It offered shelter to king Partha and his queens (V. 428), and was destroyed later on by Kṣemagupta. See infra, p. 31.
3 Stein, I, p. 103 n.
4 It is located by Stein at Khandabavan, in Srinagar (Stein, I, p. 105 n.).

Page #40

BUDDHISM IN KASHMIR
2
of his queens called Amṛtaprabhā placed a fine statue of Buddha in the vihara built by a queen of Meghavāhana (III. 464). Raṇāditya was succeeded by his son Vikramaditya who was a devotee of Šiva. His minister Galuṇa had a vihāra built in the name of his wife Ratnavali (III. 476). The last king of this line was Bālāditya.
29
Lalitäditya Muktapiḍa
(Middle of the 8th century A.C.)
whose
Bālāditya was succeeded by his son-in-law, Durlabhavardhana, queen set up the Anangabhavana-vihāra (IV. 3) referred to by Ou K'ong as Ananda or Ananga vihāra.' The king himself as also his successors were mostly Visnu-worshippers. The noted king of this line was Lalitāditya-Muktāpīḍa who successfully fought against Yasovarman (IV. 134). It was after this war that he created for the better management of his vast dominion a few high offices which were filled up mostly by the Sahis and other princes (IV. 143). He brought under his control a large portion of Northern India as also his neighbouring tribes the Tukhāras, the Bhauṭṭas and the Daradas (IV. 166 f.; cf. I. 312). The king showed his highest veneration to Visnu and then to Siva and last of all to Buddha. He built Visnu and Siva temples and also Buddhist viharas and stūpas (IV. 188, 201-3). He erected the "ever-rich Rājavihāra with a Catuḥśālā (refectory), a large Caitya and placed in it a large image of Buddha (IV. 200). In one of these vihāras lived Bhiksu Sarvajñamitra, the author of Śragdharastotra and a nephew of a king of Kashmir. His chief minister was Cankuna who put up two vihāras, one of which was very lofty and contained golden
I See infra, p. 37.
Stein (II, pp. 302-3) has traced some remains of this vihara at Paraspur. The image was spared by king Harșa. See infra, p. 33.

Page #41

30
BUDDHISM IN KASHMIR images of Buddha (IV. 215, 211). His son-in-law īsānacandra, a physician, built also a vihāra (IV. 216). Cankuna was credited as a Tantrik Buddhist with the acquisition of some magical powers by which he charmed the king. At the king's request, he imparted the charms to him and took in return the image of Buddha which had been brought by Lalitāditya from Magadha. Both Kalhana and Ou K’ong testify to its existence."
Jayāpida One of the notable kings of this line was Jayāpida. Kalhana records that he owes the throne to a Candāla called Srideva who killed the usurper Jajjā (IV. 475) and remained always guarded by the fierce Candālas (IV. 516) specially at night. He bore an antipathy to the Brahmanas whom he treated very cruelly (IV. 640 ff.). He loved learning and assembled learned men in his court (IV. 488-9). He worshipped both Visnu and Buddha, and set up Vişņu temples, Buddha images and a large vihāra (IV. 484, 507-8) in his capital Jayapura. Very probably it was during his reign that śāntiprabha lived in Kashmir along with his disciples Punyakirti, Dānasila, Visesamitra, Prajñāvarman and Acārya Sūra.”
Avantivarman (855 A.D.) Jayāpida was followed by Avantivarman, who along with his ministers showed veneration to Visnu and Siva. Like Jayāpida he patronised learning, and prohibited the killing of living beings (V. 64). During his reign Bhatta Kallala and other Siddhas appeared in the country (V. 66). This seems to indicate that about this time Tantric Buddhism made some headway in Kashmir. The
I 2
Räjat. iv. 262 and Stein, I, p. 144 n. Schiefner, p. 204; Bu-ston II, p. 161.

Page #42

BUDDHISM IN KASHMIR
31
king was a devotee of Vişnu, a fact disclosed to his minister Sūra only at the time of his death (IV. 124-5).
Šamkaravarman and Partha Avantivarman's son Sankaravarman was a siva worshipper. He was miserly and exacted too many taxes from the people. He was uncharitable to learned men and used to speak Apabhramśa and not Sanskrit. His queen Sugandhā who ruled for two years was a devotee of Vișnu but had to spend her last days in a Buddhist monastery called Nispālakavihāra (V. 262). Another king of this line called Pārtha was dethroned through ministerial intrigues and took shelter in the Jayendra-vihāra (see p. 28) where the inmates of the monastery supplied him and his queens with food (V. 428). It was about this time that the Brahmanas regained their ascendancy and were able to place on the throne a king of their own choice, viz., Yaśaskara, who was not of royal descent .
Yasaskara (939-948) and Ksemagupta (950-8) Yasaskara's rule was marked by an effective administration of justice and equal treatment to the high and low without any discrimination of caste and creed.
Kșemagupta, one of his successors. burnt down the Jayendra-vihāra (ante p. 28) and took the brass of the images of Buddha, and utilised the stones of the Vihāra for erecting a Siva temple. He appropriated also the 32 villages which belonged to the vihāra (VI. 172-3, 175).
Samgrāmarāja (1003-1028) and his Successors By the marriage of Kșemagupta to Diddā, the Sāhi's granddaughter, the Sāhi princes since the reign of Lalitāditya Muktāpida became more and more influential in the Kashmir court.

Page #43

32
BUDDHISM IN KASHMIR Towards the end of her sinful life Diddā was able to place her nephew Samgrāmarāja on the throne of Kashmir. He sent a large army to help Sāhi Trilocanapāla (VII. 47-8) but to no effect, as the Sāhis were completely routed by the Turuskas under Hammira. From now on the Sāhi princes took shelter in the Kashmir court and acquired great influence during the reign of Ananta, the grandson of Samgrāmarāja (VII. 146 f.). One of the Sāhi refugees was Rudrapāla, who become the righthand man of king Ananta. He fought against the Daradas and defeated them (VII. 175, 375). At this time an epidemic carried away Rudrapāla and many of the Sāhi princes (VII. 178). After Ananta, his son Kalasa came to the throne. He also had four princes of the Sāhi family as his best companions' (VII. 274) of whom Vijjā was the most trusted and favoured. Towards the end of his life he destroyed the copper-image of Sūrya and appropriated without fear the brass images of the vihāras (VII. 696).
Harsa (1089-1101) Kalasa's son was Utkarsa, who was followed by his son Harsa, a highly gifted prince and a master of all branches of learning (VII. 610). He is called by Kalhana a Turuska and said to have supported the Turuska merceneries (VII, 1095, 1149). Being a Turuşka he was a mleccha by faith, as otherwise he could not have destroyed the Hindu and Buddhist temples. Kalhana writes that “divine images of gold, silver and other materials were rolled about even on the roads, which were covered with nightsoil (VII. 1093). He spared from spoliation only the temple of Raņasvāmin and Mārtanda and spared the two colossal statues of Buddha
1 Vijjā calls himself a Rājaputra, VII. 325, 368.
2 See Stein, I, p353 n. Tāranātha (p. 128) speaks of one Śriharşadeva as having propagated Mleccha faith but he is of an earlier date, being a contemporary of Dignāga.

Page #44

BUDDHISM IN KASHMIR
33
(of which one was at Parihāsapura built by king Lalitāditya and the other at Srinagar, known as the Bșhadbuddha) at the request of his favourite singer Kanaka and the śramana Kusalasri (VII. 1095-8). Tāranātha records that during his reign three distinguished teachers of Buddhism, viz., Sākyamati, Silabhadra and Yasomitra, lived in Kashmir.' Yaśomitra was a king's son and is well-known by his tikā” on Vasubandhu's Abhidharmakośabhāsya. The Kashmirian Harșa was a debauch and a cruel and greedy king, and his reign, as Kalhana reports, is marked by unjust exactions, and attempts at conquest of the neighbouring tribes. Vijayamalla his chief adviser rebelled against him and joined the Daradas who were then ruled by Vidyādhara Sāhi, but his attempts to humiliate Harsa were of no avail (VII. 911).
· Jayasimha (1 128-49) King Harșa was succeeded by Uccala, a descendant of Kāntirāja, another brother of Diddā the Sāhi princess. Jayamatī, queen of Uccala, erected two monasteries, one of which was in honour of her sister Sullā (VIII. 247-8). This, it is said, was completed by king Jayasimha (VIII. 3318) the illustrious ruler who succeeded Uccala. King Jayasimha patronised literary men and there was once more a revival of learning in Kashmir. He looked after the Mathas and Vihāras, the first of which that attracted his attention was the one built by his queen Ratnādevi (VIII. 2402, 2433). His chief minister Rilhana was also very pious. He showed his veneration to both Siva and Buddha and erected a monastery in memory of his deceased wife Sussalā (VIII. 2410-1). Sussalā must have been a great devotee of Buddha as she erected, on the site of the famous Cankuna-Vihāra which had been destroyed, a magnificient estab
1 Schiefner, p. 205. ż Now being edited by Dr. N. N. Law in the C. O. Series.

Page #45

34
BUDDHISM IN KASHMIR
lishment for the Buddhist monks (VIII, 2417). Cinta, wife of Jayasimha's commander Udaya, adorned the bank of the Vitasta by a monastery consisting of five buildings (VII. 3352-3), and Dhanya, one of the ministers, commenced the construction of a vihara in honour of his late wife (VIII. 3343-4). Evidently therefore the reign of Jayasimha was marked by a revival of Buddhist faith in Kashmir.
THE SAHIS OF KASHMIR
One of our Gilgit mss.' mentions in the colophon the name of Srideva Sahi Surendra Vikramaditya Nanda, and the spot of this ms. find is in the Dard country where the Sahis later on found their asylum. Dr. H. C. Ray has dealt exhaustively with the history of the Sahis of Afghanistan and the Punjab, and has furnished us with a list of coins bearing the names of the rulers. It will be observed that "Srideva" forms a part of all these names. It seems that the title “Vikramaditya" occurring in the ms. got currency in Kashmir since the reign of Pratapaditya, who was a nephew of Vikramaditya.
Prof. Sylvain Lévi3 thinks that "the Turk dynasty of Kipin is identical with Al-biruni's Shahiyas of Kabul and Kalhana's Sāhi dynasty. The Sahi princes, according to the testimony of Al-birūni, were Turks of Tibetan origin and were zealous followers of Buddhism. The Buddhist dynasty of Sahis continued without interruption upto the ninth century when they were replaced by Brahmanic dynasty carrying the same title, and which dynasty existed up to the 11th century."
a
Kalhana furnishes us with the following account of the career of the Sahis in Kashmir:
I See Bhaiṣajyagurusutra, p. 32.
2 Dynastic His. of N. India, vol. I, ch. ii. See above, p. 27.
3 14., 1895, b. 381.
4 See Albirūni (Sachau), II, pp. 10 ff.

Page #46

BUDDHISM IN KASHMIR
I See Bhaiṣajyagurusutra, pp. 13, 29.
During the reign of Sankaravarman, we hear of the appearance of Lalliya Sahi, who ruled over the region between the Daradas and the Turuskas, and located his capital at Udabhāṇḍapura, (IV. 1525). During the reign of Sankaravarman's son Gopālavarman, the minister Prabhakaradeva proficient in the Kakhorda1 witchcraft carried on expeditions against the Sahis of Udabhāṇḍapura but later on bestowed the same on Lalliya's son Toramāna (V. 233). The Tantrin soldiers and Dombas came into prominence about this time (A.C. 936-7). The Sahi's grand-daughter Diddā was married to king Kṣemagupta. She became afterwards the queen regent, and during her regime her commander-in-chief Yasodhara led an expedition · against the Sahi ruler Thakkana and captured him (VI. 230-1). Towards the end of her life Diddā made some pious foundations, one of which was a vihāra with a large Catuḥśālā meant for use by the Kashmirians and the Daisikas. She was succeeded by her brother's son Sangramarāja on the throne of Kashmir (1003-1028 A.D.). Kalhana tells us that it was during the reign of Sangrāmarāja that the Sāhi kingdom of Trilocanapāla was destroyed by the Turuskas under Hammira (VII. 669), and it was brought to an end during the reign of the following king Ananta (1028-63). During the reign of Harsa, one of his ministers incited Vidyadhara Sahi the ruler of Dards to fight against Harṣa.
The Sahis had their first seat on the west and south of the Dard country, and then with the disappearance of their independence they were scattered, some Sahi princes taking to service under the kings in the Kashmir court and some preferring to lead independent lives in the mountainous regions of north Kashmir. The entry of the Sahi princes into Kashmir court commenced in the reign of Lalitāditya Muktāpiḍa who for the first time brought
35

Page #47

36
BUDDHISM IN KASHMIR
under his rule the Tukhāras, Daradas and Bhauttas (see above, p. 29). Thenceforward the Sahi princes by marriage alliances or otherwise became closely connected with the Kashmir royalties. Didda, the Sahi princess managed to place on the throne of Kashmir her brother Samgrāmarāja, who was followed by his sons and grandsons. Some of the kings of this line had Sahi princes as their ministers who wielded a tremendous influence on the king and the country. Stein infers from the the Lahore Ms. of the Rājatarangini that "Sahi" was the title of the Dard rulers,' and thus accounts for the name, Vidyādhara Sāhi, the ruler of the Dards during the reign of Harṣa. From the above account of the Sahis, it is evident that the Sahi princes lost their independent rulership over the region round about Udabhāṇḍapura but wielded a great influence on the administration of the Kashmir State. About the 10th or 11th century some Sahi princes managed to create small independent States for themselves in the mountainous regions of Citral, Yasin, Gilgit, etc., generally known as the country of the Dards.
TESTIMONY OF THE CHINESE PILGRIMS
Some of the Buddhist edifices mentioned by Kalhana were noticed by Yuan Chwang and Ou K'ong." Yuan Chwang on his way to Kashmir passed through Hushkara-Vihāra (mod. Uskur, near Baramula) and stayed for one night at the Jayendra-vihāra built during the reign of Pravarasena. He noticed four Aśokan topes, each containing relics of Buddha's body. He saw 100 monasteries, but the religion followed in them, he remarks, was
I See his note in p. 339.
2
L'itinéraire d' Ou K'ong (751-790) translated and edited by Mm. Sylvain Lévi and Ed. Chavannes in Journal Asiatique, 1895, PP. 341-384.
3 See above, p. 28.

Page #48

BUDDHISM IN KASHMIR
37
mixed, hinting thereby that the people worshipped both Buddha and Siva. He remained for two years in the king's palace where scores of clerks were engaged by the king to copy for him the Buddhist scriptures under the supervision of Yasa. Very likely these are the copies which formed the basis of the Chinese tripitaka of the 6th or 7th century.
The next Chinese traveller of some importance to visit Kashmir was Ou K'ong, who was also known as Dharmadhātu. He came to Kipin in 759 A.C. through the Kabul valley and Gandhāra. He lived in Kashmir for four years and studied Sanskrit, and learnt Vinaya in seven sections from three teachers. In the convent of Moung-ti or Mundi-Vihāra he learnt the Silas and studied the Vinayas of the Mūlasarvāstivādins. He refers to the following seven other Buddhist establishments besides the Moung-ti-vihāra : ?
(1) Amitābhavana u H BE (2) Ananga or Anandabhavana Boy
M the (3) Ki-tchell (4) Nao-ye-le et en ## (5) Je-je (6) Ye-li-t'e-le # # #
() K’o-toen hij €
He noticed more than 300 monasteries in the kingdom and a large number of stūpas and images. After four years' stay he went to Gandhāra and resided in the monastery of Jou-lo-li-a monastery carrying the name of the king, its founder, belonging to the line of Kanishka.
1 Watters, I, p. 258-9.
2
JA., 1895, p. 354.

Page #49

38
BUDDHISM IN KASHMIR
ARCHÆOLOGICAL SURVEY AND EXPLORATIONS In 1908 Sten Konow was deputed by the Government of India to search for inscriptions and objects of archaeological interest in Kashımir. In the course of his survey, he noticed at the village Uskur (Hushkapura) the ruins of a stūpa about 400 yards to the west of the village and took it to be the one referred to by Ou K'ong as Moung-ti Vihāra.' He expected that the other two places Zukur and Kanespur, if excavated, would bring to view similar ruins. He noticed at Khādaniyār the ruins of the monastery built by queen Khādanā (ante, p. 28) and discovered a stone inscription in a Brahmin's house at Angom (Hādigrāma). It is written in Sāradā characters in Sanskrit and runs thus :
१ नमो भगवते आर्यावलोकितेश्वराय त्रैलोक्यालोकभूताय · लोका२. भवच्चिदे [x]जगदानन्दचन्द्राय लोकनाथाय ते नमः। प्रागगङ्ग श्वर सन्नि३ धौ सुमतिमानन् वैद्य अोल्हनदेवाभिदश्चक्र दारुमयं विहारममलं श्रीलोकनाथसम्पदं
afent fi४ ह नृपेण कालवसतो दग्धेथ पाक्कष्टिका-श्रेष्ठ तद्रत कुल्लदेवतनयामु रामदेवो व्यधात्
५ सं ७३ मार्गशुति ५"Salutation to the exalted noble Avalokitesvara. Salutation to thee, the Lord of the world who has become a light to the three worlds, who puttest an end to transmigration, who art a moon of delight to the world.”
"Formerly a Vaidya Ulhaṇadeva by name made a spotless shrine of wood, an abode for the lord of the world in the vicinity of the Gangesvara temple. After they had been burnt by king Simha through the will of fate, Rāmadeva the son of Kulladeva
1 See his Notes on a Tour in Kashmir, 1908, p. 2; ASR., 1915-16, p. 50. In the beginning of the 8th century a stūpa and a vihāra were built here by Lalitāditya Muktāpida (Kallhana, iv, 180).

Page #50

BUDDHISM IN KASHMIR
39
who was devoted to him (i.e., Avalokitesvara) made yonder shrine excellent with burnt bricks. Anno 73 the 5th day of the bright half of Mārgasirsa."
In this inscription Prof. Sten Konow traces the reference made by Kalhana to the burning of Hādigrāma in the reign of Jayasimha (VIII. 1586). He reads the date as 4273 corresponding to the 16th November 1197. Before his survey Pandit Kasi Ram also had traced some ruins of temples in this village (Stein, I, p. 50 n.).
In the Archaeological Survey Reports of 1915-16, Rai Bahadur Daya Ram Sahni published an account of the explorations carried on by him. He discovered Buddhist monuments at Parihāsapura, Puraņādhisthāna (mod. Pandrethan) and Hushkapura while Vogel found remains of a Buddhist stūpa near a village called Malangpura, three miles south-west of Avantipura.
Pandit R. C. Kak while in charge of the archaeological department of Kashmir collected several images of Buddha, Bodhisattvas, Buddhist gods and goddesses, fragments of stūpas and railings and several earthen jars and pots, some of the large sized jars bearing inscriptions in early Gupta characters. But his greatest discovery is the ruins at Harwan (Shadhradvana), said to have been once the seat of Nāgārjuna. In his work the Ancient Monuments of Kashmir, he furnishes us with an account of the sculptures, architectural style, artistic values of the finds, of which the following are Buddhistic:
(1) the temple at Pandrethan the old capital founded by
Asoka and referred to by Kalhaņa as Srīnagari (pp.
114-6); (ii) the stūpa of the mediaeval period at Malangpura, first
noticed by Vogel, on which the remnants of sculptured reliefs depict a furious monster pursuing a man who is Alying precipitately before it” (p. 125);

Page #51

BUDDHISM IN KASHMIR
(111) the stūpa, monastery and caitya at Parihāsapura, the
erection of which is attributed to Lalitāditya and his minister Cankuna. From the coins discovered in the monastery it is apparent that it existed up to the time of the king Vinayāditya, Vigraha and Durlabha
(pp. 146-8); (iv) the stūpa at Ushkur, the erection of which is attri
buted to Huvishka (2nd century A.C.), on the ruins of which a second stūpa was built by Lalitāditya in
the middle of the 8th century A.C. (pp. 152-4); and (v) the monastery and stūpa at Shadhradvana (mod.
Harwan). Here Pandit R. C. Kak has discovered a stūpa, bases of chapels and a light of steps connecting the stūpa and the chapels, and a large number of brick-tiles. The remarkable feature of the tiles is that they are prepared with a view to present Jātaka scenes or certain scenes from Buddha's life, the other motifs being designs of flowers, aquatic plants, Aying geese, girls, musicians, etc. The tiles are numbered in Kharosthi figures, the use of the Kharosthi script showing that the buildings were erected before the 5th century A.C. when the Kharoșthi characters
ceased to be in use (pp. 109 f.). The latest and epoch-making archaeological discovery in Kashmir is the find of several manuscripts deposited in a stūpa at Gilgit, the country of the Dards and the seat of the later Sāhi rulers, the name of the ruler being very likely Srideva Sāhi Surendra Vikramāditya Nanda, whose queens were Samidevi Trailokyadevi and Vihali. One of the mss. is the gift of this king while there are several others given away by the local devotees like Sulkhina, Suli

Page #52

BUDDHISM IN KASHMIR
vajra, Mamtoti, Mangalaśūra, Aryadevendrabhūta. The scribe of the king's ms. is Āryasthirabuddhi and the collaborator Narendra Datta.
South
The discovery of the mss. was first announced by Sir Aurel Stein in the Statesman of the 24th July 1931. He reported that some "boys watching flocks above Naupur village, about two miles west of Gilgit Cantonment, are said to have cleared a piece of timber sticking out on the top of a small stone-covered mound. Further digging laid bare a circular chamber within the ruins of a Buddhist stupa filled with hundreds of small votive stūpas and relief plaques common in Central Asia and Tibet."
"In the course of the excavation a great mass of ancient manuscripts came to light closely packed in what appears to have been a wooden box." "The palaeographic indications of some of the mss. suggest that they may date back to the sixth century A.D."
M. Hackin also paid a visit to the spot and furnished us with the following information (Journal Asiatique, 1932, pp. 14-15):
←
"The place of discovery is situated about 3 miles to the north of Gilgit in the mountainous region. There are four stūpas with square basements placed side by side, thus:
D
B
A
41
→>> North
This
The hemispherical domes of the stūpas A and B are well preserved and it is the third stupa C which has yielded the mss. stupa C has double basements, the lower of which measures 6 metres 60 cm. on each side and the next receding about 60 cm, on all the four sides. The height of this stūpa is 12 to 15 metres. The diameter of the chamber containing the ms. is 2 metres 40 cm. In the centre of the chamber there were the five wooden boxes, the fifth containing the other four in which were kept all the mss.'
6

Page #53

BUDDHISM IN KASHMIR
In 1938, Pandit Madhusudan Kaul was deputed by the Kashmir Government to carry on further excavations at the site but he could not discover anything of importance in stūpa A, B, and D but he found 3 or 4 more mss. in stūpa C.
The script used in the mss. is mostly Upright Gupta of a date little later than those used in the mss.-remains found in Eastern Turkestan and similar to the script found in the Bower mss. The script of the Bower mss. is assigned to the 6th century A.C., and so the Gilgit mss. may also be dated in the 6th or at the latest in the 7th century A.C. This date takes us to the reign of kings preceding Lalitāditya who ruled about the middle of the 8th century. The Sāhis were then ruling over the region round about Udabhāndapura up to Gilgit and were occasionally coming into conflict with the Kashmir kings, ultimately succumbing to Lalitāditya in the middle of the eighth century. One would be tempted to identify the king mentioned in our ms. with a son of Vikramāditya, son of Raņāditya. According to Kalhaņa, Vikramāditya was succeeded by his brother Bālāditya; so it may be suggested that 'Vikramāditya Nanda' of the ms. was related to Vikramāditya and his name was 'Surendra' and his title 'Srideva Sāhi'. This prince probably ruled over the Dard country during the reign of king Bālāditya in Kashmir.
It will be observed that the kings, queens and ministers of Kashmir commencing from Meghavāhana patronised Buddhism more than any other faith, and a large number of vihāras was built at this time. After a short period, the Chinese travellers visited the country. The mss. copied for Yuan Chwang were therefore of the same time as our mss., and it is noteworthy that the Gupta scripts' preserved by the Chinese for transcribing the Sanskrit
Edited by A. F. R. Hoernle. 2 See Hocrnle's Intro. to the Bower Ms., chap. III.
I Vide the scripts (block prints) in the Taisho cdition of the Chinese Tripitaka.

Page #54

BUDDHISM IN KASHMIR.
mantras in their Chinese translations are similar to those found in the Gilgit mss.
43
Résumé
In the survey of the traditional history of Buddhism in Kashmir as given above, there may be chronological errors, or exaggerations of exploits, but the fact remains that from the time of Aśoka, Buddhist monks penetrated into the valleys of Kashmir and found there a place where they could carry on their missionary activities successfully. It will be observed that the evangelical spirit of the Buddhist monks was a vital factor in the spread of Buddhism. They generally selected as their fields of activities those places where cultured religious beliefs had not yet secured a stronghold. Kashmir therefore along with its neighbouring regions offered in those early days a fruitful field to the Buddhist missionaries backed as they were by the emperor Aśoka. The original inhabitants of Kashmir are designated by the term 'Nagas' who were mainly believers in serpent worship-a belief popular in those days almost all over India including Ceylon. Trade and colonization by the Indian population must have followed the footsteps of the hardy and self-sacrificing monks. This is indicated in the story that many lay-devotees went to Kashmir from Benares, and that the wealth of the country was increased by the cultivation of saffron at the instance of Madhyāntika.
Kashmir offered good opportunities for study and research, and consequently for the growth of Buddhist monasteries as centres of learning. The Sutra and Vinaya Piṭakas did no doubt take shape in Magadha in pre-Aśokan days, but the development of the Abhidharma Pitaka must be delegated to a post-Aśokan date and to regions outside Magadha. Kashmir appears to have been the earliest centre where this supplement to the Sūtra Piṭaka emerged; it is for this reason that the Kashmirian Buddhists were referred to mostly as

Page #55

44
BUDDHISM IN KASHMIR
Abhidharmikas. The Vibhāṣās might have been expository commentaries in a general form, but it must be admitted that these texts dealt more with Abhidharma topics than with comments on the sūtras. The Abhidharma texts of the Sarvāstivādins, a gist of which has come down to us in the masterly treatise of Vasubandhu, the Abbidharma Kośa and Bhāsya and its tikā written by a Kashmirian prince Yaśomitra reveal what a large amount of contributions of a subtle character had been made to the Indian stock of knowledge relating to the analysis of mental states of a Yogin. The appearance of the Ātmaka theorists, the Vātsiputriyas, is also associated with Kashmir, showing thereby the large amount of latitude allowed by the country for philosophical discussions and expressions of new thoughts. Still more remarkable is the harmonious existence of Buddhism and Sivaism side by side without acrimonies and persecution. These existed together in many outlands, and their existence in Kashmir is another such instance. The kings themselves showed their veneration to Siva, Buddha and even Visnu all together by erecting temples dedicated to the three deities, and even allowing their queens and ministers perfect freedom in the expression of their veneration to any one of the three deities. One king might have had more than one queen or minister, belonging to different nationalities, professing different faiths; and it was not unoften the case that the king acceded to the wishes of their queens and ministers of different religious leanings by endowing temples for all the three prevailing faiths. It is evident from the traditional history sketched above that from the time of Aśoka up till the 12th century Buddhism existed side by side with Sivaism and Vişnuism and enjoyed glorious periods at intervals. The credit of Kashmir lies not only in its being a cultural centre for Buddhistic studies but also in being a centre for the dissemination of Buddhist and Hindu cultures in countries abroad. In ancient days

Page #56

BUDDHISM IN KASHMIR
45
Gandhāra and Kashmir were treated as one country and so it cannot be said how far one or the other country was responsible for the spread of Indian culture. But in the post-Kushan period, Kashmir had a direct communication with Tukhāra, Khotan and Tibet, and therefore much of the culture and religion propagated in those countries was due to the panditas of Kashmir.
The Kushan rule was followed by an ouslaught on the Buddhists by Mihirakula, which was partially recompensed by his son Baka. The career of Buddhism in Kashmir was not very happy till the reign of Meghavāhana. From his time it enjoyed a glorious period till the time of Jayāpida. From Avantivarman's time (855 A.C.) the Brahmanic faith became ascendant putting into shade the Buddhist religion till the reign of Kșeniagupta who burnt the Buddhist vihāras and utilised the brass of the Buddha-images for other purposes. From now on till the 11th century, the Buddhists fell on evil days and all the kings were anti-Buddhistic in spirit. The last of them was Harșa (1089) who cherished the 'mleccha faith,' and destroyed the Hindu and Buddhist temples. In the reign of Jayasimha, there was a revival of Buddhism under the patronage of Jayamati, queen of Uccala. The Turki Sāhis, according to Al-birūni, professed the Buddhist faith and were in power up to the 9th century. Their successors the Brahmanic Sāhis supported Sivaism and had Iittle regard for Buddhism.
Thus we see that Buddhism passed through good and evil days from the reign of Asoka up to the 12th century. It did cnjoy glorious periods at intervals, when several stūpas and vihāras were erected for them. To the existence of these monuments the Chinese travellers bear eloquent testimony. The archaeological explorations unfortunately have not yet been carried on extensively, but it may safely be surmised that such explorations, if carried on, will reveal the ruins of many a stūpa and vihāra referred to by Kalhaņa.

Page #57

Page #58

I. Bhaisajya-guru-Sutra
There are three manuscripts of this sūtra, of which ms. A has only three leaves while mss. B and C are nearly complete with one or two leaves missing here and there. Ms. C forms the second portion of a bundle of leaves, of which the first (leaves 1-12) contains the Vajracchedika-sutra. Of the three mss., ms. C is a little more concise than ms. B and forms the basis of the Tibetan version. There is a distinct difference between the mss. B and C showing the priority of the one to the other. From the facsimiles attached hereto, sizes of leaves of the three mss., characters and other particulars will be apparent and do not need any further comment (vide ante, p. 42).
The title of the work as stated at the end of the ms. B is Bhaiṣajyaguru nāma mahāyānasūtra (leaf 40 b.) In the Šikṣāsamuccaya it is called Bhaiṣajyaguru vaidūrya-prabha-rāja-sūtra, while in its Tibetan version (Rgyud. Tha., pp. 470 ff.), the Sanskrit title is Arya-Bhagavato Bhaiṣajyaguru-Vaiduryaprabhasya Pūrvapranidhānavisesa-vistara nama mabayana-sutra (phags. pa bcom. Idanhdas. smon-gyi bla vai. du. ryahi hod-kyi snon-gyi smon-lam gyi khyad. par rgyas. pa shes. bya. ba theg. pa chen. pohi mdo). The Tibetan title though too long is not without a basis for we have on page 2 the following passage, in which Mañjuśri requests Buddha to deliver the sutra in these words:
देशयतु भगवांस्तेषां तथागतानां नामधेयानि पूर्व प्रणिधान विशेषविस्तरविभङ्गम् । (Preach O Bhagavan, in full details, the excellent resolutions that were made previously by the Tathāgatas).
The object of the whole work is to relate the great resolutions (mahāpranidhānas) made by each of the seven Buddhas, and the effect of such resolutions. The present work deals with the resolutions of the Buddha called Bhaiṣajyaguru-vaidūrya-prabharāja. In the Saddhar

Page #59

98
BHAIȘAJYA-GURU-SUTRA mapundarika, (p. 470), Bhaișajyarāja and Bhaisajyasamudgata are described as sons of king Subhavyūha and are repeatedly mentioned as highly meritorious bodhisattvas, but it is difficult to say whether any of these bodhisattvas became later on the Buddha Bahișajyaguruvaidūrya-prabharāja, for in the Chinese version of this sūtra the former names appear as Bodhisattvas. If these Bodhisattvas have been elevated to Buddhahood, it must have been done posterior to the time of compilation of the Saddharmapundarīka, the date of which may be placed in the 1st century A.D.
In a paper contributed to the Bulletin de l'Ecole Française d' Extreme-Orient, (vol. III, 1903, pp. 33-37)," Prof. Paul Pelliot has dealt with the Chinese versions of this work. He writes: --"The Bhaisajyaguru is one of the most popular Buddhas in China, Japan and Tibet. His name in Chinese is Yao-che lieou-li-kouang-jou-lai, (Bhaișajyaguruvaidūryaprabha). The restoration of the original name is guaranteed by the dhārani transcribed phonetically in the sūtra consecrated to the glory of Bhaişajyaguru. The Sanskrit text of the sūtra has not been discovered, but it exists in more than one translations in Chinese"
Its Chinese translations From the Chinese and Tibetan translations we learn that the present work is the last chapter of the book dealing with the great vows (mahāpranidbāna) of the seven past Buddhas. In view of the fact that this last chapter have independent translations both in Chinese and Tibetan, and also of the fact that quotations from this chapter only appear in sāntideva's Śikṣāsamuccaya, it may be stated that this particular chapter, containing the vows of Baișjyaguruvaidūryaprabharāja, attained great popularity.
I In my translation of the portions of this French article, I have retained the method adopted by the French writers in transliterating Chinese words.

Page #60

BHAIṢAJYA-GURU-SŪTRA
About the Chinese translation of this chapter, Prof. Pelliot furnishes us with the following information: "The 12th or the last, and undoubtedly, the oldest chapter of Fo-chouo-ta-kouan-ting-chentcheou-king' was translated by Śrīmitra between 317 and 322 A.D.; it should, however be observed that certain catalogues speak only nine chapters in the translation of Śrīmitra; in any case, it comprised 12 chapters at the time of the compilation of the K'ai yuan che kiao lou in 730 A.D. Among the independent translations, it appears that the first is that of Houci-kien entitled Yao-che-lieou-li-kouangking and dated 457 A.D. It was mentioned in A.D. 597 in the Litai-san-pao-ki" and about A.D. 664 in the Ta-t'ang-nei-tien-lou1 but it disappeared at the time of the compilation of K'ai yuan che kiao lou. The translation of Dharmagupta executed in 615 still exists (Nanjio, 170); it is called Fo chouo yao che jou lai pen yuan king (Bhaiṣajyaguru-tathāgata-pūrva-praṇidhana). It is to this that reference has been made in the preface entitled Yao che jou lai pen yuan kong to king siu, which preface in the Japanese Tripitaka has been placed by mistake at the beginning of the translation of the sutra of Bhaiṣajyaguru made later on by Yi-tsing. The author of this preface was one of the collaborators of Dharmagupta. It is curious that he does not mention Fo-chouo-kouan-ting-king (Nanjio, 167) or the translation of Śrīmitra. He speaks only about the many inaccuracies in the translation of Kien-houei. The text adopted by Dharmagupta, on the contrary, was based on three mss. and the translation was accepted after three revisions. But this translation of Dharmagupta, although it is still extant, has been eclipsed by that of Hiuan-tsang, entitled Yao-che-lieou-li-kouang-jou-lai
49
I Nanjio (167) remarks under this book that it is in 12 fasciculi, "each fasc. contains a sutra with its own title, so that this is a collection of 12 sutras."
2 "Catalogue of books on the teaching of Sakyamuni."
3 "Records concerning the Triratna, under successive dynastics."
4 "Catalogue of Buddhist books collected under the great Than dynasty."

Page #61

50
BHAIŞAJYA-GURU-SUTRA pen-yuan-kong-tö-king (Nanjio, 171 = Bhaișajyaguru-vaidūrya-prabhāsa-pūrva-pranidhāna-guna-sūtra), and is dated 650. It is this translation that was entirely copied by the emperor K'ang-hi by his own hand in 1695 and it is this that has been partially reproduced in the T'ou-chou-tsi-tch'eng. This is assuredly the most popular in China. The three translations of Srimitra, of Dharmagupta and of Hiuan-tsang, however, follow one another quite closely."
Its Tibetan translations In the tenth (tha) volume of the Rgyud (Tantra) of the bkahhgyur, leaves 433-470 contain De-bshin-gśegs-pa bulun-gyi sñongyi smon. lam-gyi khyad-par rgyas-pa (=Sapta-Tathāgata-pūrvapranidhāna-viseșa-sūtra). To this probably corresponds the Chinese text translated by Yi-tsing (Nanjio 172), the title of which text as restored by Nanjio is Bhaișajyaguru vaidūryaprabhās (ādi) sapta-buddha pūrvaprañidhānaguņa sūtra. By examining the Tibetan xylographs, I find that the first tathāgata mentioned in it is called mtshan. legs. par. yons. bsgrigs. dpal. gyi rgyal-po. It may be restored as Su-yasa-pari-granthita-śrī-rāja. Prof. Pelliot gives the Chinese name of the first Tathāgata as Chan-ming-tch'eng-kisiang-wang-jou-lai, which may be restored as Su-yaśaśrīrājatathāgata.
In Tibetan there is also an independent translation of this work on leaves 470-484. On comparison I notice that this. Tibetan version closely follows the present Sanskrit text. From the summary supplied by Prof. Pelliot from the Chinese version of Śrimitra, Dharmagupta and Hiuan-tsang, it will be apparent that the first portion (see infra) agrees with the present Sanskrit text but not the rest, cxcepting the last few lines. In this connection, I should also
Asiatic Researches, XX, PP. 508-9.

Page #62

BHAISAJYA-GURU-SŪTRA
point out that the quotation, which is a fairly long one, in sāntideva's Siksāsam uccaya (p. 175), has been taken from the present text.
| Popularity of Bhaisajyaguru in China and Japan
About the popularity of this Tathāgata in China and Japan, Prof. Pelliot writes: “The Bhaişajyaguru is the Buddha of the 7th of these worlds, all of which are situated in the east, and of which Tsing-licou-li is the furthest. It seems that the necessity of symmetry has caused the location of this happy eastern world opposite to the western Paradise. In a Chinese inscription of 776 A.D., Bhaișajyaguru's world of the east and the Sukhāvati of the west are mentioned side by side, and a few lines further there is a reference to the twelve vows that he had taken when he was a bodhisattva for the welfare of beings.
From China, the Bhaișajyaguru passed to Japan at an early date. He is represented at Horiuji in a group in bronze; the most ancient representation is perhaps attributed to Tori Busshi; an inscription enables us to date it exactly in the year 607; it was in his honour that in the year 681 on the occasion of an illness of the Queen, the Emperor Temmei founded at Yamato the great Yakushiji, the temple of Bhaisajyaguru. This temple preserves even now the wonders of ancient Japanese art."
The Contents of the Sūtra For the purpose of comparison I am reproducing in English the substance given in French by Prof. Pelliot from the Chinese texts as also a gist of the Sanskrit text:
1. “The Buddha arrives at Vaiśāli; he is surrounded by all the beings of the worlds. Mañjuśrikumāra stands up and requests the Tathāgata to give an exposition of the vows made formerly by

Page #63

52
BHAIŞAJYA-GURU-SUTRA
the past Buddhas for rescuing the living beings from the miseries of existence. Bhagavā grants the request and explains the twelve vows taken formerly, when he was a bodhisattva, by a Buddha whose world is separated from ours by Buddhakşetras, the number of which is ten times the number of the sands of the Ganges; that Buddha is Yao-che-licou-li-kouang-jou-lai (Bhaisajyaguruvaidūryaprabha); he lives in the world Tsing-lieou-li. He wished that he himself might attain bodhi, be pure and resplendent as the vaidūrya (mani), and illumine the world immersed in darkness; he wished that his name if uttered might cure maladies, release the prisoners, change into men those women who are sick of their miserable condition, procure food for the famished, or clothes for the destitute. In short, in that world, for innumerable kalpas there would be neither suffering nor poverty; there would be no more feminine beings, nor beings in inferior states of existence; the soil would be of vaidūrya, ropes of gold would line the routes;' the walls and the houses would be made of seven jewels and one would believe it to be the western Sukhāvati. In this country there would be two bodhisattvas, viz., Te-kouang-pien-tchao and Yue-kouang-pien-tchao," the chief among the innumerable bodhisattvas and second to the Buddha alone; they would protect the precious treasure of the law of their Tathāgata. Also all believers male and female must take the vow to be reborn in the world of this Buddha.
i Neither in Tibetan (vide leaf 474, 11. 4-5) nor in Sanskrit I find any passage corresponding to this.
2 Cf. Text, p. 8: FATITITATTIE:CZEGATITATEM agat 7 AT HETपृथिवी कुड्यप्राकारप्रासादतोरणगवाक्षजालनिर्य हं सप्तरत्नमयं यादृशं सुखावती लोकधातुस्तादृशं get aag laxfrerti atent at afzarit etc. Cf. Tib. xylograph, leaf 474a, II. 4-5.
3 The Chinese terms used by Srimitra or Dharmagupta or Hiuan Tsang are really different translations of the Sanskrit names: Suryavairocana and Candravairocana which are found in the present Sanskrit text, (p. 8) as also in the inscription of Say-fong.

Page #64

BHAIŞAJYA-GURU-SŪTRA
53
2. It will suffice only to think of his name for deliverance from all evils, and if one dreams of him at the time of death, Manjusribodhisattva, Avalokitesvara b., Mahāsthāmaprāpta b., Akşayamati b., Pao-t’an-houa b., Bhaisajyarāja b., Bhaisajyasamudgata b.,' Maitreya b. will act as attendants of the deceased and conduct him to the place of delight.
3. If one makes an image of this Buddha, or if one recites the text of the sūtra, he will escape from the nine ways of death (neuf fins violentes): this is what the Bodhisattva Kicou-t’o» explained to Ānanda. In conclusion, having heard this instruction of Bhagavā, 12 great rāksasa-chiefs, each having a following of 7,000 rākṣasas, were converted; and they consecrated themselves to better the lot of living beings.”
Our Sanskrit text runs as follows:
“Salutations to all the Buddhas and Bodhisattvas. Thus have I heard. Once Bhagavā in course of his tour came to the great city of Vaiśāli. There he stopped under a tree, giving out musical sounds, with a large number of bhikṣus, bodhisattvas, householders, gods, nāgas, yakșas, gandharvas, etc., in short, many human and non-human beings. Then the dharmarājaputra Mañjuśrī, being inspired by Buddha, put the robe on one shoulder, knelt down and said with folded hands: 0 Bhagavā, tell us the names of the Tathāgatas and their former resolutions in detail for the good of all beings."
“Bhagavā praises Manjuśrī for his compassion for the living beings and proceeds to recount the twelve great vows ((dvādaśa mabāpranidbānāni) of the Bhaișajyaguru-vaidūrya-prabharāja Tathāgata :
All these names occur in the list of bodhisattvas in the Saddharmapundarika; but these names are not found in the Sanskrit Ms.
2 Its Sanskrit restoration is Trānamukta.

Page #65

54
BHAIŞAJYA-GURU-SUTRA
This Tathāgata, he says, took the vow that when he would attain Buddhahood
(i) may the world be illumined by the rays of his body
and may all beings be endowed like him with the mabā
purușa signs; (ii) may his body be so resplendent as to surpass even the
brightness of the Sun and the Moon and make dark
nights bright enabling beings to move about easily; (11) may his infinite knowledge and acquisitions offer protec
tion and help to the beings and in consequence may
there not be any deformed being; (iv) may all beings take to Mahāyāna, leaving aside false
doctrines and Hinayāna; (v) may all those joining the order be self-restrained and
observant of the precepts and may not they be born in
evil states after hearing his name; (vi) may every being be cured of his deformitics on hcaring
his name; (vii) may every ailing being too poor to afford medicines be
cured of his maladies on hearing his name; (viii) may all feminine beings get rid of their femininity on
uttering his name; (1x) may all beings be turned by him from false to right
views and ultimately to Bodhisattva practices ; (*) may all those destined to be punished by the king be
relieved of their sufferings on hearing his name; (xi) may the famished transgressing even the law for the
sake of food obtain excellent food on hearing his name,
and
(xii) may all those destitute of clothes obtain attractive clothes
on uttering his name.

Page #66

BHAIŞAJYA-GURU-SŪTRA These are Bhaișajyaguru's twelve great vows. His Buddhakṣetra is made of Vaidūrya and is like the Sukhāvati free from all faults and full of palaces, gates, etc. He has two Bodhisattva attendants: Sūryavairocana and Candravairocana who are his keepers of the treasures of law. A faithful kulaputra should aspire to be born in this lokadhātu.”
The Sanskrit text follows the first para of Prof. Pelliot's translation quite closely. But it adds the following conversation of Bhagavān with Manjusri, which is wanting in the Chinese versions :
“There are, O Manjusri, men who are unwise and avaricious and so when they give gifts, they feel pain in their mind; they seck food for themselves and not even for their parents. These will be reborn in the animal world, but in that state if they just remember the name of Bhaișajyaguru, they will be born in future among men, and be able to remember their former existences and sufferings, and so will lcad a pious life.
There are some who transgress the (Buddhist) precepts, or become conceited on account of their learning and look down upon others. They will be reborn in hell where, however, if they remember the name of Bhaișajyaguru, they will be born in future among men and become devoted followers of the Buddhist religion.
There are again some who speak ill (avarņam bhāsati) of others. They will be reborn as asses, horses, cows, etc., or as low-class labourers. If they remember the name of Bhaisajyaguru, they will reborn as men and will become wise and obtain good friends.
There are also some who slander others (paisūnyābhirata) and instigate people to quarrel among themselves, or kill animals, or practise dreadful (Tāntric) practises (ghoravidyām) and so forth; they also, if they hear the name of Bhaișajyaguru will love their enemies or victims."

Page #67

56
BHAIŞAJYA-GURU-SUTRA
The following para again agrees with the Chinese text:
“Those of the monks and nuns, male or female lay-devotees, who observe the 8 silas or follows the code of discipline for three months or one year will be reborn in the Sukhāvati world of the west. Should they hear the name of Bhaisajyaguru, eight Bodhisattvas' will appear at the time of their death and conduct them to the world of gods. They may be reborn also as sovereigns of the four dvipas, or as rich house-holders, and if they are females, they will lose their femininity and become males."
After this, commences the account of the merits acquired by one who makes others hear the name of Bhaisajyaguru, or preaches and propagates this Sūtra.
This is followed by an account of the method of worshipping the Tathāgata through an image (tasya tathāgatasya pūjā kartukāmenaśca tena tathāgatasya pratimām kārāpayitavyam).
“The worshipper is to observe the eight silas, avoid impure food, choose a clean spot, burn incense, decorate the place with various kinds of cloths, Aags and festoons. Then he is to bathe, and with a pure mind try to be friendly to all beings. After this he is to circumambulate the image with music, and read out the present Sūtra, remembering all the while the vows of the Tathāgata.
Such worship brings the worshipper wealth, sons etc. and on the other hand rids him of all worldly evils.
Those, who will hear the name of the Tathāgata as well as take the three Saranas, observe the five Siksāpadas and the Bodhisattvasamvaras (rules of discipline for Bodhisattvas), or become monks observing the 250 Siksāpadas, or become nuns observing 500 Siksāpadas, will always be protected by the Tathāgata from evil
destiny.
I
See ante, p. 53.

Page #68

57
BHAISAJYA-GURU-SOTRA Women with child will, by uttering his name, feel no pain at the time of giving birth to the child, and the baby will be healthy, good-looking and intelligent.”
This is followed by a conversation of Buddha with Ānanda about the credibility of the results enumerated above brought about by merely hearing or uttering the name of Bhaișajyaguru. As usual Ananda dares not say anything against it and expresses his deep conviction in the same, pitying the evil lot of those who would not believe it.
After Ananda, there appears one Trāṇamukta bodhisattva who enquires whether in future beings lying senseless on their death-bed when Yamarāja is taking stock of his merits and demerits can be revived by his relatives by making him hear the name of Bhaisajyaguru and performing the worship of the Tathāgata. He is given an answer in the affirmative, along with an account of the method of worship. The worship is to be performed more elaborately by setting up seven images and so forth.
Ananda now raises the questions about the troubles of the ruling kings and the possibility of their removal by uttering the name of Bhaisajyaguru.
This is followed by a conversation between Ananda and Trānamukta bodhisattva about the various causes of death.'
At last, appear the rākṣasas, whose chiefs were Kimca, Vajra, Sanila, Indraloka, Pāyila, Vidala, etc. who promised to utter the name of Bhaisajyaguru, take the three śaranas and the vow to preach the Sūtra everywhere.
The Sūtra is concluded with a discussion about the suitability of its title. Thus ends the Bhaisajyaguru-nāma-mahāyāna-sūtra.
1 See ante, p. 53, para 3.

Page #69

Page #70

II. Ekādasamukham
This is the second manuscript published in this volume. It is a small one consisting of 22 leaves written on birch-bark in clear upright Gupta characters (vide facsimile). The condition of the ms. is good. The scribe must have been a poor Sanskritist for the ms. bristles with numerous mistakes even in spelling. The treatise contains two dhāranis. The first is entitled (vide P. 35) which in the Tibetan text appears in a fuller form as श्रार्य अवलोकितेश्वर एकादशमुखं नाम and the Tibetan title is:
སྤྱན་རས་གཟེགས་དབང་ཕྱུག་ཞལ་བཅུ་གཅིག་པའི་གཟུངས ། Kanjur, rgyud,
pha, f. 410 b.
The Tibetan version follows our text up to p. 39 and after a few concluding remarks closes the Dharani. Our text also puts here the words: Evidently the mantras appearing after these words were later additions, and seem to be general ritualistic directions to be carried out after the utterance of the main mantra. They are स्नानोपस्पर्शनवस्त्राभ्युत्क्षिपणमन्त्रः । धूपदीपनिवेदनमन्त्रः । गन्धपुष्पोपनिवेदन मन्त्रः । बलि निवेदनमन्त्रः । होममन्त्रः ।
+
In Nanjio's Catalogue, two texts are mentioned with the title Ekādaśamukham, one (No. 321) a translation of Yasogupta (A.C. 557-581) and the other of Hiuen-tsang (A.C. 656). In the Taisho edition of the Tripitaka, these two appear in vol. XX, under the
titles: No. 1070: † 面觀音世音神呪經No.1071:
面神呪心經
11
The Chinese texts also follow the Tibetan in extent, closing
the text with the mulamantra, which is reproduced in Chinese transcript.

Page #71

60
EKĀDASAMUKHAM
Contents
The scene of this sūtra is laid at Sravasti (Karerimandala). Avalokitesvara proposed to utter the Ekadaśabṛdayam which he had heard several kalpas ago from a Tathāgata called Satapadmanayanacuda (p. 36). By this mantra one can attain several benefits and avert all kinds of evils. To one who possesses this mantra no untoward events can happen barring, of course, the unavoidable effects of his past karma (p. 36). Avalokitesvara by acquiring this mantra visualised all the Tathāgatas and obtained the knowledge of anut pattikadharmakṣānti (non-origination of all things of this world). If one recites this mantra every morning 108 times, he will gain ten merits (p. 37) and will be ultimately reborn in the Sukhāvati-lokadhātu. At the time of Mandäravagandha-tathāgata when Avalokitesvara was a householder, he rescued many beings from sufferings with the aid of this mantra. This mantra is so effective, that its utterance can counteract the evil effects of serious offences (mulapattis) and five extreme sins (pañcānantaryāni). Incalculable are the merits of those who practise japa and sādhanā with this mantra. On hearing such eulogies of this mantra, Buddha requested Avalokitesvara to recite the mantra for helping beings to attain sambodhi. The mantra is then recited (see pp. 39-40).

Page #72

III. Hayagrivavidyā This manuscript is written (without any gap) along with the concluding line of the previous ms. (Ekādaśamukham) (vide facsimile). The title of the ms. appears in p. 43. It opens with words of salutation eulogising Avalokiteśvara. The name of the reciter does not appear in the text. The Tibetan version of this appears in Snarthang ed. rgyud. pha, folios 436-8 and in Sde-dge ed., rgyud; tcha, folios 225-6. The Tibetan title is སྤྱན་རས་གཟིགས་དབང་ཕྲག་ཧ་ཡ་གྲི་བའི་གཟུངས། corresponding to Sanskrit अवलोकितेश्वरहयग्रीवधारणी। In the Tibetan collection this treatise is placed about 22 folios after the Ekādaśamukham. In Tibetan whole of this mantra is transliterated. As there are many differences in reading, both the texts are printed in this work.
The Tibetan title shows that it is a dhārani. From the Chinese rendering of the word dbārani by is that it is eivdent that it meant a rddhimantra, a magical charm. The dhārani, as the term implies, was, in fact, a mantra written on a birch-bark or palm-leaf and put within an amulet to be worn by a person to avert evils. This interpretation is fully supported by the present text (p. 44, 1. 10). The present text was very likely used as an amulet to be tied to a part of the body.
The deity invoked is horse-faced but the following directions are given for making the image: In the centre Lokesvara (i.e. Buddha) of Candana wood, on the right Vajradhara, on the left Avalokiteśvara, and on the top of all these, a horse-face (vadavāmukha) which is believed to counteract the effects of other mantras. There are also directions for worshipping this image. The mantra is addressed to the horse-faced deity beseeching him to

Page #73

62
HAYAGRIVAVIDYA
destroy the enemies, evil effects of others' mantras, and counteract all sorts of evils due to inauspicious planets etc.
It will be observed from the full title of the treatise that Hayagriva here is associated with Avalokitesvara. In the Sadhanamālā,' he is described as a minor deity accompanying Avalokitesvara, and his appearance is made awe-inspiring but has nothing to do with a horse-face. It is only when he is described as a principal deity carrying the image of Amitabha on his crown that one of his faces is made like that of a horse."
३
In this ms. at the conclusion of the Hayagrivavidya, there appears another mantra written in a different hand (vide facsimile) which runs thus:
મ
नमो बुद्धाय संघाय । नमश्र ॐ वज्रपाण
ये महायक्षसेनापतये । तद्यथा उग्राय स्वाहा ॥ अति उ
ग्राय स्वाहा । उग्रप्रियाय स्वाहा । [ अति] उग्रप्रियाय स्वाहा || (b) उग्रक्रोधनाय स्वाहा । अत्युग्रक्रोधनाय स्वाहा । वज्ररोषणाय स्वाहा । रोषप्रशमनाय स्वाहा । प्रहरणी वज्रह
१
२
३
रणी अ वये वह निहसे खाहा । महारक्षासमाप्तम् ।
As the Tibetan version of this short mantra could not be traced and the text could not be identified, it has not been included in our present edition.
I
Bhattacharya, Buddhist Iconography, PP. 37, 38, 42.
2 Ibid., p. 54; also called Paramāśva. In another description (p. 69), he carries the image of Akṣobhya in his crown.

Page #74

IV. Sarvatathāgatadhisthāna-sattvävalokana-buddha
ksetra-sandarśana-vyūham The title of the book, as given in the last leaf of the Ms., is
artarra-afru AUH and
सर्वतथागताधिष्टान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शनव्यूहम् । The second name has been adopted in the Tibetan version, in which the Sanskrit title is given thus (mDo, Kha, 395a):
आर्यसर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रनिर्देशनव्यूहनाम महायानसूत्रम् । Its Tibetan rendering is as follows:
དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ ཐམས་ ཅད་ ཀྱི་ བྱིན་ གྱིས་ བརླབས་ སེམས་ ཅན་ལ་ གཟིགས་ ཤིང་ སངས་ རྒྱས་གྱི་ ཞིང་གི་ བཀོད་པ་ ཀུན་ཏུ་ སྟོན་པ། །
Csoma Körösi translates the title thus: “Description of the province of Buddha, on which, for the sake of all beings, all Tathāgatas have bestowed their benedictions” (As. Res., XX, p. 425).
The Chinese text, which has been taken by Nanjio as a version of this Sūtra, contains only a small fraction of the whole Sūtra, and is entitled Fo-shuo-chuang-yen-wang-to-lo-ni-ching (for Chinese characters, see next page, 1. 1), and its Sanskrit form would be
EHITTCLETTE COUTH but in Il. 5-6, the full title of the Sūtra is given thus: i-ch’ieb-ju-lai-so-hu-kuan-ch’a-chung-shengshih-hsien-fo-ch'a-chung-yen-wang-to-lo-ni (for Chinese characters, see next page, 11. 5-6).
Nanjio has reproduced the Sanskrit title as transliterated in Tibetan characters in the xylographs, but the exact restoration from the above Chinese expression should be at aftag: 7-479177कन-बुद्धक्षेत्रव्यूहराजधारणी।
Its translation in the light of the Chinese rendering would be: "The Dhārani for a beneficent watch over the beings of the excellent Buddha-land, to whom all Tathāgatas vow their protection."

Page #75

64
SARVATATHAGATADHIȘTHANAVYOHAM
The Chinese and Tibetan versions The Tibetan translation of this work has been made by Surendrabodhi, Silendrabodhi, and Jinamitra with the Tibetan monk Ye-shes-de. The translation is as literal as possible and hardly needs any comment. .
The Chinese translation of I-tsing, printed in the Taisho edition, is equally literal, making allowances of course for the insurmountable difficulties presented by a non-alphabetic language. On a comparison of the Chinese version with our Ms., it appears that the Chinese text contains the essential portion of this Sūtra i.e. the actual dhāraṇī, and not the supplementary dhāraṇīs and the accounts of their efficacies. Perhaps the Chinese version represents the earliest form of the Sūtra, which, in course of time, attained by additions its present form as found in our manuscript and the Tibetan version. The Chinese text (see 1. 2 of the Chinese characters), as restored into Sanskrit begins thus :
[2] एवं मया श्रुतम् । एकस्मिन् समये भगवान् पोतलकपर्वते विहरति स्म। सन्ति बहवो [3] देवमनुष्याः सर्वे महाव्याख्यानधर्मकामाः । [अथ] दशदिशमवलोक्य बल्गुमनोज्ञखरे [4] अवलोकितेश्वरं बोधिसत्त्वमामन्त्रय मञ्जुश्रीर्बोधिसत्त्वोऽवोचत् । अस्ति कुलपुत्र ( lit. सत्पुरुष ) [5] सर्वतथा. गताधिष्ठानसत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रव्यूह- [6] राजधारणीनाम सूत्रम् । मया पूर्व प्रथमचित्तोत्पादकाले सुकुसुमज्योतिःसन्दर्शन-तथा गतस्यान्तिकात् श्रुतम् । यः [7] नवतीनां सत्त्वकोटीनां तद्धर्मः श्रु तः तेषां तथागतज्ञानप्रतिलम्भोऽभूत् ।
佛說莊嚴王陀羅尼咒經
अंडम
I
Cf. the beginning of the Sanskrit ms. and the Tibetan text, infra, p. 51.

Page #76

SARVATATHĀGATADHIȘTHANAVYUHAM
65 A comparison of this with the Sanskrit text shows that an addition of a long passage covering 4 leaves has been made after the words विहरति स्म and before दशदिशमवलोक्य. In the Chinese text, there is the first line of the Sūtra as found in Sanskrit, i.e. the name of the place where Buddha was staying but not the names of the Bodhisattvas, gods and other beings that assembled to hear him. It then skips over 4 pages of the Sanskrit text corresponding to 3 (395-397) folios of the Tibetan xylograph, and then comes to the 5th page of the Sanskrit text corresponding to folio 398a of the xylograph. The Chinese text henceforth keeps quite close to the Sanskrit original up to p. 57.
In the Chinese version as also in the Tibetan, the dhāranis or mantrapadas are not translated but transliterated, and compliment must be paid to the Chinese for the great skill that has been shown in the reproduction of Sanskrit sounds.
The concluding passage of the Chinese version is given below along with its Sanskrit restoration. The last three lines (5-7) are not found in the Sanskrit Ms.
___[1] मरणकाले बुद्धबोधिसत्त्वदर्शनं भविष्यति । [2] कायमुत्सृज्य सुखावत्यां लोकधातौ पुनरुत्पत्ति लप्स्यते। आयुर्वर्णबलसमन्वागतो भविष्यति (lit. परिपूरिं गमिष्यति)। सर्वे शत्रवः [3] शमिताः। सत्त्वाः प्रमुदिताः। अस्यां धारण्यां भाष्यमाणायां षष्टीनां च प्राणिसहस्राणामनुत्पत्तिकेषु धर्मेषु [4] शान्तिप्रतिलम्भोऽभूत् सर्वावरणविनिर्मुक्त सर्वाभिप्रायपरिपूर्णम् ।
[5] एवं खलु लोकज्येष्ठेन भाषितं तत् सूत्रम् । अवलोकितेश्वरो बोधिसत्त्वो मंजुश्रीर्बोधिसत्त्वः [6] सर्वो महासंघश्च प्रमुदिताः सुप्रतिपन्नाः ॥ [7] बुद्धभाषितं व्यूहराजधारणीसूत्रम् ।

Page #77

66
SARVATATHAGATĀDHIȘTHĀNAVYOHAM The above extract indicates a natural end. In view of the fact that after this a new Dhāraņi is being recited, it may be easily concluded that the rest of the manuscript is a later addition.
The Tibetan version is a verbatim rendering of the whole of the Sanskrit Ms. and hence it is much larger in size than the Chinese. Nanjio has not taken note of this fact in his Catalogue.
Date of the Work The safest data for ascertaining the time of composition of the work are the dates of the Tibetan and Chinese translations. The Tibetan translation was made in the ninth century while the Chinese in the seventh (about 701 A.C.). Hence there can be no doubt about the existence of this work in the 7th or 6th century. If it be held that the Chinese translators worked with a Sanskrit original, which is earlier in date than the present one, then its ‘date may be pushed further back, say, by a century, and we may place this text in the 5th or 6th century A.C.'
Its Contents Section I—The text opens as usual with an account of Buddha's residence which is here located at Potalaka, the abode of Avalokiteśvara, and his audience consisted of gods, men, bodhisattvas and other beings. There, at the request of all these beings Buddha delivered the Sūtra, containing the principal Dhārani, for the benefit of beings, present and future.
Section II—What follows after Section I is really superfluous. It is only another dhārani called Abhayatejam, delivered by Vajrapāni Bodhisattva; the only reason for its inclusion is perhaps that it is also a Buddhādhisthāna and that the merit of learning this dhārani is similar to that conferred by the recital of the previous one.
Section III--After the conclusion of this dhārani as also an account of a ceremony, Manjusri appears on the scene and

Page #78

SARVATATHAGATADHIȘTHANAVYUHAM asks why the present sūtra is called Sarvatathāgatādhisthānasattvāvalokana-buddhakşetrasandarśana-vyūha and then puts a few other incidental questions, which Buddha answers, by gāthās.
Section IV-Arya Avalokiteśvara comes with another dhārani called Vyavalokana-prātihārya; the reason for its inclusion is that it speaks of sattvādhisthāna or sattvävalokana and that by reading and writing this dhārani all the merits described before by the Tathāgatas are acquired.
Section V–The Vyavalokana-prātihārya is followed by three other dhāranis with descriptions of their respective rites given by Anopamā Mahāyakșini, Sankhini Mahādevi, and 'Bhimā Mahādevi. All these are meant to confer benefits, or protect those beings who will read, write or propagate this Sūtra.
Section VI—This section deals with the merits acquired by studying and propagating the Sūtra, and the suitability of its title.
Various Points of Interest When Vidyāvāridhi Sivanātha Šāstrī, the learned pandit of H. H. the Maharaja of Kashmir, commenced in collaboration with myself the transcription of this ms., our first impression was that 123 leaves of the ms. had been lost, as the page number began with 124. On a comparison, however, of this Ms. with its Tibetan version, it appeared that the ms. lacked only two leaves, i.e., nos. 122 and 123. From the numbering of the leaves i.e. from 122 and not from 1, it seems that the present ms. was preceded by another ms. which is lost and bore these page-numbers. Our ms, represents the last part (folios 395-426) of the second (kla) volume of the Tibetan Kanjur mDo. This Tibetan bundle contains four sūtras, of which the first is the Lalitavistara (1-329), the second Mañjuśri-vikridita nāma mahāyāna-sūtra, the third Mañjuśri-vikurvāṇa and the fourth Sarva-tathāgatādhisthāna-vyūha.

Page #79

68 SARVATATHĀGATĀDHIȘTHĀNAVYOHAM
The second point of interest is the name of the donor, Sulivajra, at whose instance this ms, was copied. The name occurs thrice in the ms., every time it being mentioned in the concluding line of the Dhārani, by which invocation is made for the protection and well-being of the donor. The name of the person and, probably, that of his gotra are non-Sanskritic. It may be that he was a Dard about whom we read so much in Kalhana's Rājatarangini.
The third point of interest is that the Dhāraņis in the ms. are found transliterated and not translated in the Tibetan and Chinese versions, pointing thereby to the belief current among the Buddhists, both Indian and non-Indian, of the 6th or 7th century A.D. about the efficacy of the mantras by their proper intonation.
Lastly, it is of interest to note the remark occurring in p. 80 that this Sūtra will become popular in the south and not in the north, east or west, where the people will not give it its due honour and as a result will go to hell. The author of this Sūtra never dreamt that it would gain popularity more in the north than in the south and that a mahārājā of the farthest north would be instrumental in propagating its copy in the 20th century.
Potalaka the scene of the sūtra The scene of this Sūtra is located at Potalaka as is the case with many other Dhāraṇis (see, e.g. Dhārani-Sangraha, ASB. Ms. I. ub). Yuan Chwang refers to this mountain as a place of great sanctity, being the abode of Avalokitesvara Bodhisattva. He locates it on the east of the Malaya mountain, the scene of the wellknown Mahāyāna sūtra, Lankāvatāra.' It was very near the sea, and a stream of water after a long winding course Aowed into the sea from the lake on the Potalaka mountain." The port of India
I
Lankavatāra, p. I.

Page #80

SARVATATHĀGATĀDHIṢṬHÄNAVYUHAM
from which people sailed to Ceylon was on its north-east. If we take Dhanuskoti to be that port, Potalaka should be located somewhere between the Malaya mountains and Dhanuskoți. In the Gaṇḍavyuha (leaf. 28b) occurs the name Sāgara nāma Lankāpatḥam and in leaf 27a Sagaramukha, a place suitable for meditating upon the vastness of the sea. It seems that these forsaken places near the border of the sea and amid the mountains became the haunt of the meditating monks, and many Mahāyāna sūtras came into existence in those places. Watters (II, p. 230) dismisses away the Malaya mountain as a 'poetical creation' but Nundolal Dey gives ample evidence to show that it really existed and constituted the southern part of the Western Ghats (see his Geographical Dictionary, p. 132). He further states that one of the summits of these mountains bore the name of Pothigei, the Bettigo of Ptolemy, the abode of Agastya, and was also called Agasti-kūta or Potiyam, which was the southernmost peak of the Annamalai mountains where the river Tamra-parni has its source (see Ibid., Map). Can this Potiyam be our Potalaka?
The tradition recorded by Taranatha about the location of Potalaka, the abode of Avalokitśvara, also points to its existence somewhere in the southernmost corner of India. The upāsaka Sāntivarman' wanted to go to Potala from Sridhanakatakacaitya, the identification of which has been placed beyond doubt by the finds at Amarāvatī and Nāgārjunikonda. He had to traverse a long perilous way over uninhabited regions and had to cross rivers, forests, lakes and so forth. Superstitious as the people must have
I
See Schiefner, Geschichte etc., p. 132.
2
It is located in Dhanaśridvipa. The Tib. word is Dha.na.sri.i.glin, glin being usually restored as Sanskrit dvipa. According to S. C. Das's Dictionary, it may also mean "an isolated large monastery." Taranatha, I think, has used the word glin in the sense of a 'monastery. In that case, Dha.na.śri.i. glin would refer to the large monastic establishment at Amaravati or Nāgārjunikonda.

Page #81

SARVATATHAGATADHIȘTHĀNAVYOHAM been at that time, Sāntivarman, for safety while travelling, invoked Tārā, Bhřkūți, Hayagriva, Ekajați and lastly Avalokiteśvara all wellknown names of gods in the later Buddhist literature to aid him in his tour over the wild uninhabited region. In the account there is 10 indication that the route lay across the vast sea to an island like Madagascar, where Prof. Tucci' would have us look for the location of the Potalaka, the abode of Avalokitesvara on the basis of an account of the travels of Buddhagupta. It may be contended that in p. 157 of Tāranātha's Geschichte while describing the route of Candragomin from Nālandā to Potala via Dhanasri-glin (glin= vibära and not dvipa), it is said that he travelled in a boat which was wrecked, and that he was saved by the goddess Tārā. This also does not suggest that we are to look for Potala in Madagascar, for it is quite natural that in those days, when the land-routes were generally infested with wild animals and robbers, and when there were the difficulties of crossing rivers and mountains and obtaining food and shelter on the way, it was safer and more comfortable to travel by the river-routes or coastal sea-routes, and that this was preferred by the Indians is amply proved by the Jātakas and such other literature. In this case, I think, Candragomin went in a boat along the eastern coast up to Amarāvati and thence to Potala or Potalaka. In view of the fact that the scene of the present work is laid at. Potalaka, and the statement that the work will become popular in the south, it behoves us to look for its location somewhere near the southern extremity of India.
As the first two leaves of the manuscript are lost, the Sanskrit text is reconstructed from the Tibetan xylograph.
1 IHQ., VII, p. 695-6.

Page #82

V. Srimahadevīvyākaranam
This is a small manuscript of the Vyakarana class. The scene of the sutra is laid at Sukhāvati where Bhagavā seated with the Bodhisattvas only and not arhats or upasakas. Then Śrīmahādevi approaches and pays her obeisance to them. Bhagava on seeing her refers to her past merits and tells his audience that any one who would utter the Astottaraśata-vimalaprakhya-stotram (vide p. 94) addressed to the goddess Śri will have only prosperity and no loss, and the goddess Śri will dwell in his house. The stotra is given in extenso in pp. 98-99 and is followed by a mantra for worshipping her. Avalokitesvara enquires of her past merits and was told by Bhagavā that she was born long long ago in the Ratnasambhavalokadhātu when and where she used to recite the names of the Tathāgatas which are as follows: Namaḥ Śrīdhanāya Tathāgatāya, namaḥ etc. (vide p. 96-97). She was foretold that she would in ages become a Tathāgata.
course of
The Tibetan translation appears in Kanjur, rGyud, XV, the preceding text in this volume being Sarasvati Sridevi. In the Sadhanamala there are several references to the image of Sarasvati but none to Lakṣmi (vide Bhattacharya, Buddhist Iconography, p. 150) but in Bharhut stūpa there is a representation of Sirima Devatā,1 showing thereby the early date at which she was incorporated into the Buddhist pantheon.
Vyakarana of the navānga
There is large volume of literature of the Vyakarana class in the later Tripitakas but not in Pāli. This misled Buddhaghosa
I Cf. Buddhist India, p. 217: Siri, the goddess of Luck, of plenty and success.

Page #83

SRIMAHADEVIVYAKARAŅAM in the interpretation of Veyyākaraña of navangas. So far we were not quite sure as to which portions of the Tripitaka should be placed under the Vyākarana class. Buddhaghosa, probably quite unaware of the existence of a literature to which the present ms. belonged, said that the whole of the Abhidhammapitaka, all suttas in which there are no verses, and all other Buddhavacanas not included in the remaining eight divisions should be called Veyyākarana (Sumangala Vilāsini, p. 24). An interpretation like this seems on the face of it a laboured one. The Mahāyānic interpretation of the Vyākarana 'division of literature is more to the point. According to it, the sūtras like the Gandavyūha, Samādhirāja, and Saddharma-pundarika come under the Vyākaraṇa class (see Aspects of Māhāyāna Buddhism, p. 9). All our doubts, however, about the Vyākarana class of Buddhist literature are set at rest by the present and the following mss. edited in this volume. The chief object of these works is to make a prophecy about the attaintment of Buddhahood by one or more devotees. In this sense, the Nidānakathā of the Jātakas may well be called a Vyākaraņa as it relates the story of Sumedha Brāhmaṇa, and the prophecy made by Dipankara Buddha about his future appearance as the Buddha Sākyamuni. Of the Saddharmapundarika, the sixth and ninth chapters entitled the Vyākaranaparivarta and the eighth chapter Pañcabhiksuśatavyākaranaparivarta are of the Vyākarana type, and the same may also be said of the Gandavyūba which depicts the career of Sudhana until his attainment of Buddhahood, he having been foretold on many occasions about the certainty of his ultimately becoming a Buddha. (See also Šatasābasrikā, p. 309).

Page #84

VI. Ajitasena-vyakaranam The last manuscript edited in this volume is entitled the Ajitasena-vyākarana-nirdeśa-nāma-mahāyāna-sūtra. From the colophon it appears that the present ms. was written by one Ārya Sthirabuddhi with the help of the dharmabhānaka Narendradatta.
The importance of the ms. lies in its (1) language, (ii) the form of Buddhism envisaged by its contents, and (ii) the light thrown on the whereabouts of the Arhat Nandimitra :
(i) In language and style, it bears a close resemblance to the Lalitavistara. Like this work it relates an incident or gives a prayer first in casy and correct Sanskrit and then repeats it in broken Sanskrit, called the Gāthā dialect by the late savant R. L. Mitra. The shortening of vowels, indiscriminate use of u in word-endings, disregard of grammar, contraction of words for the exigencies of metre are as frequent as we find in the gāthā portions of the Lalitavistara and other Mahāyāna works (vide, preface).
(ii) The treatise is undoubtedly a Mahāyāna-sūtra but it represents the semi-Mahāyānic form of Buddhism. The reason for this opinion will be found in the fact that the Sūtra contains only an edifying story admonishing the people to give alms to the Buddhist monks, develop faith in Buddha as the saviour of mankind, and thereby attain Buddhahood in all its glory. In the story, there is clearly an admixture of both the Hinayānic and Mahāyānic ideals. It will be seen at page 107 that the king's son who attained Arhathood was capable of visualizing all the Buddhaksetras. The conception of innumerable Buddhas presiding over their respective Buddhakşetras is foreign to the Hinayānists, while Arhathood has no place
1 Sec Aspects of Mahāyāna Buddhism, pp. 36-38.
IO

Page #85

AJITASENA-VYAKARANAM in the spiritual stages of the Mahāyānists. The admixture of the two conceptions appears to me to indicate the stage of Buddhism in which Hinayāna was just incorporating the Mahāyānic ideals without, however, its philosophy of Dharmaśūnyatā; or in other words, when the Pāramitās only were being included in the ethical code of the Hinayānists.
On account of its frequent references to the infinite virtues of Buddha, the immeasurable merit acquired through gifts to monks and the inconceivable suffering caused by refraining from making such gifts, it can be called a Mahāyāna-sūtra of the Mahāvaipulya class.
Of other matters of religious interest, we may refer to the mention of the infinite merits acquired by those who read, preach and preserve the present treatise along with the anathema pronounced upon its revilers and to the custom of using head-dress and assembling monks by striking a gong. The last mentioned practice is still found in many Buddhist countries. The head-dress, it may be surmised, was sanctioned specially for the monks living in cold countries like Kashmir.
(iii) of particular importance are the principal figures of the story, king Ajitasena and his spiritual guide Nandimitra, and the name of the capital of king Ajitasena.
Nandimitra and Ajitasena Mr. Watters supplies us with some information about Nandimitra from the Chinese work: Ta A-lo-han Nan-ti-mi-to-lo so-shuo fa-chu-chi (The record of the duration of the Law, spoken by the great Arhat Nandimitra) (JRAS., 1898, p. 331). This has been
I Such anathemas are also given in other Mahāyāna trcatiscs, c.g., in the Saddharmapundarika, pp. 226, 268, 337, 386, 414 ctc., Astasahasrikā Prajnapăramitā, pp. 181 ff; Lalitavistara, pp. 88-89; Kaśyapa-parivarta, pp. 226 ff.

Page #86

AJITASENA-VYAKARANAM
75
supplemented by a fuller account given by. Profs. Sylvain Lévi and Edward Chavannes in their paper: Les seize arhat protecteurs de la loi (published in the Journal Asiatique, 1916, pp. 5ff.) which gives the French translation of the important portions of the Chinese text. In the introduction to the Chinese book, the following information is given about the arhat Nandimitra :
800 years after the Parinirvāna of Buddha there was in the capital of Sheng-chün * in the Chih-shih-tzu the fifti country an arhat called Nandimitra. He had obtained the eight vimuktis, three vidyās and six abhijñās. He was free from impurites (aranā), could know the aims and objects (pranidhijñāna) of beings, and had obtained the highest samāpatti. He had a great spiritual power which spread his fame far and wide. By the power of his pranidhijñāna, he could know the feelings and actions of all living beings of the world. When his rebirth and its cause had terminated, and he was going to attain parinirvāṇa he collected all the monks and nuns, and recounted to them the great merits acquired by him personally and all that he had done for the benefit of living beings. He then told them that he would be no more, and asked them to put questions in order to have their doubts removed. At this, the monks and nuns began to lament and one of them spoke out thus :
“The Buddha Bhagavā has long since entered into Nirvāņa, the five disciples of his also are gone. The world is now void of any true leader. At present you are the only Venerable who are the eyes of gods and men. Why should you wish to have your turn to abandon us. Have pity on us and live some time more.”
Nandimitra consoled them saying, "It is not proper for you to weep, O good men, you know the law of the world that whatever is born must have decay. The Buddhas who had vanquished the four demons and who possessed the power to fix the length of their

Page #87

76
AJITASENA-VYAKARANAM lives conformed to the laws of the world and realised Nirvana. How it will benefit you if I live permanently. Suppose I comply with your request, it will not be of any profit to you. You should understand it and not be sorry.”
On hearing this they all began to weep more. After some time they said, “We do not know how long yet the most excellent Law of Bhagavā Sākyamuni will last?”
The Venerable said, “Listen attentively, the Tathāgata has already preached the sacred sūtra on the duration of the Law."
Then he told them briefly how Buddha Bhagavā had entrusted the most excellent Law to sixteen great Arhats and their followers and asked them to protect it so that it might not be destroyed.'
Schiefner in his Geschichte des Buddhismus (p. 62) mentions one Nandimitra as a bhikṣu who realised the Truth when Aśvagupta was in charge of the teaching at Pāšaliputra and when a son of king Kanishka was ruling at Puskalāvati, while the Tibetan work dPag. bsam. ljon, bzan (pp. 48, 51) mentions one dgah-baħi bấes-gñen restored by Mr. S. C. Das as Anandamitra (by Profs. Lévi and Chavannes as Nandimitra), and relates the cause of the disappearance of the excellent religion (btsan. pa. nub. pāḥi rgyu. ni).
The present treatise furnishes us with a clue to the identification of the Mahāśrāvaka Nandimitra with the Nandimitra of the Chinese work. In the latter, it is stated that the Arhat Nandimitra lived in a garden in the capital of king Sheng-chün in the Chih-shih-tzu titi I country. Watters was not very confident about the restoration from the Chinese words Sheng and Chün. Following Nanjio he suggested either Prasenajit or Jayasena, for Sheng means “to conquer, to get the victory” while Chün means "army, troops” (Williams, Syllabic Distionary of the Chinese
1 Sce JA., 1916, pp. 6-10.

Page #88

AJITASENA-VYAKARANAM Language), and he preferred the first, as the name is well-known in the Buddhist history. Profs. Lévi and Chavannes, in the absence of any other known name, accepted his suggestion (14., 1916, p. 27-28). The present ms. throws some light on this doubtful restoration. The two Chinese words may be restored as Jayasena or Ajitasena, though strictly for Ajita we should expect in Chinese the two additional letters preceding sheng, viz., wu-neng E HE Ajitasena may not be an historical person, but the fact that his name is associated with Nandimitra may be taken as a valid reason for restoring Sheng-chün as Ajitasena.
Sihapura or Simbadvipa, capital of Ajitasena Now let us cxamine the restoration of the name of the capital of Jayasena or Ajitasena where Nandimitra lived. In Chinese it is called Chih-shih-tzu and is located in Magadha. It is a pity that the ms. does not give the Sanskrit name of the capital. Mr. Watters rightly suggested (though in the fn., see JRAS., 1898, p. 332) that it should be restored as Simhadvipa, but as no town of importance is known by this name, he hesitatingly followed Nanjio's suggestion that it meant Simhaladvipa, i.e. Ceylon, but he was inclined to look for a place of this name within Magadha and he traced also one in Mülasarvāstivāda Vinaya (Bhaisajyavastu, Tok. XVII, 4, 2gb, col. 17), where Buddha once stopped on his way from Srāvasti to Rājagrha. Profs. Lévi and Chavannes preferred Simhala (Ceylon)' and adduced reasons for the same, without seriously minding the anomaly presented by the time, place and name of the king. The present ms. proves clearly that one should take Watters' suggestion, viz., that Chih-shih-tzu referred to a place, known as Simhadvipa or by some such name in Magadha situated between
1 "L' indication geographique est plus precise; le royaume de Tche-che-tseu est certainment Ceylon"-JA., 1916, p. 27.

Page #89

AJITASENA-VYAKARAŅAM Śrāvasti and Rājagțha, for in the ms. also we see that Buddha was at Srāvasti and asked Nandimitra to go eastwards to Magadha to convert Ajitasena and his son.
Our object therefore should be to look for a place in or near Magadha having simha as a part of its name. A careful study of the Mahavamsa yields very interesting results. The ancient name of Ceylon as given in the Mahavamsa is either Tambapanni or Lankā, and nowhere do we find mention of Simhala. The introductory verse of chapter ix of the Dipavamsa,' if literally translated, would be: "there was the Lankādipa (inhabited by) the Sihala people so called after sība. The fact that Ceylon was originally called Larkādipa but later on came to be known as Simhala after the Sihala people of eastern India, will be apparent from the story of the conversion of Ceylon which is as follows:
"There was the king of Vanga in the city of Vanga in the kingdom of Vanga. He made the daughter of the king of Kalinga his queen. She lost herself in the forest of Lālarattha, and lived with a lion. She had a son and a daughter called respectively Sihabahu and Sihasivali. After some time she returned to Vanga with her children. Her son Sihabahu was offered the throne of Vanga for killing the lion. He accepted it but gave it away to the second 'husband of his mother.' He took his sister and went back to the forest of his birth and built a city called Sihapura and the kingdom reclaimed by him from forests was known as Lāļarattha.” His eldest son was Vijaya who colonised
1 Larkādipo ayam ahū sihena sihalā iti. 2 Mahāvamsa, vi, 34, 35:
So rajjam sampațicchitvā datvā mātupatissa tam Sihasivalim ādāya jāti-bbūmim gato sayam. Nagaram tattha māpesi, āhu Sihapuram ti tam
.............................
Lālaratthe pure tasmim Sihabāhu narādhipo

Page #90

AJITASENA-VYAKARANAM
79
Ceylon. He gave the new name Tambapanni-dipa to the place which had hitherto been known as Laikādipa. The people who accompanied him were called Sihalas as they were connected with the king Sihabāhu who received the appellation of Sihala for killing the lion." . This story clearly shows that Sihabāhu, father of Vijaya, had nothing to do with Ceylon. His capital was called Sihapura and the people of his realm the Sihalas. The Chinese words Chih-shihtzu may well, therefore, refer to this Sihapura. Dr. P. C. Bagchi suggests that Chih-shib-tzu should literally mean "one who holds the lion” from chih meaning "to hold," and shih the “lion,” i.e., in Sanskrit it should be Simhadhara. It will be seen in the Mahavamsa (vii, 42) that Sihala is also derived exactly in the same way, viz., because of Sihabāhu catching the lion, he was called the Sihalo (Sibabāhunarindo so sīham ādinnavā ti Sihalo). Mr. Watters and Profs. Lévi and Chavannes, I think, would not object if Chih-shihtzu be restored as Sīhala and identified with a place in Magadha, I mean, Sihapura of the Mahāvamsa tradition. In the Mahāvastu, Simhapura is in one place located in Kalinga and elsewhere it is treated as a capital as prosperous as Hastināpura and not very far from it. A previous Sākyamuni Buddha is said to have entered the town of Simhapura for alms and thereby had converted many. In the Cetiya Jataka (No. 422) Sihapura, Hatthipura etc. were said to be cities founded by sons of the king of Ceti. All these evidences tend to show that there were more than one Sihapura. The Chinese words Chib-shih-tzu, the dwelling place of Nandimitra, very likely referred to Sihala or Sihapura near Magadha.
Nandimitra's dread for the city of Ajitasena and unwillingness to go there is quite interesting. It also points to a border country
1 Mahāvastu, II, p. 95; III, pp. 238, 432.

Page #91

AJITASENA-VYAKARANAM
of Magadha, people of which place were rough and evidently were not in favour of Buddhism.
King Ajitasena, as we have already hinted, was a mere local chief, and as such, his name was not of sufficient importance as to find place in history. If we rely on the bare name, we may identify him with the Ajitasenarājā mentioned in the Mahāvastu (I, p. 170) who is said to have attained the ninth Bhūmi. In the Record of the Duration of the Law preached by Nandimitra one Ajita is mentioned as the fifteenth Arhat to guard the Law. His place of residence was at Grdhrakūța (Rājagļha).
I have not so far been able to trace any Tibetan version of the present ms., so the edition offered here is based on the ms. only.
Summary of the contents of the ms. Salutation to the Omniscient! Thus have I heard. Once Bhagavā was dwelling at Śrāvasti in the hermitage of Anāthapindaka with a large congregation of monks, 12500 in number, viz., Pūrņa Maitrāyaniputra, Vakkula, Śāriputra, Ājñāta Kaundinya, Mahānāma, Revata and others. Then to him, while at Jetavana, came a large number of Bodhisattvas, viz., Aniksiptadhūra, Maitreya, Avalokitesvara, Mahāsthāmaprāpta and such other 32000 Bodhisattvas, and after saluting him, they stood on one side.
After putting on his morning robe Bhagavā wanted to enter into the great city of Srāvasti for alms. He asked Ananda to fetch his alms-bowls, head-dress, etc. which were at once brought to him. Ānanda then addressed to him, with folded hands, the following verses :
यदा त्वं प्रविशसि पिण्डपातिक विमोचयेथा बहवं हि प्राणिनाम् । उत्तारयेथ बहवं हि सत्वा नरकभयजातिजरामरणभय ।।

Page #92

AJITASENA-VYĀKARANAM
संसारदुःखकलिला महाभयातू faAtTheT TST............ महानुभावो वरदक्षिणीयो
विमोचयित्वा पुनरं हि आगमी । When you will enter into a city) as a collector of alms, you will rescue many beings from fear of hell, birth, old age, and death and from the great evils and sufferings of the world. O the greatsouled, deserving the most excellent gifts, who has rescued the beings from the dread of the sufferings of the world.
When Bhagavā was not very far from the great city of Śrāvastī, many miracles took place and the citizens were at a loss as to what could be the cause of the appearance of such good omens. At that time, an old man of many centuries removed the doubts of the citizens by telling them that the cause of the omens was that Sākyamuni Tathāgata, possessing knowledge and good conduct, the knower of the world, the incomparable, the teacher of men and gods, who was dwelling at Jetavana-vihāra was about to enter into the city for alms. Then the people wondered how virtuous must be Sākyamuni at whose entrance into a city such miracles could happen. On hearing this, the old man said in verses :
“If one merely utters the name of Sākyanātha, he will be delivered of great misery and will never go to hell. He will go to heaven quickly. He, who hears only his name uttered, will become a Bodhisattva and will never be born in any lower region or go to hell, and will become a king or emperor. He who remembers his name will be absolved of all his past sins, and enjoy happiness for ages, and visit all the Buddhakşetras and can never go to hell."
When the old man had just concluded his praises, Bhagavā entered into Śrāvasti through the city-gate. At the gate appeared 12 koțis of lotus Powers, and on each lotus flower was seated a Bodhisattva, cross-legged and with hands folded in adoration. The
IT

Page #93

82
AJITASENA-VYAKARANAM
moment Bhagavā entered the city, 99 koțis of beings werc established in the Sukhāvati lokadhātu' and 84 koțis in the Abhirati lokadhātu--the Buddha-ksetra of Aksobhya Tathāgata.
Bhagavā accompanied by Ananda went to the house of a beggar-woman. On hearing the sound of the begging-bell, the beggar-woman was astonished because no monk so far had visited her house for alms. As she had nothing to give, she shed tears, cursed her poverty and even was about to kill herself by a sharp sword. Then a god of the Suddhāvāsa heaven came to know of this situation, and so, putting on an invaluable pearl necklace, he instantly appeared before the woman with a hundred kinds of sweet food and Kāśika cloths. He then requested her to wear the Kāśika cloths and adorn herself with the pearl-necklace and then offer the food to Bhagavā. She did as she was bidden by the god.
Bhagavā then asked her to make the offering as she had done formerly to Vipaśyi, Sikhi, Visvabhuk, Krakutsanda, Kanakamuni, Kāśyapa and other Tathāgatas, and said that by this offering, her femininity and poverty would be at an end. When she followed him to some distance, Bhagavā asked her to return and promised to tell her, her past birth-stories. The woman fell at his fect and prayed thus in verses:
“Be compassionate to me, and rescue me from the misery of old age, disease and death. Be my refuge, and in accordance with the vow taken by you, save me as well as all those beings living in the ten corners of Jambudvipa from the ocean of misery, and make them happy."
Bhagavā then told her the cause of her poverty. He said, 'she once came out of her house to give alms to a begging monk but
1 The Buddhaksetra of Amitabha. Cf. Saddharmapundarika, pp. 419, 458; also ch. VII.

Page #94

.
AJITASENA-VYĀKARAŅAM
went back, thinking that she would not give alms to one shavenheaded. It was by this refusal that she was reborn in indigent circumstances and suffered immensely from poverty for 12,000 kalpas. But by one meritorious act, she received the Bodhivyakarana (i.e., the prophecy that she would become a Buddha). As she received it (by this gift), she would become after many ages the Tathāgata Nagaradhvaja, possessed of knowledge and good conduct, the controller of men, the knower of the world and the teacher of gods and men.' Then she circumambulated the Bhagavā thrice, and enquired as to the nature of the Buddhakṣetra she would have when she would become the Buddha. Bhagavā satisfied her curiosity. She became much pleased and was about to return to her house. At this moment, Bhagavā told her that she would die on the seventh day and would be reborn in the east in the country of Magadha as the son of king Ajitasena and this would be her last existence. He then left the city by the western gate and went back to his Jetavana hermitage.
Ananda once more appeared before Bhagavā and after saluting him and circumambulating him thrice, said in verses:
"O the great Being endowed with all the 32 signs of great men! When you go round for alms, you save all beings and establish them in happiness by the exercise of your maitribala (power of love), but what will happen when your religion will disappear after demise, and there will be none to remember the sutras." On hearing this Bhagavā asked him to strike the gong (gandi) and said that he would start on his round for alms in the company of the monks. Ananda being curious regarding the merits of hearing the sound of the gong asked Bhagavā about it. Bhagavā said:
your
"Whoever hears the gong-sound, gets absolved from the five deadly sins (ānantaryāṇi kṛtyāni) and becomes a never-returning Bodhisattva destined to attain bodhi."

Page #95

AJITASENA-VYAKARANAM Ananda then struck the gong slowly and repeatedly. On hearing the sounds, all the great disciples (mahāśrāvakas) assembled, took their respective seats and commenced taking their meals. Among them was seated the Mahāśrāvaka Nandimitra. Bhagavā addressing him said, "Go, O Nandimitra, to the east to the country of Magadha, the kingdom of Ajitasena, and be the king's spiritual guide (kalyāṇamitra).” Nandimitra replied, “No, O Bhagavan, I shall not be able to go to that part of the land, for the people there are hard to manage and they will take my life.” Bhagavā answered, “'There is not a being who can destroy your hair, not to speak of your life.”
Then Nandimitra donned his golden robe early in the morning, started eastwards for Magadha and reached the capital of Ajitasena. The king was much pleased to hear of his arrival and sent one of his ministers to escort him to the palace. But Nandimitra declined to come to the king at the bidding of the minister. On hearing this the king sent 500 ministers but they too failed to make him come to the king. Then the king himself approached the Mahāśrāvaka and entreated him with folded hands to enter into his capital. Taking him by the right hand, the king led him into the palace and made him sit on the throne.
When Nandimitra had explained to the king that monks and recluses live on alms only, the king offered him food. Nandimitra took the food and expatiated in verses on the merits of giving alms, and on the rare qualities of the Teacher. He said,
The giver of the alms to the order of monks, who are rarely found, carr never suffer at the hands of demons and such other wicked beings, and are freed from old age, disease and sufferings; those who utter the name of the Teacher never go to hell."
Nandimitra then expressed his willingness to accept the foodofferings of the king. When he was served by the king with food,

Page #96

AJITASENA-VYAKARANAM
hard and soft, he enquired of the latter if there was any garden nearby and on hearing that there was one such owned by the king, he wanted to see it. He selected it for his dwelling as it had all the necessary equipments, viz., a cold water tank for summer, and a tank for the rainy season with water, neither very hot nor very cold, both having golden steps running down into the water; Asoka, Mucilinda, Pāțali and such other Power-trees giving out scents ; Suka, Sārikā, Cakravāka, Mayūra, and, Kokila birds singing sweet songs; golden lotus flowers and so forth. As soon as king Ajitasena learnt from him that he liked the place, he struck the drum; on hearing the sound his ministers assembled and enquired of him about the reason for making the sound. He asked them to make ready his chariots drawn by horses and elephants, as he wanted to go to the garden. In company with the Mahāśrāvaka, the king came to the garden and asked him as to the kind of cottage (kuţikam) needed by him. The Mahāśrāvaka replied, "O king, build one according to your heart's content and regard for me.” The king then ordered his chief minister to build a hermitage 30 yojanas long and 6 yojanas wide well-decorated with jewels, and pearls, having a terraced walk 4 yojanas long and 2 yojanas wide. He then offered it to Nandimitra, saying in verses :
"The hermitage and a dry and beautiful walk have been completed, now rescue the beings; it was a great resolution made by you that you would preach the dharma."
He then returned to his capital leaving Nandimitra in the garden-hermitage.
When Nandimitra entered into meditation, his hair, eyes, hands, chest, stomach, legs—all limbs became quite different (anyena keśa anyena nayanā anyena bāhuni anyena hrdayam anyena udaram etc.). For seven days the king eulogised him but the words did not reach the ears of the Mahāśrāvaka. After some

Page #97

AJITASENA-VYAKARANAM
time the king came with his son to the hermitage and found him as a mere lump (of flesh). Seeing this, he became very remorseful, and was going to cut himself asunder by a sharp sword, when his son with folded hands said the following verses :
मा शोकचित्तस्य भवे नृपेन्द्र मा वेदयी वेदनमीदृशानि ॥ अात्मघातं करित्वा तु निरये गमिष्यसि । रौरवं नरकं चापि गमिष्यसि सुदारुणं ॥ दक्षिणीयो अयं लोके जरव्याधिप्रमोचकः ।
दुर्लभो दर्शनं अस्य बोधिमार्गस्य दर्शकः ॥ [Do not-grieve, be happy, do not suffer such a pain; by committing suicide you will go to hell. You will go to the frightful Raurava hell. In this world, the saviour of beings from old age and disease is worthy of gifts; difficult it is to have a look at one who shows the path leading to Bodhi].
By such words, the son prevented his father from slaying himself, and told him that the Mahāśrāvaka was engaged in meditation and asked him to retire till the Mahāśrāvaka would rise from same. As soon as the Mahāśrāvaka rose from meditation, he asked the king to come near him. The king, seeing the bhikṣu (Mahāśrāvaka), took off his crown and placed it on his son's head with the words, “let the kingdom be yours, govern it righteously and not unrighteously.” The son replied, “I have performed innumerable kingly duties (i.e. in previous lives) but never had satisfaction, so let the kingdom be yours, father, I have no desire for kingdom, wealth and power, rule the kingdom righteously.'
The Mahāśrāvaka then dwelt on the merits of offering gifts to monks and advised the king to do so.
At this, the king ordered his ministers to make his chariots ready for going to Jetavana vihāra to see and worship Sākyamuni and hear from him the dharma. When the king was nearing

Page #98

AJITASENA-VYAKARAŅAM Jetavana in his bejewelled chariot, Sākyamuni collected his monks and asked them to enter into the meditation which would make them appear as a garland of flames (jvālāmālamnāma bodhisattvasamādhi). The king seeing this garland of fames asked Nandimitra what it meant. Nandimitra told him that it was there were Sākyamuni Tathāgata lived and preached his doctrines, and practised meditation. The king then alighted from the chariot with his son and approached Bhagavā, around whose body he saw a golden Alame two cubits long moving about. After ascertaining who sākyamuni was, the king fell at his feet. He was raised by the outstretched hands of Sākyamuni with the words, “O king, you have for innumerablc kalpas seen this body; what is your object in falling at my feet”? The king saluted him uttering in verses :
"'I bow down my head to the leader of the world, endowed with the excellent signs, having long arms and golden body—one who saves beings from old age and disease, and stops the passage of beings into hell.”
He then expressed his desire to retire from the world. At this Bhagavā was exceedingly pleased and said that his conversion would be a great gain to the religion as the religion would spread widely (vaistārikam). He asked the king to go back to his kingdom and promised to go there after seven days. The king greatly delighted returned to his capital preceded by his spiritual guide (kalyānamitra). He then ordered his ministers to have the streets cleansed, asked the people to hoist flags in their houses and put bejewelled pitchers of water at the door of every house. When all these were done, just on the seventh day, the Tathāgata with a large number of monks headed by Sāriputra, Maudgalyāyana, Ānanda, Pūrņa Maitrāyaniputra reached the capital. The king Ajitasena, preceded by his spiritual guide, received Bhagavā with a basket of flowers and sprinkled the flowers on him, and prayed that by that meritorious

Page #99

88
AJITASENA-VYAKARAŅAM act might all beings attain the highest sambodhi. Mats were then spread for all and Bhagavā was seated on the throne. Bhagavā delivered his teachings from the throne and the king satisfied him and his disciples by giving them various kinds of food. Then the king's son was presented before Bhagavā. He sought for ordination before the king and was at once ordained by Ananda at Bhagavā’s direction. As soon as he was ordained, he attained Arhathood (pravrajitamātrena arhattvam sam prāptam abhūt) and saw all the Buddhakşetras (sarva-buddhaksetrāni paśyati sma). Then the son hovered in the sky and addressed the following verses to his father :
मा विलंवं कुरु तात मा खेदं किंचि यास्यसि । अहो सुलब्धं सुगतान दर्शनं अहो सुलब्धं सुगतान लाभं ।। अहो सुलब्धं परमं हि लाभं प्रव्रज्यलाभं सुगतेन वर्णितं । संसारमोक्षः सुगतेन वर्णितं प्रव्रज्य शीघ्र मा विलंव तात ॥ मा खेदयी लोकविनायकेन्द्र सुदुर्लभं लब्ध मनुष्यलाभं। सुदुर्लभं दर्शनु नायकानाम् । शीघ्र च प्रव्रज्य मया हि लब्धं प्राप्त मया उत्तममग्रबोधि । श्र त्वान राजा तद पुत्रवाक्थं स प्रव्रजि शासनि नायकस्य ॥
[Do not delay, O father, (to take ordination), you will not experience any trouble. It is a great gain to see and meet the Sugata. Retirement from the world has been praised by Bhagavā, so also emancipation from the world of transmigration. Take ordination quickly and do not delay and do not cause grief to the lord of leaders. Difficult it is to be born as man, difficult (also) to meet the Leader; quickly have I retired from the world and quickly have I attained the highest knowledge. Hearing these words of his son the king retired and embraced the doctrine of the Leader].
• The king was much pleased at his son's words and spent 30 koțis for building monasteries. The 1000 women of the harem

Page #100

AJITASENA-VYAKARANAM
-
89
were all transformed into men and they all took ordination.' Bhagavā after ordaining them returned to the Jetavana-vihāra.
Ananda asked “O Bhagavā, what will be the result of these meritorious acts of king Ajitasena?”
Bhagavā replied, “You have done well, Ananda, that you have asked me such a question. After countless ages, this king Ajitasena will become Ajitapralokanātha-tathāgata having knowledge and good conduct etc."
Ā: What will be the results of the good deeds of Nandimitra Mahāśrāvaka, the spiritual guide of the king?
Bh.: He will become at that time Nandiprabhanāmatathāgata.
Ā: How will their Buddhaksetras be called?
Bh.: Their Buddhaksetras will be called Aparimitagunasañcaya (a collection of innumerable merits).
Ā: What will be the merits of him who will in future promulgate (prakāśayisyati) this religious treatise (dharmaparyāya)?
Bh.: They will attain Bodhi just as much as I have done through incalculable acts which are hard to perform (duskara). He, who listens to a gāthā of 4 pādas, will become non-returning (avaivarttika) Bodhisattvas.
Ā: What will be the merits of those dharma-reciters (bhānakas) who will preach this dharma-paryāya?
Bh.: Those who will preach the whole of this dharmaparyāya will become kings or emperors, lords of the four continents (dvipa) and will ultimately be emancipated from birth, old age, disease, grief and death.
1 It fully endorses the view mentioned in the Saddharmapundarika, p. 264 that the following five positions cannot be attained by a woman: Brahmasthānam, Sakrasthānam, Mahārājasthānam, Cakravartisthanam, and Avaivartik abodhisattvasthānam. It further says that a woman may fulfil the päramis but can never become a Buddha..

Page #101

90
AJITASENA-VYAKARAŅAM Ā: What will be the fate of those who will speak ill of this dharmaparyāya?
Bh.: Enough, Ananda, do not ask me about the great sins that will be incurred by them; I cannot enumerate them, nor can the koțis of Buddhas.
Ā: Tell them, O Bhagavā, O Sugata.
Bh.: Then listen, Ananda, they will undergo immense sufferings for ages by having their birth in the great hells of Raurava, Hāhaha and Avici, or in the Yamaloka, animal-world or spiritworld. If they are born as human beings, they will have long and dry palate and throat (dirgha-śuska-tālukantha), their tongues will be 12 yojanas long, and with their aid they will declare that those who will speak ill of the dharmaparyāya will fare like them.
Ā: How will this excellent dharma be destroyed?
Bh.: In future, there will be some who will rebuke, speak ill of and even injure the reciters or repositories of the sūtras, to whom they will bear hatred. Their demerits will be much more than those who extract the eyes of all the beings of the three thousand world. So also will be the demerits of those who will bear hatred towards the repositories or reciters of the sūtras.
Ananda then said that many sūtras had been heard by him but none like this. Then in verses he said, “I shall remember and preach this sūtra and protect it from the hands of the revilers.”
Then the Mahāśrāvakas Kāśyapa, Sāriputra, Pūrna Maitrāyaniputra uttered verses eulogizing the sūtra and its preacher the Buddha, and promised to preach it. They were followed by Brahmā Sahampati, who also took the vow to protect the sūtra. This is the Ajitasena-vyākarana-nirdeśa-nāma-mahāyānasutram.

Page #102

भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभराजसूत्रम्

Page #103

Page #104

Skin
HALOKGAJB.Amla
28. 2008
-es -Basxis
08100
4.
TEAns:
कालसर
६. दु 15
एक50468
-
s
Bhaisajyaguruvaidūryaprabharājasūtram (Ms. C)
[Vide p. 26]

Page #105

Page #106

23 '5 '6
IDEAN
****-****
Segrquesi *******:
**************
aturėt¬wer***eri
8
Bhaiṣajyaguruvaiduryaprabharājasūtram (Ms. B) [Vide p. 1, ll. 6-10]

Page #107

Page #108

.khal.2I.HH.gli&in99.kalkalela
DENNA
wwwwwwwখণ্ডকাপ ফwwধুখ থলথ ৰুষৰমছবষয়বস্তুতঃখজন্মায়। যযযুগৰখৰ বৰvখংখvইখনৰ খস্থ কুখগণতষয়বক্ষয় সমতলে তদ্বিষয়কম মূখেছি বিষযযথখলিফ
কনফাঙ্গামাজখ থৰফৰখত ও নফখ+খy বন্ধ হলাম ও ময়লথকেও ইঞ্জিনিয়ৰতৰংগ বছৰপ
Bhai sajyaguruvaiduryaprabharājasūtram (Ms. A)
[vide p. 15-16]

Page #109

Page #110

भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभराजसूत्रम्
ॐ नमः सर्वज्ञाय' । नमो भगवते भैषज्य गुरुवैदूर्यप्रभ
राजाय तथागताय' ।
6
एवं मया श्रुतम् । एकस्मिन् समये भगवान् जनपदचर्यां चरमाणोऽनुपूर्वेण येन वैशालीं महानगरीं तेनानुप्राप्तोऽभूत् । तत्र खलु भगवान् वैशाल्यां विहरति स्म । वाद्यस्वरवृक्षमूले' महता भिक्षुसंघेन सार्धमष्टाभिर्भिक्षुसहस्रैः पटत्रिंशद्भिश्र' बोधिसत्त्वसहस्रैः सार्धं राजामात्यब्राह्मणगृहपतिसंहत्या देवनागयक्षगन्धर्वासुरगरुडकिन्नरमहोरगमनुष्यामनुष्यपर्षदा च परिवृतः पुरस्कृतो धर्मं देशयति स्म । अथ खलु [मंजुश्रीधर्म - ] राजपुत्रो समुत्तरासंगं कृत्वा दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य येन भगवांस्तेनांजलिं प्रणम्य भगवन्तमेतदवोचत्। देशयतु भगवंस्तेषां तथागतानां नामधेयानि । तेषां पूर्वप्रणिधानविशेष
बुद्धानुभावेनोत्थायासनादेकां
8
=मनोज्ञस्वरः
1 B drops it.
2 Tib. སངས་རྒྱས་དང་བྱང་ཆུཔ་སེམས་དཔའ་ ཐམས་ཅད་ལ་ ཕྱག་ འཚལ་ ལོ ོ །
= नमः सर्ववुद्धबोधिसत्त्वेभ्यः
8 B
33 ० चर्यान्
4 C चरमाणो वैशालीमनुप्राप्तो वैशाल्यां
5 riv, ইম' মইৈ'लैंডজ'মী''ई'म=वायखरवृक्षः ; Chin.*
G B ० शतिञ्च
7 C ० पतिभिर्देवासुरगरुडकिन्नरमहोरगैः परि०
० संघ कृत्वा ;
-
C ०कांसं चीवरं प्राय

Page #111

२
भषज्यगुरुसूलम्
1
विस्तर विभङ्गं वयं श्रुत्वा सर्वकर्मावरणानि विशोधयेम' पश्चिमे काले पश्चिमे समये [सद्धर्मप्रतिरूपके 1 ] वर्तमाने सत्त्वा[ना]मनुग्रहमुपादाय | अथ [ भगवान् ] मंजुश्रिये कुमारभूताय साधुकारमदात् । साधु साधु मंजुश्रीर्महाकारुणिकस्त्वं मंजुश्री - स्त्वमप्रमेयां करुणां जनयित्वा " समाधेससे' नानाक [मवरणेना]वृतानां सत्त्वानामर्थाय हिताय सुखाय देवमनुष्याणां च हितार्थाय । तेन हि त्वं मंजुश्रीः शृणु साधु च सुष्ठु च मनसिकुरु भाषिष्ये" । एवं भगवन्निति मंजुश्रीः कुमारभूतो भगवतः प्रत्यश्रौषीत् । भगवांस्तस्यैतदवोचत्" । अस्ति मंजुश्रीः [ पूर्व ]स्मिन् " दिग्भागे इतो बुद्धक्षेत्राद्" दशगंगानदी - वालुकामानि बुद्धक्षेत्राण्यतिक्रम्य वैदूर्यनिर्भासा " नाम लोकधातुः । तव भैषज्य गुरुवैदूर्यप्रभो नाम तथागतोऽर्हन्' सम्यक संबुद्ध विहरति विद्याचरणसम्पन्नः सुगतो " लोकविदनुत्तरपुरुषदम्यसारथिश्च शास्ता देवानां मनुष्याणां च बुडो
15
7
;
13
1 C • विस्तरं वयं 2 C •कर्मावरणं
4 Cr. Tib. དམ་པའི་ ཆོས་ལྟར་ བཅོས་པ་འབྱུང་བ་ན །
5 C • मप्रमेयं कारुण्यं
6 B जनयेत्वा
7 C समाध्येससि ; 'Tib. |ীম'ম'হইঘা'ঘ'र्वें মমান=प्रार्थयसे
8 C • मनुष्याणाम् । तेन हि मंजुश्रीः
10 C • वानस्यैतदवोचत् 11 B पूर्वास्म;
13 C ०समान् बुद्धक्षेत्राणतिक्रम्य
16 B omits लोक०
9
2
14 B 0 निभासा
Tib. QEা5জ'মাऐজম
भाषिष्यामहे | पुरस्तिमे 12 B
3 B&C विशोधयेयुः
• क्षेत्रा दश०
*15 B नामस्तथा०
17 C देवमनुष्याणां

Page #112

भैषज्यगुरुसूत्रम् भगवान्। तस्य खलु पुनमंजुश्रीभगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूर्व बोधिसत्त्वचारिकां चरत इमानि द्वादश महाप्रणिधानान्यभूवन् । कतमानि द्वादश महाप्रणिधानानि । प्रथमं तस्य महाप्रणिधानमभूत् । यदाहमनागतेऽध्वनि' अनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्येयं तदा मम शरीरप्रभयाप्रमेयासंख्येयापरिमाणा लोकधातवो भ्राजेरंस्तप्येरन् विरोचेरन्''। यथा चाहं द्वात्रिंशद्भिर्महापुरुषलक्षणैः समन्वागतोऽशीतिभिश्चानुव्यंजनरैलंकृतदेहस्तथैव सर्वसत्त्वा भवेयुः। ["द्वितीयं तस्य महाप्रणिधानमभूत्। यदाहमनागतेऽध्वन्यनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्येयं तदा बोधिप्राप्तस्य" च मे कायोऽनर्धवैदूर्यमणिरिवान्तर्बहिरत्यन्तपरिशुद्धो विमलप्रभासम्पन्नः स्यात् । विपुलकायस्तदुपमेन श्रिया तेजसा च प्रत्युपस्थितः स्यात् । तस्यांशुजालानि रविशशिकरानतिक्रामेयुः। ते च ये
1 Those attributes of Buddha very often occur in the Pāli Nikāyas. Cf. Digha, I, p. 87: Sammā-sambuddho vijjā-caraņa-sampanno sugato lokavidū anuttaro purisadammasārathi satthā devamanussānam buddho bhagavā. Cf. Sud p., pp. 144, 151, 153, ete.
2 C तस्य मंजुश्रीभगवतो० 3 C पूर्वे + C चरता 5 B.न्यवभूवं 6 C omits महाप्रणिधानानि 7 B धानभूवन्यहम० 8 B अनुत्तरायां ; Comits अनुत्तरां9 C बुद्धबोधिमभि०
10 B भ्राजेरन् स्तपेद् ; c तदाप्रमेयासंख्येयापरिमाणा लोकधातवो मम शरीरप्रभया भ्राजेरन् 1 B विरोचेर 12 B द्वातूंशद्भि० ; C विरोचेरन् द्वात्रिंशद्भि०
23 Tib. कोमारा उमाका 15 .25 मार लेमा सरें।
11 One leaf here is missing. We have therefore reconstructed the Sanskrit text from its Tibetan and Chinese versions.
15 In Chinese the whole of the sentence यदाहं to बोधिप्राप्तस्य is shortened thus: Dicije * It . In the present text it is indicated thus : यदा......तदा

Page #113

भैषज्यगुरुसूत्रम् केचित् सत्त्वा लोकधातौ जाताश्च ये चापि पुरुषास्ते तमिस्रायां रात्रावन्धकारे नानादिशं गच्छेयुः। सर्वदिक्षु ममाभया स्पृष्टाः कुशलानि च] कर्माणि कुरिन्। तृतीयं तस्य महाप्रणिधानमभूत् । [यदा....तदा] बोधिप्राप्तस्य च मे ये [सत्त्वा] अप्रमेयप्रज्ञोपायबलाधानेनापरिमाणस्य सत्त्वधातोरक्षयायोपभोगाय परि . भोगाय स्युः । कस्यचि सत्त्वस्य केनचिद् वैकल्यं न स्यात् । चतुर्थं तस्य महाप्रणिधानमभूत् । [यदा....तदा] बोधिप्राप्तोऽहं ये कुमार्गप्रतिपन्नाः सत्त्वाः' श्रावकमार्गपतिपन्नाः प्रत्येकबुद्धमार्गप्रतिपन्नाश्च ते सत्त्वा अनुत्तरे बोधिमार्गे महायाने नियोजयेरन् । पंचमं तस्य महाप्रणिधानमभूत् । [यदा....तदा] बोधिप्राप्तस्य च मे ये सत्त्वा' मम शासने''ब्रह्मचर्यं "चरेयुस्ते सर्वे अखण्डशीलाः स्युः सुसंवृताः। मा च कस्यचि शीलविपन्नस्य मम नामधेयं श्रुत्वा क्वचिद् दुर्गतिगमनं स्यात् । षष्ठं तस्य महाप्राणधानमभूत्।
1 A कुर्वन्तु 2 A परिमाणं सत्त्व० 3 B ०धातौ रक्षया० ; 'The Tib. has होगा उसी माहारामा मोश
माया कार र ठभा अपरिमाणसत्त्वधातवोऽक्षयभोगसम्पन्नाः स्युः
4 B परिभोगया सूत्रम् 5_A ०योपभोगपरिभोगा भवेयुः। मा च कस्यचित् 6_Tib. AIोपरमार उमा-वियोगो न स्यात् 7 13 नानां सत्त्वानां 8 B श्रावकबुद्धप्रतिपन्नाश्च
9 A सत्त्वाः बोधिमार्गे प्रतिष्ठापयेयम् । श्रावकमार्गप्रतिपन्नाः प्रत्येकबुद्धमार्गप्रतिपन्नाः च सर्वे महायाने नियोज्य प्रतिष्ठापये। Correct form would be नियोज्येरन्
10 A ये केचित् सत्त्वा 11 Tib. 5मा गोसाव suggests मम अन्तिके
12 A चरन्ति तथा चान्ये अप्रमेयासंख्येयापरिमाणाः सत्त्वास्ते सर्वे अखण्डशीला भवन्ति त्रिसंवरवृताः। मा च 13 A भवति 14 A महाप्रणिधानं बभूव

Page #114

भैषज्यगुरुसूत्रम्
[यदा.... तदा] बोधिप्राप्तस्य च मे ये सत्त्वा हीनकाया विकले - न्द्रिया दुर्वर्णा' जडैडमूका लंगाः कुब्जाः श्विलाः कुण्डा अन्धा बधिरा उन्मत्ता ये चान्ये शरीरस्थव्याधयस्ते मम नामधेयं श्रुत्वा सर्वे सकलेन्द्रियाः सुपरिपूर्ण गावा भवेयुः । सप्तमं तस्य महाप्रणिधानमभूत् । [ यदा.... तदा] बोधिप्राप्तस्य च मे ये नानाव्याधिपरिपीडिताः सत्त्वा अत्राणा अशरणा' भैषज्योपकरणविरहिता अनाथा दरिद्रा दुःखिताः सचे तेषां म[म] नामधेयं कर्णपुटे निपतेत् तेषां सर्वव्याधयः प्रशमेयुः नीरोगाश्च निरुपद्रवाश्व [ते] स्युर्याव बोधिपर्यवसानम् । अष्टमं तस्य महाप्रणिधानमभूत् । [ यदा.... तदा] यः कश्चिन्मातृग्रामो नानास्त्रीदोषशतैः संक्लिष्टं स्त्रीभावं विजुगुप्सितं मातृग्रामयोनिं च परिमोक्तुकामो मम नामधेयं धारयेत् तस्य मातृग्रामस्य न स्त्रीयाव बोधिपर्यवसानम् । नवमं तस्य महा
8
9
भावो भवेद् याव बोधिपर्यवसानम् ।
1 Cf. Lalita-vistara p. 19.
2 A जडखेलकाणलंगाः Tib तुम उन =
;
7
B विजुगुप्सतं ; Tib.
| = defective ; Moyut. 245.958 has
न लंगो भवति 5*==lume.
3 B कान्तु ; Tib. Q='7=defective. Moyut., _245.957 has न कुण्डो
भवति, rendered by the Tibetans as defective band ; again Moyut. 261.93 : कण्हूप्रतिच्छादनम्= गुरुपনঘ'মষম| The Tibetan synonyms of लङ्गाः
ु
and : do not help us in any way; from the Chinese equivalents it is apparent that लङ्गाः = 'crooked' or hump-backed' and कुण्डा: = 'leprosy'.
4B अत्राणां अशरणं 5 B निपतयेत् ; Tib. ণাঘ 6 B
བུད་མེད་ཀྱི་དངོས་པོ་ལ་སྨོད་བ །
५.
8 B & C परिमुक्त ०
9
तुर्भे ঘৈ' माघमा = स्त्रीभावविपर्ययो भवेत्

Page #115

भैषज्यगुरुसूत्रम्
प्रणिधानमभूत्। [यदा....तदा] बोधिप्राप्तोऽहं सर्वसत्त्वान् मारपाशबन्धनबद्धान् नानादृष्टिगहनसंकटप्राप्तान् सर्वमारपाशदृष्टिगतिभ्यो विनिवर्त्य सम्यग्दृष्टौ नियोज्यानुपूर्वेण' बोधिसत्त्वचारिका सन्दर्शयेयम् । दशमं तस्य महाप्रणिधानमभूत् । [यदा....तदा] बोधिप्राप्तस्य च मे ये केचित् सत्त्वा राजाधिभयभीता ये वा बन्धनबद्धावरुद्धा वधार्हा अनेकमायाभिरुपद्रुता' विमानिताश्च "कायिक-वाचिक-चैतसिकदुःखैरभ्याहतास्ते मम नामधेय[स्य] श्रवणेन]" मदीयेन पुण्यानुभावेन च सर्वभयोपद्रवेभ्यः परिमुच्येरन्। एकादशमं तस्य महापणिधानमभूत्। [यदा....तदा] बोधिप्राप्तस्य च मे ये सत्त्वाः क्षुधाग्निना प्रज्वलिता "आहारपानपर्येष्ट्यभियुक्तास्तन्निदानं पापं कुर्वन्ति सचे ते मम नामधेयं धारयेयुरहं तेषां वर्णगन्ध
1 C सत्त्वान् पाशैः परिमोचयेयम् । नानादृष्टिगहनसंकटप्राप्ताः। तान् सम्यगदृष्ट्या प्रतिष्ठापयेयम् अनुपूर्व
2 B चर्यायं 3 सन्दर्शयेयुः 4 B मभु Comits च 6 B वध्याहारा ; c ताडनावरुद्धा वध्यारे ; Tib RNS मारा । 7 Tib. N
R =नाना मायाः कृताः
8 Tib. FINगर-दर्पविरहिताः 9 B omits it; C विमानिताः कायिकचैतसिक० ; 'Tib.
शु मार। 10 B श्रवण ; C & Tib. omit मम नामधेयस्य श्रवणेन 11 C °नुभावेन च परिमुच्येरन् सर्वोपद्रवेभ्यः ; Cf. Lal. V., p. 86.
12 Tib. सरका| c आहारपर्येप्ठ्यभियुक्ताः पापं कुर्वन्ति। अहं तेषां वर्ण

Page #116

भैषज्यगुरुसूत्रम् रसोपेतेनाहारेण शरीरं सन्तर्पयेयम् । द्वादशमं तस्य महाप्रणिधानमभूत्। [यदा....तदा] बोधिप्राप्तस्य [च मे ये केचित् सत्त्वा वसनविरहिता दरिद्राः शीतोष्णदंशमशकैरुपद्रुता रात्रिन्दिवं दुःखमनुभवन्ति सचे ते मम नामधेयं धारयेयुरहं तेषां च वस्त्रपरिभोगमुपसंहरेयं नानारंगैरक्तान् [च] कामानुपनामयेयं विविधैश्च रत्नाभरणगन्धमाल्यविलेपनवाद्यतूर्य - ताडावचरैः सर्वसत्त्वानां सर्वाभिप्रायान् परिपूरयेयम् । ( इमानि द्वादश महाप्रणिधानानि' [मंजुश्री] भगवान् भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धः पूर्वं बोधिचारिकां चरन् कृतवान् ।।
तस्य खलु पुनर्मंजुश्रीभगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य यत् प्रणिधानं यच्च बुद्धक्षेत्रगुणव्यूह तन्न" शक्यं कल्पेन वा कल्पावशेषेण वा क्षपयितुम् । सुविशुद्धं तद् बुद्धक्षेत्रं
1 0 सन्तर्पयेयम् । पश्चा धर्मरसेन अत्यन्तसुखे प्रतिष्ठापयेयम् । द्वादशमं तस्य तथागतस्य इदं महाप्रणि
2 व्यसननम्ना वसनविर० ; Tib. Tो माग (xy1. योग) हो । 3 रात्तृन्दिवं ; C मशकै रात्रिन्दिवै
4 C रात्रिन्दिवै दुःखं वेदनं विन्द्यहं ; Tib. omits the corresponding passage for सचे ते मम नामधेयं धारयेयुः नाग०
5_B रक्तान्य......मानुप० ; C परिभोगमुपनामयेयं नानारङ्गैरक्तान् च कामानुप० 6 0 रत्नाभरणभूषणमाल्यगन्धविले०7 C ०धानानि स भगवान् । 8 C omits तथागतोऽ......चरन् कृतवान् 0 Comits तस्य खलु.......प्रभस्य 10 B तथागतस्यापि च प्रणिधानं यत् च बुद्धक्षेत्रगुणव्यूह तनुं न in C क्षपयितुम् । एकतो शुद्धं तत् अपगत. ; Tib. लामामा सोला ।

Page #117

भैषज्यगुरुसूत्रम् व्यपगतशिलाशर्करकठल्यम्' अपगतकामदोषमपगतापायदु:खशब्दमपगतमातृग्रामम्। वैदूर्यमयी च सा महापृथिवी कुड्यप्राकारप्रासादतोरणगवाक्षजालनिर्वृहसप्तरत्नमयीं यादृशी सुखावती लोकधातुस्तादृशी । तत्र वैदूर्यनिर्भासायां लोकधातौ हौ बोधिसत्त्वौ महासत्त्वौ तेषामप्रमेयाणामसंख्येयानां बोधिसत्त्वानां महासत्त्वानां पमुखौ एकक: सूर्यवैरोचनो नाम द्वितीयश्चन्द्र. वैरोचनः । यौ” तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यपभस्य तथागतस्य सद्धर्मकोशं धारयतः' । तस्मात्तर्हि मंजुश्री: श्राद्धेन कुलपुत्रण वा कुलदुहित्रा वा तत्र बुद्धक्षेत्रोपपत्तये" पूणिधानं करणीयम् ।
पुनरपरं भगवान मंजुश्रियं कुमारभूतमामन्त्रयते स्म । सन्ति मंजुश्रीः पृथग्जनाः सत्त्वा ये न जानन्ति कुशलाकुशलं कर्म ते लोभाभिभूता अजानन्तो दानं दानस्य च महाविपाकं बालाग्रमूर्खाः। श्रद्धेन्द्रियविकला धनसंचयरक्षणाभियुक्ताः । न च दानसंविभागे तेषां चित्तं कामते” दानकाले उपस्थिते स्वशरीर.
1 Tib. སངས་རྒྱས་ཀྱི་འང་དེ་ཤིན་དུ་ཡོངས་དག་པ་སྟེ་ ། རྡོ་དང་ ། ། माहीमा | मोहोर | Cf. Lal V., p. 39 : व्यपगततृणखाणुकण्टकशर्करकठल्यनिर्मलं Cf. Sad. p., p.202.
2 B एगत • 3 C सा पृथिवी कुडयप्रासादतोरणगवाक्षजालनि!हसप्तरत्नमयस्तम्भखोटका ___4 B यादृश सुखावती लोकधातुस्ता० ; i. e. तादृशं वैदूर्यप्रभस्य बद्धक्षेत्रं 50 ०स्तादृशी सा वैदूर्यनिभासा लोकधातुः। तत्र च लोकधातौ 613 प्रमुखो० ; C बोधिसत्त्वानां प्रमुखौ7 C एकः सूर्य० 8 B नाम्ना 9 B & C यो 10 ] धारयेयम् 1 C वुद्धक्षेत्र प्रणि० ; B ०पन्नो 12 B & C पुनरपि 13 A श्रिये
14 C omits पृथगजनाः 15 C omits à
16 C फलविपाकं मूर्खाः 17 A चितं कामति ; C चित्तं क्षमते
18 A खनशरीर०

Page #118

भैषज्यगुरुसूत्रम्
मांसच्छेदन इव वा मनसो [दुःखं] भवति' । अनेके च सत्त्वा ये स्वयमेव न परिभुंजन्ति प्रागेव मातापि [तृभार्यादुहि ] तॄणां ' दास्यन्ति प्रागेव दासदासीकर्मकराणां प्रागेवान्येषां याचकानां' ते तादृशाः सत्त्वा इतश्च्युत्वा प्रेतलोक उपपत्स्यन्ते तिर्यग्योनौ वा । यैः पूर्वं मनुष्यभूतैः श्रुतं भविष्यति" तस्य भगवतो भैषज्य - गुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं तत्र तेषां यमलोकस्थितानां" तिर्यग्योनिस्थितानां वा तस्य तथागतस्य नाम सुमुखीभविष्यति । सह स्मरणमात्रेणातश्च्युत्वा पुनरपि मनुष्यलोक उपपत्स्यन्ते " जातिस्मराश्च भविष्यन्ति'' । ते" ते दुर्गतिभयभीता न भूयः कामगुणेभिरर्थिका'" भविष्यन्ति" दानाभिरताश्च भविष्यन्ति दानस्य' च वर्णवादिनः सर्वमपि " परित्यागेनानुपूर्वेण करचरणशीर्षनयनञ्च मांसशोणितं " याचकानामनुप्रदास्यन्ति " प्रागेवान्यं धनस्कन्धम् ।
18
20
21
2
1 A ०च्छेदनमिव अनात्तमना भवति ; C च्छेदन इंवानात्तमनसो भवति D Tib. । 2 A अनेकानि च सत्त्वानि C अनेकानि च ते सत्त्वा
"
3 A स्वयमेवात्मनो न 4 A पितॄणां भार्यापुलदुहि० ; Comits प्रागेव मातापितृभार्यादुहितृणां IB मातापित्त्रीणं and omits भार्यादुहितृ which is found in Tib
5 Comits दास्यन्ति 6 B •कारा Cf. Siksã., p. 21.
7 B याचनकानां 9 C ये
12 B ० श्च्यवित्वा ;
14 B भविष्यते
21
B याचनकाना० ;
२
8 B उपत्स्यते यदि वा तिर्यग्योनि ; योने
10 B भविष्यते स्मरितमात्रेण तत०
15 A omits ते
17
Comits भविष्यन्ति
19 A सर्वास्थि ; B सर्वं पि; 0 सर्वास्ति ; Tib.
20 C शिरःकरचरणनयनखमांसशोणितं
०वकानामप्रदास्यन्ति
11 C यमलोके स्थितानां वा ति०
13 C उत्पत्स्यन्ति
16 C गुणैरर्थिका
18 C दानभिरता दानस्य
ঘম5।

Page #119

१०
भैषज्यगुरुसूत्रम् पुनरपरं मंजुश्रीः सन्ति सत्त्वा ये तथागतानुद्दिश्य' शिक्षापदानि धारयन्ति ते शीलविपत्तिमापद्यन्ते दृष्टिविपत्तिमाचारविपत्तिं वा कदाचिदापद्यन्ते। शीलविपन्ना ये' पुन: शीलवन्तो भवन्ति' शीलं रक्षन्ति न पुनर्बहुश्रुतं पर्येष्यन्ति" न च तथागतभाषितानां सूत्रान्तानां गंभीरमर्थमाजानन्ति । ये च° पुनबहुश्रुतास्ते' अधिमानिका भविष्यन्ति मानस्तब्धाः परेषामीpपरायणाः सद्धर्मम् 'अवामन्यन्ते प्रतिक्षिपन्ति। मारपक्षिकास्ते तादृशा मोहपुरुषाः वयं कुमार्गप्रतिपन्ना अन्यानि चानेकानि सत्त्वकोटिनियुतशतसहस्राणि महाप्रपाते प्रपातयन्ति । तेषामेवंरूपाणां सत्त्वानां भूयिष्ठेन' नरकवासगतिर्भविष्यति । तत्र यैस्तस्य" भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं श्रुतं भविष्यति तेषां तत्र नरके स्थितानां बुद्धानुभावेन तस्य
1 C तथागतानामुद्दिश्य
2 C पदं धारयन्ति शील विपन्ना० 3 There is no corresponding Tib. passage for आचारविपत्तिं वा कदाचिद् 4 C ते शीलविपन्ना आचारविपन्ना दृष्टिविपन्ना ये 5 A puts ते for भवन्ति 6 ( न बहुश्रुत्य A पर्येषिष्यन्ति 8 C तथागतानां 9 B जानाति 10 B & C ये च बहु. 11 B श्रुतस्ते 12 B मानिका 13 C स्तब्धाः सर्वेषां द्विष्टाः सद्धर्म ; Tib. मालकारमा मामा मागेर है ।
14 B सधर्म मन्याति 15 A & C महाप्रपातं प्रपा० : B महाप्रणिधानं () प्रपातं प्रपतन्ति । Evidently this is a mistake of the scribe. Tib : मामा ' कEिT से मा 16 A & B यत्तेषामेवरू०
_17_A & C भूयिष्ठतरं ; 'Tib. RE55=असहनीयं 18 C नरकगतिभ० 19 B यस्तस्य ; C यैः श्रुतं भविष्यति तस्य 20 B स

Page #120

भैषज्यगुरुसूत्रम्
११ तथागतस्य नामधेयं सुमुखीभविष्यति ते ततश्च्युत्वा पुनरपि मनुष्यलोक उपपत्स्यन्ते' सम्यगदृष्टिसम्पन्ना' वीर्यवन्तः कल्याणाशयास्ते गृहानुत्सृज्य तथागतशासने प्रव्रजित्वानुपूर्वेण बोधिसत्त्वचारिकां परिपूरयिष्यन्ति' । ___ पुनरपरं मंजुश्रीः सन्ति सत्त्वा ये आत्मनो वर्ण भाषन्ते" मत्सरिणः परेषामवर्णमुच्चारयन्ति' आत्मोत्कर्षकपरपंसकाः11 सत्त्वाः परस्परसत्कृतास्त्र्यपायेषु'" बहूनि वर्षसहस्राणि दुःखमनुभविष्यन्ति । ते अनेकवर्षसहस्राणामत्ययेन ततश्च्युत्वा'" गवाश्वोष्ट्रगर्दभादिषु' तिर्यगयोनिषपपद्यन्ते कशादण्डप्रहारेण" ___1_C नाम प्रामुखी 2 B & C ०श्च्यवित्वा 3 C उपपत्स्यन्ति
4_A & C सम्यगदृष्टिका वीर्य० ; B सम्यग्दृष्टौ कल्याणा० while Tib. has ཡང་དག་པའི་ ལྟ་བ་ཅན་དང། བཅོན་ འགྲས་དང་ལྡན་པ་དང། དགེ་བའི་ साला 5 मार। 5 C तथागतानां शासने 6 B प्रव्रज्यानु०
7 Cचरिष्यन्ति । 8 A &C आत्मनस्य
9 B & C भाषन्ति 10 A °मुच्चारयिष्यन्ति ; B ०वर्णणोश्वार० ; C परेषां मात्सर्येण वर्ण निश्चारयन्ति ते 11 A & C आत्मोत्कर्षकसत्त्वाः पर० 12 A & N ०पंसकास्त्रयपायेषु ; Tib. माया र मायामा
d'Uf59759- 7XAŽÍ 5575 | Tib. omits apriturpar: ; can it be that the translator missed the word परपंसक and wrote in its stead परस्परसत्कृताः so also the Chinese in which we have : =आत्मोत्कर्षपरपंसकाः
13 B अनेकां वर्ष० ; C अनेकानां वर्ष 14 A & C ०श्च्यवित्वा 15 B गवाश्वोष्ट्रगर्दभादिभिः ; C गोश्वोष्ट्रगर्दभादिषु 16 B दशा० The corresponding Tib. words TTIS८ सेमा 7 5510 | The word wat bowever is not the quite literal Sanskrit for ལྕ་བ or གཅུ་བ
17 A & C प्रहारैस्ताडिताः

Page #121

१२
भषज्यगुरुसूत्रम्
ताडिताः क्षुत्तर्षपीडितशरीरा महान्तं भारं वहमाना मार्गं गच्छन्ति । यदि कदाचिद् 'मनुष्यजन्मप्रतिलाभं प्रतिलप्स्यन्ते ते नित्यकालं नीच कुलेपपपत्स्यन्ते दासत्वे च परवशगता भविष्यन्ति । यैः पूर्वं मनुष्यभूतैस्तस्य' भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं श्रुतं भविष्यति ते' तेन कुशलमूलेन सर्वदुःखेभ्यः परिमोक्ष्यन्ते तीक्ष्णेन्द्रियाश्च भविष्यन्ति पण्डिता व्यक्ता मेधाविनश्च" कुशलपर्येष्ट्यभियुक्ता" नित्यं च कल्याणमित्रसमवधानं" लप्स्यन्ते" मारपाशमुच्छिद्य'" अविद्याण्डकोशं भिन्दन्ति'
1 A क्षुत्तर्षपरिपीडित० ; B क्षुतर्ष ; C क्षुत्तर्षशरीरा
2 A & C गमिष्यन्ति
4 A & B • लप्स्यन्ति
6 The scribe of C. writes here, evidently by mistake, one of the previous
lines : ये पूर्वं मनुष्यभूतैस्त क्षुत पीडिताशरीरा महान्तं भारं वहमानां परवशगता
भविष्यन्ति ये पूर्वं मनुष्यभूतैस्तस्य ।
15
3 A & C मनुष्यप्रतिलाभं ; Tib. |
5 Comits ते नित्यकालं... परवशगता भविष्यन्ति
नामधेयं मे
7 A नामधेयं श्रुतं ते; 8 A एतेन
9 4 & C परिमोक्ष्यन्ति
10 B मेधावी कुश ० 11 A & C कुशलमूलपर्येषणाभियुक्ता ; B पर्यंष्टिभियुक्ता 12 B समबन्धनं; 0 नित्यं कल्याणमित्रसमवधानं प्रतिलभिष्यन्ति छिन्दन्ति मार० ; rib. হखॅাগ'ঘ | 13 B लप्स्यति
14 A छेत्स्यन्ति ; C छिन्दन्ति ; B भिन्द्य used for भिन्दित्वा ; भिन्द्य has been replaced here by उच्छिद्य Tib. मार्केमा प=to burst asunder, to cut away. भिन्द्य has also been rendered into Tib. by মাউমা'ঘ"
15 C उच्छोषयन्ति ; B उच्छोसयति I have taken the liberty to replace the word] उच्छासयन्ति by भिन्दन्ति ।

Page #122

भैषज्यगुरुसूत्रम्
14 B ० नामं ; C 15 Tib. रैम
क् शनदी मुच्छोषयन्ति' जातिजराव्याधिमरणभयशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासेभ्यः' परिमुच्यन्ति' ।
पुनरपरं मंजुश्रीः सन्ति सत्त्वा ये पैशुन्याभिरताः सत्त्वानां परस्परं कलहविग्रहविवादान् कारापयन्ति ते परस्परं विग्रहचित्ताः सत्त्वा 'नानाविधमकुशलमभिसंस्कुर्वन्ति कायेन वाचा मनसा अन्योन्यमहितकामा' नित्यं परस्परमनर्थाय पराक्रामन्ति ते च वनदेवतामावाहयन्ति” वृक्षदेवतां गिरिदेवतां च श्मशानेषु " पृथक्पृथग्भूतानावाहयन्ति तिर्यग्योनिगतांश्च प्राणिनो" जीविताद् व्यवरोपयन्ति'" मांसरुधिरभक्षान् " यक्षराक्षसान् पूजयन्ति । तस्य शवोर्नाम'' वा शरीरप्रतिमां वा कृत्वा तत्र घोर विद्यां" साधयन्ति काखोदवेतालानुप्रयोगेन " जीवितान्तरायं वा शरीरविनाशं " वा
13
14
1 C क्लेशनदीं परिमुच्यन्ति ; Tib. श्रমश र ম==to be dried up. Cf. Mvyut. 245. 361 उच्छुष्यते 2 B •पासेभ्यः ; C जातिजरामरणशोकदुःख० 3 Comits परिमुच्यन्ति ; Tib. 'অ' ' ' ' জ= |
4 B omits
7 C अन्योन्याहित०
5 A कुर्वन्ति
6 B ० विधममकु०
4 rib মনিদসसुএইझुंং।
शत्रुस्य नामं ; मास' 5
१ C पराक्रमन्ति ते वनदेव० ; Tib. नाम है |
10 A ॰तामावाहयन्ति ; B पृथपृथग्०; Tib. 255 :=a demon ; a spirit.
७
11 C तिर्यग्योनिगतानां प्राणिनां
12 B जीविताभ्यवरोपयति ; Cf. Moyut. 130. 32; Pali : जीविता वोरोपेति in 13 A & C • भक्षयक्षरा० ; B भक्षान्ययक्षराक्षस्यान
Digha, llI, p. 235.
१३
Tib
= घोरमन्त्रः = dreadful spells.
16 C • वेतालप्रयोगेन ; Tib. 55 Çमश=a kind of curse ; ef. Mvyut.,
197, 141.
17 B • विक्षेपं
-

Page #123

भैषज्यगुरुसूत्रम् कर्तुकामाः। यैः पुनस्तस्य' भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं श्रुतं भविष्यति तेषां न शक्यं केनान्तरायं कर्तुम् । सर्वे च ते परस्परं मैत्रचित्ता हितचित्ता अव्यापन्नचित्ताश्च विहरन्ति स्वकस्वकेन परिग्रहेण संतुष्टाः।
पुनरपरं मंजुश्रीरेताश्चतस्रः पर्षदो भिक्षुभिक्षुण्युपासकोपासिका ये चान्ये' श्राद्धाः कुलपुत्रा वा कुलदुहितरो वा आर्याष्टांगैः समन्वागता' उपवासमुपवसन्ति एकवार्षिकं वा त्रैमासिकं वा' शिक्षापदं धारयिष्यन्ति' येषामेवं प्रणिधानमेवमभिप्रायमनेन वयं कुशलमलेन पश्चिमायां दिशि सुखावत्या लोकधातौ उपपद्येम' यत्रामितायुस्तथागतः। यैः पुनस्तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं श्रुतं भविष्यति तेषां मरणकालसमये अष्टौ बोधिसत्त्वा ऋद्ध्यागता' उपदर्शयन्ति' ते तत्र नानारंगेषु पद्मषपपादुका प्रादुर्भविष्यन्ति । केचित् पुनर्देवलोक उपपद्यन्ते' तेषां तत्रोपपन्नानां पूर्वकं कुशलमलं न क्षीयते
1 C यैः श्रुतं भविष्यति पुन० 2 A & C नामधेयं तस्य न केनचिदन्तरायं कर्तुम् 3 B omits सर्वे च 4 B चिता for चित्ता in all the three places. 5 C अव्यापादचित्ता विह०
C श्रीरेते चत्वारः परिषा पासिकाः चान्ये Siksā., p. 175. 8 B .तामुप वास० ; C .दुहिता वाष्टाङ्गसमन्वागतम् 9 B drops ghiferati af Sikşā. àtaifa# Tib. a INNI 10 C & Siksi. धारयन्ति ll C येषामभिप्रायम् एवं प्रणिधानमनेन च 12 B ०धातो
13 Cउपपद्यते 14 B तथागतागतस्य
15 B ऋद्धागता. ; c ऋद्धागत्वा 16 B ०मुपादर्शयति ; C मार्गमुपदर्शयन्ति तेषां तत्र 17 B रङ्गेषु 18 C भविष्यति 19 0 उपपत्स्यन्ते 20 B ०मूले० ; C तत्पूर्व कुशल

Page #124

भैषज्यगुरुसूत्रम्
१५.
4
न च दुर्गतिगमनं' भविष्यति । ते ततश्च्युत्वा' इह मनुष्य - लोक उपपत्स्यन्ते राजानो भविष्यन्ति चतुद्वपेश्वराश्चक्रवर्तिनस्ते' अनेकानि सत्त्वकोटीनियुतशतसहस्राणि दशसु कुशलेषु कर्मपथेषु प्रतिष्ठापयिष्यन्ति । अपरे पुनः क्षत्रियमहाशालकुलेषु' ब्राह्मणमहाशालकुलेषु गृहपतिमहाशालकुलेषु प्रभूतधनधान्यकोशकोष्ठागारसमृद्धेषु' च कुलेषूपपत्स्यन्ते । ते" रूपसंपन्नाच भविष्यन्ति" ऐश्वर्यसंपन्नाश्च भविष्यन्ति "
परिवारसंपन्नाच
3
भविष्यन्ति । यश्च मातृग्राम: * यश्व मातृग्रामः " तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य'" तथागतस्य नामधेयं श्रुत्वा चोद्ग्रहीष्यति " तस्य" स एव पश्चिमस्त्रीभावः 18 प्रतिकांक्षितव्यः ।
1 B ०गामिना
4
A भवति
6 A & B ० प्रापयन्ति
8 C • शालकुले
10 C ते स्यन्ति रूपसंप०
अथ खलु मंजुश्रीः कुमारभूतो भगवन्तमेतदवोचत् । अहं भगवन् पश्चिमे काले पश्चिमे समये तेषां श्राद्धानां कुलपुत्राणां कुलदुहितृणाञ्च तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य
8
9
2 A & B ० श्च्यवित्वा
5 B •वर्त्तीते ; C चतुर्द्वीपिचक्रव•
7 C • कुलेषूपपद्यन्ते ब्रा
B संवृमृद्धषु
11 C drope it. 12 B भवेयुः ; C drops it
3 C drops it.
13 C • पन्नाश्चशूराश्च वीरश्च महानग्नवला महागन्धधारिणश्च भवि०
14 A & C येन पुनर्मातृग्रामेण
16 B गृहिष्यति ; C नाम उदग्र ० 18 A & C पश्चिमकमातृग्रामभावः
15 C drops भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य 17 A & C ०ष्यन्ति उद्गृहीतं स

Page #125

14
१६
भैषज्यगुरुसूत्रम्
2
नामधेयं श्रावयिष्यामि' अन्तशः " स्वप्नान्तरमपि बुद्धनामकं कर्णपुटेषूपसंहारष्यामि । य इदं सूत्ररत्नं धारयिष्यन्ति वाचयिष्यन्ति देशयिष्यन्ति पर्यवाप्स्यन्ति परेभ्यो विस्तरेण संप्रकाशयिष्यन्ति लिखिष्यन्ति लिखापयिष्यन्ति' पुस्तकगतं वा कृत्वा सत्करिष्यन्ति' नानापुष्पधूपगन्धमाल्यविलेपनच्छत्रध्वजपताकाभिस्तैस्तत पंचरंगिकवस्त्र: परिवेष्ट्य" शुचौ प्रदेशे स्थापयितव्यम् । लैव इदं सूत्रान्तं स्थापितं भवति" तत्र चत्वारो महाराजानः सपरिवारा अन्यानि चानेकानि "देवकोटिनियुतशतसहस्राणि उपसंक्रमिष्यन्ति तवेदं सूत्रं प्रचरिष्यति । ते च भगवन् इदं सूत्ररत्नं प्रकाशयिष्यन्ति । तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूर्वप्रणिधानविशेषविस्तरविभागं च तस्य
1
15
16
7
6
1 C नामधेयं नानोपायैः संश्रा० 3 A & C न्तरगतानामपि
Tib. puts the lines 20b. 4 – 21a, 2 after पताकाभिः and before तै पञ्च etc.
6 C omits पर्यवाप्स्यन्ति
2 B अश
4 C बुद्धानां नाम कर्णपुटे निपतिष्यति ;
50 सूत्रं धार
7 Cf. कारण्डव्यूह ( Bengal ed.), p. 23.
8
B संस्करिष्यन्ति ; C पुस्तकलिखितं वा सत्करिष्यन्ति 9 C • विलेचूर्णचीवरच्छत्रध्वजपताकाभिः पञ्चरंगिकैर्वस्त्रैः 10 C परिवेष्टयित्वा तत्र चत्वारो महाराजानः सपरिवारा अन्ये च देवताकोटिशतसहस्राण्युपसंहरिष्यन्ति । यत्र इदं सूत्रं
11 C स्थापयितव्य |
प्रचरिष्यति य इमं सूतं धारयिष्यति । Tib. གང་ན་མདོ་སྡེ་འདི་གནས་པདེར་རྒྱལ་ པོ་ཆེན་པོ་བཞི ། Chinese : fji Hand omits सूत्रान्तं
13 0 च देव०
12 C ततश्चत्वारो 14 B तत्रोपसंक्रमयन्ति 15 B प्रचरिष्यामि
17 A & C • विशेषविस्तरं च
16 C यवेद सूत्र प्रचरिष्यति

Page #126

भषज्यगुरुसूत्रम् तथागतस्य नामधेयं धारयिष्यन्ति तेषां नाकालमरणं' भविष्यति न तेषां केनचिच्छक्यमोजोऽपहर्तुम् । हृतं वा ओजः पुनरपि प्रतिसंहरति । भगवानाह। एवमेतद् मंजुश्रीरेवमेतत्तद्यथा वदसि । यश्च मंजुश्रीः श्राद्धः कुलपुत्रो वा कुलदुहिता वा तस्य तथागतस्य पूजां कतु कामस्तेन तस्य तथागतस्य प्रतिमा कारापयितव्या सप्तराविन्दिवम् आर्याष्टांगमार्गसमन्वागतेनोपवासमुप'. वसितव्यम्। शुचिना शुचिमाहारं कृत्वा शुचौ प्रदेशे [नानापुष्पाणि संस्तार्य"] नानागन्धप्रधूपिते नानावस्त्रच्छत्रध्वजपताकासमलङ्कते' तस्मिन् पृथिवीप्रदेशे सुस्नातगात्रेण शुचिविमलवसनधारिणा निर्मलचित्तेनाकलुषचित्तेन अव्यापाद. चित्तेन' 4 सर्वसत्त्वेषु'' मैत्रचित्तेन [उपेक्षाचित्तेन'"] सर्वसत्त्वा
1 B न कलमणं or न कमावरणं । The Tibetan rendering supports our reading.
) A मोजोपहति ; B ०मोजमा० 3 B प्रत्याहरन्ति 4 3 कामेनस्तेन ; Comits पूजां कतु कामस्तेन ; B प्रतिमा कारापयितव्यां 6 B adds here सप्त; C •न्दिवसं 7_13 गतोमुप० ; C गत उपवसितव्यः 8 A & B शुचिमाहारभोजनं भुक्ता
9 A नानापुष्पाभिकीर्णे ; (( नानापुष्पावकीर्णे ; 'Tib. कोरेगा मारा (བསེལ་མ་)བཀྲམ་པ།
10 B नानागन्धनिर्ध पिते ; C नानागन्धानि धूपित्वा 11 C काभिः समलते
12 B सा : A & Comit तस्मिन् 13 13, चित्तेन in all the places. 14 B & C_omit अव्यापादचित्तेन 15_A omits सर्वसत्त्वेषु
16 A omits staifaga Tih. JAN sia. Dakl•35955şaayo 2011 95 and the same in Chinese.

Page #127

भैषज्यगुरुसूत्रम् नामन्तिके' समचित्तेन भवितव्यम् । नानातूर्यसंगीतिप्रवादितेन सा' तथागतप्रतिमा प्रदक्षिणीकर्तव्या। तस्य तथागतस्य पूर्वप्रणिधानानि मनसिकर्तव्यानि । इदं सूत्र प्रवर्तयितव्यम् । यं चेतयति' यं प्रार्थयति तं सर्वाभिप्रायं] परिपूरयति यदि [दीर्घमायुः कामयते"] दीर्घायुष्को भवति यदि भोगं प्रार्थयते" भोगसमृद्धो भवति यद्यैश्वर्यमभिप्रार्थयते तद् अल्पकृच्छेण प्राप्नोति'3 यदि पुत्राभिलाषी' भवति पुत्र प्रतिलभते । य इह पापकं स्वप्नं पश्यन्ति यत्र वाय[सः]" स्थितो भवति दुनिमित्तं वा” यत्रामङ्गलशतं वा स्थितं भवति। तैस्तस्य" भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूजा कर्तव्या। सर्वदुःस्वप्नदुनि
1 B.न्तिकेन ; 'Tib. omits सर्वसत्त्वानामन्तिके
2 A सर्वसत्त्वेषु हितचित्तेन भवितव्यम् । करुणाचित्तेन मुदिताचित्तेन उपेक्षाचित्तेन समचित्तेन भवितव्यम्
3 A वाद्यतूर्यसंगीतिसंप्रवादितेन 4_B & C या 5 । तथागतशरीरप्रतिमा कर्तव्या। तस्य G_A_omits इदं सूत्र प्रवर्तयितव्यम् ; C प्रकाशयितव्यम् ; Tib. २१ । _7_A & C चिन्तयन्ति
8 B omits तं 9 A & C दीर्घायुष्कतां प्रार्थयति ; Tib. म . के . सि. लिव के रिमर 10 A & C भोगान् ll A, B & C व्यति
12 B & C omit तद् 13 A लाभ भवति ; c लभति 14 B लाभी
15 B पुत्रप्रतिलाभं प्रतिलभे 16 A B:& C तत्र ; Tib. ST=वायसः 17 A & C मित्तं वा पश्यति
18 Tib. मग 5 5 1 NTI आदि का | मावा གང་དུ་ བཀྲ་མི་ ཤིས་པ་ བརྒྱ་དག་ གནས་པར་གྱུར། །
19 A & C यत्र स्थाने शतमलक्ष्मीणामुपस्थितो भवति ये तस्य 20 A & C पूजाभिसंस्कार

Page #128

20
भषज्यगुरुसूत्रम्
मित्तामाङ्गल्याश्च' भावाः प्रशमिष्यन्ति । येषामग्न्युदक' - विषशस्त्रप्रपात' - चण्डहस्तिसिंह' - व्याघ्रऋक्षत रक्षु' - द्वीपिकाशीविष" - वृश्चिकशतपददंशमशकादिभयं भवति तैस्तस्य' तथागतस्य पूजा कर्तव्या । ते सर्वभयेभ्यः परिमोक्ष्यन्ते । येषां चोरभयं तस्करभयं" तैस्तस्य " तथागतस्य पूजा कर्तव्या" ।
(( पुनरपरं मंजुश्रीर्ये" श्राद्धाः कुलपुला वा कुलदुहितरो वा ये" यावज्जीवं विशरणमुपगृह्णन्ति अनन्यदेवताश्च भवन्ति " ये पंच शिक्षापदानि " धारयन्ति ये च "बोधिसत्त्वसंवरं चतुर्वर शिक्षापदशतं " धारयन्ति ये पुनरपि निष्कान्तगृहवासा भिक्षवः पंचाधिके " द्वे शिक्षापदशते धारयन्ति या भिक्षुण्यः पंचशतशिक्षापदानि धारयन्ति ये च यथापरिगृहीताच्छिक्षासंवरादन्य
19
14
4 A & C हस्तिभयं सिंह० ; B 0 सिंघ०
5 A & C व्याघ्रभयम् इक्ष० ;
6 A & C • तरवाशी ० ; B
1
B ०मङ्गैल्याच ; Tib. (हे ঘমডং' ওংমসমহ"ই =भावा न दृष्टा भवन्ति
2 A & C • मनिभयमुदकभयं ; B मग्न्युमुदक
3 A & Comit विषशस्त्रप्रपात ; B प्रदात ; Tib. | |
०रिक्षतरऩ ० ०श आशी०
8 A & C मोक्ष्यन्ति तेषां परचक्रभयं चोर ०
9 Tiv. के
मारा।
12 Comits ये
IMD B यं चोर०
10 B तैस्तैस्तस्य
7 A & C ० शतपदभयं तैस्तस्य
11
मुद्गृह्णन्ति
16 CF. Siksā., 174 : चतुर्थं शतं शिक्षापदानां धारयन्ति
17 C ये दश शिक्षापदानि धारयन्ति च 19 B ०धिकै
१६
13 C ० दुहिता वा
15 Comits भवन्ति ; Or Siksi, p. 174
20 B द्वे शिक्षापदशतैर्द्धार०
18 C चतुर्थशतं शिक्षापदं धा०
11 B करणीया
द्विशतपञ्चाशशिक्षापदानि

Page #129

भैषज्यगुरुसूत्रम् तराच्छिक्षापदाद्भष्टा' भवन्ति सचे ते दुर्गतिभयभीतास्तस्य' भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं धारयेयुन भूयस्तेषां व्यापायगमनदुःखं प्रतिकांक्षितव्यम्) यश्च मातृग्रामः प्रसवनकाले तीवां दुःखां खरां कटुकां वेदनां वेदयति या तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयमनु. स्मरेत् पूजाञ्च कुर्यात् सा सुखं' च प्रसूयते सर्वाङ्गपरिपूर्ण पुत्रं जनयिष्यति। अभिरूपः प्रासादिको दर्शनीयस्तीक्ष्णेन्द्रियो बुद्धिमान् स आरोग्य-स्वल्पाबाधो' भविष्यति न च शक्यते अमनुष्यैरतस्य ओजोऽपहर्तुम् ।
अथ खलु भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते। रम। श्रद्दधासि त्वमानन्द पत्तीयिष्यसि यदहं तस्य भगवतो भैषज्य
1 C ०संवरा ततोऽन्यतरान्यतरात् पदभ्रष्टाः 2 A भवन्ति ते दुर्गत्यपायभीता० ; C भवन्ति दुर्गत्यपायभयभीतास्ते तस्य
3 A तथागतस्त पूजा कुर्वन्ति न तेषां ; न भूयस्तैषां रुपाय ; ef. siksi. p. 171: धारयेयुर्यथा विभवतश्च पूजा कुयुः न भूयस्तेषामपायगतिः ___4A पायदुःखं , Tib. माय व मागासी माय མེད་པར་ཤེས་ པར་བྱའོ ། 5 B यास्तस्य
6A & C •गतस्य नमस्यन्ति Tib. २ राशु ___ 8 A पूजां कुर्वन्ति ते शीघ्र परिमुच्यन्ति सर्वाङ्ग; । सर्वपरिपूर्णाङ्ग ; ( पूजां कुर्वन्ति शीघ्र परिमुच्यन्ति सर्वाङ्ग ; Tib. सुमारास |
9 B सल्पा० ; C drops the words from स to ०नन्दमामन्त्रयते 10 B शक्यते मोजोपहर्तुम् Tib. बीकापोवा काम པར་མི་ནས་སོ །
11 Cf. Siksi.. pp. 174-5. Comits अथ...नन्दमा० 12 B श्रद्धासि; C श्रद्धास्यति 13 B पत्तीयसि evidently for प्रत्येषि

Page #130

भैषज्यगुरुसूत्रम् गुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्याहंतः सम्यक्संबुद्धस्य गुणान् वर्णयिष्यामि। अथवा ते काङ्क्षा वा विमतिर्वा विचिकित्सा वात्र गंभीरे बुद्धगोचरे। अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमेतदवोचत् । न मे [भदन्त भगवन] अत्र' काङ्क्षा वा विमतिर्वा विचिकित्सा वा तथागतभाषितेषु सूत्रान्तेषु । तत् कस्य हेतोः। नास्ति तथागतानामपरिशुद्धकायवाङ्मनःसमुदाचारता' । इमौ भगवंश्चन्द्रसूर्यावेवं महर्धिकावेवं° महानुभावौ पृथिव्यां प्रपतेता[म्]° 11स सुमेरुर्वा पर्वतराजः स्थानात] चलेन्न' तु बुद्धानां वचनमन्यथा भवेत् । किं तु भदन्त भगवन् सन्ति सत्त्वाः श्रद्धेन्द्रियविकलाः इदं बुद्धगोचरं श्रुत्वा एवं वक्ष्यन्ति । 1"कथमेतन्नामधेयस्मरणमात्रेण तस्य तथागतस्य तावन्तो"
1 B तथागतस्य गुणान् ; C तथागतस्य गुणानुशंसान् ; Siksa वर्णयामि 2। काणखा
3 B ०ष्मानन्द 4 Tib. inserts here 9895 Q 3 9990 | Sikşā follows it 5 Sikā omits it. 6 C भाषितेषु धर्मेषु 7 A & C ०चारः 8 A इमे
9 0 सूर्यचन्द्रमसौ एवं महधिको महा० 10 A & C निपतेयुः ; B_uses एकवचन instead of द्विवचन but the Siksi has द्विवचन while Tib. has | B has इमे भगवंशश्चन्द्रसूर्यमेवं महर्धिकामेवं महानुभावां पृथिव्यां प्रपतेत
11 A & C Sikşă, omit 12 A&C संक्रमेत न
13 B भवेयुः ; C भवति 14 Siksi ये instead of इदं 15 A & C श्रुत्वा तेषामेवं भवति
16 A & C मिदं नाम० ; Siksi श्रुत्वा न श्रद्दधति । तेषामेवं भवति । कथमिदं नाम० । 'Thb. has ना होकारा २ ।
17 A & B नामधेयमनुस्मरण 18 A.G & Siksh एत्तका ; Tih. 8 घर बैंक।

Page #131

भैषज्यगुरुपूत्रम् गुणानुशंसा भवन्ति । ते न श्रदधति न पत्तीयन्ति प्रतिक्षिपन्ति । तेषां दीर्वरात्रमनर्थाय न हिताय न सुखाय' विनिपाताय भविष्यति। भगवानाह। अस्थानमानन्दानवकाशो येन' तस्य तथागतस्य नामधेयं श्रुतं तस्य सत्त्वस्य दुर्गत्यपायगमनं' भवेन्नेदं स्थानं विद्यते दुःश्रद्धानीयं चानन्द बुद्धानां बुद्ध. गोचरम्। यत् त्वमानन्द श्रद्दधासि पत्तीयसि तथागतस्यैषोऽनुभावो द्रष्टव्यः। अभूमिरत्र' सर्वश्रावकप्रत्येकबुद्धानां स्थापयित्वैकजातिप्रति]बहान्' बोधिसत्त्वान् महासत्त्वा[निति]। दुर्लभ
आनन्द'' मनुष्यप्रतिलाभः13 दुर्लभं त्रिरत्ने [श्रद्धागौरवं' । सु]दुर्लभं [तथागतस्य नामधेयश्रवणम्'']। तस्य [भगवतः] तथा.
· 1 A भविष्यन्ति 2 A & C श्रद्दधन्ति ; B श्रद्धददन्ति ४ ३ क्षेपन्ति ___4 C ०ीय हिताय सुखाय ; Siksi oर्थायाहितायासुखाय
5_A & C काश एषां 6A .धेयं कर्णपुटे निपतेत् ; puts here य
7 A तस्य दुर्ग० ; B दुर्गतिगमनं ; Siksa. येषां तस्य नामधेयं निपतेत् कर्णे ( Tib. कर्णपुटे ) तेषां दुर्गत्यपायगमनं भवेदिति । Tib. follows Siksi.
8 A भवेन्न दुःश्र० ; C गतस्य नामधेयं कर्णपुटे निपतितं यत् तस्य दुर्गत्यपायगमनं भवेत् दुःश्रद्दधनीयं 9 B श्राद्धासि 10 A & C Siksi. मिश्चात्र
11 B जातिलब्धा ; Tib. मालेमा मोसमासा Evidently our scribe did not know the word एकजातिप्रतिवद्धा i. e. those who have one birth more only intervening between him and his Nirvina Cf. Lul. Vis., p. 2.
12 C महासत्त्वा दुर्लभानन्द 13 A & B ०लाभं 14 A & C त्रिषु रत्नेषु 15 Tib. गोवामा माशुकार 55 गु पके गाएँ ।
16 A & C दुर्लभतरस्य 17 B नामश्रवणम् ; 'Tib. रेसलर གཤེགས་པ་ དེའི་མཚན་ ཐོས་པ་ ཡང་ རྙ ད་ པར་ཤིན་ཏ་ དཀའ་འོ།

Page #132

भैषज्यगुरुसूत्रम्
२३ गतस्य [भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्यानन्द' ] बोधिसत्त्वचर्यामप्रमाणा. मुपायकौशल्यमप्यप्रमाणम् [अप्रमाणं चास्य] प्रणिधान विशेष] विस्तरम् । आकाङ्क्षमाणोऽहं तस्य तथागतस्य कल्पं वा कल्पावशेष' वा बोधिसत्त्वचारिकाया विस्तरविभङ्ग निर्दिशेयम् । क्षीयेतानन्द कल्पं न वेव [शक्यं] तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूर्वप्रणिधानविशेषविस्तरान्तमधिगन्तुम्'।
तेन खलु पुनः समयेन तस्यामेव पर्षदि" त्राणमुक्तो नाम बोधिसत्त्वो महासत्त्वः सन्निपतितोऽभूत् । सन्निषण्णः1° उत्थाया
1 A & 1 अप्रमाणम् आनन्द ; Tib. गुरु सार गाउँपापा २८ དེ་བཞིན་ གཤེགས་པ་ སྨན་ གྱི་ བ ་ཌ་རའི་ འོད་དེའི་ བྱང་ཆུབ cte.
2 ( मप्यप्रमाणं प्रणिधानविस्तरम् । version. Tib. SEAST CA गया। को। शाम उस རྒྱས་པ་ཡང་ ཚད་མེད་དོ། ང་དེ་བཞིན་གཤེགས་ པ་དེའི་བྱང་ ཆུབ་སེམས་ सा मा २का समाधम ( कल्पाधिक ) If ཆེར་ ཡང་དག་པར་ བཤད་ པར་ འདོད་ ཀྱང་ བསྐལ་པ་ ཟད་བར་ འགྱར་ གྱི བཅོམ་ལྡན་ འདས་ དེ་ བཞིན་ གསེགས་ པ་ སྨན་གྱི་ བླ་ བ་ཌ་ར་འ་ འོད་ དེའི་ སྔོན་གྱི་ སྨོན་ལམ་གྱི་ཁྱད་བར་ གྱིས་པའི་ མཐའ་ 54°215 2955 | Cf. Taisho cd., XIV, p. 407, Col. 2, 11. 6-9.
4 ( कल्पेन वा कल्पावशेषेण 5 A °चारिकां विस्तर० ; C चारिका विस्तरेण संप्रकाशेयम् (5 C त्वेव तस्य A विस्तरपर्यन्तमधि० ; C विस्तरस्य पर्यन्तोऽधिगन्तुम् 8 C तेन च पुनः
9 A तत्र परिषायां ; C तस्मिन् एव 10 C omits सनिपतितोऽभूत् सनिषण्णः
3 The Ms is confusing. The text given here is based mainly on the Tib

Page #133

भैषज्यगुरुसूत्रम् सनादेकांसमुत्तरासङ्ग कृत्वा' दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिछाप्य येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य भगवन्तमेतदवोचत्। भविष्यन्ति [भदन्त ] भगवन् सत्त्वाः पश्चिमे काले पश्चिमे समये नानाव्याधिपरिपीडिता दीर्घव्याधिना क्षीणगाताः] क्षुत्तर्षाभ्यां शुष्ककण्ठोष्ठा मरणाभिमुखा रोरुद्यमानेभिर्मित्रज्ञातिसलोहितैः परिवारिता अन्धकारां दिशं पश्यन्तो' यमपुरुषैराकीमाणाश्च । तस्य कलेवरे" मंचशयिते'' विज्ञानं यमस्य धर्मराजस्याग्रतामुपनीयते । यच्च तस्य सत्त्वस्य1 "सहजानुबद्धमेव यत्किंचित् तेन पुरुषेण कुशलमकुशल वा कृतं भवति तत्सर्वं सुलिखितं कृत्वा यमस्य धर्मराजस्योपानाम्यते । तदा' यमोऽपि धर्मराजस्तं पृच्छति गणयति यथाकृतं' चास्य कुशलमकुशलं वा तथाज्ञामाज्ञापयति। तत्र ये ते मित्रज्ञाति
1A & C ०कांसं चीवरं 3 Tib. रारका शव 25 4_A & C समये सत्त्वा नानाव्याधिपरिपीडिता दीघोलान्येन 5 IB अचक्षुतशुष्क० ; C क्षुत्तर्षा ; Tib. Rो
गा| म ८ | GA ज्ञातिसालोहितेभिः, C रोदमानेभि० : दिशमपश्यन्तो यम
8 A पुरुषाकर्षयमाणा ; C पुरुषैरपकर्षमाणा : B माणस्य 9 A & C अत्र ; C कलेवरं 11 A मनुष्यसह. ( पुरुषस्य सहजा
12 B सहजानु० f. Tib. मावा 15 लेक २३८ । ( सहजा स्पृष्ठानुबद्धा देवना यत् तेन कुशलं वा कुशलं कुतं भवेत् तच्च
__14 A कुशलमूलं वा कृशलमूलं 15 A नामयति यमो० ; C नाम्यते यमो० 16 Tib. सभाका वा परीक्षते
2 A प्रावरित्वा: C प्रावृत्यं
10 C वरंशयितं
1:3 B तास्य
17 B यति यतं

Page #134

भैषज्यगुरुसूत्रम्
. २५ सलोहितास्तस्यातुरस्यार्थाय तं भगवान्तं] भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभं तथा. गतं शरणं गच्छेयुस्तस्य [च] तथागतस्य पूजां कुर्युः। 'स्थानमेतद्विद्यते यत्] तस्य तद्विज्ञानं पुनरपि प्रतिनिवर्तेत स्वप्नान्तरगत इवात्मानं संजानीते। यदि वा सप्तमे दिवसे यदि वा एकविंशतिमे] दिवसे यदि वा पञ्चविंशतिमे दिवसे यदि वा एकोनपञ्चाशतिमे दिवसे तस्य विज्ञानं पुनरपि निवर्तेत स्मृतिमुपलभेत । तस्य कुशलमकुशलं वा कर्मविपाकं' स्वयमेव प्रत्यक्षं भवति। ज्ञात्वा स जीवितहेतौ न कदापि पापमकुशलं कर्म करिष्यति। तस्माच्छ्राद्धेन कुलपुत्रेण वा कुलदुहित्रा] वा तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूजा कर्तव्या।
अथायुष्मानानन्दस्त्राणमुक्त' नाम बोधिसत्त्वमेतदवोचत् । कथं कुलपुत्र] तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य पूजा कर्तव्या।
1 A तेन तस्यातुरस्यार्थायेदृशेन प्रयोगेन पूजा कर्तव्या स्थानमेतद्विद्यते यदि तस्य ; c ज्ञापयति ये तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य शरणं गमिष्यन्ति तस्यातुरस्यार्थायेदृशेन प्रयोगेन पूजां कुर्वन्ति । स्थान० ; A शरणं गमिष्यन्ति ___2 C •न्तरे च आत्मानं संजानाति
. 3 B quaterfatat but Tib. 95°47347 Chin. (Taisho. XIV,p. 407, para 2)
4 C नवचत्वारिंशतिमे 50 विज्ञानं निव० 6 B & C स | Tib. AANTY दार होता। 8 C प्रत्यक्षो 9 c भवति । जीवितहेतुरपि 10 C पापं कर्म न करोति
11 B adds •गतस्य नामधेयं धारयितव्यं यथा संविद्यमाना च पूजा कर्तव्या ; Tib. omits this line. The restoration from Tib. would be तस्य तथागतस्य पूजा कर्तव्या 12 B त्राण;C स्त्राणमुक्तस्य
__13 C बोधिसत्त्वस्य एवमाह

Page #135

२६
भैषज्यगुरुसूत्रम् त्राणमुक्तो बोधिसत्त्व आह। ये भदन्तानन्द' महतो' व्याधितः परिमोचितुकामास्तैस्तस्यातुरस्यार्थाय सप्त दिवसान्या
र्याष्टाङ्गसमन्वागतमुपवासामु]पवसितव्यं' भिक्षुसंघस्य चाहारपानः सर्वोपकरणैर्यथा शक्ति पूजोपस्थानं कर्तव्यम् । भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयं त्रिष्कृत्वा राज्यां त्रिष्कृत्वा दिवसे मनसिकर्तव्यम्'। नवचत्वारिंशद्वारे इदं सूत्रमुच्चारयितव्यम्। एकोनपञ्चाशद् दीपाः प्रज्वालयितव्याः । सप्त प्रतिमाः कर्तव्याः। एकैकया प्रतिमया सप्त सप्त दीपाः" प्रज्वालयितव्याः । एकैको दीपः शकटचक्रप्रमाणः कर्तव्यः। यद्येकोनचत्वारिं. शतिमे दिवसे आलोको न क्षीयते वेदितव्यं सर्वसंपदिति । पञ्चरङ्गिकाश्च पताका एकोनपञ्चाशदधिकाः]'' कर्तव्याः।
1 B भगवतानन्द ; cf. Tib. बहुदा गुरु मारमें। 2 B व्याधितं महतो
3 B व्याधि ; C महान्तः व्याधयः 4 C सप्तरातिं दिवसान्यार्याष्टाङ्गसमन्वागतमुपोषधसंवरं ग्रहीतव्यम् 5_All Mss. यथा शक्त्या 6 तथागत भगवता ; Tib. omits the preceding two lines from सप्त.
7 Tib. w5259 | The confusion made here by the scribe shows . that the lines not in Tibetan were later additions. It is not the composition of the scribe, for in that case he would not have a mess of the sentences and words: B प्रभस्तथागतृष्कृत्वा रात तृष्कृत्वा दिवसौ नमस्करनचत्वारिंश.
8 Tib. has 35 एकोनपञ्चाशत् 9 C तथागतस्य त्रिष्कृत्वा . रात्रौ दिवसस्य तस्य नमस्यितव्यम् 10 C प्रदीपितव्याः 11 B प्रतिमया सप्त दीपाः
12 C स्थापयितव्याः ; 'Tib. मामा-स्थापयितव्याः 13 0 एकमेको 14 C यदि नवचत्वारिंश०
15 C omits वेदितव्यं सर्वसम्पदिति 16 B एकोनपंचचक्रः ; C पताका नवचत्वारिंशदृष्टिकाः ; Tib. पर' དགུ་ལས་ ལྷག་པར་བྱའོ། །

Page #136

भैषज्यगुरुसूत्रम् पुनरपरं भदन्तानन्द येषां राज्ञां क्षत्रियाणां मूर्धाभिषिक्तानामुपद्रवा वोपसर्गा वा ये प्रत्युपस्थिता भवेयुर्व्याधिपीडा' वा स्वचक्रपीडा वा [पारचक्रपीडा' वा नक्षत्रपीडा वा चन्द्रग्रहसूर्यग्रहपीडा वा [अकालवातवृष्टिपीडा वा अवग्रहपीडा वा समुत्थिता अमाङ्गल्या वा संक्रामकव्याधिर्वा विपद् वा समुपस्थिता तेन राज्ञा] क्षत्रियेण मूर्धाभिषिक्तेन सर्वसत्त्वेषु मैत्रचित्तेन भवितव्यं बंधनगताश्च सत्त्वा मोचयितव्याः। तस्य च भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य यथापूर्वोक्तपूजा करणीया । तदा तस्य राझः क्षत्रियस्य मूर्धाभिषिक्तस्य एतेन कुशलमूलेन च' तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूर्वप्रणिधानविशेषविस्तरेण तत्र विषये क्षेमं भविष्यति
1 B क्षतृयानं
_2_B येषां ; C सर्ग उपायासः । 3 Tib. कण मारा।
+ Ms. IB drops here two lines ; of. Tib. श शी लामा ཚོགས ཀྱིས་ གནོད་འམ་ ། རྒྱ་སྐར གྱི་ གནོད་པ་འམ་ ། གཟའ་ཟླ་བའི་ གནོད་པ་འམ་ ། གཟའ་ཉི་མའི་གནོད་པ་འམ་ ། དུས་མ་ཡིན་ པའི་ རླངད་ང་ ། ཆར་གྱི་གནོད་པ་འམ་ ། ཐན་པའི་གནོད་པ་ཡང་རུང་ སྟེ། གནོད་པ་དང་ནད་འགོ་བ་དང་ འཁྲུག་པ་ཞེག་བར་ གནས་ པར་ གྱུར་ན་ ། རྒྱལ་པོ །
5 C अनावृष्टिपीडा तेन राज्ञा क्षत्रियेण G C तथागतस्य तादृशी पूजा कर्तव्या यथापूर्वोक्तम् 7 Tib. योग
A & C विशेषेण तत्र

Page #137

२८
भैषज्यगुरुसूत्रम्
5
सुभिक्षं कालेन वातवृष्टिशस्यसम्पदो भविष्यन्ति' सर्वे च विषयनिवासिनः सत्त्वा' अरोगाः सुखिताः 'प्रामोद्यबहुलाः । न च तत्र विषये दुष्टयक्षराक्षसभूतपिशाचाः सत्त्वानां विहेठयन्ति । सर्वदुर्निमित्तानि च न पश्यन्ति । तस्य च राझः क्षत्रियस्य " मूर्धाभिषिक्तस्य 'आयुर्वर्णबलारोग्यैश्वर्याभिवृद्धिर्भविष्यति । अथायुष्मानानन्दस्त्राणमुक्त बोधिसत्त्वमेतदवोचत् । कथं कुलपुत्र परिक्षीणायुः पुनरेवाभिविवर्धते " । वाणमुक्तो बोधिसत्त्व आह । ननु त्वया " भदन्तानन्द तथागतस्यान्तिकाच्छू तम् । सन्ति "अकालमरणानि । तेषां प्रतिक्षेपेण मंत्रौषधिप्रयोगा " उपदिष्टाः । सन्ति सत्त्वा व्याधिताः । न च गुरुको व्याधिः " । भैषज्योपस्थापकविरहिता” यदि वा वैद्या [ भैषज्यं" ] कुर्वन्ति" इदं
3
14
1 C वातवृष्टिशस्यं सम्पत्स्यति
2 B • ध्यति सर्वे...... सत्त्वाः ; Tib.
ཅན་ ཐམས་ཅད་ཀྱང །
4 rib. 9ম''
6 B
4
ཡུལ་དེ་ན་ གནས་ པའི་ སེམས་
BB पोद्य
|
च नाशयिष्यन्ति ; Tib. মইখহ' में
मহ'ই| राजततृयश्व 8 Tib. omits आरोग्य 9 ० ० स्त्राणमुक्तस्यैवमाह 10 Tib. C মৈ སྐྱེ ། 11 C न त्वया 12 B सति न काल ०
7 B
13 C आह । न त्वया भदन्तानन्द तथागतस्यान्तिके श्रुतं सन्ति न चाकालमर - गानि तेन मन्त्री ० 14 C गुरुकस्तस्य व्याधिः
5 Tib. मम ।
15 B किन्तु भैषज्यं च पूजा च निरर्थका
16 Tib. སྨན་དང་ རིམ་གྲོ་ བྱེད་པ་དང་ མི་ ལྡན་ ནམ ། ཡང་ན་ སྨན་ པ་སྨན་མ་ ཡིན་པར་ བྱེད་པ །
The Chinese version of Dharmagupta follows the Sanskrit text, but not so much the version of Hiouen Tsiang: (Taisho ed. XIV, p. 404, para 1, 11. 27-28). 17 B निदानं का...

Page #138

भैषज्यगुरुसूत्रम्
२६ प्रथममकालमरणम्। द्वितीयमकालमरणं . यस्य राजदण्डेन कालक्रिया'। तृतीयमकालमरणं येऽतीव प्रमत्ताः प्रमादविहा. रिणस्तेषां मनुष्या' ओजोऽपहरन्ति। चतुर्थमकालमरणं ये अग्निदाहेन कालं कुर्वन्ति। पंचमं चाकालमरणं ये च उदकेन म्रियन्ते । षष्ठमकालमरणं ये [सिंह]व्याघ्रव्याडचण्डमृगमध्यगता वासं कल्पयन्ति च म्रियन्ते । सप्तममकालमरणं ये गिरि. तटात् प्रपतन्ति । अष्टममकालमरणं ये विष-काखोर्द-वेताला. नुप्रयोगेण म्रियन्ते'। नवममकालमरणं ये क्षुत्तषोपहता [आहार]पानमलभमाना [आर्ताः] *कालं कुर्वन्ति। एतानि संक्षेपतोऽकालमरणानि' तथागतेन निर्दिष्टानि। अन्यानि चाप्रमेयाण्यकालमरणानि । __ अथ खलु" तत्र पर्षदि द्वादश महायक्षसेनापतयः सन्नि. पतिता अभूवन यदुत किंभीरो' नाम महायक्षसेनापतिर्वज्रश्च।
1 B .कृया
2 B मानुषा भोजम० ; C अमनुष्याः । cf. Chinese, Taisho ed., vol. XIV., p. 404 col, 1, ll. 27-28.
3 B नियति ; C मरिष्यन्ति 4 B मरन्ति ; C गता भवन्ति 5 B ० तटे. .. 6 0 वेतालप्रयोगेण 7 B & C मरन्ति
8 B omits 917 ; C omits af: ; Tib. 475* 57' N 551 SAVO རྙེད་ནས་ བཀྲེས་ བ་ དང་ སྐོམ་པས་ ཉེན་དེ་ འཆི་ བའི་དུས བྱེད་ པའོ །
9 B माना...तानि पक्षे अकाल० ; C एते संक्षेपेण महन्तञ्च अकाल० ; cf. Tib. མདོར་ ན་ འདི་ དག་ནི། །
10 C अकालमरणा न च तथागतेन निर्दिष्टाः। अन्ये प्रमेया अकालमरणाः 11 C omits खलु 12 B पर्षायं 13 Tib. २ मा 14 C omits नाम 15 Tib. में

Page #139

6
1 Comits नाम
3 Comits नाम
भैषज्यम्
३०
नाम' महायक्षसेनापतिर्मेखिलो" नाम " [ महा]यक्षसेनापतिरन्तिलो' नाम नाम महायक्षसेनापतिरनिलो' नाम
महायक्षसेनापतिः सण्ठिलो नाम महायक्षसेनापतिरिन्दलो' नाम " महायक्षसेनापतिः पायिलो " नाम " महायक्षसेनापतिर्महालो' नाम महायक्षसेनापतिश्चिदालो " नाम महायक्षसेनापतिश्चौन्धुलो" नाम'' महायक्षसेनापतिः" विकलो नाम " [ महायक्षसेनापतिः] । एते द्वादश महायक्षसेनापतय एकैकानुचरपरिवारिता" एककण्ठेन” भगवन्तमेवमाहुः । श्रुतमस्माभिश्च भगवता बुद्धानुभावेन तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य नामधेयम् । न भूयोऽस्माकं दुर्गतिभयम् । ते वयं सहिताः समग्रा यावज्जीवं बुद्ध
1
I
5 B सनोलो ; C मनिलों ; Tib.
7 Comits सण्ठिलो नाम
9 Comits नाम
12 B महारो ; C • माहुरो ; Tib. 14_B ०श्चौन्धुरो ; C ० श्चिन्दालो ; Tib.
20
2 Ti. KẾT
4 C अनिलो ; Tib. EQ হलैंজ
=
=afa 6 Tib.
*AGN=afuscat
8 c इन्दालो ; Tib. ८८२३=इन्दलो
10 C पाइलो
བཏུང་
འཛིན་ राम रह
1 2
11 Comits नाम
13 Tiv. RE
15 Comits नाम
16 Two names, not legible in the Ms. B., occur in Tib
ईमेर् For reference to महायक्षसेनापति see सुवर्णप्रभाससूत्र (Japanese ed) p. 81.
17 C • सेनापतिः चौधुरो महा० ; Bomits विकलो नाम
18 C •पतयः एकैकः सप्त सप्त यक्षसहस्रपरिवारः ; Tib. म र म हो དཔོན་ ཆེན་པོ་བཅུ་གཉིས་པོ་དེ་དག་ གོ ། གནོད་ སྦྱིན་གྱི་ སྟེ་ པོ་ རེ་རེ་ ཡང་ གཡོག་ གནོད་སྦྱིན །
དཔོན་ ཆེན་
19 C वा
20 C श्रुतोऽस्माकं
21 Tib. इस i. c. से is used for तस्मात्
মার্স'ন and

Page #140

भषज्यगुरुसूत्रम्
शरणं गच्छामो धर्मं शरणं गच्छामः सङ्घ शरणं गच्छामः सर्वसत्त्वानामर्थाय हिताय सुखाय औत्सुक्यं करिष्यामः' यो' विशेषेण ग्रामे वा नगरे वा जनपदे वा' अरण्यायतने वा इदं सूत्रं प्रचारयिष्यति यो वा तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य नामधेयं धारयिष्यति [पूजोप स्थानं करिष्यति तावत्तं भगवन् सत्त्वं रक्षिष्यामः' [ परि पालयिष्यामः सर्वामाङ्गल्याच्च परिमोचयिष्यामः' सर्वेषामाशां परिपूरयिष्यामः। अथ खलु भगवांस्तेषां यक्षसेनापतीनां साधुकारमदात्। साधु साधु महायक्षसेनापतयः । यद् यूयं तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य कृतज्ञतामनुस्मरमाणानां सर्वसत्त्वानां हिताय प्रतिपन्नाः]। अथायुष्मानानन्दो' भगवन्तमेतदवोचत्।। को नामायं भगवन् धर्मपर्यायः कथं चैनं धारयामि। भगवानाह। तेन ह्यानन्द धर्मपर्यायमिदं भैषज्यगुरुवैदूर्यप्रभस्य तथागतस्य पूर्व.
1 Tib. 155 पर सम | cf. Suvarnaprabhisa, p. 82 : औत्सुक्यं करिष्यन्ति 2 B सुखाय अतः ऊत्सुक्यकरणाय च 3 C omits यो
4 B omits जनपदे वा 5 C नामधेयं धारयिष्यति वयमपि ते च रक्षिष्यामः
6 Tib. गर गयो । रक्षिष्यामः सर्वोपद्रवेभ्यः ; Tib. གནོད་པ་ ཐམས་ཅད་ ལས་ ཡོངས་ སུ་ཐར་ བ་བགྱི། 8 C सर्वाशां
p Tib. སེམས་ ཅན་ལ་ཕན་ པའི་ཕྱིར་ ཞུགས་པ་ ལེགས་སོ कोमाका हो। 'का' केक कामगार सेThe following leaf in Ms. c. is lost.
___10 Tib. adds. आसनादुत्थाय एकांसमुत्तरासङ्ग कृत्वा पृथिव्यां दक्षिणजानुमण्डलं प्रतिष्ठाप्य येन भगवान् तेनांजलिं प्रणम्य भगवन्तमेतदवोचत् The Chinese follows the
Sanskrit version.

Page #141

३२
भैषज्यगुरुसूत्रम् प्रणिधानविशेषविस्तरमिति । धारय 'द्वादशानां महायक्षसेनापतीनां [प्रणिधानमिति' नाम धारय । इदमवोचद् भगवान् । आत्तमना मंजुश्रीः कुमारभूत आयुष्मांश्वानन्दस्त्राणमुक्तो बोधिसत्त्वस्ते च बोधिसत्त्वास्ते च महाश्रावकास्ते च राजा[मात्य]-ब्राह्मणगृहपतयः
सर्वावती पर्षत सदेवमानुषासुरगन्धविश्व लोको भगवतो भाषितमभ्यनन्दन ॥ आर्यभैषज्यगुरुर्नाम महायानसूत्रं समाप्तम् ॥
देयोऽयं महाश्राद्धोपासकभसन्त्र एन तथा साधं च मंतोटि एन साधू मंगलशूरेण तथा साधे आयं देवेन्द्रभूतेन पितुना च कोसि एन साधं माता...रि एन । देयधर्मेऽयं महाश्राद्धोपासक श्रीदेव साहि सुरेन्द्रविक्रमादित्यनन्देन तथा शमिदेवि-त्रैलोकदेवि-भट्टारिकया तथा सार्धं विहलि एन । Colophon of Ms. B.
...तथा साधं मातापित्रौ परमदुष्करकत्रौ तथा साधं सर्वसत्त्वैः सर्वप्राणिभिर्यदत्र पुण्यां तद भवतु अन्तरज्ञानं चाप्नुयात् तथा साधं पुष्किटीकटीशिरिएन साधं चालाषुखेन सार्धं भुगवरियेन एन साध कोइलि एन तथा सार्धं माथरि एन तथा सार्ध अन्विश्वरेन तथा सार्धं दिशी एन । Colophon of Ms. C. ___1 Tib. adds. Jहुर होगा पास 5T RANI ཅེས་བྱ་བར་ ཡང་ བཟུང་ ཤིག ། ལས་ཀྱི་སྒྲིབ་པ་ ཐམས་ཅད རྣམ་པར་སྤྱད་ ཞིང་རེ་བ་ཐམས་ཅད་ ཡོངས་ སུ་སྟོད་ བཅེས་ བྱ་བར་ ཡང་ བཟུང་ཤིག་ बोधिसत्त्ववज्रपाणिप्रतिज्ञा इत्यपि नाम धारय । सर्वकर्मावरणविशुद्धिसर्वाशापरिपूरणमित्यपि नाम धारय । These two titles do not appear in either of the two Chinese translations.
2 Tib. Rमाका NANI ANTRaमा In the previous two Tib. extracts gay gay*] has been restored as afara in its ordinary and not the Buddhist technical sense meaning afazit (resolution). The usual Tib. words for fureta however is $ 2161 | Tho Chinese versions support प्रणिधान । ___Tib. माद पर समारो भाव । शाा 35 ལྡན་པའི་ མཁོར་ དེ་ དག་ དང་ ། ལྷ་དང་ མི་དང་ ལྷ་མ་ཡིན་དང ། ete. गुह्यकाधिपतिः वज्रपाणिः च सर्वावती पर्षत् सदेवमानुषासुर० It is not givon in the
4 B देवायां
Chinese version.

Page #142

एकादशमुखम्

Page #143

Page #144

ओं नमः सर्वबुद्धबोधिसत्त्वेभ्यः॥ एवं मया श्रुतिमेक]समये भगवान् श्रावस्त्यां विहरति स्म करी रमण्डले च'। (अथ खल्वार्यावलोकितेश्वरो बोधिसत्त्वो] महासत्त्वोऽनेकविद्याधरकोटीनियुतशतसहस्रण] परिवृतो येन भगवास्तेनोपसमक्रामत् । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसा वन्दित्वा भगवन्तं प्रदक्षिणीकृत्य एकान्ते न्यसीद भगवन्तमेतदवोचत् । इदं मम भगवन्नेकादशमुखं नाम 'हृदयमेकादशभिः [कल्पको-]" टीभिर्भाषितम्। अहं चेत्तर्हि भाषिष्यामि सर्वसत्त्वाना]मर्थाय हिताय सुखाय' सर्वव्याधिप्रश[मानाय सर्वपापालक्ष्मीदुःस्वप्नप्रतिनिवारणाय सर्वाकालमृत्युप्रतिनिवारणाय अप्रसादानां प्रसादनाय सर्वविघ्नविनायकानां प्रशमनाय। ना[हं] भगवन् समनुपश्यामि
1 Tib. (rgyud, XIV, folios 410-413, see Annales du Musée Guimet, V, pp. 434-7) has no corresponding passage. Cf. Digha Nikāya. II, p. 1: Ekam samayam Bhagavā Sāvatthiyam viharati Jetavane Kareri-Kūţikāyam... Kareri-mandala-māle.
༧ རག་ སྔགས་ འཅང་ དུ་ མས་ ཡོངས་སུ་ པསྐོར་ དེ།
ठेठी शाल २८ ISIS का' etc. = भगवतः पादो निः प्रदक्षिणीकृत्य ।
4 २८मा निषद्य । ཏཾ སྙིང་ པོ་ གདོད་ ཅུ་ གཅིག་ པ་ ཞིས་ བབྱི་ བ། ། 6 བྱ་ བ་ ཕྲག་ ཅུ་ གཅིག་ གིས་ གསུངས་ པ་ ལགས་ ཏེ། 7 NET. Tib. omits हिताय सुखाय । 8 सोमा रोमा रहेका सारा cf. S. Das, Tib. Dict., p. 1223.

Page #145

एकादशमुखम्
सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सश्रमणब्राह्मणिकायाः प्रजाया यदनेन हृदयेन रक्षे कृते' परित्रे. परिग्राहे शान्तिस्वस्त्ययने दण्डपरिहरे शस्त्रपरिहरे विष[प्रहाणे कृते यः कश्चिदतिक्रमेत्] न प्रशमेत] नेदं स्थानं विद्यते स्थाप्य पौराणां कर्म विपच्यते। 'तदस्य च कल्पयतोऽभिश्रद्दधतः सर्वेण सर्वं न भविष्यति'। सर्वबुद्धस्तुतः समन्वाहृतोऽयं हृदयं सर्वतथागतानुमोदितोऽयं हृदयम् । स्मराम्यहं भगवन् गङ्गानदीवालुकासमानां कल्पानां परेण 'शतपद्मनयनचूड-प्रतिहतरङ्गवेल-किरण[राजस्य] नाम तथागतस्य । मया तथागतस्यान्ति के] श्रुतमयं हृदयम् उद्गृहीतं च । सह प्रतिलभेनि] दशसु दिक्षु सर्वतथा
1 སྲང་བར་བགྱི་བ་ ་ १ मा म = परित्राणे
ཞི་བ དང་པདེ་ལེགས་ འགྱུར་ བར་ བགྱིས་པ་ 4 དག་གཞིལ་བ་ བགྱིས་པ་ 5 यः न...विद्यते-गालेगामापार समोर मामाहा । 6 वी या कामारीका पूर्वकर्मणां विपाकः 7 It is not in Tib.
8 སྙིང་པོ་འདི་ ནི་སངས་རྒྱས་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཐམས་ཅད་ཀྱིས་བསྟོད་ ཅིང་དགོངས་པ་ལགས་སོ་ ། །
སྨན་གཙུག་གིས་ 10 གཅེས་ བདག་ གི་ སྙིང་ པོ་ འདི་ ནི་ དེ་ བཞིན་ གཤེགས་ པ་ ཐམས་ ཅད་ཀྱིས་ རྗེས་སུ་ཐུགས་ རང་སཔར་ མཇད་པ་ ལགས་སོ །

Page #146

एकादशमुखम् गताः सुमुखीभूता अनुत्पत्तिकधर्मक्षान्तिप्रतिलब्धाः। एवं बहुकरोऽयं हृदयम् तस्मात्तर्हि श्राद्धेन कुलपुत्रेण वा कुलदुहित्रा वा सत्कृत्यायं हृदयं साधयितव्यम्। अनन्यमनसा नित्यं साधयितव्यम्। कल्यमुत्थाय अष्टोत्तरवारशतं प्रवर्तयितव्यम् । दृष्टधर्मिका गुणा दश परिग्रही[तव्याः। कतमे दश। यदुत निर्व्याधिर्भविष्यति। सर्वतथागतैः परिगृहीतश्च भविष्यति । धनधान्यहिरण्या भर]णमस्य अक्षयं भविष्यति। सर्वशत्रवो वश्या अवमर्दिता भविष्यन्ति। राजसभायां प्रथममालपितव्यं मंस्यति । न विषं न गरं न ज्वरं न शस्त्र काये क्रमिष्यति। नोदकेन कालं करिष्यति। नाग्निना कालं करिष्यति। नाकालमृत्युना कालञ्च करिष्यति। अपरे चत्वारो गुणानुशंसा उद्ग्रहीष्यति । मरणकाले तथागतदर्शनं भविष्यति। न चापायेषूपपत्स्यते। न [विषमा परिहारेण कालं करिष्यति। इतश्च्युतः सुखावत्यां लोक. धातावुपपत्स्यते।
स्मराम्यहं भगवन्निति दशानां गङ्गानदीवालुकासमानां कल्पानां ततः परेण परतरेण मन्दारवगन्धो नाम तथागतोऽभूत्। तत्र मया ' गृहपरिभूतेनायमुद्गृहीतम्। चत्वारिंशत् कल्पसहस्राणि संसाराः पश्वान्मुखीकृताः । एष च मया हृदयं प्रवर्तित्वा सार्वस्मिन' करुणायनज्ञानगर्भबोधिसत्त्वविमोक्षं
1 ཁྱིམ་ པར་ གྱུར་ པས་ 2 Ms. कृतानि * पूलाहाणे . २६मा
करुणायनम्

Page #147

एकादशमुखम् प्रातिलब्धम्। ये बन्धनबद्धा ये बध्यप्राप्ता ये उदकाग्निविविधदुःखान्याहताः तदनेनाहं सर्वसत्त्वानां लयनं त्राणं शरणं परायणं भवामि। यत् सर्वदुष्टयक्षराक्षसानामनेन हृदयेन कर्षित्वा मैत्रचित्तान] ' दयाचित्तान् कृत्वानुत्तरायां सम्यकसंबोधौ प्रतिष्ठापयामि । एवं महर्षिकोऽयं मम भगवन् हृदयम्] एकवेलां प्रकाशित्वा' चत्वारो मूलापत्तयः क्षायं गच्छन्ति पञ्चानन्तर्याणि कर्माणि निरवयवं तन्वीकरिष्यन्ति। कः पुनर्वादो यथाभाषितं प्रतिपत्स्यन्ति। अनेकबुद्धशतसहस्राबरोपितकुशलमूलं भविष्यति ये श्रोष्यन्ति प्रागेव जपसाधनादिभिः। सर्वमनोरथं परिपूरयिष्यामि यश्व' चतुर्दशीपंचदशी मामुद्दिश्य' उपवसति। चत्वारिंशत् कल्पसहस्राणि संसारान् पश्चान्मुखीकरिष्यन्ति। तेन नामधे]यमपि ग्रहणेन भगवन् सह सोऽयं बुद्धकोटीनियुतशतसहस्रातिरेकसमम्। मम नामधेयग्रहणेन सर्वसत्त्वा अवैवर्तिकत्वं प्रसवन्ति। सर्वव्याधिभिः [पारिमुच्यते । सर्वावरणेभ्यः सर्वभयेभ्यः सर्वकायवाङ्मनोदुश्चरितेभ्यः परिमोक्ष्यन्ते। तेषामेव करतलगता
1
Ms. यः
2
Ms. .मनया
3 Ms. चित्ता
4 Tib. २सार के 5 ལན་ ཅིག་ བརྗོད་ པས་ 6 The meaning becomes clear if the words तेषां ये are inserted after पुनर्वादो 7_It would have been bectter if यश्च could be replaced by तेषां ये च 8 In Sanskrit it should be चतुर्दश्यां पञ्चदश्यां ༡ བདགགི་ སླད་ དུ
10 Ms. संसारा

Page #148

एकादशमुखम्
बुद्धबोधिर्भविष्यति। भगवानाह । साधु साधु कुलपुत्र यत् सर्वसत्त्वानामन्तिके एवंरूपा महाकरुणा। शक्ष्यसि त्वं कुलपुत्रः अने- . नोपायेन सर्वसत्त्वाना मनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रतिष्ठापयितुम् । उद्गृहीतं च [मया हृदयमनुमोदितम् । भाषध्वं कुलपुत्र । ततः खल्वार्यावलोकितेश्वरो बोधिसत्त्व उत्थायासनादेकांसमुत्तरासङ्ग कृत्वा भगवतश्चरणयोः प्रणिपत्य इदं हृदयमावर्तयति स्म। _ नमो रत्नत्रयाय । नमो वैरोचनाय तथागताय । नम आर्यावलोकितेश्वराय बोधिसत्त्वाय महासत्त्वाय महाकारुणिकाय । नमः अतीतानागतप्रत्युत्पन्नेिभ्यः] सर्वतथागतेभ्योऽर्हद्भयः सम्यक्. संबुद्धेभ्यः। ____ [धर धर । धिरि धिरि] । धुरु धुरु। इट्टे विट्ट । चले चले। प्रचले प्रचले। कुसुमे] कुसुमवरे। इलि मिलि विटि वाहा। एवं मूलमन्त्रः ॥
नमो रत्नत्रयाय । नम आर्यावलोकितेश्वराय बोधिसत्त्वाय महासत्त्वाय । तद् यथा हा हा हा हा । इमे तिले चिले भिले खिले खाहा। स्नानोपस्पर्शनवस्त्राभ्युक्षिपणमन्त्रः सप्तजापेन ।
1 Tib. नम आर्यज्ञानसागरवैरोचनबुद्धराजाय
2 Tib. adds अर्हते सम्यक्संबुद्धाय नमः सर्वतथागतेभ्यः अर्हद्भयः सम्यक्संबुद्धभ्यः
3 Tib. adds तद्यथा . 4 Supplied from Tibetan. 5 Supplied from Tibetan. 6 Tib. चितिज्वलमवनय
7 Tib. Tibetan rendering finishes up the text here by a few concluding remarks about the merits of the mantra, mentioning the title at the end.

Page #149

एकादशमुखम् __नमो रत्नत्रयाय। नम आर्यावलोकितेश्वराय बोधिसत्त्वाय महासत्त्वाय । तद्यथा टुरु टुरु हा हा हा हा स्वाहा। धू [पदीपनिवेदनमन्त्रः।
नमो रत्नत्रयाय। नम आर्यावलोकितेश्वराय बोधिसत्त्वाय महासत्त्वाय। तद्यथा थिरि थिरि धिरि धिरि स्वाहा । गन्ध. पुष्पोपनिवेदनमन्त्रः।
नमो रत्नत्रयाय। नम आर्यावलोकितेश्वराय बोधिसत्त्वाय महासत्त्वाय महाकारुणिकाय। तद्यथा सादे सादे सिदि सिदि सुदु सुदु स्वाहा। बलिनिवेदनमन्त्र एकविंशतिजापेन । ___ नमो रत्नत्रयाय। नम आर्यावलोकितेश्वराय [बोधिसत्त्वाय महासत्त्वाय । महाकारुणिकाय। तद्यथा यसि इसि चरि हुरु इचुरुः सुरुः मुरुः स्वाहा । होममन्त्रः । अनेन मन्त्रेण ज्ञातीनाष्टै (2) रनिं प्रज्वाल्य दधिमधुघताभ्यक्तानामहोरात्रोषितेन एकेन त्रिंशता होमः कार्यः । ततः कर्म समारभेत् । _ नमो रत्नत्रयाय नम आर्यावलोकितेश्वराय बोधिसत्त्वाय महासत्त्वाय महाकारुणिकाय । तद्यथा इलि मिलि तिलि तिलि हिलि स्वाहा। दीपाबद्ध उदकेन [x x] [र्वा भस्मना वा सप्तजापेन । ___ नमो रत्नत्रयाय। नम आर्यावलोकितेश्वराय बोधिसत्त्वाय महासत्त्वाय महाकारुणिकाय। तद्यथा पिटि पिटि तिटि तिटि विटि विटि गच्छ गच्छ भगवानार्यावलोकितेश्वर स्वभवनं स्वभवनं स्वाहा। उदके सप्तवारान् परिजप्य चतुर्दिशं क्षिपेत्। आर्यावलोकितेश्वर गच्छ स्वभवनम् ।

Page #150

WE 2" 31" 4" 5" 6"7
"81"9
*s
* for
**-
*** * T
:* Era 3.002 fro n 3133
orok
Last line of Hayagrivavid yā and the first leaf of another text
(vide Intro., p. 62)

Page #151

Page #152

lililo
31 4
5
6
7
8
9
IDEAN 4
ग्रू
ह
981eaed
Last leaf of Ekādaśamukham and first line of Hayagrivavidyā
(vide pp. 40, 43)

Page #153

Page #154

हयग्रीवविद्या

Page #155

Page #156

हयग्रीवविद्या नमो रत्नत्रयाय। नम आर्यावलोकितेश्वराय बोधिसत्त्वाय महासत्त्वाय महाकारुणिकाय। नमः सर्वसत्त्वव्यसनघातिने। नमः सर्वसत्त्वभयप्रशमनकराय। नमः सर्वसत्त्वभयोत्तारणकराय । नमः सर्वविद्याधिगताय। नमः सर्वविद्याविधिगतमूर्तये महाकारुणिकाय। नमो महाविद्याराजप्राप्तये महायोगिने । ___तस्मै नमस्कृत्वा इदमार्यावलोकितेश्वरमुखोद्गीणं वज्रधरमहीयं हयग्रीवं नाम परमहृदयमावर्तयिष्यामि [सर्वकर्मार्थसाधकम् । असह्य सर्वभूतानां यक्षाणां च विनाशकम् । अमोघं सर्वकर्मणा विषाणां च नाशकम् । तद्यथा ____ॐ तरुल तरुल वितरुल वितरुल सर्वविषघातक ज्वलितविस्फुलिङ्गाट्टहास केसराटोपप्रवृद्धवेग वज्रखुरनिर्घातक चलित. वसुधातल निःश्वसितहसितमारुतोतक्षिप्तधरणीधर परभृतगणसमूहविक्षोभणकर परविद्यासंभक्षणकर सर्वग्राहोत्सादनकर परमशान्तिकर सर्वग्रहप्रशमनकर बुध्य बुध्य धाव धाव च भगवा हयग्रीव खाद खाद पारमंत्राम् । रक्ष रक्ष क्षमस्व क्षमख स मयाभिहितां मन्त्राम् । सिद्धि मे दिश [दिश] आविश आविश। घोरपिशाच सर्वग्रहेष्वप्रतिहतो मम वरवज्रदंष्ट्र किं चिरापयसि । इदं दुष्टग्रहं दुष्टसत्त्वं दुष्टपिशाचं वा धुन धुन विधुन] विधुन कम्प कम्प मथ मथ प्रमथ प्रमथ । तथागताज्ञां पालय बुद्धधर्मसंघानुज्ञातं मे कर्म शीघ्र

Page #157

४४
हयग्रीवविद्या कुरु कुरु मा विलम्ब । हयग्रीवाय फट् वज्रखुराय फट् वज्रदंष्ट्राय फट वज्रदंष्टोत्कटभयभैरवाय फट। परविद्यासंभक्षणाय फट् । परमन्त्रविनाशकाय फट्। सर्वग्रहोत्सादकाय फट्। सर्वविषघातकाय फट । सर्वग्रहेष्वप्रतिहताय फट । वडवामुखाय फट। सर्वग्रहपिशाचान् मे वशमानय। यावन्तो मम [ये केचित् अहितैषिणस्तान सर्वान् वडवामुखेन निकृन्तय फट । नमो नम आर्यावलोकितेश्वराय बोधिसत्त्वाय महासत्त्वाय । सिध्यन्तु मम मंत्रपदा हयग्रीवो भगवान् आज्ञा[प]यति स्वाहा । __ अयं हयग्रीवविद्या राजा पठितसिद्धः' उपचारः आत्मरक्षाजापेन पररक्षा पंचरंगीसूत्रम् एकविंशतिग्रन्थयः कृत्वा बन्धितव्यम् । यावजीवं रक्षा कृता भवति । डाइनीग्रहगृहीतस्य प्रतिकृतिं कृत्वा पिण्डशस्त्रेण छेत्तव्या। सर्वपरकृता मंत्राश्छिन्ना भवन्ति सर्वशत्रवस्तम्भनं मनसा व्यवहारे ख[-]खम् मुखे कृत्वा विद्या जप्तया उत्तरायति। स्पृष्टावेशने[७] स्नातं शुचिवस्त्रप्रावृतं शुचौ प्रदेशे सुमनसा [संबद्धा आवेशये शुक्लवलिय॑थालंभेन। चन्द्रग्रहे सूर्यग्रहे घृतं ताम्रभाजने कृत्वा तावज्जेपद्यावच्चन्द्रो मुक्तो भवति तं घृतं पिवे मेधावी भवति एकेनोद्देशेन श्लोकशतमुद्गृह्णाति। पद्मां जुहे 'घृतमक्षयं भवति । अथ साधितुमिच्छेत् । चन्दनमयं लोकेश्वरप्रतिमा कर्तव्या । दक्षिणेनार्यवज्रधरः। वामेनार्यावलोकितेश्वरः
1 It may be read as आज्ञापितः
2
Ms. घत

Page #158

हयग्रीवविद्या
४५
त्रिमूर्तिः कार्यः। सर्वोपरि वडवामुखः परविद्यासंभक्षणः। तस्याग्रतः अयं हयग्रीव-विद्याराजम् अष्टसहस्रं जपेत्। ततः सर्वकर्माणि कुर्यात् |स्पृष्टावेशनं गुग्गुलधूपेन।सततजापेन सर्वकार्यसिद्धिर्भवति । सर्वडाइनी दृष्टमात्रा वशीभवति। भस्मना सर्षपेण उदकेन सप्त जप्तेन रक्षा कर्तव्या। सीमाबन्धः कृतो भवति । सर्वमुद्रामोक्षणम् उदकेन वशीकरणं फलपुष्पाद्यैः। अयं पठितसिद्धः। असाधित एव सर्वकर्माणि कुरुते ॥०॥
-0*The present text corresponds to the Tibetan Bkah-hgyur Snarthang ed. rgyud, pha, folios 436-8; Sde-dge ed. rgyud, tcha, folios 225-6). It has been transliterated in Tibetan characters and not translated. The transliteration, however, is so very faulty that it is almost useless for the purpose of correcting our ms. readings. As the Tibetan text differs in many places from ous ms., we have thought it better to reproduce both the readings as they appear in the ms, and the xylograph. Many words in both the readings are unintelligible and we have been constrained to leave them as they are. A comparative study of the two readings, Sanskrit and Tibetan, will indicate how these texts underwent changes at different times.
अवलोकितेश्वरहयग्रीवधारणी नमो रत्नत्रयाय। नम आर्यावलोकितेश्वराय बोधिसत्त्वाय महासत्त्वाय महाकारुणिकाय। नमः सर्वसत्त्वव्यसनघातिने। नमः सर्वसत्त्वव्यसनावहारिणे । नमः सर्वसत्त्वभयोत्तारणाय। नमः सर्वभवप्रशमनकराय। नमः सर्वसत्त्वबोधिचिकित्संकराय। नमः सर्वबन्धनच्छेदनपराय। नमः सर्व दुःखप्रमोक्षणकराय। नमः सर्वान्धकारविधमनकराय। नमः सर्वविद्याराजवशप्राप्तये महायोगयोगीश्वराय।
तस्मै नमस्कृत्वा इदमार्यावलोकितेश्वरमुखोद्गीर्णम् ऋषिविददा देव-नाग-यक्षराक्षस-शक ब्रह्म-लोकपाल-विष्णु-महेश्वर-नारायण-स्कन्द कुबेरासुरेन्द्र-मातृगण नम
1 Xylograph तस्य

Page #159

हयग्रीवविद्या स्कृतं 'वज्रक्षुरमहीयं हयग्रीवब्रह्म परमहृदयमावर्तयिष्यामि। अप्रमेयार्थसाधकम् असह्य सर्वभूतानां सर्वविघ्नविनाशकम् । अमोघं सर्वकर्मणां विषाणाञ्च विनायनम् । तद् यथा * ॐ तरुल तरुल वितरुल वितरुल सर्वविषघातक सर्वभूतविद्रावक ज्वलितानलविस्फुलिङ्गाट्टहास केसरातोपाप्रवितकाय' वज्रक्षुरनिर्गतित चलितवसुधातल वज्रोदश्वसत हासित-मरुतक्षतिप्रशमनकर परदुष्टविनान् संभक्षणकर खविद्योपदेशकर परमशान्तिकर बुद्ध बुद्ध बोधयामीति ।
भगवन् हयग्रीव सर्वविद्याहृदयमावर्तयिष्यामि। खाद खाद महारौद्रमन्त्रेण । रक्ष रक्ष आत्मस्वहितान् मन्त्रण। सिध्य सिध्य सर्वकर्मसु मे सिद्ध देहि देहि । आवेश आवेश प्रवेश प्रवेश सर्वग्रहेषु अप्रतिहत। धुन धुन विधुन विधुन मथ मथ प्रमथ प्रमथ सर्ववरोपप्रम। कृतकखोर्दो। दुर्लकित मूषिक । विषकर विषद्रष्ट्र विषचूर्णयो अभिचारविषकरण। सिध्य अञ्जन चार्मोहन । चित्तविक्षोभणकर । नित्यापरप्रक्षण त्रासय त्रासय महाबोधिसत्त्व ऋद्धदंष्ट्रणेन सर्वभयेभ्यः सत्त्वानां रक्ष रक्ष। मम बुद्धधर्मसंघानुशातं मे कर्म शीघ्र कुरु कुरु फट। हयग्रीवाय फट्। वज्रक्षुराय फट। वज्रदंष्ट्रोत्कटभयभैरवाय फट्। परमन्त्रणनाशनकराय फट । परदुष्टविघ्नान् संभक्षणकराय फट । सर्वग्रहोत्सादन - कराय फट । सर्वग्रहेषु अप्रतिहताय फट । पटलमुखाय फट्। ये केचित् मम अहितेषिणः काये क्रमन्ति मन्त्रयण यमन्ति जुह्वानति काखोदं कुर्वन्ति। तेन सर्वे.. णाभिमुखेन वाकीहाय फट । नमः सर्वदुष्टाहोत्सादनाय' हयग्रीवाय सिध्यन्तु मन्त्रपदैः स्वाहा । ॐ अमितोद्भवाय हुं फट फट् स्वाहा । ॐ नमो हयाय स्वाहा। ॐ नमो विश्वमूर्तये स्वाहा। नमः सर्वसत्त्वानां सिध्यन्तु मन्त्रपदाय स्वाहा ।
1 Xylo. खुर for जुर in all places. 2_Xylo. अवप्रमेयार्हसधक 4_Xylo. विनायक 6_Xylo. केशर अतोप्य 8 Xylo. साधन
3 Xylo. अवयं अर्वभूतानां 5 Xylo. विद्रव
7 Xylo..कयं
9 Xylo..साधन

Page #160

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन
बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम्

Page #161

Page #162

MULTI
1023456"
८
-सम.
YE
Pusr8- 35 _2-
ई
.
महर८६६
दूस
Sarvatathāgatadhisthāna-sattuāvalokana-buddbaksetrasandarśana-vyūbam

Page #163

Page #164

•1DEAN2 3 4 5 6 7 8910
*****}**(**eyteЯrė **$*CCE
SC44***":"** ***FINS
************@*************
*****gs :
4*76*3***********
*********
36
Sarvatathāgatadhisthāna-sattvävalokana-buddhakṣetrasandarśana-vyuham
(vide p. 50, l. 18-p. 51, 1. 4)

Page #165

Page #166

सर्वतथागताधिष्ठान-व्यूहम्
एवं मया श्रुतमेकस्मिन् समये पोतलकपर्वते आर्यावलोकितेश्वरायतने दिव्य. मणिरत्नश्रीइन्द्रनीलमये पुष्पसंस्तृते देवसिंहासने भगवान् साधं महता' भिक्षुसङ्घन पञ्चमात्र भिक्षुशतैः सर्वैरहद्भिः क्षीणास्रवैश्वेतोवशिताप्राप्तः. सद्धर्मपारंगतैश्च साधं बोधिसत्त्वैः सर्वैः महाकरुणाज्ञानप्राप्तैः सर्वैः एकजातिप्रतिबद्धैर्द्विजातिभ्यां च त्रिजातिभिर्दशजातिभिविंशतिजातिभिस्त्रिंशज्जातिभिः शतजातिभिर्वा प्रतिबद्धः सर्वैः अष्टफलप्राप्तैर्दशभूमिस्थितैः तद् यथा आर्यावलोकितेश्वरेण मंजुधिया विमलकेतुना रत्नश्रिया वज्रकेतुना विमलप्रभेण चन्दनेन अमृतकेतुना एवंप्रमुखैः सप्तशतैः बोधिसत्त्वैः सार्धम् उपासकोपासिकाभिः सर्वैश्च व्याकृतैः समाधिप्राप्तैः नानालोकधातुभिः सन्निपतितैः पञ्चसहस्रः सर्वैः गन्धर्वशतसहस्रः पूर्वबुद्धपर्युपासितैः तथागतप्रातिहार्यदृष्टैः सार्धं सर्वाभिः महायक्षिणीभिः बोधिसत्त्वज्ञानप्राप्ताभिः व्याकरणप्राप्ताभिरवैवर्तिकाभिः अनौपम्यया विमलप्रभया च प्रभावत्या भीमश्रिया यक्षिण्या च एवंप्रमुखाभिरशीत्या महायक्षिणीभिः। शतक्रतुब्रह्मवैश्रवण धृतराष्ट्रविरूढकविरूपाक्षमणिभद्रपुत्रपूर्णभद्राः एतैश्च लोकपालैः साधं निषण्णोऽभूत् ।
अथ तैः सर्वैस्तथागतं सिंहासननिषण्ण ज्ञात्वा स्वकस्वकैः कुशलमूलैस्तथागत दिव्यालंकारवस्त्रपुष्पमाल्यधूपविलेपनवाद्यशब्देन मानितः पूजितः शतसहस्रकोटिशः प्रदक्षिणीकृत्य अर्चितश्च । तेन खलु पुनः समयेन भगवान् सर्वसत्त्वमहाकरुणाज्ञानस्थित नाम समाधि समापन्नोऽभूत्। तेन समाधिधारणवलेन त्रिसाहनमहासाहवलोकधातवः आभया अवभासिता अभूवन्। सर्वरूपाणि स्फुटितानि। ये च सत्त्वा जात्यन्धाः चक्षुषा रूपाणि पश्यन्ति स्म। वधिराः श्रोत्रण शब्दान् शृण्वन्ति स्म। रोगस्पृष्टा विगतरोगा भवन्ति स्म। नग्नाश्च वस्त्रावृता बभूवुः। उन्मत्ताः स्मृति प्रतिलभन्ते स्म। हीनकायाः परिपूर्णेन्द्रिया बभूवुः। दरिद्रा धनानि प्रतिलभन्ते स्म। सत्त्वानां यः खलु धनवस्तुभोगविहीन आसीत् स धनवस्तुभोगसम्पन्नोऽभूत्। सर्वसत्त्वाः सर्वसुखसमर्पिताः सर्वाशापरिपूर्णा अभूवन् । त्रिसाहस्रमहासाहस्रलोकधातौ ये केचित् सत्त्वा अनुशासनधर्मश्रवणाय येन भगवान् तेनांजलिं प्रणम्य उपसंक्रान्ताः। ये सत्त्वाः

Page #167

५० सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् देवभूतास्ते सर्वदेवसुख संप्रहाय बुद्धानुस्मृति कृत्वा धर्मश्रवणाय येन भगवान् तेन उपसंक्रान्ताः। ये सत्त्वा मनुष्यभूतास्ते च मनुष्यसुख परित्यज्य धर्मश्रवणकामाय येन भगवांस्तेन उपसंक्रान्ताः। ये सत्वा नागयक्षराक्षसप्रेतपिशाचभूतास्ते बुद्धानुस्मृति प्राप्य सर्वसत्त्वेषु मैत्रचित्ता भूत्वा कायचित्तसुख लब्धा धर्मश्रवणाय येन भगवान् तेनोपसंक्रान्ताः। ये सत्त्वा यमलोके अन्धतमिस्रायां जातास्तेऽपि बुद्धानुभावेन एकक्षण स्मृति लब्धा परस्पर संजानते स्म । ते महातमित्राभ्यः परिमुक्ता बभूवुः । सर्वे सत्वाः परस्पर मैत्रचित्ता बभूवुः । तेषामुपलेशाः क्षीणा अभूवन्। तेन खलु समयेन महापृथिवी षड्विकार' प्रकम्पते उन्नमति अवनमति स्म। अथ तस्यां पर्षदि मंजुश्रीकुमारभूतः सन्निषण्णः सन् बोधिसत्त्वं महासत्त्वमार्यावलोकितेश्वरमेतदवोचत्। कुलपुत्र महाबोधिसत्त्वपर्षदि अवभासितायां महापर्षदः पूर्वनिमित्तं परिस्फुटम्। अनेकयोधिसत्त्वकोटिनियुतशतसहस्राणां च व्याकरण प्रकटितम्। धर्ममहावाक्यस्य पूर्वनिमित्तं संदृश्यते। कुलपुत्र अनेकानां च बोधिसत्त्वकोटिनियुतशतसहस्राणां सर्वाशापरिपूरि महाज्ञानप्रतिलम्भो भविष्यति । तत् कुलपुत्र सत्त्वानां कारुण्यमुत्पाद्य हिताय सुखाय यावदनुत्तरस्यां सम्यकसंबोधौ प्रतिष्ठापनाय तथागतं परिपृच्छ ।
सन्ति कुलपुत्र सत्त्वाः पश्चिमे काले पश्चिमे समये भविष्यन्ति पापकारिणो दरिद्राः कृशा "दुर्वर्णशरीरा जराव्याधिपरिपीडिताः परीत्तभोगा अपरिभावितकाया अल्पायुष्का अल्पबुद्धयो रागद्वेषमोहपरिपीडिताः। तेषामर्थाय कुलपुत्र तथागतमध्येषय धर्मदेशनायै तत् ते कृतं भविष्यति दार्घरात सत्त्वाना[मर्थाय] हिताय सुखाय सर्वव्याधिप्रशमनाय सम्पापनिवारणाय सर्वपापप्रशमनाय सर्वशापरिपूरणार्थं यावदनुत्तरपरिनिर्वाणार्थम्।।
1 This portion has been restored from the Tibetan. See Kanjir, mDo, Kha, folios 395 pp. ; Asiatic Researches, XX p. 425. 2 Tib. BIकुर-दुब ला

Page #168

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन- बुद्धक्षेत्र सन्दर्शन- व्यूहम्
I
4
अथ आर्यावलोकिश्वरो बोधिसत्त्वो महासत्त्वो दशदिशमव लोक्य 'गङ्गानदीवालुकासमास्तथागतकोटीर्ममनसि कुर्वन् येन भगवांस्तेनांजलिं प्रणम्य त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य पंचमण्डलेन प्रणिपत्य भगवन्तमेतदवोचत् । सन्ति भगवन् सत्त्वाः पश्चिमे काले भविष्यन्ति जराव्याधिशोकमृत्यु [दुःख]'कालमृत्युपरिपीडिताः कृशा दुर्वर्णा अल्पायुष्काः परीत्तभोगा अपरिभावितकायास्ते परस्प राणि मात्सर्यदौः शील्यचित्ततया घातयिष्यन्ति परस्पराणि धनभोगेवर्याण्यापहरिष्यन्ति' हास्य लास्यनाट्यक्रीडाभिरताः अनित्ये नित्यसंज्ञिनः अशुभे शुभसंज्ञिनः । ते तद्धेतौ तन्निदाना सत्त्वा नानाप्रकारैर्विह[ग]नरकतिर्यग्योनियमलोकेषु चोपपतस्यन्ते । तत् तेषामहं भगवन् अर्थाय हिताय सर्वाशापरिपूर्णार्थं यावत् तथागतज्ञाना - हरणार्थं युद्धक्षेत्रोपपत्तये सर्वपापनिवारणार्थं तथागतमध्येष्यामि । भाषख भगवन् भाषस्व सुगतो नास्ति तथागतस्य तज्ज्ञानं यदविदितम् अदृष्टम् अश्रुतम् अविज्ञातमेव । बहवो भगवन् बोधिसत्त्वभिक्षु भिक्षुण्युपासकोपासिका देवनागा यक्षगन्धर्वासुरकिन्नराश्च समागता धर्मसांकथ्यं श्रोतुकामाः पूर्वबुद्धपर्युपासिताः सप्रज्ञा जाताः ते निराशीभूता प्रक्रमिष्यन्ति ।
1 Ms. • समानि
3 Tib. མྱ་ ངན་ གྱིས་ ནོན་ པར་ གྱར་བ །
2 Ms. जलयः
अथ ते सर्वे यथा समागताः पर्षत्पंचमण्डलेन प्रणिपत्य एककण्ठेन एवमाहुः । साधु भगवन् भाषस्व भगवन् भाषस्व सुगतः ।
५१
4 Ms. • पहृष्यन्ति
-

Page #169

५२ सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम्
अथ भगवान् द्विरपि त्रिरपि अध्येषणां विदित्वा दशदिशमवलोक्य वल्गुमनोज्ञस्वरेणार्यावलोकितेश्वरं बोधिसत्त्वं महासत्त्व. मेतदवोचत् । अस्ति कुलपुत्र सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकनबुद्धक्षेत्रसन्दर्शनव्यूहो नाम समाधिः यो मया पूर्व प्रथमचित्तोत्. पादमुपादाय श्रुतः। सुकुसुमज्योतिःसन्दर्शनस्य तथागतस्यान्तिकात् श्रुतः। तत्सहश्रवणादेव तस्य समाधेर्नामधेयस्य नवतीनां सत्त्वकोटीनां तथागतज्ञानप्रतिलम्भोऽभूत्। ते सर्वे च व्याकृतास्तथागतै नाबुद्धक्षेत्रेषु। मया च कुलपुत्र व्याकरणमनुप्राप्तम् । तत् स्मराम्यहं कुलपुत्र दिव्येन तथागतज्ञानेन त्रिंशत्या तथागतसहस्ररयं धर्मपर्यायो भाषितः सत्त्वानामर्थाय। सर्वत्र त्वमेवार्यावलोकितेश्वर तथगताध्येषकः मंजुश्रियश्च कुमारभूतः। अयं च यथा समागता सर्वबोधिसत्त्वानां पर्षद् भिक्षुभिक्षुण्युपासकोपासिका पर्षद् एते सर्वे श्रुत्वा माननां पूजनां कुर्वन्ति स्म। ततश्वानेकानि सत्त्वकोटीनियुतशतसहस्राणि व्याकरणं प्रतिलभन्ते स्म । बोधिसत्त्वसमाधीनां च लाभिनो भवन्ति। सर्वकामं गताः कृतसर्वाशाः समृध्यन्ते विगतव्याधयः संवृत्ता परिपककुशलमूलाः सर्वावरणप्रहीणा अभिरूपप्रासादिकदर्शनीया धनधान्यकोशकोष्ठागारसमृद्धाः सर्वराजराजपुत्रामात्याभिनन्दनीयाः सर्व
1 Ms. जीतामा ; Tib. पेक्षा सामान छ । 2 Ms. ą for fer in all places. 3 Ms. पर्ष for पर्षद् throughout. 4_Ms. श्रोता ; Tib. समोरा काका 5 Ms. वेणीनेकानि 6 Ms. राजराजमात्रामात्या

Page #170

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वालोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन व्यूहम् ५३ सत्त्वैर्वन्दनीयाः स्मृतिमन्तः प्रज्ञावन्तः बुद्धे धम संघे अभेद्य'प्रसादेन समन्वागता धृतिमन्तः आयुर्वर्णतेजोबलस्थामवन्तः सर्वाकारवरोपेताः समन्वागताः। न च कदाचित् प्रियविप्रयोगं न प्रियव्यसनं संवृत्तम् । एवं कुलपुत्र बहुगुणससन्वागतास्ते कुलपुत्रा वा कुलदुहितरश्च भविष्यन्ति। यदा सद्धर्मपर्यायं पंचमण्डलेन प्रणिपत्य पुष्पधूपगन्धमाल्यविलेपनच्छत्रध्वजपताकैः समलंकृत्य नमो बुद्धायेति कृत्वा नमस्करिष्यन्ति साधुकारं दास्यन्ति धारयिष्यन्ति वाचयिष्यन्ति वाचापयिष्यन्ति लिखिष्यन्ति लिखापयिष्यन्ति परमगौरवं चित्तमुत्पाद्य तस्य धर्मभाणकस्यान्तिके ते दृष्ट एव धर्मे सर्वसगुणसमन्वागता भविष्यन्ति अभिरूपाः प्रासादिका दर्शनीया विगतव्याधयो दीर्घायुष्काः स्थिरबुद्धयः स्मृतिमन्तः धृतिमन्तः सर्वराजानां सर्वराज्ञीनां राजपुत्रामात्यानां सर्वशत्रणां सर्वसत्त्वानां चामिनन्दनीया भविष्यन्ति वन्दनीयाः सत्करणीयाः। प्रभूतवित्तोपकरणा भविष्यन्ति। चन्दनगन्धः चास्य मुखात प्रवास्यति। नीलोत्पलसदृशनेत्रो भविष्यति । रात्रिन्दिवं चास्य बुद्धबोधिसत्त्वदर्शनं भविष्यति। सर्वावरणं चास्य क्षयं यास्यन्ति पंचानन्तर्यप्रभृतयः कृत्वा । देवता
1 Ms. भेद्य ; lib शेरमा Usually the expression is अवेत्य प्रसाद-N I' 5541 Pali aveccappasida.
2 Tib. TRA =ऋद्धिवन्तः 3 'Tib. omits परमगौरवं चित्तमुत्पाद्य तस्य धर्मभाणकस्यान्तिके । 4 Following the ms., अस्य has been retained it should be in the plural.
5
Tib. omits it.

Page #171

५४ सर्वतथागताधिष्ठान सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् श्वास्य रक्षिष्यन्ति। मरणकाले चास्य बुद्धदर्शनं बोधिसत्त्वदर्शन भविष्यति। न ईर्ष्यालुको न विक्षेपचित्तं कालं करिष्यति । यावच्च्युतः सुखावत्यां लोकधातावुपपद्यते व्याकृतास्ते मया कुलपुत्र संमुखव्याकरणेन । दृष्टोऽहं तैः सत्कृतो मानितः । न तैः संशयमुत्पादयितव्यम् । बोधौ ‘य इमं धर्मपर्यायं धारयिष्यन्ति सत्कृत्य लिखिष्यन्ति लिखापयिष्यन्ति वाचयिष्यन्ति पूजयिष्यन्ति उद्ग्रहीष्यन्ति नामधेयं च श्रोष्यन्ति । बोधिसत्त्व इति स मनसि कृत्वा सत्कर्तव्यः। येनास्य पूर्वकर्मविपाकेनास्य रूपवैकल्यं भोगवैकल्यं बुद्धिवैकल्यं परिभाष्यं च प्रियविप्रयोगं च राज्यक्षोभं च ते अस्य समाधेरनुभावेन श्रवणेन केचिच्छीर्षरोगेण केचिद्भक्तच्छेदेन केचित् कुचेलाभिधारणेन केचित् कायचित्तपीडेन केचित् दुःखसंस्पर्शशय्याकल्पनेन केचित् परिभाष्येण सर्वं तत् कर्मावरणं क्षयं यास्यन्ति । तेन चवं चित्तमुत्पादयितव्यं पूर्वं मया संसारे संसरद्भिः पापमकुशलं सत्त्वेषु नानाप्रकारमुपचितं तं प्रतिदेशयामि आविष्करोमि न प्रतिच्छादयामि। बुद्धे धर्मे संघे अभेद्यप्रसादचित्तमुत्पादयि. तव्यम् । ये च तस्य कुलपुत्रस्य कुलदुहितुर्वा छेदभोगफलं संवर्त
_1 Ms. योऽयं
2 Tib. omits the words from योऽयं up to श्रोष्यन्ति and puts there གང་དག་རྣ་ལམ་དུ་ གྲག་པར་གྱུར་པ་དེ་དག་ ཀྱང་ བྱང་ཆུབ་ སེམས་ དཔའ་ पोदार को II मझेड गार पुरे। ये खप्ने दृष्टा भविष्यन्ति तेऽपि बोधिसत्त्व इति मनसिकृत्वा।
3 Ms. ०सत्त्वोपि __4 But Tib. मा । 5 Tib ला सा सुगर | =Sans. भोगफलछेदं

Page #172

सर्वतथागताधिष्टान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम्
५५ नीयं कर्मावरणं भविष्यति बुद्धे वा धर्मे वा संधे वा श्रावकप्रत्येकबुद्धे वा मातापितृभिर्वा' पाप कर्मकृतमुपचितं भविष्यति तत् सर्वं परि. क्षयं यास्यति। महैश्वर्यसमृद्धो भविष्यति। ये च तस्य कुलपुलस्य च कुलदुहितुर्वा दुःखनारकवेदनीयं कर्मावरणं भविष्यति प्रियविप्रयोगसंवर्तनीयं जात्यन्धसंवर्तनीयं स्त्रीसंवर्तनीयं द्विव्यंजन. संवर्तनीयं ईर्ष्यामानक्रोधवशेन यमलोकप्रेततिर्यग्योनिसंवर्तनीयं तत् सर्वं परिक्षयं यास्यति । एवं कुलपुत्र सर्वगुणाकरोऽयं समाधेः । ___ अस्ति कुलपुत्रास्य धर्मपर्यायस्य चिरस्थितिकराः। तेषां च कुलपुत्राणां कुलदुहितृणां रक्षावरणगुप्तानि। सर्वेषां गुणानां सर्वशापरिपूरकराणि महाभोगैश्वर्यसुखकराणि 'सर्वचिन्तितप्रार्थितसमृद्धिकराणि सर्वकर्मक्षयंकराणि सर्वाकालमृत्युदुःस्वप्नसर्वव्याधिप्रशमनकराणि सर्वयुद्धजयंकराणि आयुर्वर्णबलवीर्यस्थामकराणि सर्वयक्षभूतमनुष्यवशंकराणि सर्वञ्चरविषादकप्रशमनकराणि यावद् - व्याकरणप्रतिलंभकराणि धारणीमन्त्रपदानि यानि श्रुत्वा धारित्वा वाचित्वा सत्करित्वा लिखित्वा लिखापयित्वा गुप्तये। स ते कुलपुत्रा वा कुलदुहितरश्च सर्वानेतान् गुणान् प्रतिलभन्ते। अथ तस्मिन् समये इयं महापृथिवी षड्विकारमकंपत। सा च यथा समागता पर्षत तथागतं पुष्पधूपगन्धमाल्यदुष्ययुगैः संच्छाद्य साधुकारमदात् । साधु साधु भगवन् कतमानि तानि मन्त्रपदानि ।
1 Tib. अशा या 2 Ms. चित्तं 3 Tib. गढ माया मार | Ms. दुव्यञ्जन
4 Tib. शम

Page #173

५.६
सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन- बुद्ध क्षेतसन्दशन- व्यूहम्
नमः सर्वतथागतानाम् तद्यथा बुद्धे सुबुद्धे शुद्धमते । लोके विलोके लोकातिक्रान्ते । सत्त्वावलोकने सर्वतथागताधिष्ठानाधिष्ठिते । सर्वशापरिपूरणे द्युतिधरे नरके च पूजिते तथागतज्ञानददे तथा - गताधिष्ठाने च । सर्वलोकः सुखी भवतु । पूर्वकर्म क्षपय । मम "नात्सेहं मारपतिशुक्षिणस्य आयषदिक महाश्राद्वोपासक शुलिवज्रस्य” "
रक्षा भवतु सर्वभयेभ्यः तथागताधिष्ठानेन स्वाहा ॥
इमानि तानि कुलपुत्राहो मन्त्रपदानि विंशत्या तथागतसहस्रैर्भाषितानि अधिष्ठितानि मयाप्येतर्हि भाषिता [ नि] सर्वसत्त्वानामर्थाय हिताय सुखाय रक्षावरण गुप्तये सर्वव्याधिप्रशमनकराणि बुद्धक्षेत्रोपपत्तये । यः कश्चित् पर्ष एवं जानीयुः कथं नु वयं सर्वानेतान् तथागतभाषितान् गुणान् प्रतिलभेय तेन कल्यमेवोत्थाय सर्वसत्त्वानां दयाचित्तेन करुणाचित्तेन मैत्रचित्तेन ईर्ष्यामानम्रक्षक्रोधपरिवर्जितेन एकाग्रचित्तेन बुद्धस्योदारतरां पूजां कृत्वा दशदिशं सर्वतथागतानां नमस्कृत्वा यथाकामं गुणान् मनसिकृत्य अष्टशतं जप्य पुष्पमेकैकं तथागते देयम् । ततस्तस्य सर्वाशासमृद्धि - भविष्यति । खप्ने च तथागतदर्शनं भविष्यति । यं वरम् इच्छति तं लभते । मरणकाले च तथागतदर्शनं भविष्यति । च्युत्वा सुखावत्यां च लोकधातौ' उपपत्स्यते । आयुर्बलवर्णवीर्य समन्वागतः । सर्वशतवश्चास्य वशगामिनो भविष्यन्ति ।
I
-
1 The name is not a part of the text but is inserted here for the benefit of the donor of the text. See also infra, p. 56
3 Ms. धातु
2 Ms. पूंजी

Page #174

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् अस्यां खलु पुनर्धारण्यां भाष्यमाणायां षष्टीनां च प्राणिसहस्राणामनुत्पत्तिकेषु धर्मेषु क्षान्तिप्रतिलंभोऽभूत् । सर्वे च सर्वकर्मावरणविनिमुक्ताः सर्वाभिप्रायपरिपूर्णाः संवृत्ताः।
अथ खलु वज्रपाणिर्बोधिसत्त्वो दशदिशं व्यवलोक्य भगवन्तमेतदवोचत् । अस्ति भगवन् अभयतेजं नाम धारणी बोधिसत्त्वानां प्रतिज्ञा या मया अभयव्यूहराजस्य तथागतस्यान्तिकादुद्गृहीता। उद्गृह्य सर्वसत्त्वेभ्यः प्रकाशिता। ततः पुनः भगवन् नाभिजानामि यस्य स्वप्नऽपि सा धारणी कर्णपुटे निपतितान्तर्गता तस्य स्याच्छरीरे दौर्बल्यं वा क्लेशो वा व्याधिर्वा ज्वरो वा कायशलं बा चित्तपीडा वा अकालमृत्यु; उदकं वा शस्त्र वा विषं वा गरं वा डाकिनी वा भूतो वा यक्षो वा शत्रवो वा मनुष्या वामनुष्या वा विहेठं वा कर्तुं हिंसां वा विधातुं वा नेदं स्थानं विद्यते । तदनुजानातु भगवन् यदहं बोधिसत्त्वप्रतिज्ञामुद्रां दास्यामि । तेषां धर्मभाणकानां धर्मश्रावणिकानामर्थाय श्रोतृणां मानयितृणां पूजयितॄणां धारयितॄणां वाचयितॄणां सर्वाशापरिपूरकराणि । ___नमः सर्वबुद्धानाम्' । सर्वबोधिसत्त्वानामर्हन्तानाम् । तद्यथा ओम् वज्रधर वज्रधर वज्रकाय वज्रबल वज्रतेज । हुम् हुम् । वज्र.
1 Ms. अस्मिन् ! 'Tib. ATीना 3 Ms. ण __4 Ms. यस्य स्या सा ; Tib. मग मी मा । 5 Ms. श्रोत्रीणां
___6_Ms धारयित्रीणां वाचयित्रीणां 7. 'Tib. सर्वतथागतानाम्
८

Page #175

५८ सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् पाणे तथागताज्ञां पालय । स्मर प्रतिज्ञाम् । सर्वव्याधि सर्वपापानि नाशय । देहि मे यथेप्सितं वरम् । मम
"नात्सेहं मारपति शूल्क्षिणस्य आयषादिक शुलिवज्रस्य"
यं यमेवाभियाचाम स्तं तमेव समृध्यतु। हे हे। तुरु तुरु। आगच्छ आगच्छ। मा विलम्ब । दर्शय वज्रकायं दर्शय' वज्रकायम् । बुद्धाधिष्ठानेन स्वाहा ।
___ अस्यां धारण्यां भाष्यमाणायाम् 'इयं महापृथिवी उन्मज. निमज्जनं करोतु। सर्वे च यक्षराक्षसाः संभ्रान्ताः सर्वे च देवा यावद् मनुष्यामनुष्या विस्मयमापन्नाः साधुकारं प्रददति। साधु साधु महासत्त्वाः । परमसिद्धानि इमानि धारणीमन्त्रपदानि भाषितानि । अथ वज्रपाणिबोधिसत्त्वो भगवन्तमेतदवोचत्। यः कश्चिद् भदन्त भगवन् बोधिसत्त्वभूमिमभिप्रार्थयते धनधान्यभोगैश्वर्यं राज्यं विद्याधरत्वम् आयुर्बलबीर्यदीर्घायुष्कत्वं तेन शुक्लाष्टम्यां श्वेतचन्दनमयो वज्रधरः कार्यः अट्टहासः सर्वालंकारविभूषितः । सधातुकहदयं कर्तव्यम् । सधातुकं वज्रधरं] समाश्वासकं विद्याधरं धूपदह्यमानं शुचिना अहोरात्रोषितेन कार्यम्। ततोऽष्टम्यां पूर्व
1 Tib. अयमेव अभिप्रायः च मे। 2 Ms. & Tib, दरिशय 3 Ms. अस्मिन्
Tib. ६ मा दा है | =अश्वहासं हसित्वा G_rib. मा5555 PTNI | धातु-remains of a saint
༢ Tib. རྡོ་རྗེ་ འཛིན་པ་ རིག་ སྔགས་ འཆང་ ཡང་ དག་པར་ ससा दीवार वज्रधरं विद्याधरं समाश्वासक
8 Tib. IT A वाप' वि स 51
1 Tib. अयमेव अभिप्रायः च में
4 Ms. अयं
6
Tib

Page #176

सर्वतथागताधिष्ठान सत्त्वावलोकन- बुद्धक्षेत्र सन्दर्शन- व्यूहम्
सेचं कृत्वा शुचे सतथागतस्थाने महता धूपपुष्पगन्धदीपैः पूजां कृत्वा त्रिस्कृत्वा अष्टशतिको जापो दातव्यः । तथागतस्य पूजा कर्तव्या। सर्वतथागतानां नमस्कृत्य चत्वारि पूर्णकुम्भा[[नि] स्थाप्य रक्तचन्दनमयं मण्डलं कृत्वा श्वेतवस्त्रप्रावृतेन एकाग्रमानसेन चतुर्दिशे च रसगन्धमद्यपायसवलिं दत्त्वा अष्टशतसुमनःपुष्पैः वज्रपाणिराहर्तव्यः । यावत् पञ्चदशी ततो महानिर्घोषो भविष्यति पृथिवीकम्पश्च रश्मयो निश्चरिष्यन्ति । ततो यथेप्सितं वरं दास्यामि । सर्वकर्माणि सर्वकार्याणि जपितमात्रेण समृद्धिष्यन्ति । विगत - व्याधयो चिरजीवी सर्वपापविवर्जितो भविष्यति । गुणसहस्रं प्रति - लप्स्यते । मरणकाले च बुद्धं पश्यति । अहं च दर्शनं दास्यामि । अथ भगवान् साधुकारमदात् । साधु साधु वज्रपाणे अनतिक्रमणीया इयं मुद्रा । नात्र कांक्षा न विमतिर्न विचिकित्सा कर्तव्या सदेवकेन लोकेन ।
III
५६
अथ मंजुश्री कुमारभूतो भगवन्तमेतदवोचत् । केनार्थे - नायं भगवन् सर्वतथागताधिष्ठानसत्त्वावलोकन बुद्ध क्षेत्रसन्दर्शनव्यूहो नाम समाधिरुच्यते । भगवानाह । सर्वतथागतानाम
1 Tib. རོ་དང་ལྡན་པ་དང་དྲི་དང་ལྡན་པ་དང་ སྐེམས་དང་ འོ་ཐུག་ གི་གཏོན་མ །

Page #177

६० सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् धिष्ठानं सर्वबोधिसत्त्वानाम् अधिष्ठितश्च सर्वसमाधिं सर्वधारणीमुखानि प्रतिलभते । सर्वसत्त्वानां चित्तचैतसिकसमिजितप्रसारितानि प्रजानाति । देवानां नागानां मनुष्याणां यक्षाणां गन्धर्वाणां प्रेतानां तिर्यग्योनिगतानां यामलौकिकानाम् अमी सत्त्वाः पुण्योफ्गाः सुकृतकरा बुद्धधर्मसंघेषु प्रसादं प्रतिलभन्ते । अमी' नरकगामिदुष्कृतगामिपापकारिणः। तेषां सत्त्वानां पापदृष्टिगतानां धर्म देशयति सर्वपापेभ्यो निवारयति । बुद्धबोधौ प्रतिष्ठापयति सर्वाभिप्रायं परिपूरयति। ईर्ष्या-मान-क्रोध-मातसर्य विनोदयति । ते च सत्त्वा बुद्धधर्मसंघेषु प्रसादं प्रतिलभ्य बुद्धक्षेत्रेषूपपद्यन्ते। न जातु दु:खमनुभवन्ति न दौर्मनस्यम् । तेनायं कुलपुत्र सर्वतथागताधिष्ठानसत्त्वावलोकनबुद्धक्षेत्रसन्दर्शनव्यूहो नाम समाधिरुच्यते। यं श्रुत्वा नियतावैवर्तिकभूमि प्रतिलभन्ते।
[स] आह। केनार्थेन भगवंस्तेषां कुलपुत्राणां व्याकरणं भवति । कियत्तेषां पुण्यस्कन्धं भवति। किं दुष्करचर्या । दुष्करं च भगवन् अर्हत्त्वं प्रागेवानुत्तरा सम्यक्संबोधिः। भगवानाह । यश्च मया कुलपुत्र प्रथमचित्तोत्पादमुपादाय दानशीलक्षान्तिवीर्यध्यानप्रज्ञापारमिता परिपूरिता यश्च शिरःकर चरणनयनोत्तमांगप्रियपुत्रभार्यादुहितृदासदासीपरित्यागः कृतः यश्वास्य धर्म
1
Ms.
अयं
2 Ms .करण

Page #178

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् ६.१ पर्यायस्य पूजनसत्करणलिखनलेखापनवाचनोद'ग्रहणीयः पुण्याभिसंस्कारः परेभ्यः संप्रकाशनीयः पुण्याभिसंस्कारः तेषां च धर्मभाणकानां पूजनसत्करणपुण्याभिसंस्कारः तस्यायं पूर्विमकः पूण्याभिसंस्कारः शततमामपि कलां नोपैति । यश्च मया कुलपुत्र धर्मो भाषितः पर्यावाप्तः तं सर्वं सत्करे गुरुकरे मानये पूजये सत्कृत्य लिखये लिखापये। यश्चायं धर्मपर्यायः लिखे वाचये पूजये संप्रकाशये बहुतरम् इतः पुण्याभिसंस्कारं परिग्रहीष्यति । ततस्तथागतो व्याकरोत्यनुत्तरायां सम्यकसंबोधौ। तत् कस्य हेतोः। एवंरूपस्य दुष्करं धर्मपर्यायस्य श्रवणोद्ग्रहण-धारणपूजन-लिखनम् । ते च सत्त्वाः पापसमाचाराः खाद्यपेयहास्यनाट्याभिरता अशुभे शुभसंज्ञिनः कामक्रोधव्यापादबहुला असुखे सुखसंज्ञिनः प्रहाराकोशतर्जनताडनाभिरता न ज्ञास्यन्ति न मनसि करिष्यन्ति। ते ततः पापकर्मनिदानाज्ञाना' अकल्याणमित्रपरिगृहीता जराव्याधिशोकमृत्युपरिपीडिता मरणकाले परितप्यंन्ते । श्मशानसदृशमंचावलंव्यमानं परस्परं पश्यन्ति न च कुशलचित्तमुत्पादयिष्यन्ति नाभेद्यप्रसादम्। ते ततश्च्यवित्वा पुनरपि दुःखानि प्रत्यनुभविष्यन्ति। नायं कुलपुत्राकृतकुशलमूलैस्तथा
མི་
1 Ms. ० ग्रहण्या
༄༅ Tib. སྡིག་པའི་ ལས་ཀྱི་གཞི་དེ་དད ། མི་ཤེས་པ་དེས་ དགེ་པའི་ བཤས་ གཉེན གིས་ ཡོངས་སུ་ཟིན་ ཅིང།
____ 3 Ms. ०पलं व्यमानं

Page #179

६२
___ सर्वतथागताधिष्टान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् गतादर्शाविनो' अव्याकरणप्राप्तैः श्रोतुं मानयितुं पूजयितुम् उद्ग्रहीतुं न लिखितुं न लिखापयितुं न श्रद्दधातुं न च तान् धर्मभाणकान् सत्कर्तुं मानयितुं पूजयितुम् अपि न शक्यते ।] तथागतकृत्यं कुलपुत्र तत्र विषये भविष्यति यत्रायं धर्मपर्यायः प्रचरिष्यति। अथ सा यथा समागता पर्षत् साधुकारमदात् । साधु साधु भगवन् । वयमपि भगवन् धर्मभाणकं धर्मश्रावणिकं तथागतकृत्येन सत्करिष्यामः गुरूकरिष्यामः मानयिष्यामः सर्वसुखोपधानं चास्योपसंहरिष्यामः । अयं च धर्मपर्यायं वैस्तरिकीकरिष्यामः रक्षिष्यामः येनायं धर्मपर्यायश्विरस्थितिको भविष्यति । अथ भगवांस्तस्यां वेलायां यथा समागतां पर्षदमवलोक्यैवमाहुः । साधु साधु कुलपुत्र । अहो एवमपि युष्माकं करणीयम् । कायचित्त. निरपेक्ष त्वा सर्वोपप्लवन-परिभवन-परिभाषण-तर्जन-प्रहाराकोशलभ्यमानम् [अपि] इमं धर्मपर्यायः श्रावयितव्यो लिखितव्यो वाचयितव्यः। तं च धर्मभाणकं धर्मश्रावणिकं सर्वसुखोपधानेन चोपस्थातव्यः। स च विषयः स च द्वीपः स च नगरो रक्षितव्यः सर्वभयोपद्रवोपसर्गोपायासेभ्यः। तस्य च कुलपुत्रस्य कुलदुहितुर्वा सततसमितं समन्वाहर्तव्यम्। अथ भगवांस्तस्यां वेलायामिमा गाथा अभाषत।
1 for दर्शाविभिः। 2 Tib. मागुर सी बाहो। 3 Ms. puts the verbs in singular nuinber.

Page #180

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् शृणुत कुलपुत्र अप्रमत्ता
मा पश्चकाले परित्ताप्यु भेष्यथ । बुद्धस्य उत्पाद्यु कदाचि लभ्यते
कल्पानकोटीभि शतैः सहस्रः॥ गुणाश्च शृण्वत्वभिश्रद्दधेत
न दुर्लभा तेषु समाधि भेष्यति । कल्पानकोटीन यथ गङ्गवालिका
यो दानु दद्या द्विपदोत्तमेषु ॥ धनं च धान्यं तथ वस्त्रभूषणं
गन्धं च माल्यं च विलेपनं च । यश्चैव सूत्रमभिश्रदधित्वा
श्रुणेय वाचेय लिखापयेत । न तस्य पुण्यस्य प्रमाणु विद्यते
ता चाप्रमाणं सुगतेन देशितम् ॥ रण्यं च सेवेत सदाप्रमत्तो
ध्यानं च ध्यायेतु सदान्यचित्तः । दानं च दद्या प्रियपुत्रधीतरा
हस्तौ च पादौ च परित्यजेत ॥ यथैव सूत्रस्य धरेति कश्चि
अयं ततो पुण्यविशेष्यु प्राप्नुया। 1 Ms. मेष्यत
2 Ms. हस्तौ च परित्यजेत यथैव । Tib. मामा ' या གཏོང་བ་བས་ །

Page #181

६४
सर्व तथागताधिष्ठानः सरवावलोकन-बुद्ध क्षेत्रसन्दर्शन- व्यूहम
अर्थस्य दाता वरसूत्रमेतत् सर्वस्यापाया सदा वर्जितास्य ॥
धनस्य धान्यस्य च दायको ह्ययं गुणाश्च सर्वेऽपि न तस्य दुर्लभाः । आयुर्बलं वीर्य न तस्य दुर्लभं
धारेति सूत्रं य इमं विशुद्धम् ॥
द्रक्ष्यन्ति बुद्धममिताभु नायकं
मयापि स व्याकृतु बुद्धबोधौ ।
न तस्य पापं पि कदाचि विद्यते
सुखावतों द्रक्ष्यति लोकधातुम् ॥ भेष्यति
सर्वं क्षयं यास्यति चित्तनीडे ।
यं चापि तस्य सदक
कायस्य शूले तथ शीर्षतापे
न तस्य जातु विनिपातु भेष्यति । सांदृष्टिकांश्चापि गुणां स लप्स्यते
सर्वं यथा चिन्तितु प्रार्थितं च ॥
तस्माभि भि सद् भिक्षुभिक्षुणी
उपासकोपासिक राजभिः सदा । गुरुगौरवं कृत्वा च धर्मभाणके
यथा नरेन्द्रस्य तथागतस्य ॥
1Ms. puts these two lines after इदं च सूत्र ... कर्तव्यधारके | The Tibetan rendering has been followed here.

Page #182

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् इदं च सूत्रं सद धारितव्यं _ सत्कारु नित्यं च कर्तव्यधारके । गन्धैश्च माल्यैश्च विलेपनैश्च
सत्कारु कृत्वा च लिखापयेत ॥ मा पश्चकाले जरव्याधिपीडिता
अनेक आयाससहस्रव्याकुलाः।। नरकेषु तिर्यक्षु' परिभ्रमाणाः
षण्ढाश्च पण्डाश्च जुगुप्सनीयाः। जात्यन्धभूताः कुणपाश्व गन्धिनः
संजास्यते नीचकुलेषु स्त्रीषु ॥ ईर्ष्यालुकस्य सद पापचारिणः
क्रोधाभिभूतस्य च मतसरिष्य। बुद्धेषु धर्मेषु करित्व गौरवम् - इमेषु जातीषपपद्यतेऽसौ। तत्रैव दुःखानि च वेदमाना
मा पश्चकाले परिताप्यु भेष्यथ ॥ तस्माभि तेहि सद पूजितस्य
यश्चैव धारेत प्रकाशयेत । यश्चैव परिभाषणु तस्य कुर्वते
जुगुप्सनां ताडनबन्धनञ्च ॥ 1 Tib. शमा = प्रेतेषु 2 Ms. मेष्यतः

Page #183

सर्वतथागताधिष्टान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् ममैव तेन परिभाषणा कृता . ममैव सत्कारु करित्व धारके' । तस्माच्च तैर्हि सद धर्मभाणके ___यश्चैव धारेत लिखेत वाचये। सत्कारु तैश्च सद नित्यु कुर्या
स्निग्धाश्च वाचो मधुरा भणेत ॥
IV आर्यावलोकितेश्वरो बोधिसत्त्वो भगवतश्चरणयोर्निपत्य भगवन्तमेतदवोचत्। अनुस्मराम्यहं भगवन् अस्ति व्यवलोकनप्रातिहार्या नाम धारणी या मया पूर्वं ज्ञानकेतुप्रभाकरस्य तथागतस्यान्तिकादुद्गृहीता श्रुता [च] । यां श्रुत्वा मत्वा उद्गृह्य धारयित्वा वाचयित्वा सत्करित्वा लिखित्वा लिखापयित्वा अवैवर्तिकभूमि प्रतिलभन्ते। सर्वानेतांस्तथागतभाषितान् गुणान् प्रतिलभन्ते । सर्वं चास्य यथाभिप्रायां समृध्यते। सर्वकर्मावारणं चास्य क्षयं गच्छति। समाधिं च प्रतिलभते। विगता व्याधयो भवन्ति । बुद्धदर्शनं बोधिसत्त्वदर्शनं भवति। तद् भगवान् साधुकारमदात् । साधु साधु कुलपुत्र प्रवर्तय अधिष्ठितं तथागतेन ।
अथार्यावलोकितेश्वरो बोधिसत्त्वो दशदिशं सर्वतथागतेभ्यो नमस्कृत्य इमानि मन्त्रपदानि भाषते स्म । 1 Tib. नेपाल ।
འཛིན་ལ་ཕ་དུད་བྱས་ན་ང་ལའང་བྱས །།

Page #184

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् _ नमः सर्वतथागतानां सर्वाशापरिपूरकराणाम् । नम आर्यावलोकितेश्वरस्य बोधिसत्त्वस्य महाकारुणिकस्य। तद्यथा
ह ह ह ह। मम मम । घिरि धिरि। शान्ते प्रशान्ते सर्वपापक्षयंकरे । अवलोकय कारुणिक बोधिचित्तं मनसि कुरु । व्यवलोकय मां स्मर स्मर यत् त्वया पूर्वं सत्याधिष्ठानं कृतम् । तेन सत्येन सर्वाशां मे परिपूरय । बुदृक्षेत्र परिशोधय। मा मे कश्चिद् विहेठं करोतु । बुद्धाधिष्ठानेन वाहा। तद्यथा
तेजे तेजे महातेजे। यन्मम कायदुश्चरितं वाग्दुश्चरितं मनोदुश्वरितं दारिद्रयं वा तन्मे क्षपय। आलोकय विलोकय । तथा. गतदर्शनं चाहमभिकांक्षामि बोधिसत्त्वदर्शनम् । धुधुप ददस्व मे दर्शनम् । सर्वे मे कुशला अभिवर्धन्तु । नमः सर्वतथागतानाम्। नमः अवलोकितेश्वरस्य। स्मर प्रतिज्ञा महासत्त्वाः। सिध्यन्तु मन्त्रपदाः स्वाहा।
अस्यां धारण्यां भाष्यमाणायां महापृथिवीकंपोऽभूत् महा. किलकिलाशब्दः। दिव्यं च पुष्पवर्षमभिप्रवर्षन् [सर्वः सपर्षत् साधुकारमदात् । साधु साधु सुभाषितमिदं महासत्त्वेन सर्वसत्त्वानां त्राणार्थं सर्वाशापरिपूरकरम् । रक्ष सर्वभयेभ्यः सर्वकर्मक्षयंकर मरणदुःस्वप्नकान्तारप्रशमन । वयमपि सर्वे भूत्वा धारयिष्यामः सत्करिष्यामः । अवलोकितेश्वर आह। यः कश्चित् कुलपुत्र इमान् गुणानभिकांक्षाते । यथा तथागतेन परिकीर्तितं व्याकरणं मम कांक्षात] । ममापि सम्मुखदर्शनं समाधिलम्भं बुद्धबोधिसत्त्वदर्शनं 1 Tib.
वि. हरि. 2 Ms. ०कराणि

Page #185

६८
सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् भोगैश्वर्यलम्भं बुद्धक्षेत्रोपपत्तिं तेन शुक्लपक्षे शुचिना सुनातगावेण भूत्वा आर्याष्टांगोपवासोपवसितैरष्टम्यामारभ्य शुचौ प्रदेशे बुद्धाधिष्ठिते गन्धपुष्पैर्ध्वजपताकैः पूर्णकुम्भैरभ्यर्च्य स पृथिवीप्रदेशः स च धर्मभाणकः शुचिः सुस्नातगात्रः श्वेतवस्त्रप्रावृतो नानापुष्पमाल्यगन्धैरभ्यर्च्य लिखापयितव्यः सर्वसत्त्वासाधारणानि कुशलमूलानि कृत्वा सर्वसत्त्वमैत्रचित्तेन दयाचित्तेन करुणाचित्तेन तथागतगुरुगौरवं चित्तमुपस्थाप्य तेन दिने दिने लिखता ताव लिखे यावदर्भदिवसम् । अष्टम्यामारभ्य यावत् पञ्चदशीं दिने दिने सैव पूजा कर्तव्या । ततोऽनेनैव विधिना लिखितमात्रेण पञ्चानन्तर्याणि कर्माणि सर्वपापानि चास्य क्षयं यास्यन्ति । कुशलैर्धर्मैर्विवर्धिष्यते । उत्तप्तवीर्यो भविष्यति । सर्वधर्मेषु काय सुखमनुप्राप्स्यति । तनू'भविष्यन्ति राग-द्वेष-मोह-मान-क्रोधाः । तेन लिखापयित्वा पूर्वमुखीं सधातुकां तथागतप्रतिमामवलोकितेश्वरप्रतिमां च सधातुकां स्थाप्य सधातुके चैतायतने पुष्पधूपगन्धैर्दीपश्च उदारतरा पूजा कर्तव्या 1 अष्टम्यामारभ्य यावत् पञ्चदशीं सर्वसत्त्वमहाकरुणाचित्तेन भवि - तव्यम् । 'शुचिशुक्लभोजिना आर्याष्टांगोपवासोपवसितेन सुहृत्सहायकेन मानक्रोधमात्सर्यपरिवर्जितेन दिने दिने उदारतरां पूजां कृत्वा त्रिसन्ध्यं' जापः अष्टशतिको दातव्यः । दीपधूपपुष्पगन्धादि दत्त्वा सुमनःपुष्पाष्टशतैश्च आर्यावलोकितेश्वरप्रतिमा त्रिसन्ध्यमाहर्तव्या ।
3
1 Ms. तन्वी
3 Tib. has only মাसहायक
4 Ms. तृसन्ध्यं ; Tib.
2 Ms. शुच
དུས་གསུམ་དྭ་བཟླས་བརྗོད །

Page #186

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् ६६ वज्रपाणेश्च धूपो दातव्यः। दशदिशमभिनमस्कृत्य पश्चिमेन भीमाया देव्याः पूर्वेणानोपमायाः' ऊन शंखिन्या बलि नारसपायसदध्योदनश्चतुर्दिशं क्षेप्तव्यः। ततस्तस्य न कश्चिद् विक्षेप करिष्यति। संत्रासोऽपि नोत्पद्यते । ] नान्यथात्वं चित्तस्य । 'सर्वेषां चाष्टशतिको जापः अष्टशतसुमनःपुष्पैश्च संचोदनम्। [अने नैव विधिना पूर्वसेचं कृत्वा ततः पूर्णपञ्चदश्यां चत्वारि पूर्णकुंभा [नि स्थाप्य धूपचन्दनकुन्दुरुककर्परं दत्त्वा दीप मुखानि] चत्वारि नानागन्धध्वजपटपताकासुवर्णरूप्यभाण्डैः तं पृथिवीप्रदेशं समलं. कृत्य दधिमधुपायसदस्योदनमन्यानि च यथालम्भेन बलिं चतुर्दिशे दत्त्वा निवेद्य सुमनःपुष्पाष्टकशतैरेकैकं जप्य चतुर्दिशे क्षेप्तव्यम् । पूर्ववत् त्यष्टशतैः सुमनोजातिपुष्पैरेकैकं जप्य आर्यावलो. कितेश्वरप्रतिमा आहर्तव्या। ततः सत्प्रतिमा कंपिष्यति । महानिर्घोषो भविष्यति । रश्मयो निश्चरिष्यन्ति । पृथिवीकम्पः भविष्यति ।। ततः सर्वकर्माणि सर्वकार्याणि चास्य समृद्धिष्यन्ति । तथागतदर्शनं बोधिसत्त्वभूमिप्रतिलम्भः सर्वसत्त्ववन्दनीयो भविष्यति। धनधान्यकोशकोष्ठागारसमृद्धः सर्वव्याधिपरिवर्जित
1 Ms. पम्या :
2 Tib. बाब आहार मागे मादा ( ततस्तस्य विक्षेपः संत्रासः ) मा २८ मार सीमा होगा (नोत्पादयितव्यः चित्तविभ्रमः) सार २मा ३। (न कर्तव्यः)। ।
3 Ms. सर्वेषाणां 4 Tib. हार मसाले। 5 Ms. स 6 Tih. २ गुपएक र गुर ब८ । ' Tib. हा मास रमा ।

Page #187

७० सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् श्चिरजीवी [भविष्यति । सर्वशत्रवः सर्वराजराजपुत्रामात्यदर्शनाभि. कांक्षिणो भविष्यन्ति प्रियंकराः सर्वक्लेशरागद्वेषमोहप्रहीणाः। न च जातु प्रियविप्रयोगो भविष्यति। महादृढबलवीर्यसंमन्नस्तेजवांस्तीक्ष्णेन्द्रियो बुद्धिमान् सर्वसत्त्वदयाचित्तो धर्मज्ञो यावच्च्यवन काले बुद्ध भगवन्तमार्यावलोकितेश्वरं पश्यति। मैत्रविहारी कालं करोति । धर्म देशयमानं यथेप्सितेषु बुद्धक्षेत्रषु महाचक्रवर्तिकुलेषु यत्रानुस्मृतिं करोति तत्रोपपद्यते। अन्यानि चानेकानि गुणसहस्राणि प्रतिलप्स्यते । एवं भगवन् बहुगुणकरोऽयं धर्मपर्यायः । इमानि ते धारणीमन्त्रपदानि न विना तथागताधिष्ठानस्यायं धर्मपर्यायं शक्यं श्रोतुं न धारयितुं न पूजयितुं न लिखितुं न लिखायितुं न श्रद्दधातुम् । सचे दर्शनं भवे न श्रवं भविष्यति। सचे श्रवणं तद्विक्षिप्तचित्तः श्रोष्यति न श्रद्धास्यति न सत्करिष्यति। सचे सत्करे क्लेशव्यापादचित्तः [ सत्करिष्यति ] सचे लिखे लिखापयेत व्याक्षिप्तचित्तः। तत् कस्य हेतोः] । तथा हि तस्य पूर्वपापकर्मफलहेतुत्वात् कर्मानुभवितव्यम् । स विचिकित्साप्राप्तो भविष्यति । पंचानन्तर्य करिष्यति । त्रिभिः साधनैः सर्वाशा. समृद्धिर्भविष्यति । नात्र कांक्षा न विमतिर्न विचिकित्सोत्पादयितव्या। अथ भगवान् अवलोकितेश्वराय बोधिसत्त्वाय महासत्त्वाय] साधुकारमदात् । साधु साधु कुलपुत्र । तथागतकृत्यमयं धर्मपर्यायः करिष्यति सर्वसत्त्वानाम् ।
1 Ms. किं कर ; Tib. माडेको WER:F | प्रिय 2 Ms. सत्करेत
___3 Ms. कृत्योऽयं

Page #188

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम्
७१
अथ खल्वनोपमा महायक्षिणी येन भगवांस्तेनोपसमक्रामत् । भगवन्त नानापुष्पदुष्ययुगैराच्छाद्य भगवतः पादयोर्निपत्य भगवन्तमेतदवोचत्। एवं स्मराम्यहं भगवन्मया भगवतः कौशाम्ब्यां घोषिलस्यारामे' विहरतः पुरतः प्रतिज्ञा समुदाहृता सर्वसत्त्वानामर्थाय । अहमपि भगवन् सर्वविद्याधराणां हृदयं जानामि । तन्मे भगवाननुजानातु बहुजनहिताय बहुजनसुखाय सर्वाशापरिपूरणार्थाय भिक्षुभिक्षुण्युपासकोपासिकानां च । __नमः सर्वतथागतानां संय्यथीद् ह ह। ही ही। हु हु । सर सर । लहुँ लहुँ। शीघ्र शीघ्र। महाविद्ये सर्वविद्याधरनमस्कृते। हसः हसः। किं तिष्ठसि किं तिष्ठसि। कनक. विचित्राभरणविभूषितागि पट पट । भर भर । भिरि भिरि । भूरु भूरु। सर्वार्थं मे साधय । तुरु तुरु। अर्थं साधय' । अर्थं देहि मे
"नात्सहं मारपति शूलिक्षणस्य" । सर्वसङ्घानां॰] सिद्धिं हा हा । पद्म पद्म महापद्म । विशदे विशदे महाविशदे। भव भव भवोद्भवाय । तमहं घोरे तमहं घोरे।
1 Tib. TORNET कामगार रस । 2 Ms. विहरणतः
3 The usual from is तद्यथेदं; in Pali it is सेग्यथीदं : in Tib. it is transliterated thus स्यदयथीदं
4_Ms. साधयार्थी साधयार्थी 5 The words within quotations are inserted here for the benefit of the donor of the ms.
6 Supplied from Tib.

Page #189

सर्वतथागताधिष्ठान सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् तन्मे विद्या प्रयोजय'। सिद्धिं कुरु। सर्वशां मे परिपूरय बुद्धाधिष्ठानेन स्वाहा।
यः कश्चिद्भगवद्गुणार्थी धनधान्यार्थी सर्वसत्त्ववशीकरणार्थी भवे महैश्वर्यं राजत्वं विद्याधरत्वमभिकांक्षाते ममापि संमुखदर्शनं तेन अष्टम्यां शुक्लपक्षे नवे पटके अच्छिन्नदशे' केशापगते' शुचिना चित्रकरण आर्याष्टाङ्गोपवासोपवसितेन अश्लेषैरङ्ग नवभाजनस्थैश्चितापयितव्यम् । मध्ये तथागतप्रतिमा धर्म देशयमाना दक्षिणेनार्यवज्रक्रोधो वज्र भ्रामयमानः सर्वालङ्कारविभूषितः [पुष्प]माल्यार्धचन्द्रहारः श्वेतवस्त्रप्रावृतः वामपार्वे अनोपमा शरकाण्डगौरी' सर्वालंकारविभूषिता श्वेतवस्त्रा पद्महस्ता समाश्वासयंती। ततः शुचिना विद्याधरेण आर्याष्टाङ्गोपवसितेन शुचौ सधातुके तथागतस्थाने क्षीरयावकाहारेण श्वेतवस्त्रप्रावृतेनात्मद्वितीयेन अष्टम्यां पूर्वसेचं कृत्वा नानापुष्पगन्धधूपदीपैः पूजां कृत्वा त्रिष्कृत्वा यष्टशतिको जापो दातव्यः। एकैकं सुमनःपुष्पं जाप्य त्रयष्टशतैः सा प्रतिमा आहर्तव्या तथागतस्य वज्रपाणेश्व पूर्वतरं पुष्पधूपगन्धं दातव्यम् । बलिपायसदध्योदनं नानारसं नाना
1 Tib. पयोचनय
2 Ms. महानैश्वर्य 3 Tib. ATKAR =with fringes uncut; cf. Pali अदसकं निसीदनम् । 4 Tib RATA NI 5 Tib. 555*#*394781*31 p-coloured by various pure
6 Ms. भाजनैस्थै 7 Tib. २रुससुगर विकाग पाका |
=coloured
by various pure
colours.

Page #190

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् मद्यं चतुर्दिशे क्षेप्तव्यम्। पूर्णपञ्चदश्यामनेनैव विधिना बलिः अन्यानि] च यथालाभेन धूपकर्परकुन्दुरुक'चन्दनम्रक्षं दातव्यम् । सुगन्धतैलेन द्वौ दीपौ दातव्यौ। तत्राहं स्वरूपेणोपतिष्ठामि । यथेप्सितं वरं दास्यामि समाधिलाभमाकाशगमनमन्तर्धानं राजत्वं बल.चक्रवर्तित्वं विद्याधरत्वं निधिवादं धातुवादं परचित्तज्ञानं दीर्घायुष्कत्वम् । सर्वसत्त्वानां मैत्रचित्तेन भवितव्यम् । मानक्रोधामात्सर्यपरिवजितेन स्तौपिक-धार्मिक-सांघिकार्थापहारपरिवर्जितेन भवितव्यम् । तथागतानामभेद्यप्रसादेन [भवितव्यम्] । यदि चाहं भगवन् पञ्चानन्तर्य करिष्यामि त्रिभिःसाधनैर्न समन्वाहेरयं मा चाहं भगवन्ननुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्येयं सचे बुद्धे अप्रसादलब्धो भवे यश्च विमतिप्राप्तो यश्च पापमकुशलं कृत्वा न विरतिमनुगृह्णाति क्लेशोपक्लेशचित्तस्तस्याहं चापि दर्शनं दास्यामि लाभमपि करिष्यामि। ____ अथ भगवान् साधुकारमदात् । साधु साधु भगिनि । साधु खलु पुनस्त्वं भगिनि यत्त्वया सर्वसत्त्वानामर्थाय पापसमाचारेषु
1 Ms. कन्दुरक ; 'Tib. गिरणार | 2 Ms. स्मृक्ष 3 See infra. p. 77 4 Ms. omta: 5 Ms 1742
6 Ms. स्थोपिक
r Tib. omits पञ्च, of. सब मामाका । 8 Ms. क्लेशुप०
9 Ms. 71 greife but the Tib. omits 71 cf. 2 5572195957 མཐོང་བ་ སྩལ་བར་ བགྱི་ཞིང་ ཐོབ་པར་ ཡང་ བགྱི་ ལགས་སོ། །
10 Ms. लाभं करिष्यामि ।

Page #191

७४ सर्वतथागताधिष्टान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् सत्त्वेषु इमा एवंरूपा मन्त्रपदा भाषिताः प्रतिज्ञा कृता। शक्ष्यसि त्वमनया एवंरूपया महाकरुणया सर्वसत्त्वाननुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रतिष्ठिा]पयितुम् । एवमेव त्वयापि करणीयम् ।
अथ शंखिनी महादेवी भगवन्तं नानापुष्पै नागन्धैरभ्यर्च्य प्रदक्षिणीकृत्य पादयोर्निपत्य भगवन्तमेतदवोचत्। अहमपि भगवंस्तथागताधिष्ठानेन प्रतिज्ञां करिष्यामि तथागतशासनचिरस्थित्यर्थम् । तेषां च धर्मभाणकानां धर्मश्रावणिकानां सर्वाशापरिपूरकराणि मन्त्रपदानि दास्यामि । रक्षायै तन्मे भगवान् अनुजानातु। _ नमो नमः सर्वतथागतानाम् । ॐ शंखिनि देवि आगच्छ आगच्छ। तिष्ठ.धने धनजये। वृवृ वृद्धिकरि'। धृ धृ धृतिकरि । 'नानाविविधवेशवस्त्रायुधधारिण' । यु यु आयुष्पालनि । तथागतानां स्मर बोधिचित्तं मा विलम्ब । देहि मे वरम् । शंखिनि खाहा।
इमैर्मन्त्रपदैः स भगवन् कायगतैर्यशोवृद्धिमनुप्राप्स्यति । तेजोवृद्धि भोगवृद्धिम् ऐश्वर्यवृद्धिं दीर्घायुष्कतां शत्रुवशीकरणवृद्धिमनुप्राप्स्यति । अष्टशतजप्तेन यथालाभेन बलिं दत्त्वा चतुर्दिशे धूपं कुन्दुरुकं तथागतस्योदारतरपूजा कर्तव्या । दीपो
1 Tib. वि वि वितकरि
2 Tib. नानावविविध
3 Tib. .विध वशवस्त ध धारिणि

Page #192

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन- बुद्धक्षेत्र सन्दर्शन- व्यूहम्
दातव्यः ।
अथ
एकविंशतिदिवसानि मैत्रविहारिणा नियमस्थेन भवितव्यम् । ततः सर्वाभिप्रायं परिपूरयिष्यामि सद्धर्मप्रतिक्षेपकं स्थाप्य । शुचौ प्रदेशे कर्तव्यं देवायतने वा' । भगवान् सा च यथासमागता पर्ष साधुकारमदात् । साधु साधु भगिनि । सुभाषितमिदम् । प्रतिज्ञा बहुगुणसमन्वागता । एवमेव त्वमपि करणीयमनागतेऽध्वनि ।
७५
VI
अथ खलु भीमा महादेवी सुवर्णपुष्पैर्भगवन्तमभ्यर्च्य भगवतश्चरणयोर्निपत्य भगवन्तमतदवोचत् । अहमपि भगवंस्तेषां धर्मभाणकानां धर्मश्रावणिकानां तेषां च लेखकानां तेषां च धारकाणां वाचकानां पूजकानामर्थाय सर्वाशापरिपूरकराणि हिरण्यमणिमुक्ता' भोगैश्वर्यराजत्वदीर्घायुष्कराणि शत्रुवशीकरणानि मन्त्रपदानि दास्यामि । यः कश्चि राजा वा राज्ञी वा भिक्षुभिक्षुण्युपासकोपासिका वा धारयिष्यन्ति सत्करिष्यन्ति लिखिष्यन्ति लिखापयिष्यन्ति तथागतगुरुगौरवेण प्रतिप्रत्त्या यथोपदिष्टाः प्रतिपत्स्यन्ते तस्याहं भगवन् रक्षिष्यामि परिपालनं करिष्यामि यथोचितं वरं दास्यामि भोगैश्वर्यैरवैकल्यं करिष्यामि विवादयुद्ध डिम्बडमरे जयं करिष्यामि । आयुः संपदमुपसंहरि
'
1. Tib. places the words शुचौ प्रदेशे देवायतने वा before चतुर्दिशे | Aud अष्टशतजप्तेन after नियमस्थेन । 2 Ms. • मुक्ति ० 3 Ms. • राज्यत्वा •

Page #193

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् ष्यामि। तस्य च विषयस्य नगरस्य परिपालनं करिष्यामि। तन्मे भगवाननुजानातु।
नमः सर्वतथागतानां सर्वबोधिसत्त्वानाम् आर्यावलोकितेश्वर. वज्रपाणिप्रभृतीनाम् । ___ॐ महादेवि भीमे भीममते। जये जयावहे। यशजवे तेजजवे । व्याकरणप्राप्ते सर्वसत्त्वावलोकने कृपतेजबहुले तथागतानुज्ञातं पालय । स्मर प्रतिज्ञाम् । बुद्धाधिष्ठानेन देहि मे वरम् । सिद्धिं कुरु। देवि महादेवि सत्यवचनदेवि भीमे सत्यवचनप्रतिष्ठिते गुह्यनिवासिनि स्वाहा ।
इमानि तानि भगवन् मन्त्रपदानि तथागताधिष्ठितानि तथागतानुज्ञातानि मया भाषितानि सत्त्वानामर्थाय । यं यमेव कामं मनसिकृत्वा जपिष्यते तथागतस्य पुरतः पुष्पधूपगन्धदीपैः पूजां कृत्वा पायसरसबलिं चतुर्दिशे दत्त्वा तं तमेव अष्टशतजापेन सर्वाशां परिपूरयिष्यामि । यः कश्चि मां स्वरूपेणाभिकांक्षी भवे तेन अच्छिन्नदशे केशापगते अश्लेषैरङ्गनवभाजनस्थैरष्टम्याम् आर्याष्टांगपरिगृहीतेन चित्रकरण चित्रापयितव्या शरकाण्डगौरी सर्वालंकारविभूषितांगी श्वेतवस्त्रा मध्ये तथागतप्रतिमा धाम देश)यमाना दक्षिणेनार्यावलोकितेश्वरः सांकथ्यं कुर्वन् वामपार्वे भीमा महादेवी
1 In the ms. all the verbs of the preceding lines are in plural.
2 The Tib. repeats here, perhaps by mistake, the mantra given above (p. 74) and omits the preceding 7 lines (See sNarthang ed., folio 417b.) 3 Ms. कामं गमं
4 Ms. •ष्याम 5 See ante, p. 71 in.6
6 Cf. above, p.72

Page #194

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन- बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन- व्यूहम्
कुण्डिगनेतृक' परिगृहीता समाश्वासयन्ती । ततोऽष्टम्यां पूर्वसेचं कृत्वा पुष्पधूपगन्धमाल्यविलेपनैः सधातुके चैत्यस्थाने बलिपायस - दध्योदनं चतुर्दिशे यावत् पूर्णपञ्चदशीं' शुचिना विद्याधरेण उदार - तरां पुष्पधूपगन्धदीपैः पूजां कृत्वा बलिं दत्त्वा नानारसैरन्यानि च यथालाभेन शुक्लबलिं दत्त्वा सर्वसत्त्वानां मैलचित्तेन दयाचित्तेन भूत्वा जातीपुष्पा[णाम ]ष्टभिः शतैः सा प्रतिमा आहर्तव्या । एकैकं जप्य तवाहं स्वरूपेणोपतिष्ठिष्यामि यथेप्सितं वरं दास्यामि राज्यैश्वर्यम् आकाशगमनं निधिवादं धातुवादं विद्याधरत्वम् अन्यानि च यथेप्सितानि कर्माणि करिष्यामि अकालमृत्यु-प्रतिषेधनं सर्वरोगप्रशमनं परचक्रप्रमर्दनं पुत्रलम्भम् अर्थागमनं प्रीतिं सर्वसत्त्वेषु । यदि चाहं भगवन् पञ्चानन्तर्यं करिष्यामि न सर्वाशां परिपूरयेयं मा चाहं भगवन्ननुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्येयं सद्धर्मप्रतिक्षेपकं स्थाप्य यश्च विचिकित्साप्राप्तो बुद्धधर्मसंघे' । भगवानाह । साधु साधु भगिनि साधु खलु पुनस्त्वं भगिनि यत्त्वं सर्वसत्त्वानां हिताय सुखाय " प्रतिपन्ना अस्यैव च धर्मपर्यायस्य चिरस्थित्यर्थं
1 Tib. ལྷ་མོ་ཆེན་མོ་འཇིགས་བྱེད་མ་འདམ་བུ་མདའ་རྒྱུའི་མདོག་ལྟར་ དཀར་ ཤམ་དུ་ མཆིས་ལ ། རད་པ་དཀར་པོ་ འཆལ་བ ། རྒྱན་ཐམས་ ཅད་ཀྱིས་ བརྒྱན་པ ། རིལ་ བ་དང་ བགྲང་ཕྲེང་ ཐོགས་ཤིང་ সংা এ' হघुমাা" शव | = महादेवी भयङ्करी शरकाण्डगौरी सर्वालंकारविभूषिता कुण्डिकनेतृकपरिगृहीता समाश्वासयन्ती ॥
2 Ms. ०दश्यां
3 See ante, p. 73.
4 Tib. puts the words सद्धर्मप्रतिक्षेपको... संधे before यदि चाहं । 5 Ms. यस्त्वं 6 Ms. प्रतिपन्नः
७७

Page #195

७८
सर्वतथागताधिष्ठान-सरवावलोकन - बुद्ध क्षेत्र सन्दर्शन- व्यूहम्
I
प्रतिपन्ना । तेन हि भगिनि नित्यमेव इमाः प्रतिज्ञास्त्वया नित्यमेव समन्त्राहर्तव्याः । अथेयं महापृथिवी तस्मिन् समये प्रचचाल दिव्यञ्च कुसुमवर्षमभिप्रावर्षत् । सा च सर्वावती पर्षत् साधुकारमदात् । साधु साधु सुभाषितमिदम् । प्रतिज्ञा सर्वसत्त्वानां सर्वाशापरिपूरिका' भविष्यति ।
VII
अथार्यावलोकितेश्वरो बोधिसत्त्वो सहासत्त्वः पुनर्भगवन्तमेतदवोचत्। किं पुनर्भगवन् स कुलपुत्रो वा कुलदुहिता वा लिखन-वाचन- लिखापन-संप्रकाशन-पठन-स्वाध्ययन-पूजनसंप्रका
ܘ
-
-
शनया पुण्यमनुप्राप्स्यति इमस्य धर्मपर्यायस्य । भगवानाह । तेन हि त्वामेवार्यावलोकितेश्वर परिप्रक्ष्यामि यथा ते क्षमं तथा व्याकुरु । अवलोकितेश्वर आह । भगवानेव व्याकुरुतां नास्ति तथागतस्य अदृष्ट वा अश्रुतं वा अविज्ञातं वा । भगवानाह । यश्व कुलपुत्र अस्य धर्मपर्यायस्य लिखन - लिखापन - वाचन पूजन संप्रकाशनपठन- स्वाध्ययनात् पुण्यमनुप्राप्स्यति स उपमेनापि न शक्यं वर्णयितुम् । तत् कस्य हेतोः (सर्वसत्त्वानां यथाभिप्रायपरिपूरकम् । दानं दत्त्वा ते सत्त्वा अपरिमुक्ता एव भवन्ति जरा-व्याधि-मरण-शोकपरिदेव-दुःख-दौर्मनस्योपायासेभ्यः । वर्षशतसहस्रं पञ्चभिः कामगुणैः क्रीडापयित्वा अपरिमुक्ता एव ते सत्त्वा भवन्ति नरकतिर्यग्योनियमलोकप्रेतविषयेषु पुनरपि दुःखान्यनुभवन्ति ) अस्य धर्मपर्यायस्य श्रवणं सत्त्वेभ्यः कृत्वा पूजनं संप्रकाशनं [च] कृत्वा अर्थ चास्यावश्रुत्य
1 Ms. ०रको
3 Ms. अपरिमुक्त एव
2 Ms. त्वमे०
ܘ
-

Page #196

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् प्रतिपत्त्या प्रतिपद्य परिमुक्ता एव भवन्ति जातिजराव्याधि-मरण-शोकपरिदेव-दुःख-दौर्मनस्योपायासेभ्यः सर्वनरकतिर्यग्योनियमलोकेभ्यः । तस्मात् तथागत अयं पुण्यस्कन्ध उपमेनापि प्रमाणं न कुर्वन्ति । यश्च कुलपुत्र अस्य च धर्मपर्यायस्योद्दिश्य सर्षपफलमात्रकं च हिरण्यस्य एकपुष्पं वा एकफलं' वा एकपताकां वा वाद्यं वा गन्धं वा वस्त्र वा आसनं वा आभरणं वा परित्यजे लिखे लिखापये धारये वाचये पूजये सत्करे परेभ्यश्च विस्तरेण संप्रकाशये तं च धर्मभाणक वाचये पूजये यश्च तिष्ठते तथागते संमुखपूजया सपर्ष पूजये मानये सर्वसुखोपधानेन वर्षशतसहस्रमुपतिष्ठे गन्धमाल्यविलेपनैर्ध्वजपताकाभिर्विहारचंक्रमोद्यानं कारापये अर्धयोजनोच्छ्रितं सप्तरत्नमयं स्तूप कारये शतं वा सहस्र वा तथागत [मुद्दिश्यातांश्च दिव्यपूजया पूजये' वर्षशतसहस्रम् अयं च ततो बहुतरपुण्यसंस्कारं स्या। अस्य धर्मपर्यायस्य लिखन-लिखापन-धारण-पठनपूजन-संप्रकाशनया न इमां तथागतसंमुखपूजां न त्वेव सत्त्वेभ्यो दानं दत्त्वा पञ्चभिः कामगुणः क्रीडापयित्वा। तस्मात्तहिं तैश्व कुलपुत्रैः कुलदुहितृभिर्वा राजराजपुत्रमहामात्रामात्यैर्वा सततसमितमयं धर्मपर्यायः पजयितव्यः। तथागतसंज्ञा एवोत्पादयितव्या। तेषां कल्याणमित्राणां य इमं धर्मपर्यायं श्रावयति कथयति अर्थं चास्योपसंहरति तः सत्कृत्य अयं धर्मपर्यायः श्रोतव्य उदग्रहीतव्यो धारयितव्यो वाचयितव्यो मनसि कर्तव्यः । एवं चित्तमुत्पादयितव्यम् ।
1 Tib. सेगसुEIRI 2 Tib. सामु 3_Ms. सत्करेत् . 4 Ms. पूजयेत् 5 Ms. सततसमितमिमं धर्मपर्यायं

Page #197

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् लाभा अस्माभिः सुलब्धाः । योऽस्माभिः श्रुतम् अपथगामिनां पथमुपदर्शयति अनर्थे अर्थसंज्ञिनाम् अनित्ये नित्यसंज्ञिनाम् असुखे सुखसंज्ञिनां यदस्माभिर्नरकतिर्यग्योनियमलोकपरिमोक्षणार्थं तथागतकृत्यं कृतम् । अवलोकितेश्वर आह। महाकृत्येन तथागतकृत्येन इमं धर्मपर्यायं सर्वसत्त्वानां प्रकाशितम् । ____ भगवानाह। अयं च कुलपुत्र धर्मपर्यायः पश्चिमे काले पश्चिमे समये दक्षिणापथे प्रचरिष्यति तत्रापि भिक्षुभिक्षुण्युपासकोपासिकाराजराजपुत्रमहामात्रामात्या भाजनीभूताः पजका धारका वाचका भविष्यन्ति श्रद्धास्यन्ति पत्तीष्यन्ति। स चे उत्तरपूर्वपश्चिमायां प्रचरे तत् परकर्माभियुक्तास्ते सत्त्वा भविष्यन्ति न श्रोष्यन्ति न श्रद्धास्यन्ति न पत्तीष्यन्ति न पजयिष्यन्ति हीनवीर्यनष्टस्मृतयो नानाव्याक्षेप-कुटम्बदासदासीभोगैश्वर्य-हास्यलास्यनाट्यनृत्यगीतेामात्सर्यस्मृतयो न श्रोष्यन्ति न पत्तीष्यन्ति नपजयि. ष्यन्ति ते अपरिमुक्ता एव जरा-व्याधि-मरण-शोक-परिदेव-दुःखदौर्मनस्योपायासेभ्यः प्रेतयमलोकविषयेभ्यो भविष्यन्ति । तस्मात्तर्हि तैः कुलपुत्रैः कुलदुहितृभिर्वा सर्वापायैरात्मानं परिमोक्तुकामेन सत्कृत्य अयं धर्मपर्यायः पूजयितव्यो धारयितव्यः सत्कर्तव्यः परेभ्यः संप्रकाशतितव्यो मनसा धारयितव्यः। डिम्बडुमरदुःस्वप्न. दुनिमित्तेषु अकालमृत्यु-गोमर-पशुमर-मानुषमरेभ्यो नानाव्याधि. भयोपद्रवेभ्य इमं धर्मपर्यायं पजयित्वा वाचयितव्यः ध्वजे वा उच्छ पितं कृत्वा पूजयित्वा नानागन्धपुष्पधूपवाद्यैः प्रचेष्टव्यः । चतुर्दिशे बलिं ईत्त्वाभिनमस्कृत्य पुष्पधूपगन्धैः सर्व इत्युपद्रवाः प्रशमं यास्यन्ति ।

Page #198

१
सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् अथ भगवान् तस्यां वेलायामिमा गाथा' अभाषत ।
सर्वस्य सत्त्वस्य अनुग्रहार्थं
__ या भाषिता पूर्वभवेषु नायकैः । [अहं तथा त्वामपि देशयिष्ये
गृह्णाहि आनन्द इमं समाधिम् ॥१॥ यश्चैव वैधातुकदानु दद्या
सप्तान रत्नान च पूरयित्वा' ।
1 The lines of these verses are hopelessly muddled in the ms., and this is partly due to the omission of a few lines here and there. With great difficulty the lines have been re-arranged and the omitted lines and words supplied on the basis of the Tibetan version, which is reproduced here. The lines and words supplied are put within brackets [ ].
(Xylo., folio 4228, 1. 1) सेवा के समय को मार བཅད་པ་འདི་ དག་ བཀའ་སྩལ་ཏོ། །
སྔོན་གྱི་ སྲིད་པར་ འདྲེན་པས་གང་གསུངས་ཤིང། སེམས་ཅན་ཐམས་ཅད་རྗེས་སུ་ གཟུང་བའི་ཕྱིར །. དེ་ལྟར་ངས་ཀྱང་ཁྱོད་ལ་བཤད་པ་ཡི། ཏིང་འཛིན་འདི་ནི་གཟུང་ཞིག་ ཀུན་དགའ་བོ། ༡ སངས་རྒྱས་ཆོས་དང་དགེ་འདུན་དཀོན་མཆོག་ལ །། གང་གིས་ཁམས་གསུམ་སྦྱིན་པར་བྱིན་པ་བས །
2
The Tib. restoration, however, would be.
यश्चैव वैधातुकदानु दद्या बुद्धधर्मसंघरमान च पूजयित्वा । यश्चम सूत्रस्य च पूजयेत उपमापि तस्य न स भोन्ति दानम् ॥

Page #199

ས་་་
सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् बुद्धेषु धर्मेषु सदाप्रमत्तः
उपमापि तस्य न स भोन्ति दानम् ॥२॥ यश्चैव बुद्धष्वभिश्रधित्वा
विहारकारापयि चैत्यकानि । यश्चैव सूत्रं च] धरेति कश्वि
अयं ततो बहुतरु पुण्यु भेष्यते ॥३॥ यश्चापि एक क्षिपयेत पुष्प
ཞའ་ ཤཱ ]ཤཱ ཞིའིqd 797 | इमं समाधिं च[य] सत्करेत
नायं ततो बहुतरु पुण्यु भोति ॥४॥
མདོ་སྡེ་ འདི་ལ་མཆོད་པ་ བྱས་ན་ནི ། སྦྱིན་པས་དེ་ཡི་དཔེར་ ཡང་མི་ ཕོད་དོ །། ༢ གང་གིས་སངས་ རྒྱས་ལ་ ནི་དད་བྱས་ཏེ ། ཚད་མེད་ གཙུག་ ལག་ཁང་དག་ བརྩིགས་པ་བས ། གང་ཞིག་མདོ་འདི་ འཛིན་པ་གང་ ཡིན་པ། དེ་ནི་དེ་བས་ བསོད་ནམས་ མང་པོར་ འགྱུར།༣ གང་ཞིག་ མེ་ཏོག་ གཅིག་ཙམ་ འཐོར་ བྱེད་ཅིང། གོས་དང་ ཕྲེང་བ་ བྱག་པ་དེ་བཞིན་ཏེ ། ཏིང་ འཛིན་ འདི་ལ་བསྙེན་ བཀུར་ བྱེད་གྱུར་ན། ། བསོད་ནམས་ ཚོགས་ ཆེར་སྔ་མ་ དེ་མི་ འགྱུར ། ༤

Page #200

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् । यश्वापि कार्षापणु दानु दद्या
ཞ༎ འཞཀཱ་qཀnq | जनित्वा बोधाय च मैत्रचित्ते
अयं ततो बहुतरु पुण्य प्राप्नुया ॥५॥ यश्चापि सत्त्वेषु इमं समाधि
प्रकाशये देशयि बोधिसत्त्वः । प्रतिपादये बोधिमनुत्तरे तथा
उपमापि पुण्यंपि न तस्य भोति ॥६॥ इमं च श्रुत्वा तथ आनुशंसाः
कृत्वा च मैत्रं तथ सर्वसत्त्वैः। གང་གིས་མདོ་ སྡེ་འདི་ ལ་མཆོད་པའི་ཕྱིར། ཀཱ་ར་ཤ་པ་ཎི་འི་ སྦྱིན་པ་ སྦྱིན་བྱེད་ཅིང། བྱང་ཆུབ་ ཕྱིར་ནི་ བྱམས་པའི་ སེམས་ བསྐྱེད་ན ། དེ་ནི་དེ་བས་ བསོད་ནམས་མང་ པོ་འཐོབ ། ད་ བྱང་ཆུབ་སེམས་ དཔའ་ གང་ གིས་ སེམས་ཅན་ལ ། དིང་ འཛིན་འདི་ བཤད་ལུང་ཕོག་ དེ་བཞིན་དུ། བླ་མེད་ བྱང་ཆུབ་ ཕྱིར་ནི་ བཀོད་ གྱུར་ན། ། དེ་ཡི་བསོད་ ནམས་ དཔེར་ ཡང་མི་ བཟོད འགྱུར ། s
དེ་ ལྟས་ ཕན་ ཡོན་ འདི་ དག་ ཐོས་ ནས་ཀྱང ། (423, 1.1) སེམས་ ཅན་ ཀུན་ལ་ དེ་ བཞིན་ བྱམས་ བྱས་ཏེ །
1 Ms.
dཞུ།

Page #201

सर्वतथागताधिष्ठान सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शन-व्यूहम् तस्मापि सूत्रम् इमु धारयेत
लिखेत वाचेत तथा प्रकाशये ॥४॥ जराव्याधिमृत्यु./भिस्तथातितीव्रः
शतैश्वदुःखैः] परिपीडिताश्च । उपपद्यमाना नरकेषु प्रेतयो
मा पश्चकाले परिताप्यु भेष्यथ ॥८॥ स मृत्युकाले भयभीतमानसः
अभीक्ष्णमुच्छासनमुच्छसन्तः। कोस्माभि त्राणं भवते परायणं ___मुखे मुखं प्रेक्षति बालबुद्धिः ॥९॥
མདོ་འདི་གཟུང་ཞིང་ ཡི་གེར་ བྲི་བར་བྱ ། བཀླག་པར་ བྱ་ཞིང་ དེ་བཞིན་ བཤད་པར་བྱ །། ༧ སྒོ་དང་ དེ་བཞིན་ ན་འཆིས་ གནོད་ གྱུར་ཅིང། སྡུག་བསྔལ་ རབ་དྲག་ བརྒྱ་ཡིས་ ཡོངས་ གདུངས་ལ། སེམས་ དམྱལ་ ཡི་དགས་ རྣམས་ སུ་སྐྱེ་བ་ན ། ཕྱི་མའི་ དུས་ན་འགྱོད་པར་ གྱུར་ཏེ་རེ །༤ འཆི་བའི་ དུས་ན་ ཡིད་ སྐྲག་འཇིགས་ གྱུར་ལ། ། ཡང་དག་ཡང་དུ་ སྔམ་པ་འདོན་ བྱེད་ ཅིང། བདག་གི་ དཔུང་ གཉེན་སྐྱབས་ སུ་འགྱུར་བ་ཞེས། བྱིས་པའི་ བློ་ཅན་ ཕན་ཚུན་ རྡོག་ག་རེ།།

Page #202

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शनव्यूहम् [यस्मा तथागतमभिपूजयित्वा]
बौद्धं च धर्म तथ सांघिकञ्च । हरिष्य नेष्ये यमलोकि दारुणे
न तस्य त्राणं सद कश्चि भेष्यति ॥१०॥ न पुत्रदारं न च मित्रबान्धवान्
न चापि राष्ट्र न च हास्यलास्यम् । धनं न धान्यं न च वस्त्रभूषण
सर्वं जहित्वा पुन' दुःखदारुणम् ॥११॥ इमं समाधिं न च श्रद्दधित्वा
तथा [च दुःखं] दारुणं वेदयते ।
གང་ཕྱིར་ དེ་བཞིན་ གཤེགས་ པ་མཆོད་ ཅིང། སངས་ རྒྱས་ ཆོས་དང་ དགེ་འདུན་ ནོར་ འཕྲོགས་པ ། མི་ཟད་ གཤིན་རྗེའི་འཇིག་ རྟེན་ ཁྲིད་འགྱུར་ཞིང ། ཕྱིན་ཆད་ རྟག་ཏུ་ སྐྱབས་ འགྱུར་འགའ་ ཡང་མེད ། ༡༠ བུ་སྨད་ ཡོད་ མིན་ཉེ་དཱ་ རྩ་ལག་མེད་ ། ཡུལ་འཁོར་ ཡོད་མིན་ གཞད་གད་ འཇོ་སྒེག་མེད ། ནོར་དང་ ཞབྲ་དང་ དེ་བཞིན་ གོས་དང་རྒྱན ། ། ཀུན་སྤངས་ སྡུག་བསྔལ་ ཡང་དང་ ཡང་མ་ཟད ། ༡༡ ཏེང་འཛིན འདི་ལ་དད་པར་མ བྱས་པས །
དེ་འདྲའི་ སྔ་ག་བསྔལ་ མི་ཟད་མྱོང་ འགྱུར་བས ། 1 Ms. gefགི་

Page #203

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शनव्यूहम् इमु दुःखु श्रुत्वा इमु आनुशंसाः
को बालबुद्धिर्न जने प्रसादम् ॥१२॥ तस्माच्च तैर्हि सद भिक्षुभिक्षुणी
उपासकोपासिकराजभिः सदा । इमं च सूत्रं सद धारयित्वा
सत्कारु नित्यं च कर्तव्यधारके ॥१३॥ अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमेतदवोचत्। उद्गृहीतं मया भगवन् इमं धर्मपर्यायं शास्तृसंज्ञया धारयिष्यामि पूजयिष्यामि सर्वसत्त्वेभ्यः संप्रकाशयिष्यामि। भगवानाह । यदि त्वमानन्द यन्मया धर्मो भाषितः श्रुतो धारयितुं तत् सर्वं न धारये न वाचये न पूजये न वैस्तारिकीकुर्या' त्वया मम नापराध्ये न चाशुश्रूषा कृता भवे न चाश्रावकत्वम् । यश्च इमं धर्मपर्यायं न धारये न
शमा AAP ८ साह सिका। བྱིས་པའི་ བློ་ཡང་ སུ་ཞིག་ དད་ མི་སྐྱེད ། ༡༢ དེ་ཕྱིར་ རྟག་ཏུ་ དགེ་ སློང་ ཕ་མ་དང།
དགེ་ བསྙེན་ རྣམས་ དང་རྒྱལ་ པོས་ཁོར་ཟུག་དང ། (4236. 1. 1) गरेर हामा ।
འཛིན་པ་ལ་ཡང་ རྟག་ཏུ་བསྙན་བཀུར་བྱ། ༡༣ 1 Tib. गुहारदार का नाम पद की रमा ! | 2 Tib. 9 जाने मापदादार

Page #204

सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शनव्यूहम्
वाचये न पूजये न संप्रकाशये न मनसिकुर्या स माम् अपराध्ये अशुश्रूषा कृता भवे अभावकत्वं भवे । तस्मातर्हि त्वमानन्द सत्कृत्य अयं धर्मपर्यायो धारयितव्यः । अयं ते तथागतस्यानुत्तरसम्यकसंबोध- तथागतकृत्यं करिष्यति पश्चिमे काले पश्चिमे समये सर्वसत्त्वानाम् |
५७
अस्मिन् खलु पुनर्धर्मपर्याये भगवता भाष्यमाणे षष्टीनां प्राणिसहस्राणामनुपादायास्रवेभ्यश्चित्तानि विमुक्तानि सप्तानां शतानां बोधिसत्त्वसमाधिप्रतिलंभोऽभूत् । पञ्चानां शतानां नानाबुद्धक्षेत्रव्याकरणप्रतिलंभोऽभूत् । नवतीनां प्राणिसहस्राणां सर्वक्लेशविनिर्मुक्ताः सर्वाक्षणापायदुर्गतयः प्रहीणाः ।
--
अथार्यावलोकितेश्वरो बोधिसत्त्वो महासत्त्वः पुनर्भगवन्तमेतदवोचत् । अयं भगवन् धर्मपर्यायः पश्चिमकाले पश्चिमसमये तेषां कुलपुत्राणां श्रोतॄणां धारयितॄणां मानयितॄणां तेषां च लेखकानां तथागतकृत्यं करिष्यति । व्याकृतास्ते यथेप्सितेषु नानाबुद्धक्षेत्रेषु । ये च सत्त्वाः पश्चिमे काले पश्चिमे [सम] ये हास्यनाट्यगीतवादितेषु नानाव्याक्षेपबहुला रागद्वेषमोहान्धा रतिक्रीडासंज्ञिनः अनित्ये नित्यसंज्ञिनः ईर्ष्यामात्सर्यदौः शील्यपरिगृहीता न पूजयिष्यन्ति न मानयिष्यन्ति न श्रद्वास्यन्ति न पत्तीयिष्यन्ति न धारयिष्यन्ति न श्रोष्यन्ति न प्रतिपत्त्या प्रतिपत्स्यन्ते । ते तं पूर्वकर्मशुभफलं परिक्षेपं कृत्वा नानादुःख
2 Ms. इमं
1 Ms. त्वं

Page #205

८८
དད་ सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन-बुद्धक्षेत्रसन्दर्शनव्यूहम् दौर्मनस्यं नारकं दुःखमनुभविष्यन्ति । ततस्ते अनेकानि कल्पकोटीशतानि दुःखमनुभवित्वा नरकतिर्यग्योनियमलोकेषु वोपपत्स्यन्ते । दीर्घरात्रमकल्याणमित्रवशा: पश्वानुतापिनो भविष्यन्ति इमं क्षणं विरागयित्वा। तस्मात्तर्हि काय[वाङ्म]नःसंवरेण भवितव्यम् । बुद्धधर्मसंधे [अभेद्यप्रसादेन सर्वसत्त्वेषु मैत्रचित्तेन ईर्ष्यामात्सर्यदौःशील्यचित्तपरिवर्जितेन क्रोधपरिवर्जितेन भवितव्यम् ।
अथ सा यथासमागता पर्ष तैस्तैः पुण्याभिसंस्कारैः तथागतं 'पूजयति स्म। दिव्यपुष्पगन्धमाल्यविलेपनवस्त्राभरणैः किलिकिलि प्रवेडिंतशब्दैश्च दिव्यतूर्यताडावचरसंगीतः साधुकारं 'प्रददौ। तद् यथा साधु साधु भगवन् सुभाषितमिदं महाधर्मपर्यायं सर्वसत्त्वानामर्थाय तथागतशासनचिरस्थित्यर्थम् । ___अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमेतदवोचत् । किंनामायं भगवन् धर्मपर्यायः कथं च वयं भगवन् धारयामः । भगवानाह । तस्मात्तर्हि त्वमानन्द इमं धर्मपर्यायं सर्वतथागतज्ञानबोधिसत्त्वभूमिक्रमणमित्यपि नाम धारय । ऋद्धिविकुर्वाणमहात्मसन्निपातमित्यपि नाम धारय। सर्वतथागताधिष्ठानसत्त्वावलोकनबुद्धक्षेत्रसन्दर्शनव्यूहमित्यपि नाम धारय । इदमवोचद् भगवान् । आत्तमनाः आर्यावलोकितेश्वरमंजुश्रीवज्रपाणिप्रभृतयः सर्वे बोधिसत्त्वा महासत्त्वाः सर्वे च महाश्रावकाः सर्वे च शक्रब्रह्मलोकपालाश्चत्वारश्च
1 Ms. पूज्यन्ते Tib. अलल 3 Ms. प्रददुः

Page #206

१२
सर्वतथागताधिष्ठान-सत्त्वावलोकन- बुद्धक्षेत्र सन्दर्शन- व्यूहम्
महाराजा महायक्षिण्यः अनौपम्या विमलप्रभा [ प्रभावती-भीमाश्री-शंखिनी-हरिता-महादेवी - ]प्रभृतयो देवनागयक्षगन्धर्वासुर[गरुड़किन्नरमहोरगाः] । सा च सर्वावती पर्ष यथासमागता भगतो भाषितमभिनन्द्य [साधुकारमदात् । साधु साधु भगवन् ] । ( [ इति सर्वतथागताधिष्ठानसत्त्वावलोकन बुद्ध क्षेत्र सन्दर्शनव्यूहम् नाम महायानसूत्रम् ]
८६

Page #207

Page #208

आर्यश्रीमहादेवीव्याकरणम्

Page #209

Page #210

(आर्यश्रीमहादेवीव्याकरणम्'
ॐ नमः सर्वबुद्धबोधिसत्त्वेभ्यः॥ एवं मया श्रुतमेकसमये भगवान् सुखावत्यां विहरति स्म महता बोधिसत्त्वसंघेन साधुतद्यथा अवलोकितेश्वरेण च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन महास्थामप्राप्तेन च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन सर्वनीवरणविष्कभिना च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन क्षितिगर्भेण च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन समन्तभद्रेण च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन आकाशगर्भेण च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन वज्रपाणिना च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन सर्वभयहरेण च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन एवं सर्वमङ्गलधारिणा च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन सर्वपुण्यलक्षणधारिणा च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन चन्द्रसूर्यत्रैलोक्यधारिणा च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन सर्वतीर्थमङ्गलधारिणा च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन मंजुश्रिया च कुमारभूतेन च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन एवंप्रमुखैबर्बोधिसत्त्वैर्महासत्त्वैः ।
1 The Tibetan title is 3297 artiggiaQ59497411 2 Tib. का । बैग देवावा = °लोकधारिणा ।
3 Tib. समोठाबादारोबारा वारा सामान ནར་གྱུར་པ་དང་ །
4 Tib. मात्र वास होकाका सद कोहाबाद व शहाराज सा मा समाहा = एवंप्रमुखैर्भद्रकल्पिकैर्बोधिसत्त्वैर्महासत्त्वैः ।

Page #211

आर्यश्रीमहादेवीव्याकरणम् ___अथ खल्वार्यावलोकितेश्वरो बोधिसत्त्वो महासत्त्वो येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः। उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शिरसाभिवन्द्यैकान्ते' न्यषीदत्। श्रीरपि महादेवी [भगवन्तमेवोपसंक्रान्ता । उपसंक्रम्य भगवतः पादौ शतसहस्र प्रदक्षिणीकृत्य सर्वांश्च तान् सुखावतीनिवासिनो बोधिसत्त्वान् महासत्त्वान् शिरसाभिवन्द्यैकान्ते न्यषीदत्।
(अथ खलु भगवाननेकशतसहस्रपुण्यालंकृतस्तथागतकोटिपरिवृतः सर्वशक्रब्रह्मलोकपालस्तुतस्तवितः श्रियं महादेवी दृष्टा महाब्रह्मस्वरेणावलोकितेश्वरं बोधिसत्त्वं महासत्त्वमेतदवोचत् यः कश्चिदवलोकितेश्वर राजा वा राजमात्रो वा भिक्षुभिक्षुण्युपासकोपासिका वा ब्राह्मणक्षत्रियविटशूद्रा वा श्रिया महादेव्या अष्टोत्तरं शतं विमलप्रख्यं नाम स्तोत्रं धारयिष्यन्ति तस्य राज्ञः क्षत्रियस्य विषये तेषां सत्त्वानां सर्वभयेत्युपद्रवा प्रशमिष्यन्ति। सर्वचोरधूर्तमनुष्यामनुष्यभियं] न भविष्यति। सर्वधनधान्यकोशकोष्ठागारविवृद्धिर्भविष्यति । तस्य च राज्ञः क्षत्रियस्य गृहे श्रीनिवसिष्यति । अथ ते बोधिसत्त्वा महासत्त्वा एवं वाचमभाषन्त। साधु साधु
1 Ms. puts the words शत...महासत्त्वान् alter शिरसाभिवन्ध । The ulteration has been made here in the light of the Tibetan rendering.
2 Tib. Pठेगा । 3 Ms. ०सत्त्वो।
4_Ms. अष्टुत्तरं । 5 Tib. ही माला मारा। 6 Correct Sanskrit would be निवतस्यति ।

Page #212

आर्यश्रीमहादेवीव्याकरणम् भगवन् सुभाषितेयं वाक्। ये श्रिया महादेव्या नामधेयानि धारयिष्यन्ति तेषामपीमा गुणानुशंसा भविष्यन्ति ।
अथार्यावलोकितेश्वरो बोधिसत्त्वो महासत्त्वो भगवन्तमेतदवोचत् । कुत्र भगवन् श्रिया महादेव्या कुशलमूलमवरोपितम् । भगवानाह। गंगानदीवालुकासमानां तथागतानामन्तिकात श्रिया महादेव्या कुशलमूलमवरोपितम् । भूतपूर्वमवलोकितेश्वर अतीतेऽध्वनि रत्नसंभवायां लोकधातौ रत्नकुसुमगुणसागरवैदूर्यकनकगिरिसुवर्णकांचनप्रभासश्रीर्नाम तथागतो लोके उदपादि। तस्यान्तिके श्रिया महादेव्या कुशलमूलमवरोपितमन्येषां च बहूनां तथागतानामन्तिके। इमानि च तथागतनामानि तस्याः श्रिया महादेव्याः कुशलमूलविवृद्धिसंपत्तिकराणि । सदानुबद्धानि तानि] श्रिया महादेव्या यानीह समुदीरितानि सर्वपापहराणि सर्वकिल्विषनाशनानि सर्वकार्यविमलीकरणानि धनधान्याकर्षणविवृद्धिकराणि दारिद्य्परिच्छेदनकराणि' सर्वदेवनागयक्षगन्धर्वासुरगरुडकिन्नरमहोरगावर्जनाकर्षणकराणि सर्वेत्युपद्रवोपसर्गोपायाससर्वकलिकलहविग्रहविवादप्रशमनकराणि षटपारमितानिष्पादनकराणि ।
1 Tib. माशु ........मारमा । 2 Tihadds here # R I समोरा-श्रुत्वा च साधयिष्यन्ति। 3 Ms. ०मानि । 4 Ms. वालिका। 5 Tib. २ असार । 6 'गुरव । रेसा । : Ms. दारिद्रयो । 8 Tib. १२ वी शाा सुनार ।

Page #213

आर्यश्रीमहादेवीव्याकरणम् ___नमः श्रीधनाय' तथागताय । नमो रत्नकुसुमगुणसागरवैडूर्यकनकगिरिसुवर्णकांचनप्रभासश्रिये तथागताय। नमो गङ्गासर्वतीर्थमुखमङ्गलश्रिये तथागताय। नमश्चन्दनकुसुमतेजोनक्षत्रप्रभासश्रिये तथागताय । नमः समन्तावभासविजितसंग्रामश्रिये तथागताय । नमो गुणसमुद्रावभासमण्डलश्रिये तथागताय । नमो धार्माविकुर्विणध्वजवेगश्रिये तथागताय। नमो ज्योतिःसौम्यगन्धावभासश्रिये तथागताय। नमः सत्त्वाशयशमनशरीरश्रिये तथागताय। नमः प्रणिधानसागरावभास श्रिये तथागताय । नमः सुपरिकीर्तितनामधेयश्रिये तथागताय । नमः असंख्येयवीर्यसुसंप्रस्थितश्रिये तथागताय । नमः अप्रमेयसुवर्णोत्तप्रभास-] श्रिये तथागताय। नमः सर्वस्वराङ्गरुतनिर्घोषश्रिये तथागताय । नमः प्रज्ञाप्रदीपासंख्येयप्रभाकेतुश्रिये तथागताय । नमो नारायण
1 Ms. श्रीगणाय, Tib. सामान
Tst. དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ཆོ་འཕྲུལ་རྒྱལ་མཚན་ཤགས་ཀྱི་དཔལ་ ལ་ཕྱག་འཚལ་ལོ ། །
3 Ms. गन्धावहास, Tib. Nष | 4 में लाया माया | 5 Tib. adds the following two names :
(1) དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ ཕྱིར་མི་ལྡོག་པའི་འཁོར་ལོ་རིན་པོ་ཆེའི་ གནས་ཀྱི་དཔལ་ལ་ ཕྱག་འཚལ་ལོ །
(ii) དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་ ཉི་མའི་ དཀྱིལ་ འཁོར་འོད་ འཕགས་ དཔལ་ལ ཕྱག་འཚལ་ལོ །
6 Tib. माशेर कामाला सारे काम |

Page #214

१३
आर्यश्रीमहादेवी व्याकरणम्
व्रतसन्नाह सुमेरुश्रिये तथागताय । नमो ब्रह्मश्रिये तथागताय । नमो महेश्वरश्रिये तथागताय । नमश्चन्द्रसूर्यश्रिये तथागताय । नमो गम्भीरधर्मप्रभाराजश्रिये तथागताय । नमो गगनप्रदीपा भिरामश्रिये तथागताय । नमः सूर्यप्रभाकेतुश्रिये तथागताय । नमो गन्धप्रदीपश्रिये तथागताय । नमः सागरगर्भसंभवश्रिये तथागताय। नमो निर्मितमेघगर्जन [ यशः ] श्रिये' तथागताय । नमः सर्वधर्मप्रभासव्यूहश्रिये तथागताय । नमो द्रुमराजविवर्धितश्रिये तथागताय । नमो रत्नाचिः पर्वतश्रिये तथागताय । नमो ज्ञानाचि:सागरश्रिये तथागताय । नमो महाप्रणिधिवेगश्रिये तथागताय । नमो महामेघश्रिये तथागताय । नमः स्मृतिकेतुराजश्रिये तथागताय । नम इन्द्रकेतुध्वजराजश्रिये तथागताय । नमः सर्वधनधान्याकर्षणश्रिये तथागताय । नमः सौम्याकर्षणश्रिये तथागताय । नमो लक्ष्म्याकर्षणश्रिये तथागताय । इमानि तथागतनामानि सत्कृत्य धारयितव्यानि वाचयितव्यानि एवं स कुलपुत्रो वा कुलदुहिता वा बहुतरं पुण्यं प्रसविष्यति ।
व्याकृता च श्रीमहादेवी तथागतैः I भविष्यसि त्वं श्रीमहादेवि अनागतेऽध्वनि श्री [ महा ] रत्नप्रतिमण्डितायां * लोकधातौ तव श्रीमणिरत्नसम्भवो नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक् सम्बुद्धः । सा च लोकधातुर्नानादिव्यरत्नप्रतिमण्डिता भविष्यति । 1. Ms. निर्मितमेघसम्बर० Tbধজ'ম-ৗা'ম" মুম-সই སྐྲ་སྙན་པའི་དཔལ་ལ་ ཕྱག་འཚལ་ལོ །
3 Ms. धारयितव्यम् ।
६७
2 Ms. सत्कृत्यम् ।
4. Tib. ठेवा ऐकेस |

Page #215

६८
आर्यश्रीमहादेवीव्याकरणम् तत्र च लोकधातौ स एव तथागत आलोककरो भविष्यति। ते च बोधिसत्त्वास्तव बुद्धक्षेत्रे स्वयंप्रभा भविष्यन्त्यपरिमितायुषश्च । आकाशतश्च बुद्धधर्म सङ्घ शब्दो' निश्वरिष्यति । ये च बोधिसत्त्वास्तत्र बुद्धक्षेत्रे उपपत्स्यन्ते सर्वे ते पद्मकर्कटिकासूपपत्स्यन्ते । तत्र कतमद्दादशदण्डकं नामाष्टशतं विमलप्रख्यं स्तोत्रम् । शृणु अभया. वलोकितेश्वर श्रिया महादेव्या नामानि। तद्यथा सर्वतथागताभिषिक्ता सर्वदेवताभिषिक्ता] सर्वतथागतमाता सर्वदेवतामाता सर्वतथागतश्रीः सर्वबोधिसत्त्वश्रीः सर्वार्यश्रावकप्रत्येकबुद्धश्रीः ब्रह्मविष्णुमहेश्वरश्रीः महास्थानगतश्रीः सर्वदेवताभिमुखश्रीः सर्वदेवनागयक्षगन्धर्वासुरगरुडकिन्नरमहोरगश्रीः सर्वविद्याधरवज्रपाणिवज्रधरश्रीः चतुःपञ्चलोकपालश्रीः अष्टग्रहाष्टाविंशतिनक्षत्रश्रीः ॐ सावित्री धात्री माता चतुर्वेदश्रीः लक्ष्मीः भूतमाता जया विजया गङ्गा सर्वतीर्थी सर्वमङ्गल्या विमलनिर्मलकरश्रीः सर्वपापहन्त्री निर्मदकरा' चन्द्रश्रीः सूर्यश्रीः सर्वग्रहश्रीः सिंहवाहिनी शतसहस्रकोटीपद्मविवरसंच्छन्ना पद्मा पद्मसम्भवा पद्मालया पद्मधरा पद्मावती अनेकरत्नांशुमाला धनदा श्वेता महाश्वेता श्वेतभुजा सर्वमङ्गलधारिणी सर्वपुण्योपचिताङ्गी दाक्षायणी शतसहस्रभुजा शतसहस्रनयना शत
1 Tib. NEXTT 5 355 | सोरुमी । 2 Tib. डोमिया
Tib. घाउमा सदराम 4 Tib. सुमारा । 5_Ms. ०ब्धीला. Tib. दमे २१२ माद हो सका ।

Page #216

अार्यश्रीमहादेवीव्याकरणम् सहस्रशिरा विविधविचित्रमणिमौलिधरा सुरूपा' विश्वरूपा यशा महायशा सौम्या बहुजीमूता पवित्रकेशा चन्द्रकान्ता सूर्यकान्ता शुभा शुभकर्ती सर्वसत्त्वाभिमुखी आर्या कुसुमश्रीः] कुसुमेश्वरा सर्वसुमेरुपर्वतराजश्रीः सर्वनदीसरिच्छीः सर्वतोयसमुद्रश्रीः सर्वतीर्थाभिमुखश्रीः सर्वौषधितृणवनस्पतिधनधान्यश्रीः हिरण्यदा अन्नपानदा [प्रभास्वरा आलोककरा पवित्राङ्गा ] सर्वतथागतवशवर्तिनी सर्वदेवगणमुखश्रीः यमवरुणकुबेरवासवश्रीः दात्री भोक्ती तेजा तेजोवती विभूतिः समृद्धिः विवृद्धिः उन्नतिः धर्मश्रीः माधवाश्रया कुसुमनिलया 'अनसूया पुरुषकाराश्रया सर्वपवित्रगाना मङ्गलहस्ता सर्वालक्ष्मीनाशयित्री सर्वपुण्याकर्षणश्रीः सर्वपृथिवीश्रीः] सर्वराजश्रीः सर्वविद्याधरराजश्रीः सर्वभूतयक्षराक्षसप्रेतपिशाचकुंभाण्डमहोरगश्रीः द्युतिः प्रमोदभाग्यलोला सर्वर्षिपवित्रश्रीः सर्वश्रीः भवज्येष्ठोत्तमश्रीः सर्वकिन्नरसर्वसूर्योत्तमश्रीः निरवद्यस्थानवासिनी रूपवती' सुखकरी] कुबेरकान्ता धर्मराजश्रीः । ॐ विलोकय तारय मोचय मम सर्वदुःखेभ्यः सर्वपुण्यसम्भारानामुखीकुरु स्वाहा। ॐ गङ्गादिसर्वतीर्थान्यामुखीकुरु स्वाहा । ॐ सावितैय" स्वाहा । सर्वमङ्गल
1 Ms. खरुपा, Tib. मामा ' | 2 Tib. होगा सौराहा ।
མུ་སྟེགས་ཐམས་ཅད་ མངོན་དུ་ཕྱོགས་པའི་དཔལ་མ། 4 Tib. समाज | 5 Tib. | 6 Tib. शुगा । 7 Ms. अनुसूया 8 Ms. •रिषि० 9 Tib. का। 10 Tib. होम | 11 Ms. गङ्गसर्वतीर्थामुखे स्वाहा। 12 Tib. सर्वविदते ।

Page #217

१००
आर्यश्रीमहादेवीव्याकरणम् धारिण्यै स्वाहा। चतुर्वेदनक्षत्रग्रहगणादिमूत्यै स्वाहा। ब्रह्मणे स्वाहा। विष्णवे स्वाहा । रुद्राय स्वाहा। विश्वमुखाय स्वाहा । ॐ नि[ग्रि] ग्रिनि सर्वकार्यसाधनि सिनि सिनि आवाहयामि देवि श्रीवैश्रव. णाय स्वाहा। सुवर्णधनधान्याकर्षण्यै स्वाहा। सर्वपुण्याकर्षण्यै खाहा। श्रीदेवताकर्षण्यै स्वाहा। सर्वपापनाशन्यै स्वाहा । सर्वालक्ष्मीप्रशमन्यै स्वाहा। सर्वतथागताभिषिक्तायै स्वाहा । सर्वदेवताभिमुखश्रिये स्वाहा। आयुर्बलवर्णकरायै स्वाहा। सर्वपवित्र - मङ्गलहस्तायै स्वाहा। सिंहवाहिन्यै स्वाहा। पद्मसंभूतायै स्वाहा। सर्वकृत्यकाखोर्दविनाशन्यै स्वाहा। इमानि तान्यभयावलोकितेश्वर श्रिया महादेव्या नामानि सर्वकिल्विषनाशनानि सर्वपापविध्वंसनकराणि सर्वपुण्याकर्षणकराणि सर्वालक्ष्मीप्रशमनकराणि सर्वश्रीसौभाग्याकर्षणकराणि। यः कश्चिद्धारयिष्यति इमानि तथागतनामानि कल्यमुत्थाय शुचिना सर्वबुद्धानां पुष्पधूपं दत्त्वा श्रियै महादेव्यै चन्दनधूपं दत्त्वा वाचयितव्यानि सर्वश्रियमधिगमिष्यति सर्वसुखसौमनस्यलाभी भविष्यति सर्वदेवताश्च रक्षावरणगुप्तिं करि. ष्यन्ति सर्वकार्यसिद्धिस्तस्य भविष्यति।
इदमवोचद्भगवानात्तमना अभयावलोकितेश्वरो बोधिसत्त्वो महासत्त्वः। सा च सर्वावती पर्षत् सदेवमानुषासुरगन्धर्वश्च लोको भगवतो भाषितमभ्यनन्दन ॥
1 Tib. धारणी। 2 Tib. ०ग्राहागणाहावनाधामूर्तये। 3 Ms. साधैनि । 4 Tib. आवहा देवहा श्रीवैश्रमणाय। 5 Ms. ०कर्षिन्यै। 6 Tib. श्रीदेवते। 7 Tib. ०भिषेकये। 8 Tib. करये। 9 Tib. सर्वविदत्व०। 10 Tib. ०हस्ताय । 11 Tib. ०वहननै। 12 Tib. भूतये। 13 Ms. ०श्री० ।

Page #218

अजितसेनव्याकरणम्

Page #219

Page #220

(अजितसेनव्याकरणम् ।
ॐ नमः सर्वज्ञाय ॥ ( एवं मया श्रुतमेकस्मिन् समये भगवान् श्रावस्त्यां विहरति स्म जेतवने अनाथपिण्डदस्यारामे महता भिक्षुसङ्घन सार्धमर्धत्रयोदशभिर्भिक्षुसहस्रः। तद्यथा आयुष्मता चाज्ञातकौण्डिन्येन आयुष्मता च महानाम्ना आयुष्मता च रेवतेन आयुष्मता च वक्कुलेन आयुष्मता च शारिपुत्रेण आयुष्मता च] पूर्णेन मैत्रायणी पुत्रेण च श्रावकनियुतैः। ते सर्वे येन भगवान् येन च जेतवनं विहारं तेनोपसंक्रान्ता भगवतः पादौ शिरसाभिवन्द्य भगवतः पुरतस्तस्थुभत्रिंशता' बोधिसत्त्वसहस्रः। तद्यथा सहचित्तोत्पादधर्मचक्रप्रवर्तनेन च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन अनिक्षिप्तधुरेण च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन मैत्रेयेण च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन अवलोकितेश्वरेण च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन महास्थामप्राप्त न च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन । एवंप्रमुखै त्रिंशता' बोधिसत्त्वसहस्रः। ते सर्वे येन भगवान् येन च जेतवनं विहारं तेनोपसंक्रान्ता भगवतः पादौ शिरसाभिवन्द्य भगवतः पुरतस्तस्थुः । अथ खलु भगवान् पूर्वाह्नकालसमये निवास्य पात्रचीवरमा[त्रः] श्रावस्ती महानगरी पिण्डाय प्राविशत् । अथ भगवानायुष्मन्तमा
1 Ms. त्रिंशतिभिः

Page #221

१०४
अजितसेनव्याकरणम् नन्दमामन्त्रयते स्म। गच्छानन्द पात्रं चक्रिकं शिक्यमानय । अथायुष्मानानन्दो भगवतः श्रुतमात्रेण पात्रं चक्रिकं शिक्यं भगवते उपनामयामास। अथायुष्मानानन्दो भगवतः कृताञ्जलिपुटो भगवन्तं गाथाभिरध्यभाषत ।
यदा त्वं प्रविशसि पिण्डपातिक
विमोचये त्वं बहवं हि प्राणिनाम् । उत्तारये त्वं बहवं हि सत्त्वा
नरकभयाज्जातिजरामहाभया॥ संसारदुःखकलिला महाभया
द्विमोचये त्वं नर लोकनायक । महानुभावो वरदक्षिणीयो
विमोचयित्वा पुनरं हि आगमी ॥ अथायुष्मानानन्दो भगवत इमा गाथा भाषित्वा तूष्णीं स्थितोऽभूत् । अथ भगवान् श्रावस्त्यां महानगयों नातिदूरे स्थितोऽभूत्। अथ ते सर्वे गवाक्षतोरणनिर्यहका [हिरण्यामयाः स्फटिकमया रूप्यमयाः प्रादुरभूवन् । तथा श्रावस्त्यां महिानगयीं] महान्तं जनकायं संस्थितोऽभूवन् । अथ स जनकायः संशयजातो बभूव को हेतुः कः प्रत्ययः नगरस्य शुभनिमित्तं प्रादुरभूत्। मा चेदं नगरं भस्मप्रलयं स्यात् । अथ तत्र जनकाये अनेकवर्षशत.
1 Ms. यं 2 Ms. adds here विमोचयित्वा बहवं हि सत्त्वा संसारदुःखकलिला महाभया । 3 Ms. चायं

Page #222

12" 31" 4" 5" 6" 7" 809
DEAN
TENGLARO
595
&*$***
****
*
6
-1910%.33.52
8
$.sub.s-33 ***0
Ajitasenavyākaranam
(vide p. 136)

Page #223

Page #224

अजितसेनव्याकरणम्
2
सहस्रकोटीको वृद्धमहल्लुकः पुरुषः संस्थितोऽभूत् । अथ स पुरुषस्तं जनकार्यं समाश्वासयन्नेवमाह । मा भैषुर्भोः कुलपुत्राः । अस्मिन्नेव पृथिवीप्रदेशे जेतवनं नाम विहारः ' । तत्र शाक्य - मुनिर्नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्सम्बुद्धो विद्याचरणसम्पन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवानां च मनुष्याणां च बुद्धो भगवान् । सोऽयं श्रावस्तीं महानगरीं पिण्डाय प्राविशत् । तस्यागमनकालसमये इदं शुभनिमित्तमभूत् । अथ स जनकायस्तं जीर्णकं पुरुषं कृताञ्जलिरे[बमाह ] । यत्तस्य' भगवतस्तथागतस्यार्हतः सम्यक्संबुद्धस्य गु[णवर्णसमुदीरण] समये इदं शुभनिमित्तमभूत् । दृष्टमात्रस्य तस्य तथागतस्यार्हतः सम्यक् संबुद्धस्य कीदृशः पुण्याभिसंस्कारो भविष्यति । अथ स जीर्णकपुरुषस्तं जनकार्यं भगवतो गुणवर्णसमुदीरणतया गाथाभिरध्यभाषत ।
१४
यो लोकनाथस्य हि नामु यः श्रुणे संसारदुःखा विनिमुक्त सो नरो । अपायगामी न कदाचि भेष्यते
1 Ms. भयभोन्
स्वर्गं च सो यास्यति शीघ्रमेवम् ॥ यो लोकनाथस्य हि नामु यः श्रुणे दृढप्रतिज्ञो बहुकल्पकोटिभिः ।
महानुभावो सुगतो महात्मनः कल्पानकोटीनयुतानचिन्तियान् ॥
2 Ms. विहारम्
3 Ms. यस्तस्य
१०५

Page #225

१०६
अजितसेनव्याकरणम् सो बोधिसत्त्वो स्थित गङ्गवालुकान
कदाचि सो गच्छति दुर्गती भयम् । यो लोकनाथस्य हि नामु यः श्रुणे ____ अपायगामी न कदाचि भेष्यते ॥ कल्पानकोटीनयुतानचिन्तिया
राजा स भोती सद चक्रवर्ती । यो लोकनाथस्य हि नामु धारयेत् ॥ यत् किंचि पूर्व सद पापु यत् कृतं
सर्व क्षयं यास्यति शीघ्रमेतत् । शक्रोपि देवेन्द्रमहानुभावो
कल्पानकोटीनयुतानचिन्तिया ॥. सुखावतीं गच्छति बुद्धक्षेत्र
पर्यङ्कबद्धो स च बोधिसत्त्वो। ब्रह्मस्वरो सुस्वरु मंजुघोष
भवन्ति वर्षानसहस्रकोटिभिः॥ अपायगामी न कदाचि भेष्यते
___यो लोकनाथस्य हि नामु धारयेत् । अथ स जीर्णकः पुरुषो जनकायं भगवतो गुणवर्णमुदीरयित्वा तूष्णों स्थितोऽभूत्। अथ भगवान् पूर्वेण नगरद्वारेण श्रावस्ती महानगरों प्रविष्टोऽभूत् । तत्र च नगरद्वारे द्वादशकोट्यः पद्मानां प्रादुरभूवन् । तेषु च पद्मषु द्वादशकोट्यो बोधिसत्त्वानां पर्यङ्क
1 One pāda wanting ?
2 Ms. प्रविष्ट

Page #226

अजितसेनव्याकरणम्
१०७ निषण्णाः प्रादुरभूवन प्राञ्जलयः। अथ भगवतः प्रविष्टमात्रेण श्रावस्त्यां महानगर्या नवनवतिकोटीनियुतशतसहस्राणि सत्त्वानां सुखावत्यां लोकधातौ प्रतिष्ठापितानि चतुरशीतिसत्त्वकोटीनियुतशतसहस्राण्याभिरत्या लोकधातोरक्षोभ्यतथागतस्य बुद्धक्षेत्रे प्रतिष्ठापितानि।
__ अथ भगवान् आनिन्देन सह नगरवलम्बिकाया दारिकाया गृहे समागतोऽभूत् । अथ भगवान् नगरवलम्बिकाया दारिकाया गृहे चक्रिकं कटकटापयामास । अथ सा दारिका तं चक्रीशब्दं श्रुत्वा संशयजाताभूत्। को हेतुः कः प्रत्ययः । मम गृहे न कदाचित् पिण्डपातिक' आगतोऽभूत्। अथ स नगरवलम्बिका दारिका शून्याकारगृहे निषण्णा अश्रुकण्ठी रुदन्ती परिदेवन्ती स्थिताभूत् तीक्ष्णधारमसिं गवेषन्ती परिदेवन्ती रुदन्ती स्थिताभूत् । अथ [सा] दारिका शून्याकारगृहे निषण्णा परिदेवन्ती अश्रुकिण्ठी] रुदन्ती गाथाभिरध्यभाषत। . अहो बत दुःखु दरिद्रके गृहे
वरं मम मरणु न चापि जीवितम् । किं चापि मे कार्युषु जीवितेन
___ यद्यैवाहं दुःखु शरीर पीडितम् ॥ केन........................ह्यत्राणं भवते परायणम् । अनाथभूता अहमद्यमेव यद्यैवाहं जात दरिद्रके गृहे ॥
3
Ms. भगवान्
2 Ms. कटकटीमयमास 4 For रुदती
3 Ms. adds गृहम्

Page #227

१०८
अजितसेनव्याकरणम् अथ स नगरवलम्बिका दारिका शून्याकारगृहे [निषण्णा] इमा गाथा भाषित्वा तूष्णी स्थिताभूत् ।
अथ शुद्धवासकायिको देवपुत्रोऽन्तरीक्षगतः स्थितश्चिन्तयति स्म। पश्येच्चे दिमां भगवान् । अनेकदुष्करकोटिनियुतशतसहस्रचीर्णचरितः स शाक्यमुनिस्तथागतो नगरवलम्बिकाया दारिकाया गृहे स्थितोऽभूत्। अथ शुद्धवासकायिको देवपुत्रः शतसहस्रमूल्यं' मुक्ताहारं गृहीत्वा शतरसभोजनपिटकं गृहीत्वा काशिकानि वस्त्राणि गृहीत्वा येन नगरवलम्बिकाया दारिकाया गृहं तेनोपसंक्रान्तोऽभत्। अथ शुद्धवासकायिको देवपुत्रो नगरवलम्बिका दारिकामेवमाह। प्रावर दारिके इमानि काशिकानि वस्त्राणि इमान्यनेकशतसहस्रमूल्यान्याभरणानि। प्रावृत्य चेदं' शतसहस्रमूल्यं मुक्ताहारं गृहीत्वा इमं शतरसभोजनपिटकं गृहीत्वा भगवन्तमुपनामय। अथ सा दारिका तानि काशिकानि वस्त्राणि प्रावृत्य शतसहस्रमूल्यं मुक्ताहारं गृहीत्वा तं शतरसभोजनपिटकं गृहीत्वा येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्ता। उपसंक्रम्य भगवन्तमुपनामयति स्म। अथ भगवान् तां नगरवलम्बिकामेवमाह। परिणामय त्वं दारिके यथा परिणामितं विपश्यिशिखिविश्वभुक्ककुतसुन्दकनकमुनिकाश्यपप्रभृतिभिः सद्भिस्तथागतैरर्हद्भिः सम्यक्सम्बुद्धैः । अन्तो भविष्यति स्त्रीभावादन्तो भविष्यति दरिद्रगृहात्। अथ सा दारिका तं पिण्डपातं परिणामयित्वा
1 Ms. पश्यथ इमां 5 Ms. प्रावरित्वा
2 Ms. अन्यं 3 Ms. प्रावरित्वा 4 Ms. अयं 6 Ms. adds परिणामितं तथा परिणामय

Page #228

१०६
अजितसेनव्याकरणम् भगवन्तमुपनामयामास। अनेन पिण्डपातकुशलमूलेन मा कस्मिंश्चिद्' दरिद्रगृहे उपपद्येय।
__ अथ सा नगरवलम्बिका दारिका तं पिण्डपातं परिणामयित्वा भगवते दत्त्वा स्वगृहगमनमारब्धा। अथ भगवान् तां नगरवलम्बिका दारिकामेवमाह। प्रतिनिवर्तव' दारिके। पूर्वजातिनिदानं समनुस्मरामि। तदहं पारिकीर्तयिष्यामि। अथ सा दारिका प्रतिनिवृत्य सर्वाङ्गप्रणिपातेन] भगवन्तं प्रपतिता। अथ सा नगरवलम्बिका दारिका भगवान्तं गा]थाभिरध्यभाषत ।
अवश्यं मे पूर्वकृतेन कर्मणा
येनाहं [जात] दरिद्रके गृहे । करोहि कारुण्य ममं हि दुःखित
विनिवर्तयस्व] नरका हि पालान् ॥ करोहि कारुण्य मम दुःखिताया
इस्त्रिभावा उपपन्नु नायक। त्वं लोकनाथ जरव्याधिशोक
विमोचये मं मम दुःखितायाः॥ त्राणं भवाही शरणं परायणं
विमोचयाही मम दुःखितायाः। कृतं हि नाथ प्रणिधिं त्वया हि ___ ये केचि सत्त्वा इह जम्बुद्वीपे ॥
1 Ms. कश्चिद
2 Ms. प्रतिनिवर्तत्वं
3 Ms. प्रतिनिवर्ट

Page #229

अजितसेनव्याकरणम् तिष्ठन्ति ये वै दशसु दिशासु - सत्त्वा हि सर्वे सुखिता [करिष्ये । सर्वे च हं मोचयि दुःखसागरात्
त्राणं भवाही शारणं परायणम् ॥ त्वयं हि नाथ मयि मोचयी जगत्
(अवश्यं मे पूर्वकृतेन] कर्मणा । येनाहं जातु दरिद्रके गृहे
त्राणं भवाही मम [ दुःखितायाः] ॥ [भवं] तु नाथ जरव्याधिमोचकं
. त्राणं भवाही गुण संचि[ताग्र] । न चा करिष्ये पुनरेव पापं
यद्वेदयामी इमि वेदनानि ॥ कृपं जनि........मग्र सत्त्वा
त्राणं भवाही शरणं परायणम् ।। ये केचि सत्त्वा इह जम्बुद्वीपे
नामं च वै धारय पश्च काले ॥ परिनिर्वृतस्य तत पश्चकाले
भविष्यति शासनविप्रलोपम् । यतकिंचि पापं तदपूर्व यत् कृतं
सर्वं क्षयं यास्यति शीघ्रमे तात् ॥ अथ सा नगरवलम्बिका दारिका भगवन्तं गाथा भाषित्वा पुनरपि] गृहगमनमारब्धा। अथ भगवान् तां नगरवलम्बिकां

Page #230

अजितसेनव्याकरणम्
१११ दारिकां कलाविङ्करुतस्वरनिर्घोषेणैवमाह। प्रतिनिवर्तस्व' [दारिके पूर्वजातिनिदानं स]मनुस्मरामि तदहं परिकीर्तयिष्यामि । [अथ सा दारिका प्रतिनिवृत्यैवमाह ।
परिकीर्तय लोकविनायकाद्य
__ याद्यत् कृतं पाप सदा सुदारुणम् । अवश्य मे पापु कृतं सुदारुणं
येना[हं जातु] दरिद्रके गृहे ॥ त्वं सार्थवाहु इह सर्वलोके
विमोचये में इह इस्त्रिभावा । त्राणं भवाही शरणं परायणं
कृतज्ञहं नित्य भवामि नायके ॥ संश्रावये मं इमु धर्मनेत्री
नासौ कदाचित्तजते अपायम् । संशोधयी कर्म यथाकृतं मया
त्राणं भवाही शरणं परायणम् ॥ असङ्गज्ञानी वरलोकनायक
वन्दामि नाथ शरणं कृताञ्जली॥ अथ भगवान् तां दारिकामेवमाह। भूतपूर्वो दारिके अतीतेऽध्वनि असंख्येयैः कल्पै रत्नशिखी नाम तथागतोऽर्हन् सम्यकसम्बुद्धो विद्याचरणसम्पन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवानां च मनुष्याणां च बुद्धो भगवान् । तेन - 1 Ms. प्रतिनिवर्तत्वं
2 Ms. प्रतिनिवत्यैव०

Page #231

११२
अजितसेनव्याकरणम् खलु पुनः समयेन पद्मावती नाम राजधान्यभूत्। तेन खलु पुनः समयेन पद्मावत्यां राजधान्यां पद्मप्रभो नाम गृहपतिरभूत् । तस्य पद्मप्रभस्य गृहपतेस्त्वं दुहिताऽभूः । तेन खलु पुनः समयेन ग्रामनगरनिगमजनपदेषु पिण्डपातिको भिक्षुः पिण्डपातायावतरति । यदा त्वद्गृहमागतोऽभूत् तदा त्वं दारिके पिण्डपातं गृहीत्वा गृहान्निष्क्रान्ता पुनरेव प्रविष्टाऽभूः । न चाहं मुण्डितशिरसोऽधन्यस्य पिण्डपातं दास्यामि। तेन कर्मोपचयेन त्वया' दारिके द्वादशकल्पसहस्राणि पुनः पुनर्दरिद्रगृहे दुःखान्यनुभूतानि । एकेन त्वया दारिके कुशलमूलेन बोधिव्याकरणं प्रतिलप्स्यसे। यत्त्वया तस्य भिक्षो रूपलिङ्गसंस्था न दृष्टा भविष्यसि त्वं दारिके अनागतेऽध्वनि अचिन्त्यैरपरिमाणैः कल्पैनगरध्वजो नाम तथागतोऽर्हन सम्यक्संबुद्धो विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवानां च मनुष्याणां च बुद्धो भगवान् लोके । अथ सा दारिका भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणं कृत्वमाह । कीदृशं भगवन् मम बुद्धक्षेत्रं भविष्यति यत्रैवाहं बुद्धो भविष्यामि । भगवानाह। अपरिमितगुणसंचया नाम सा बुद्धक्षेत्रं भविष्यति । यादृशी च सा सुखावती लोकधातुः तादृशं तबुद्धक्षेत्र भविष्यति। पर्यङ्कनिषण्णा आर्योपपादुका बोधिसत्त्वा भविष्यन्ति । ईदृशं तद्बुद्धक्षेत्रम्।
1 Ms. धानीरभूत् 2 Ms. ० रभूवन् . 3 तरमभूवन् 5 Ms. त्वं गृहमागतमभुवन् 6 Ms. भूत् 8 Ms. दुःखमनुभूतानि 9 Ms. दृष्ट्रा 10 Ms. adds भविष्यामि
4 Ms. तदा
7
Ms. त्वं

Page #232

अजितसेनव्याकरणम्
११३ अथ च सा दारिका तुष्टा उदग्रा आत्तमनाः प्रमुदिता प्रीतिसौमनस्यजाता स्वगृहगमनमारब्धा। अथ भगवास्तां दारिकामेवमाह । त्वं दारिके सप्तमे दिवसे कालं करिष्यसि । कालं कृत्वा । पूर्वस्यान्दिशि मगधविषये राजा अजितसेनो नाम। तस्य राज्ञोऽजितसेनस्य अन्तःपुरसहस्रमस्ति । तस्य खलु पुना' राज्ञोऽजितसेनस्य पुत्रो जनिष्यसे । एष एव तव पश्चिमो गर्भवासो भविष्यति।
अथ भगवान् पश्चिमकेन नगरद्वारेण श्रावस्त्या महानगर्या निष्क्रान्तो येन जेतवनं विहारस्तेनोपसंक्रान्तः । अथायुष्मानानन्दो भगवन्तं दूरत एवागच्छन्तं दृष्ट्रा पादौ शिरसाभिवन्द्य त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवन्तं गाथाभिरध्यभाषत ।
सुवर्णवर्णं वरलक्षणार्चितं
द्वाविंशतिलक्षणरूपधारिणम् । यदा त्वया आगतु पिण्डपातिका
विमोचयित्वा इह सर्वसत्त्वा ॥ सुखेन संस्थापयि सर्वसत्त्वा
मैत्रीबलं सर्वजगत्त्वया कृतम् । स पिण्डपातं वरमाण्डनायक
विमोचितस्ते जगती भया च ॥ ये बोधिसत्त्वा इह जम्बुद्वीपे
सर्वे च मार्ग तव दर्शयन्ति । 1 Ms. पुन Ms. जास्यसि 3 Ms. विहारं तेनो०
१५

Page #233

११४
अजितसेन व्याकरणम्
परिनिर्वृतस्य सद् पश्चकाले
धारेतु सूत्रं इमु बुद्धवर्णितम् ॥
परिनिर्वृतस्य तव पश्चकाले भविष्यति शासनविप्रलोपम् ।
1 Ms. • स्तस्थुः
3 Ms. गच्छमानन्द
5 Ms.
• मवरुप्तम्
7 Ms. गण्डीमा कोटन ०
इमं नयं धारयि सूत्ररत्नम् ॥
अथायुष्मानानन्द इमा गाथा भाषित्वा भगवन्तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य भगवतः पुरतस्तस्थौ ' । अथ भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते स्म । गच्छानन्द' गण्डीमाकोटय । ते श्रावकाः परिभोक्ष्यन्ति पिण्डपातम् । अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमामन्त्रयते स्म । कीदृशं भगवन् गण्डीशब्दस्य कुशलमूलं भविष्यति । भगवानाह । शृणु आनन्द गण्डीशब्दस्य कुशलमूलं परिकीर्तयामि । ये केचिदानन्द गण्डी - शब्दं श्रोष्यन्ति तेषां पञ्चानन्तर्याणि कृत्यानि परिक्षयं यास्यन्ति । अवैवर्तिकास्ते भविष्यन्ति क्षिप्रं चानुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंभोत्स्यन्ते' । आनन्द आह । कीदृशं भगवंस्तैः सत्त्वैः कुशलमूलमवरोपिम्' । भगवानाह । शृणु आनन्द " ये सत्त्वाः पश्चिमे काले पश्चिमे समये मम परिनिर्वृतस्य सद्धर्मविप्रलोपे वर्तमाने सद्धर्मस्यान्तर्धानकालसमये ग्रामनगरनिगमजनपदराष्ट्रराजधानीषु ये सत्त्वा [व] अरण्यायतने ' गण्डयाकोटनशब्दं श्रोष्यन्ति नमो बुद्धायेति करिष्यन्ति तेषां पञ्चानन्तर्याणि कर्माणि परिक्षयं
6
2 Ms. गच्छमानन्द
4 Ms. 0 स्यन्ति
6 Ms. रानन्द

Page #234

अजितसेनव्याकरणम्
११५ यास्यन्ति। ईदृशान्यानन्द' गण्डीशब्दस्य कुशलमूलानि । अथायुष्मानानन्दः शान्तप्रशान्तेन गण्डीमाकोटयते स्म। अथ तेन गण्डीशब्देन सर्वे ते महाश्रावकाः सन्निपतिता अभूवन् । यथा यथा आसने निषण्णाः पिण्डपातं परिभुञ्जन्ते स्म। अथ तत्रैव श्रावकमध्ये नन्दिमित्रो नाम महाश्रावकः सन्निपतितोऽभूत् सन्निषण्णः। अथ भगवानायुष्मन्तं नन्दिमित्रं महाश्रावकमामन्त्रयते स्म। गच्छ त्वं नन्दिमित्र महाश्रावक पूर्वस्यान्दिशि मगधविषये राज्ञोऽजितसेनस्य कल्याणमित्रपरिचया कुरु। अथ नन्दिमित्रो महाश्रावको भगवन्तमेवमाह। न भगवन् शक्ष्यामस्तं पृथिवीप्रदेशं गन्तुम् । दुरासदास्ते सत्त्वाः। ते मां जीविताद्व्यवरोपयिष्यन्ति । अथ भगवानायुष्मन्तं तं नन्दिमित्रं महाश्रावकमेवमाह। न ते सत्त्वास्ते शक्ष्यन्ते बालाग्रमपि कम्पयितुं प्रागेव जीविताद्व्यवरोपयितुम् । अथ नन्दिमित्रो महाश्रावकः प्रत्यूषकालसमये सुवर्णवर्णं वस्त्रं प्रावृत्य' येन पूर्वस्यान्दिशि मगधविषये राज्ञोऽजितसेनस्य राजधानी 'तेनानुक्रान्तोऽभत्। अथ राजा अजितसेनस्तं नन्दिमित्रं महाश्रावकं दृष्ट्रा तुष्ट उदग्र आत्तमनाः प्रमुदितः प्रीतिसौमनस्यजातोऽभत्। अथ राज्ञाजितसेनेन अमात्यः प्रेषितोऽभूत् । गच्छैनं भिक्षुमानय । तदा सोऽमात्यो येन नन्दिमित्रो महाश्रावक
1 Ms. ईदृशमानन्द 2 Parasmaipada has also been used elsewhere.
4 Ms. मम 3 Ms. राजानमजित. 5 Ms. स्तं
6 Ms. कपयितु 7 Ms. प्रावरित्वा
8 Ms. मनुक्रान्तो 9... Ms. गच्छायं भिक्षुरानयेत् ।

Page #235

११६
अजितसेनव्याकरणम् स्तेनोपसंक्रान्तः। अथ सोऽमात्यो नन्दिमित्रं महाश्रावकमेवमाह । आगच्छ महाश्रावक भिक्षो राजा ते आज्ञापयति । अथ नन्दिमित्रो महाश्रावकोऽमात्यमेवमाह । मम राज्ञा किं कार्यं मम राजा किं करिष्यति।अथामात्यो येन राजाजितसेनस्तेनोपसंक्रान्तः ।तंराजानमजितसेनमेवमाह। न च स भिक्षुस्तव पार्वे आगच्छति । अथ राज्ञाजितसेनेन पञ्चामात्यशतानि प्रेषितानि । न च स भिक्ष राज्ञोऽजितसेनस्य पार्श्वमागच्छति। अथ स राजा स्वकेनैवात्मभावेन येन स नन्दिमित्रमहाश्रावकस्तेनोपसंक्रान्तः। उपसंक्रम्य कृताञ्जलिरेवमाह । आगच्छ भो भिक्षो मम राजधानी प्रविश। अथ राजा अजितसेनो दक्षिणहस्ते तं भिक्षुगृहीत्वा स्वकां राजधानी प्रविष्टोऽभूत् । अथ राज्ञाजितसेनेन नन्दिमित्रस्य भिक्षोः सिंहासनं दत्तमभूत् । अथ राजाजितसेनो' भद्रपीठके निषद्य' तं नन्दिमित्रं महाश्रावकमेवमाह। कुत्र त्वं भिक्षो गच्छसि । को हेतुः कः प्रत्ययः । अथ नन्दिमित्रो महाश्रावको राजानमजितसेनमेवमाह। ये केचिद् भिक्षुप्रव्रजितास्ते सर्वे भिक्षाहाराः पिण्डपातमवचरन्त: परिभुञ्जन्ति। . अथ राजा अजितसेनस्तं नन्दिमित्रं महाश्रावकमेवमाह। परिभुक्ष्व मम गृहे पिण्डपातम् । यावज्जीवं पिण्डपातं प्रदास्यामि । यदि ते' भिक्षो मम स्वमांसेन कार्य स्वमांसं दास्यामि । अथ नन्दिमित्रो महाश्रावको राजानमजितसेनं गाथाभिरध्यभाषत ।
1 Ms. राजाजितसेन एवमाह 3 Ms. गृह्य 5 Ms. निषीदित्वा 7 Ms. त्वं
2 Ms. राजानं 4 Ms. सेनेन 6 Ms. परिभुजख 8 Ms. °सेनस्य

Page #236

जितसेन व्याकरणम्
भुंजामि तद्भोजनु यद् ददाहि
मृष्टान्नपानं रसपानमुत्तमम् । क्लेशा हि निर्मुक्त त्वया भविष्यसि सुदुर्लभं लब्ध मनुष्यलाभम् ॥
सुदुर्लभं शासनु नायकस्य श्रद्धाप्रसादं परमं सुदुर्लभम् ।
ये शासने प्र[[ ] जिता च भिक्षवा सुदुर्लभं शासनु नायकानाम् ॥
सुदुर्लभं सुगतवरस्य दर्शनं
नमोऽस्तु ते बुद्ध महानुभावो ।
नमोऽस्तु ते धर्ममयं महामुने
नमोऽस्तु ते क्लेशविचक्षणार्यम् ॥
नमोऽस्तु ते सर्वजरप्रमोक्षणात्
नमोऽस्तु ते मार्गनिदर्शनार्यम् ।
नमोऽस्तु ते मार्गपथस्य दर्शकं
नमोऽस्तु ते बोधिपथस्य दर्शकम् ॥
सुदुर्लभं भिक्षु तथैव दर्शनं सुदुर्लभं तस्य भवेय दर्शनम् ।
अथ नन्दिमित्रो महाश्रावको राजानमजितसेनं भगवतो गुणवर्णमुदीरयित्वा तूष्णीं स्थितोऽभूत् । अथ राजानमजितसेनं तं नन्दिमिलो महाश्रावको गाथाभिरध्यभाषत ।
११७

Page #237

११८
अजितसेनव्याकरणम् ये भिक्षुसंघस्य ददेय दानं
न तस्य यक्षा न च राक्षसाश्च ॥ (न प्रेतकुष्माण्डमहोरगाश्च
विघ्न न कुर्वन्ति कदाचि तेषाम् ।। (ये भिक्षुसंघाय ददन्ति दानं
सुदुर्लभं तस्य मनुष्यलाभम् ॥ यो दुर्लभं दर्शनु भिक्षुभावं
सुदुर्लभं कल्पशतैरचिन्तियैः। यो लोकनाथस्य हि नामु धारये ... कल्पान कोटीनयुतानचिन्तिया ॥ न जातु गच्छे विनिपातदुर्गतिं
यो ईदृशं पश्यति भिक्षुराजम् । न तस्य भोती विनिपातदुर्गतिं
यो ईदृशं पश्यति भिक्षुराजम् ॥ कल्याणमित्रं मम मार्गदर्शको
(य) स आगताये मम पिण्डपातिका । यो दास्यते अस्य हि पिण्डपातं
मुक्ता न भेष्यंति जरातव्याधया॥ क्लेशा विनिर्मुक्त सदा तु भेष्यति
ये तस्य दास्यन्तिह पिण्डपातम् ।। अथ स राजा अजितसेनो नन्दिमित्रं महाश्रावकं गुणवर्णमुदीरयित्वा तूष्णों स्थितोऽभूत्। अथ नन्दिमित्रो महाश्रावको

Page #238

अजितसेनव्याकरणम्
1
राजानमजितसेनमेवमाह । एवमस्तु महाराज भुजे' पिण्डपात तव गृहे । अथ राजा अजितसेनः खादनीयेन भोजनीयेन तं नन्दिमित्रमहाश्रावकं सन्तर्पयति स्म ।
अथ नन्दिमिलमहाश्रावको राजानमजितसेनमेवमाह । किं तव महाराज अस्मिन् पृथिवीप्रदेशे उद्यानभूमिरस्ति । राजा आह । अस्ति महाश्रावक उद्यानभूमिर्मम रमणीया सुशोभना' । नन्दिमित आह । गच्छाम्यहं महाराज । तामुद्यानभूमिं प्रेक्षे" । राजा आह । गच्छ नन्दिमित्र । उद्यानभूमिं प्रेक्षख ।
अथ
2 Ms. • सेनस्यैवमाह
5 Ms. तमुद्यान०
8 Ms. अस्तीति
राज्ञोऽजितसेनस्योद्यान
नन्दिमित्रमहाश्रावको येन भूमिस्तेनोपसंक्रान्तः । अथ तलोद्यानभूमौ' ये उद्यानगुणास्ते सर्वे सन्तीति । या ग्रैष्मिक्यः पुष्करिण्यस्ताः " शीतलजलपरिपूर्णा या वार्षिक्यस्ता" नात्युष्णा नातिशीतलजलपरिपूर्णाः । "ताश्च पुष्करिण्यः " सुवर्णसोपानसंच्छन्ना दिव्या " रमणीयाः । ये च जांबूपकपरिभोगगुणास्ते " सर्वे सन्तीति" । अधिमुक्तकचम्पकाशोकमुचिलिन्दपाटलसुमनासौगन्धिकपुष्पाणि सन्तीति" ।
0
14
1 Ms. भुञ्जामि 4 Ms. सुशोभनं
7 Ms. • भूमे
9...9 Ms. ये ग्रीष्मिका पुष्किरिण्या ते
11 Ms. वर्षिका ते
13 Ms. दिव्यानि
15 Ms. ० गुणानि ते
14 Ms. रमणीयानि
16 Ms. अस्तीति
११६
12...12 Ms. ते च पुष्किरिण्या
3 Ms. रमणीयं
6 Ms. प्रेक्षामि
10 Ms. ये
17 Ms. अस्तीति

Page #239

अजितसेनव्याकरणम् ये तिर्यग्योनिगताः पक्षिणः शुकशारिकाचक्रवाकमयूरकोकिलादयस्ते नानारुतानि कुर्वन्ति स्म । अथ तवैव उद्यानभूमौ सुवर्णवर्णाः सुवर्णतुण्डाः' सुवर्णपक्षाः सुवर्णपादाः पक्षिणः प्रादुर्भूताः। ते सर्वे बुद्धशब्दं निश्वारयन्ति । अथ नन्दिमित्रमहाश्रावको येन राज्ञोऽजितसेनस्य राजधानी तेनोपसंक्रान्तः। अथ राजा अजित. सेनस्तं नन्दिमित्रं महाश्रावकमेवमाह । आगतस्त्वं महाश्रावक । दृष्टोद्यानभूमिः। नन्दिमित्र आह । दृष्टा मयोद्यानभूमी रमणीया सुशोभना। अथ नन्दिमित्रं महाश्रावकं राजा अजितसेनो गाथाभिरध्यभाषत।
ये जम्बुद्वीपे परिभोगमासी
अधिमुक्तकचम्पकधानुष्कारिका । अशोकमुचिलिन्द तथैव पाटला
सौगन्धिकाश्च सुमना च वार्षिका ॥ तदा पारियात्रा नदीतीरनिर्मिता सुवर्णवर्णा सद पक्षिणा अभूत् ।
मार्ग च ते दर्शयि अग्रबोधये दिव्या मनोज्ञा मधुरस्वरांश्च
संश्रावयिष्यन्ति च नित्यकालम् ॥ अथ नन्दिमित्रमहाश्रावको राज्ञोऽजितसेनस्य गाथा भाषित्वा तूष्णीं स्थितोऽभूत् । अथ राजा अजितसेनो भेरी पराहन्ते स्म ।
2 Ms. •तुण्डी
1 Ms. कोकिलादीनि ते 3 Ms. .हनन्ते

Page #240

1 Ms. भेरीं 4 Ms. ते
7 Ms. कृतवान्
10 Ms. कारापयितव्यं
12 Ms. कोटिं
१६
अजितसेन व्याकरणम्
अथ तेन भेरीशब्देन समेत्यामात्यगणस्तं राजानमजितसेनमेवमाह । कस्यार्थे महाराज भेरी' पराहता ' । अथ स राजा आह । हस्तिरथं च अश्वरथं च सज्जं कृतं स्यात् । अहमुद्यानभूमिं गमिष्यामि क्रीडनार्थाय । अथ ता' अमात्यकोट्यो वचनं श्रुत्वा शीघ्रमेव तद्' हस्तिरथमश्वरथं सज्जं कृतवत्यः " । अथ तेन क्षणलवमुहूर्तमात्रेण राजाजितसेनो येन सोद्यानभूमिस्तेनोपसंक्रान्तः । स च नन्दिमित्रमहाश्रावकस्तेनैवोपसंक्रान्तो राजानमजितसेनमेवमाह । अस्मिन् पृथिवीप्रदेशे महाराज मम कुटिकं कारयितव्यम् यवाहं सन्निषण्णस्तव गृहे पिण्डपातं परिभोक्ष्यामि । अथ राजा अजितसेनो नन्दिमित्रमहाश्रावकमेवमाह । कीदृशं तव कुटिकं कारयि। तव्यम्" । नन्दिभित्र आह । यादृशास्तव महाराज महाचित्तोत्पादश्रद्धाप्रसादास्तादृशं कुटिकं कारय" । अथ राजा अजितसेनो ज्येष्ठामात्यमेवमाह । अस्मिन्नेव पृथिवीप्रदेशे कुटिकं कारय । अथ ज्येष्ठामात्यो राजानमेवमाह । कीदृशं महाराज कुटिकं कारयामि । राजा अजितसेन एवमाह । विंशद्योजनानि दीर्घेण षड्योजनान्यूर्ध्वायां सप्तरत्नमयं मणिमुक्तिसंच्छादितं कुटिकं कारय । अथ सोऽमात्यः कुटिकं कारयति । सप्तरत्नमयं
12
13
2 Ms. ०हताः
5 Ms. तं
8 Ms. 0सेनस्यैवमाह
3 Ms. सद्य
6 Ms. सद्य
9 Ms. कुर्टि
11 Ms. कारापय
13 Ms. कारापयति
१२१
-

Page #241

१२२ .
अजितसेनव्याकरणम् मणिमुक्तिसंच्छादितं कारयित्वा' येन राजा अजितसेनस्तेनोपसंक्रान्तो राजानमजितसेनमेवमाह। कृतं महाराज मया कुटिकं यादृशमाज्ञप्तम् । राजा आह। तत्रैव पृथिवीप्रदेशे चंक्रमः कारयितव्यश्चतुर्योजनानि दीर्येण द्वे योजने विस्तारेण । अथ सोऽमात्यस्तं चंक्रमं कारयित्वा येन राजा अजितसेनस्तेनोपसंक्रान्तो राजानं गाथाभिरध्यभाषत।
कृतं मया चंक्रमु सुष्ठु शोभनं
- आज्ञा त्वया यत् कृतपूर्वमेव च । सत्त्वान मोचेति प्रकृतिं शुभाशुभं . विमोचये प्राणिन सर्वमेतत् ॥ अहो सुलब्धा प्रणिधीकृतं त्वया
विमोचयी सर्वजगत् सदेवकम् । प्रणिधिं कृतं यत्त्वयमीदृशं भवे
धर्म प्रकाशति मि धर्मभाणको ॥ निषण्ण स्थित्वा कुटिका च चंक्रमे
__ आज्ञा कृतं यत् त्वय यादृशी कृता। स चंक्रमं चैव कृतं सुशोभनं
मणिरत्नसंच्छादित तं च भूमिम् ॥ अथ राजा अजितसेनो येन वका राजधानी तेनोपसंकान्तः। अथ नन्दिमित्रमहाश्रावकः प्रतिनिवृत्य तत्रैव
1 Ms. कारापयित्वा 2 Ms. adds सुशोभनं कृतु अयं च भूमि ईदृशामिति 3 Ms. स्वर्क
4 Ms. .धानी

Page #242

जितसेनव्याकरणम्
कुटिके निषण्णो विकिरणं नाम बोधिसत्त्वसमाधि समापन्नोऽभूत् । अन्येन केशानन्येन' नयनान्यन्येन दन्तानन्येन ग्रीवा अन्येन बाहू" अन्येन हृदयमन्येनोदरमन्येनोरू अन्येन जङ्घे अन्येन पादौ समापन्नोऽभूत् । अथ स राजा अजितसेनः सप्ताहस्यात्ययेन तं भिक्षं न पश्यति' ।
मा शोकचित्तस्य भवे नृपेन्द्र मा वेदयी वेदनमीदृशानि
1 Ms. केशा अन्येन
3 Ms. बाहूनि
5 Ms. पादानि
6 Ms.
अथ राजा ज्येष्ठकुमारमेवमाह । आगच्छ कुलपुत्र गमिष्यामि तां कुटिकाम् । येन स भिक्षुस्तेनोपसंक्रमिष्यामि । अथ स राजा सपुत्रो येन सा कुटिका तेनोपसंक्रान्तोऽभूत् । अथ स राजा अजितसेनस्तं भिक्षुमात्मभावं खण्डं खण्डं कृतं दृष्ट्रा संशयजातोऽभूत् । संवस्तरोमकूपजातो वस्त्राणि पाटयन् परिदेवन्' रुदन् " अश्रुकण्ठः पुत्रमेवमाह । आनय" पुत्र तीक्ष्णधारमसिम् । आत्मानं जीविताद् व्यवरोपयिष्यामि । अथ स राजकुमारः प्रांजलिं कृत्वा राजानं गाथाभिरध्यभाषत ।
स
8 Ms. • संक्रान्तारभूवन्
10 Ms. परिदेवन्त
आत्मघातं कारित्वा तु निरये त्वं गमिष्यसि । रौरवं नरकं चापि गमिष्यसि सुदारुणम् ॥ दक्षिणीयो अयं लोके जरव्याधिप्रमोचकः ।
2 Ms. दन्ता अन्येन
4 Ms. जङ्घानि
7 Ms. पश्यते
9 Ms. पाटयत
11 Ms. रुदन्त
१२३
12 Ms. आनेथ
10

Page #243

१२४
अजितसेनव्याकरणम् न चायं घातितो यक्षैर्न भूतैर्न च राक्षसः। बोधिसत्त्वोऽप्ययं लोके जरव्याधिप्रमोचकः॥ दक्षिणीयो अयं लोके जरव्याधिप्रमोचकः। दुर्लभो दर्शनं अस्य बोधिमार्गस्य दर्शकः॥ कल्याणमित्रमयं आसी तव कारणमागतम् । दक्षिणीयो अयं लोके सर्वसत्त्वसुखावहम् ॥ सर्वज्ञं पारमिप्राप्तं लोकनाथन प्रेषितम् । दृढवीर्यं दृढस्थामं लोकनाथं महर्षिणम् ॥ यो नाम तस्य धारेति नासौ गच्छति दुर्गतिम् ।
अपायं न गमिष्यन्ति वर्गलोकोपपत्तये ॥ अथ स राजकुमारस्तं पितरं गाथा भाषित्वा तूष्णी स्थितोऽभूत् । अथ राजा अजितसेनः स्वकं पुत्रमेवमाह । कथं त्वं कुमार जानीषे यदयं भिक्षुः समाधि समापन्नोऽभूत्। अथ स राजकुमार एवमाह । पश्य' महाराज अयं भिक्षुर्बोधिसत्त्व-. समाधि समापन्नः सर्वक्लेशविनिर्मुक्तो भवसागरपारंगतः सर्वसत्त्वहितार्थं च मार्ग दर्शयते शुभम् । अथ स राजकुमारो राजानमेवमाह। आगच्छ तात चक्रमं गमिष्यामः। अथ स राजा स च राजकुमारो बहुभिर्दारकशतैः सार्धं येन स चंक्रमस्तेनोपसंक्रान्तौ। अथ स भिक्षुस्ततः समाधेर्युत्थितो राजानमजितसेनमेवमाह। आगच्छ महाराज किं करोष्यस्मिन् स्थाने ।
1 Ms. पश्यथ 3 Ms. ०गता
2_Ms. इदं _4_Ms. करोहि इदं

Page #244

अजितसेनव्याकरणम्
१२५ अथ राजा तं भिक्षू दृष्टा मौलिपट्टं राजकुमारस्य ददाति। तव राज्यं भवतु । धर्मेण पालये नाधर्मेण। राजकुमार आह । बहून्यसंख्येयानि राजकार्याणि मया कृतानि। न च कदाचितृप्तिरासीत् । तव तात राज्यं भवतु। न मम राज्येन कार्य न भोगेन नैश्वर्याधिपत्येन कार्यम्। तव राज्यं भवतु तात। धर्मेण पालये नाधर्मेणेति। अथ राजा येन स भिक्षुस्तेनोपसंक्रान्तः प्राञ्जलिरेवमाह । सुदुर्लभं [दर्शन] तुभ्यमार्षाः
कृताञ्जलिः [समभिमुखी] नायकानाम् । मोक्षागमं दर्शनु तुभ्यमार्षाः
सुदुर्लभं कर्मशतैरचिन्तियैः॥ ये दर्शनं दास्यति तुभ्यमार्षा
मुक्ता च सो भेष्यति कल्पकोटिभिः । न जातु गच्छे विनिपातदुर्गतिं
.. यो नामधेयं शृणुते मुहूर्तम् ॥ राजा आह। निषद्य युग्ये रतनामये शुभे
व्रजाम्यहं येन स राजधानीम् । ददाम्यहं भोजनु सुप्रभूतं
ददाम्यहं काशिकवस्त्रमेतत् ।
1 Ms. नाधर्मेणमिति

Page #245

१२६
अजितसेन व्याकरणम्
सूक्ष्माणि जालानि च संहितानि
3
यां चीवरां तुभ्य ददामि अद्य ॥
2
अथ स भिक्षू रत्नमये युग्ये गृहीत्वा येन राजधानी तेनोपसंक्रान्तः' । सन्तर्पितो भोजनेन । अथ नन्दिमित्रमहाश्रावको राजानमजितसेनं गाथाभिरध्यभाषत । ( संतर्पितो भोजन सुप्रभूतं मृष्टान्नपानरसमुत्तमं शुभम् ।
ये भिक्षुसंघाय ददति दानं
सुदुर्लभं दर्शन नायकस्य न
1 Ms. ०क्रान्ता
4 Ms. 0 माह
ते बोधिमण्डेन चिरेण गच्छत ॥
अमितायुषस्य वरबुद्धक्षेत्रे
सुखावतीं गच्छति शीघ्रमेतत् ॥ अथ नन्दिमित्रमहाश्रावक : अजितसेनस्य राज्ञो गाथा भाषित्वा तूष्णीं स्थितोऽभूत् । अथ राजा अजितसेनो भेरीं पराहन्ति स्म । अथ तेन भेरीशब्देन सर्वास्ता अमात्यकोट्यो राजानमेवमाहुः । कस्यार्थे महाराज भेरी पराहता । राजा आह । सप्तमे दिवसे हस्तिरथमश्वरथं सज्जं कृतं स्यात् । अहं सप्तमे दिवसे जेतवनं नाम विहारं गमिष्यामि शाक्यमुनेस्तथागतस्यार्हतः सम्यक् संबुद्धस्य दर्शनाय वन्दनाय पर्युपासनाय धर्म
4
3 Ms. पराहनन्ते
चिरेण सो गच्छति बुद्धक्षेत्रम् ।
2 Ms. सन्तर्पिता
5 Ms. सद्य

Page #246

१२७
अजितसेनव्याकरणम् श्रवणाय । अथामात्यकोट्यस्तं' राजानमजितसेनमेवमाहुः । कृत. मस्माभिः महाराज हस्तिरथमश्वरथं सज्जम् । अथ राजा अजितसेनो हस्तिरथे अवरुह्य तं च नन्दिमित्रमहाश्रावकं रत्नमये रथे अवरोह्य येन जेतवनं "विहारस्तेनोपसंक्रान्तः। अथ भगवान् राजानमजितसेनं दूरत एवागच्छन्तं दृष्टा तान् सर्वश्रावकानामन्त्रयत'। सर्वैर्नानाऋद्धिविकुर्वितं दर्शयितव्यम् । अथ ते सर्वे महाश्रावका ज्वालामालं नाम बोधिसत्त्वसमाधि समापन्ना अभूवन् । अथ राजा दूरतस्तं ज्वालामालं दृष्ट्रा नन्दिमित्रमहाश्रावकमेवमाह । कस्यार्थे इमं पर्वतं ज्वालामालीभूतं पश्यामि । नन्दिमित्र आह। अत्र शाक्यमुनिस्तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धः स्थितिं ध्रियते यापयति धर्म च देशयति । ते च बोधिसत्त्वा ज्वालामालं नाम बोधिसत्त्वसमाधि समापन्नाः। अथ राजा अजितसेनो हस्तिरथादवतीर्य पादाभ्यां पुत्रसहस्रण साधू येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तः। अथ भगवान् सुवर्णवर्णेन कायेन व्यामप्रभया चंक्रमते स्म। अथ राजा अजितसेनो भगवतो रूपवर्णलिंगसंस्थानं दृष्टा मूञ्छित्वा धरणितले निपतितः। अथ भगवान् सुवर्णवर्ण बाहु प्रसार्य तं राजानमुत्थापयति स्म। उत्तिष्ठ' महाराज कस्यार्थ प्रपतितः। राजा आह ।
1 Ms. ०कोट्यो तं 3 Ms. कृतास्माको 5 Ms. अवरुह्य 7 Ms. ०मन्त्रयतः 9 Ms. उत्थेहि
2 Ms. •माह 4 Ms. सद्य 6 Ms. विहारं तेनो. 8 Ms. व्यामप्रभाया

Page #247

१२८
अजितसेनव्याकरणम् बहूनि कल्पानि अचिन्तियानि
जातीशताकोटि अचिन्तियानि । न मे कदाचिदिह दृष्टरूपं
त्वं लोकनाथो वरदक्षिणीयो॥ त्वं सार्थवाह जरव्याधिमोचकं
सुवर्णवणं वरलक्षणांगम्। द्वातृशता लक्षणधारिणं मुने
नासौ कदाचिद्वजते अपायभूमिम् । यो लोकनाथस्य हि रूपु पश्ये
- त्वं लोकनाथा शिरसा नमस्यामी ॥ अथ राजा अजितसेनः कृताञ्जलिः' भगवन्तमेवमाह' । अहं भगवन् तव शासने प्रव्रजिष्यामि। अथ भगवान् तुष्ट उदग्र आत्तमनाः प्रमुदितः प्रीतिसौमनस्यजातः । अलब्धलाभा ये तत्र मम शासनं वैस्तारिकं भवति। तं राजानमजितसेनमेवमाह । गच्छ त्वं महाराज स्वगृहे सप्तमे दिवसे आगमिष्यामि ।
अथ राजा अजितसेनस्तुष्ट उदग्र आत्तमनाः प्रमुदितः प्रीतिसौमनस्यजातस्तं कल्याणमित्रं भिक्षु पुरतःस्थाप्य स्वगृहं गत्वा सर्वानमात्यानामन्त्रयते' स्म। सर्वैामनगरनिगमजनपदैः पथं शोधयितव्यं' गृहे गृहे ध्वजान्युच्छ्रापितव्यानि गृहे गृहे रत्नमयानि
1 Ms. कृताञ्जलयः 2 Ms. भगवतैवमाह 3 Ms. वैस्तारिकी 4 Ms. जातो तं
5 Ms. सर्वेषाममात्यानामामन्त्रयते 6 Ms. qer in the masculine is found in the Mahābhārata. 7 Ms. शोधापयितव्यं
8...8
Ms. ध्वज
यतव्या

Page #248

१२६
अजितसेनव्याकरणम् कुम्भानि' परिपूरयितव्यानि । तदा तैः सर्वैरमात्यैराज्ञातम् । सर्वग्रामनगरनिगमजनपदैः पथं शोधितं ध्वजान्युच्छापितानि* रत्नमयानि कुम्भानि परिपूरितानि । यत्र राजा अजितसेनः प्रतिवसति तत्र द्वादशकोट्यो ध्वजानामुच्छापिता द्वादशकोट्यो रत्नमयानां कुम्भानां परिपूरिताः। यावत सप्तमे दिवसे तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धः शारिपुत्रमौद्गल्यायनानन्दपूर्णमैत्रायणीपुत्रप्रमुखैमहाश्रावकसंधैः परिवृतः पुरस्कृतः अजितसेनस्य राज्ञो' राजधानीमनुप्राप्तः। अथ राजा अजितसेनः पुष्पपिटकं गृहीत्वा कल्याणमित्रं पुरतःस्थाप्य भगवन्तं पुष्पैरवकिरन् भगवन्तमेवमाह । अनेन कुशलमूलेन सर्वसत्त्वा अनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसम्पद्यन्ते। अथ राज्ञा अजितसेनेन आसनानि प्रज्ञप्तानि । तस्य भगवतः सिंहासनं प्रदत्तम् । अथ भगवान् सिंहासने निषण्णो राज्ञोऽजितसेनस्य धर्मान् देशितवान् । अथ राज्ञा अजितसेनेन प्रभूतेनाहारेण खादनीयेन भोजनीयेन सन्तर्पितः। अथ राजा अजितसेनो - ज्येष्ठकं राजकुमारं ददाति। इमं राजकुमार प्रव्राजय' । तदहं पश्चात् प्रव्रजिष्यामि। अथ भगवानायुष्मन्तमानन्दमामन्त्रयते स्म। गच्छानन्द इमं राजकुमारं प्रव्राजय ।
1 कुम्भ is always found in the neuter. " Ms. •राज्ञातवान्
3 Ms. शोधापितं 4 Ms. नुच्छ पिताणि
5 Ms. परिपूर्याणि 6 Ms. याव
7 Ms. राज्ञा 8 Ms. •किरन्तः
9 Ms. प्रदत्तः
10 Ms. राज्ञ अजित.
12 Ms. अयं . 11 Ms. सन्तर्पिता
14 Ms. प्रव्रजापयात 13 Ms. प्रव्रजापय

Page #249

१३०
अजितसे नव्याकरणम् 'अथायुष्मतानन्देन स राजकुमारः प्रत्राजितः। सह प्रबजितमात्रेण अर्हतफलं प्राप्तमभूत् । सर्वबुद्धक्षेत्राणि पश्यति स्म । अथ स राजकुमारोऽन्तरीक्षगतस्तं पितरं गाथाभिरध्यभाषत ।
मा विलंब कुरुते तात
मा खेदं किंचि यास्यसि । अहो सुलब्धं सुगतान दर्शनं
अहो सुलब्धं सुगतान लाभम् ॥ अहो सुलब्धं परमं हि लाभ
__ प्रव्रज्यलाभं सुगतेन वर्णितम् । संसारमोक्षो सुगतेन वर्णितं
प्रव्रज्य शीघ्र म विलंब तात ॥ मा खेदयी लोकविनायकेन्द्र
सुदुर्लभं लब्ध मनुष्यलाभं सुदुर्लभं दर्शनु नायकानाम् । शीघ्र च प्रव्रज्य मया हि लब्धं
प्राप्त मया उत्तममग्रबोधिम् । श्रुत्वा न राजा तद पुत्रवाक्यं
स प्रव्रजी शासनि नायकस्य ॥ अथ राजकुमारोऽन्तरीक्षगतो गाथां भाषित्वा तूष्णों स्थितोऽभूत् । अथ राजा अजितसेनः पुत्रस्य वाक्यं श्रुत्वा तुष्ट उदन
1...1 Ms. अथायुष्मानानन्देन तं राजकुमारं प्रव्रजापितः 2 Ms. निष्कमी प्रव्रजी
3 Ms.
सेनेन

Page #250

अजितसे नव्याकरणम्
2
आत्त[म]नाः प्रमुदितः [प्रीति] सौमनस्यजातो भगवन्तमुद्दिश्य विहारं कारयति स्म । तूर्यकोट्यो ऽनुप्रदत्ताः' । 'अन्तःपुरसहस्रमस्यास्त्रीन्द्रियमन्तर्हितपुरुषेन्द्रियं प्रादुरभूत् । अथ राजा अजितसेनो भगवतः " शासने प्रत्रजितोऽभूत् । ' ताश्चामात्यकोट्यो भगवतः शासने प्रव्रजिता अभूवन् । तच्चान्तःपुरपुरुषसहस्र " प्रव्रजितमभूत् । भगवान् राजानमजितसेनं प्रव्राज्य येन जेतवनं विहारस्तेन गमनमारब्धवान् " ।
1
1 Ms. कारापपयते
3 Ms. अन्तपुरः सहस्राण्यस्या०
5 Ms. 0 सेन
6 Ms. भगवत
13
अथायुष्मानानन्दो भगवन्तमेवमाह । अयं राजा अजितसेनो राज्यं परित्यज्य " विहारं कारयित्वा भगवतः शासने प्रत्रजितोऽभूत् । अस्य कीदृशं कुशलमूलं भविष्यति । भगवानाह । साधु साधु आनन्द " यत्त्वया परिकीर्तितम् । अयं राजा अजितसेनो मम शासने प्रव्रजितो भविष्यति । अनागतेऽध्वन्यपरिमितैः कल्वैरचिन्त्यैरपरिमाणैरजितप्रभो नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक् संबुद्ध लोके भविष्यति विद्याचरणसंपन्नः सुगतो लोकविदनुत्तरः पुरुषदम्यसारथिः शास्ता देवानां च मनुष्याणां च बुद्धो भगवान् । आनन्द आह । अयं नन्दिमित्रमहाश्रावको राज्ञः " कल्याणमिलमभूत् । कीदृशं वास्य कुशलमूलं भविष्यति । भगवानाह ।
14
8 Ms. सा चान्तपुरः पुरुषसहस्र
10 Ms. प्रव्रजापयित्वा
12 Ms. परित्यजित्वा
2 Ms. • कोट्यमनुप्रदत्तः
4 Ms. प्रादुरभूवन्
10
9 Ms. प्रव्रजिता अभूवन्
11 Ms. • मारब्धं
13 Ms. रानन्द
7 Ms. स चामात्य •
१३१
14 Ms. राजा

Page #251

१३२
अजितसेनव्याकरणम्
अयमानन्द नन्दिमित्रमहाश्रावकस्तत्रैव कालसमये नन्दि. प्रभो नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो लोके भविष्यति । आनन्द आह। कीदृशं भगवन् तेषां तथागतानां बुद्धक्षेत्र भविष्यति । भगवानाह। अपरिमितगुणसंचया नाम सा बुद्ध. क्षेत्र भविष्यति यनेमे तथागता भविष्यन्ति। आनन्द आह । य इमं धर्मपर्यायं सकलं समाप्तं पश्चिमे काले पश्चिमे समये संप्रकाशयिष्यति तस्य कीदृशः पुण्यस्कन्धो भविष्यति । भगवानाह। यदा मयानन्द दुष्करकोटिनियुतशतसहस्राणि चरित्वा बोधिरभिसंबुद्धा तदा ते सत्त्वा बोधिमभिसंभोतस्यन्ते । य एतद्धर्मपर्यायात् चतुष्पदिकामपि गाथां' श्रोष्यन्ति अवैवर्तिकाश्च ते सत्त्वा भविष्यन्त्यनुत्तरायां सम्यकसंबोधौ। आनन्द आह । य इमं धर्मपर्यायं धर्मभाणकाः संप्रकाशयिष्यन्ति तेषां कीदृशं कुशलमलं भविष्यति। भगवानाह। शृणु आनन्द राजा भविष्यति चक्रवर्ती चतुर्तीपेश्वरः । य इमं धमपर्यायं सकलं समाप्तं संप्रकाशयिष्यन्ति° मुक्ताश्च भविष्यन्ति जातिजराव्याधिपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासेभ्यः परिमुक्ता भविष्यन्ति। आनन्द आह । ये पश्चिमे काले पश्चिमे समये सत्त्वा इमं धर्मपर्यायं प्रतिक्षेप्स्यन्ति' न पत्तीयिष्यन्ति तेषां का गतिर्भविष्यति कः परायणम् ।
1 Ms. श्रावकतत्रैव 4_Ms. स्कन्धं 7 Ms. गाथा 10 Ms. क्षेपिष्यन्ति
2 Ms. संप्रकाशिष्यति 5 Ms. बोधिमभिसंबुद्धं 8 Ms. रानन्द 11 For प्रत्येष्यन्ति
3 Ms. कीदृशं 6 Ms. पर्याया 9 Ms. ०ष्यति 12 Ms. को

Page #252

अजितसेनव्याकरणम्
१३३ भगवानाह। अलमलमानन्द। मा मे पापकं कर्मस्कन्धं परि. पृच्छ । न मया शक्यं परिकीर्तयितुम् । अन्यत्र बुद्धकोटिभिर्न' शक्यं परिकीर्तयितुम् । आनन्द आह। परिकीर्तय भगवन् परिकीर्तय। सुगतो भगवानाह। शृणु आनन्द सद्धर्मप्रतिक्षेपकस्य गतिं परिकीर्तयिष्यामि। रौरवे महानरके हाहहे महानरके अवीचौ महानरके तिर्यग्योनौ यमलोके च प्रेतविषये बहूनि कल्पसहस्राणि दुःखमनुभवितव्यम् । यदि कदाचिन्मनुष्यलोके उपपत्स्यते दीर्घशुष्कतालुकण्ठो भविष्यति। द्वादशयोजनानि तस्य जिह्वा भविष्यति। द्वादशहल्यानि प्रवहिष्यन्ति ये एवं वागभाषिष्यन्ते। मा भोः' कुलपुत्रा भोः' कचित् सहर्म प्रतिक्षेपष्यथ । सद्धर्मप्रतिक्षेपकस्य एवं गतिर्भवति । आनन्द आह । केन हेतुना भगवन् सद्धर्मः प्रतिक्षिप्तो भवति । भगवानाह। ये सत्त्वाः पश्चिमे काले पश्चिमे समये एतेषां। सूत्रानुधारकाणां धर्मभाणकानामाक्रोशिष्यन्ति'' परिभाषिष्यन्ते' कुत्सयिष्यन्ति पंसयिष्यन्ति तस्य धर्मभाणकस्य दुष्टचित्तमुत्पादयिष्यन्ति तेभ्यः सद्धर्मः प्रतिक्षिप्तो भविष्यति। यः सत्त्वः15
1 Ms. ०कोटिभिन
2 Ms. शक्य 3 Ms. रानन्द
4 Ms. गतिः 5...5 Ms. यमलोकश्च
6 Ms. विषया 7 Ms. भो 8 Ms. कश्चित् 9 Ms. प्रतिक्षिपिष्यथ 10 Ms. सद्धर्म 11 Ms. इमे तेषां 12 For ०क्रोक्ष्यन्ति 13 Ms. भाषिष्यन्ति 14 Ms. ये
15 Ms. सत्त्वा

Page #253

१३४
अजितसेनव्याकरणम् तिसाहस्रमहासाहस्रयां' लोकधातौ सत्त्वानामक्षीण्युत्पाटयेत् अयं ततो बहुतरमपुण्यस्कन्धो भवेत्। एवमेव य एतेषां सूत्र. धारकाणां धर्मभाणकानां दुष्टचित्तप्रेक्षिता अयं ततो बहुतरमपुण्यस्कन्धं प्रसविष्यते । अथ आनन्दो भगवतो गाथाः प्रत्यभाषत ।
बहुसूत्रसहस्राणि श्रुतं मे शास्तुसंमुखात् । न [च] मे ईदृशं सूत्रं श्रुतपूर्वं कदाचन ॥ परिनिर्वृतस्य शास्तुस्य पश्चात्काले सुभैरवे । इदं सूत्रं प्रकाशिष्ये धारयिष्ये इमं नयम् ॥ यत्र सूत्ररत्ने अस्मिं पश्चात्का/ले] भविष्यति । रक्षा करिष्यामि तेषां पश्चात्काले सुभैरवे ॥
प्रतिक्षिपिष्यामि नेदं गंभीरं बुद्धभाषितम् ॥ अथायुष्मानानन्दो भगवतो गाथा भाषित्वा तूष्णीं स्थितोऽभूत् । अथ काश्यपो महाश्रावको भगवन्तं गाथाभिरध्यभाषत ।
सुवर्णवर्णं वरलक्षणांगं
द्वात्रिंशता लक्षणधारिणं जिनम्' । सुभाषितं सूत्र महानुभावगं
गंभीरधर्म निपुणं सुदुदृशम् ॥
3 Ms. ०ध्यति
1 Ms. तृसाहस्र० 4 Ms. नानन्दो 6 Ms. द्वातृशता
2 Ms. इमेषां 5_Ms. स्थितमभूत् । 7 Ms. जीनं ।

Page #254

अजितसेनव्याकरणम्
१३५ प्रकाशितं सूत्रमिदं निरुत्तरं
मा पश्चकाले परिनिर्वते जिने। धारिष्ये मं सूत्रनयं निरुत्तरं । अथायुष्मान् शारद्वतीपुत्रो भगवन्तं गाथाभिरध्यभाषत । नमोऽस्तु ते बुद्ध महानुभाव
प्रकाशितं सूत्रमिदं निरुत्तरम् । परिनिर्वृ तस्य तव लोकनायका
लिखिष्यति सूत्रमेतं निरुत्तरम् ॥ न चापि सो गच्छति दुर्गतीभयं
स्वर्गं च सो गच्छति क्षिप्रमेतत् ॥ अथायुष्मान पूर्णो मैत्रायणीपुत्रो भगवन्तं गाथाभिरध्यभाषत ।
कृतज्ञो बहुसत्त्वानां मोचको दुर्गतीभयात् । प्रकाशितं त्वया सूत्रं गम्भीरं बुद्धदक्षिणम् ॥ अहं हि पश्चिमे काले निवृते त्वयि नायके । इदं सूत्रं प्रकाशिष्ये हिताय सर्वप्राणिनाम् ॥
इति।
। अथ ब्रह्मा' सहांपतिर्भगवन्तं गाथाभिरध्यभाषत ।
नमोऽस्तु ते बुद्ध महानुभावा
प्रकाशितं सूत्रमिदं त्वया शुभम् ।
1 Ms. ब्रह्म।

Page #255

.१३६
अजितसेनव्याकरणम् परिनिर्वृतस्य तव लोकनायक
रक्षां करिष्यामि ह सूत्ररत्ने॥ अथ चत्वारो महाराजा भगवन्तं गाथाभिरध्यभाषन्त' । अहो [सुरम्यं] वरसूत्ररत्न
प्रकाशितं ईदृश पश्चकाले। ................सूत्ररत्न
प्रकाशितं पश्यति पश्चकाले ॥ सुगतान वै लोकविनायकानां
अहं हि धारिष्यम सूत्ररत्नम् । रक्षां करिष्याम्यह सूत्ररत्न
इमवोचद्भगवानात्तमना ॥ सा च सर्वावती पर्षद्भगवतो भाषितमभ्यनन्दत । (अजितसेनव्यकरणनिर्देशो नाम महायानसूत्रं समाप्तम् ॥
देयधर्मोयं बालोसिंहेन सार्धं भार्याजाजतित्रन साधं मातापित्रोः परमदुष्कोंः साधं क्षिणीएन अखिलोटिएन दिशोटजाज मंगलि......उत्रयन्नगविंदोटिएन वरि-खुशोटि-खुशोगोटिएन सार्धं सर्वसत्त्वैः सर्व......भिर्यत्र पुण्य तद्भ.........सर्वसत्त्वानामनुत्तरः.........साधू परमकल्याणमित्रस्थिरबन्धुएन । लिखितमिदं पुस्तकं धर्मभाणकनरेन्द्रदत्तेन।
S Ms. नन्दन
1 Ms. भाषत । 3 Ms. ०दुष्कत्रो

Page #256

INDEX
अकल्याणमित्रम् - ... ६६,८८ अवग्रहपीडा अकालमरणम् (मृत्युः) १७,२८,३५,५५,७७ अवलोकितेश्वरः ३५,३६,४०,४३,४४,५२ अकालवातवृष्टिपीड़ा . ... २७ अवलोकितेश्वरः (अभयः) .. १०० अग्निः
-प्रतिमा
... ६८,६६ अच्छिन्नदेशः
-मतम् अजितसेनः
-आयतनम् अहहासः
अविज्ञातम् अर्थापहारः
अविद्याण्डकोशः अदृष्टम्
अवोचिः अधिमानिकः
अवैवर्तिकः ३८,६०,६७,११४,१३२ अनर्थे अर्थसंज्ञी
अव्याकरणप्राप्तः अनवकाश
अभेद्यप्रसादः
... ८८ अनित्ये नित्यसंज्ञी ५१,८०,८७ अरण्यायतनम्
...३१,११४ अनिलः (यक्षः)
अशुमे शुभसंज्ञी ... ५१,६१ अनुशासनधर्मः ... ४६ अशोकः
११६,१२० अनुत्पत्तिकधर्मक्षान्तिः
अश्वरथः
१२१,१२६,१२७ अनोपमा (यक्षिणी) . ६६,७१,७२ अश्रुतम् अनौपम्या (यक्षिणी)
अष्टफलप्राप्तः अन्तिलः (यक्षः) ... ३० अष्टशतम् अपरिमितगुणसश्चया (गाथा) ११२,१३२ | अष्टाङ्गमार्गः
... १४,१७ अभयतेजम् (धारणी)
अष्टाङ्गोपवासः अभयावलोकितेश्वरः
अष्टोत्तरम् अमङ्गलशतम्
अमुखे सुखसंज्ञी अमागल्या
अस्थानम् अमितायुः
१४ अलक्ष्मीः
१८

Page #257

138
•
११
आरामः
....
५२
४४
INDEX अर्हत्फलम्
कर्मावरणम्
२,५४,५५,५७,६६ आकाशगमनम्
करीरमण्डलम् आचारविपत्तिः
करुणाचित्तः
... ५६,६८ आज्ञातकौण्डिन्यः
करुणायनज्ञानगर्भबोधिसत्त्वविमोक्षः ३७ आत्मोत्कर्षका
कल्याणमित्रः १२,७६,११५,११८,१२४, आनन्दः ८६,८७,१०७,११४,१२६,१३१
१२६,१३१ आनन्तर्याणि (पञ्च)
३८,६८,११४
कल्याणाशयः काखोर्दः
१३,२६,४६ श्रावरणप्रहीण:
काङता आशीविषः
कामगुणः
... ७८ इन्दलः (यक्षः)
कायचित्तसुखम्
... ५० इस्त्रिभावः
१०६,१११ | कायवाङ मनःसंवरः ।। ... ८ उपचारः
-समुदाचारता ... २१ उपपादुकः .... ११२ काशिकम् ।
१०८,१२५ उपवासः
... ७२ | काश्यपः उपासकोपासिका
५१,५२,६४ कार्षापणु उपेक्षाचित्तः
किम्भीरः (यक्षः) ऋक्षः ... १६ कुटिकम्
१२१,१२३ ऋद्धिविकुर्वाणमहात्मसन्निपातम् ... कुड्यम् । एकजातिप्रतिबद्धः .... २२,४६ कुण्डः एकादशमुखम्
कुण्डिगः ओजः ... .१७,२६ कुन्दुरकम् ।
... ७३,७४ ककुत्
... १०८ कुबेरः कपूरः
... ७३ कुब्जः कर्म
... ३८,४३ | कुशलमूलम् कर्मकरः
कुशलाकुशलम् कर्मपथाः
केशापगतः
७२,७६ कर्मविपाकः ... २५,५४ केसराटोपः
४३,४६ कर्मस्कन्धः
... १३३ , क्लेशव्यापादः
...
१०८
...
१७
mu
१०८
८,२४
...
१५

Page #258

INDEX
139
७१।
कौशाम्बी गएडीशब्दः गन्धपुष्पोपनिवेदनमन्त्रः गवाक्षजालम् गिरिदेवता गुग्गुलम् गुणानुशंसा गृहपतिमहाशालकुलानि गृहपरिभूतः गोमरः
-
ग्रहः
AM
ग्रहप्रशमनकरः ग्राहोत्सादनकरः प्रैष्मिकी घोरपिशाचा घोरविद्या घोषिलः चक्रवर्ती चकिकम् चक्रीशब्दः
चम्पकः
.... ११६
११६ ११४,११५ चित्तपीड़ा ... ..
चित्रकरः . चिदालः ( यक्षः) चैतायतनम् चैत्यकम्
... ८२ चौन्धुलः ( यक्षः) चंक्रमः
- १२२,१२४ छत्रध्वजपताका जड़ डमूकाः जनपदम् जपसाधनादिः जम्बुद्वीपः .
१०६,११०,११३ जातिजराव्याधयः जातिस्मरः जात्यन्धः .
... ४६,५५ ... १ जापः
- ३६,४०,५६,६६,७२ जेतवनम् । १०५,११३,१२६,१२७ १०४,१०७ ज्ञानकेतुप्रभाकरः ज्वालामालः .
१२७ डाइनीग्रहः । डाकिनी तथागतकृत्यम्
८७ --ज्ञानम् -ज्ञानबोधिसत्त्वभूमिः ... । -अधिष्ठानसत्त्वावलोकनबुद्धक्षेत्र
सन्दर्शनव्यूहम् ... ८८ तथागतदर्शनम् ... ३७,५६ -नाम
... ६५
,१३२
चतुर्दशी
चतुर्तीपेश्वरः चतुर्वरशिक्षापदशतम् चतुर्वेदलक्ष्मीः चन्दनगन्धः चन्द्रग्रहः चन्द्रग्रहसूर्यग्रहपीड़ा चन्द्रवैरोचनः चन्द्रसूर्यो

Page #259

140
तथागतप्रतिमा
-शासनम्
-स्थानम्
तरक्षुः
तस्करभयम्
ताम्रभाजनम्
तिर्यग्योनिः
तोरणः
ताणमुक्तः
त्रिमूर्तिः
त्रिरत्नम्
त्रिशरणम्
त्रैलोकदेवी
त्र्यपायाः
दक्षिणापथः
दण्डपरिहरः
दयाचित्तः
दशभूमिः
दानम्
दीपाः
दुर्गतिभयम्
दुर्गत्यपायः
दुर्निमित्तम्
दुष्करचर्या
दुष्टग्रहः
दुःखदौर्मनस्योपायासाः
दुखनः
दुयुग
...
१८,६८,७२, ७६ |दृष्टिविपत्तिः
७४८
देवायतनम्
996
...
६,११,५५, ८०, १३३
१०४
२३, २५, २६, २८
...
...
INDEX
⠀⠀
७२
१६ | द्विव्यञ्जनम्
१६
द्वीपिकः
४४
द्वे शिक्षापदशते (पश्चाधिके)
धर्मः
धर्मपर्यायः
४५
२२
द्वादशदण्डकम्
१६
३२
२०
-भारणकः
-राजः
- राजपुत्रः
---श्रावणिकः
८० -सांकथ्यम्
३६ धातुवादः
३८,५६ धार्मिकः
४६ धारणी
८, धारणीमुखम्
२६
धूपः
३०
२२ नगरध्वजः
१८
धूपदीपदानमन्त्रः
नगरांवलम्बिका
६०
नरकवासः
४३ नरेन्द्रदत्तः
१३
नक्षलपीड़ा
३५ नन्दिमितः
७१
३७
नामाष्टशतम्
नारायणः
...
...
...
...
३१, ५२, ५४,५५,६१,६२,७०,
७८,८०, ८६,८७,८८, १३२
५३,५७,६१,६२,६४, ७४, ७५,
१३२,१३३,१३४
...
...
...
१०
...
७५
...
επ
:
५५
१६
१६
३१,८५
५५,५६,५७,५८,६६,६७,७१
२४
१
५७, ६२
५१
७३,७७
७३
६०
११२
१०७, १०८, १०६, ११०
90,50
१३६
२७
७४
४०
११५
६८
४५

Page #260

निधिवादः
निर्यूहः
निर्यूहकः
निष्क्रान्तगृहवासः
नीलोत्पलम्
नैश्वर्याधिपत्यम्
पञ्चदशी
पञ्चमण्डलम्
पञ्चरङ्गीसूत्रम्
पञ्चशतशिक्षापदानि
पश्चार्यम्
पठितसिद्धः
पण्डः
पताकाः
पद्मप्रभः
पद्मा
पद्मावती
परचक्रम्
परचित्तज्ञानम्
परपंसकः
परमन्त्रः
परमहृदयम्
परविद्या
परित्रम्
परीत्तभोगः
पशुमरः
पर्षद ( चतस्रः)
पाटलः
पालम्
...
...
...
३८,७६,७८
...
...
५३,७०,७३,७७
::
...
...
INDEX
***
पारमिता
पायसरसवलिः
१०४
पायिलः ( यक्षः )
पिण्डपातः
१६
पिण्डपातिकः
५. ३
१२५ | पिण्डशस्त्रम्
पिशाचः
७३, ७७
५१,५३ पुण्यस्कन्धः
४४ पुष्पपटकम्
१६ पुस्तकगतम्
पूजा
४४,४५ पूर्णः
६५ पूर्वजातिनिदानम्, २६ | पूर्वनिमित्तम्
११२
४४ पूर्वसेचः
११२ | पृथक्पृथग्भूतानि
२७,७७ पोतलकपर्वतः ७३ पैशुन्यम्
१५ प्रज्ञोपायः
४४ प्रणिधान विशेषविस्तरः
४३
प्रणिधिः
४४,४५ | प्रतिकृतिः
३६ प्रतिमा
५१ प्रतिक्षेपकः
८० प्रत्येकबुद्धः
१४ प्रथमचित्तोत्पादः
११६, १२०
१०४
पूर्वप्रणिधानविशेषविस्तरविभङ्गः
प्रपातः
प्रभावती
६०, ६५
७६
३०
११५, ११६, १२१
१०७,११२,११३,११८
...
...
२८, ५०
६०,७६
१२६
१६
१६, २५, ३१, ५६, ५६
१०३
१०६
...
...
...
...
141
...
...
४४
५०
१
७२
१३
૪૨
१३
४
२३,३२
१२२
૪૪
१७,७७
७७
२२,५५
५२,६०
१६
८६

Page #261

142
INDEX
प्रसवनकाल:
....
१६
प्रसादः
प्राकारः
प्रासादः
प्रियविप्रयोगः प्रतः प्रेतविषयः
.... १३३
भूतः
बधिरः
बन्धनगतः ...
बन्धनबद्धः
बलचक्रवर्तित्वम्
बलाधानम्
बलिः
M
मन्त्रः
बलिनिवेदनम्
बहुश्रु तम् बुद्धः बुद्धधर्मसंघः बोधिसत्त्वदर्शनम् -क्षेत्रगुणव्यूहम् -चित्तम् -मार्गः -व्याकरणम् बोधिसत्त्वः
-(अष्टौ) -चर्या. -चारिका -- ज्ञानप्राप्ता -प्रतिज्ञामुद्रा -समाधिः
बोधिसत्त्वसंवरः ५३,५४,६० ब्रह्मा
ब्राह्मणमहाशालकुलानि भिक्षुणी
५१,५२,६४ भित्तुसंघः
... ११८ ... ५०,५५ भीमा
६६,७५,७६,८६
... २८,५७ भैषज्यगुरुः
... २,३२ भैषज्योपकरणानि ... ६,३८ मगधविषयः
११३,११४ मञ्जुश्रीः
१,५२,५६,८८ मनुष्यलोकः
६,११ ६६,७३,७४,८०
... ४४ मन्त्रपदम् ४४,५५,५६,५८,६७,७०, मन्त्रौषधिप्रयोगः
... २८ मन्दारगन्धः मरणभयशोकपरिदेवाः ... १३ मशकः
... १६ महर्षिक:
.... ३८ ... ६७,७४ | महल्लका ४,१२४ महाकरुणज्ञानम् महादेवी
६४,६५,६८,१०० महानामा महापुरुषलक्षणम्
महाप्रणिधानानि (द्वादश) .११,२३ महाराजा
महायानम् महायक्षसेनापतिः
२६,३१,३२ ५२,८७,१२३ / महायक्षिणी
४६,७१,८६
...
१०३

Page #262

महायोगी
महाविद्या
महालः (यक्षः )
महाश्रावकः.
महास्थामप्राप्तः
महेश्वरः
मार्गदर्शकः
मातृगणः
मातृग्रामः
मानुषमरः
मारपतिः
-पाशः
-पक्षिकः
मित्रज्ञातिसलोहिताः
मुक्ताहारः
मुचिलिन्दः
मुण्डितशिराः
मूर्धाभिषिक्तः
मूलमन्त्रः
मूलापत्तिः
मृगः
मेखिल : (यक्षः)
मैत्रचित्तः
मैविहारी
मैत्रायणी
मैत्रेयः
मौलिपट्टः
यमपुरुषाः
यमलोकः
:
...
...
...
...
INDEX
...
४३
७१
३०
८८, ११५
रत्नसम्भवा
.६३,१०३ | राजकार्यम्
४५ राजदण्डः
११८
४५
५,१५,२०
८०
५६,७१
६
१०८
११६,१२०
१०
२४
१४,२७,३८,५०,५६,६८
यक्षः
रत्नत्रयम्
रत्न शिखी
७०, ७५
राजपुत्रः
राजसभा
राजा
राजाधिभयभीतः
राज्यक्षोभः
राक्षसः
रुद्रः
रैवतः
११२
२७
३६ | लोकनाथः
३८
२६
३०
रौरवम् ( नरकम् )
लक्षणानि (द्वाविंशतिः)
लक्ष्मीः
लंगः
लोकेश्वरप्रतिमा
वक्कुलः (यक्षः)
वज्रः
वज्रक्रोधः
- दंष्ट्र:
१०३ --धरः
१०३
१२५
२४ वधार्हः
६,५५,८०, १३३ | वनदेवता
- पाणिः
—क्षुरः
१३,२८,४३,५०,५१
...
...
...
४४,५२,५३
...
143
...
...
३६,४३
१११
६५
१३,२८,५०
१२५
२६
...
...
५२, ५३
३७
...
१०६, ११८
६
५४
१०३
२६
७२
४३, ४४
४४,५८
५७,५६,७२,७६, ८८
४६
६
१३
१००
१०३
१२३,१३३
११३
ἐς
५.
४४

Page #263

144
INDEX
वशीकरणम् वस्त्राभ्युक्षिपणमन्त्रः वडवामुखः वाद्यखरवृक्षमूलम् वार्षिक:
वायसः
विकलः विग्रहचित्तः विघ्नविनायकः
विज्ञानम् विद्याधरः -विधिगतः
३
-राजः -संभक्षणकरः -हृदयम् विपश्यी विमलप्रख्यम्
७२,७४,७५ | वैद्यः
... २८ ... ३६ | वैरोचनः ... ४४,४५ | वैशाली
व्यवलोकनप्रातिहार्या व्याकरणम् ५०,५२,५५,६०,६७,८७ व्याकरणप्राप्तम्
... ४६,७६ व्याघ्रः
... १६,२६ व्याधिपीड़ा
..... २७ व्याधिप्रशमनम्
... ३५ - ... २४,२५ व्याडः ३५,५८,७२,७३,७७ शकटचक्रप्रमाण: .... २६ ... ४३ | शतपदः
शतपद्मनयनचूड़ः ... ४३ / शतम् ... ४६ | शत्रु :
५३,७४,७५. . १०८ शमिदेवी ६४,६८ शरकाण्डगौरी
... ७२,७६ शरीरप्रतिमा ... १०८ | शस्त्रम्
१६,३७,५७ ... १०० | शस्त्रपरिहरः १६,२६,३६,३७ . शंखिनी
६६,७३,८६ २८,७६,६४ | शाक्यमुनिः
१०५,१०८,१२६,१२७ ... ४५,१०० शान्तिखस्त्ययनम् ८२,१३१ शारद्वतीपुत्रः
... १३५ १६ शारिपुत्रः
... १०३ ... १३ शिक्यम्
.... १०४ ... १३,२६ शिखी
... १०८ शिक्षापदानि (पश्च)
१०,१४,१६ ३ | शीलविपत्तिः
... ४,१०
विमलप्रभा
विश्वभुक्
विश्वमुखः
विषम्
ur
m
विषयः विष्णुः विहारः वृश्चिकः वृक्षदेवता वेतालः वैदूर्यनिर्भासा वैदूर्यमणिः

Page #264

INDEX
145
५६,५८,७१ / सर्वश्रीः
२२
...
५५ सांदृष्टिकः
शुक्लपक्षः ६८ । समन्तभद्रः
... ६३ शुक्लबलिः ४४ सम्यग्दृष्टिः
६,११ शुक्लाष्टमी
सर्वतथागताधिष्ठानशुद्धवासकायिकः
सत्त्वावलोकनबुद्ध
५२,५६,६० शुलिवज्रः
क्षेत्रसन्दर्शनव्यूहः शुष्ककण्ठोष्टाः
सर्वनीवरणविष्कम्भी
... ६२ शुक्षिणः
... १०० श्विनः
सर्वावरणम्
... ३८,५३ श्मशानम् ... .१३ सर्वाशा
५०,५१,७२ श्रद्धा
सहजानुबद्धः
... २४ श्रद्धाप्रसाद ११७,१२१ सहांपतिः
१३५ श्रद्धेन्द्रियविकलः
सार्थवाहः (हु) श्रद्धन्द्रियाणि
सांघिकः
... ७३,८५ श्रावकः श्रावकमार्गः
सिंहः
... १६,२६ श्रावस्ती ३५,१०३,१०४,१०७,११
सिंहवाहिनी श्री:
६४,६५,६८,१०० सीमाबद्धः . ... ४५ श्रीदेवसाहि
सुकुमारज्योतिःसन्दर्शनम् ... ५२ श्रीमणिरत्नसम्भवः
सुखावती ८,१४,३७,५४,५६,६४,६३,१०६, श्लोकशतम्
१०७,११२,१२६ षण्ढः
... २१ संक्रामकव्याधिः
सुरेन्द्र विक्रमादित्यनन्दः संघः
... ३१ | सूत्रम् १६,२६,३१, ६३,८२,११४,१३४ सण्ठिलः
सूत्रधारकः
... १३४ सत्त्वावलोकनम्
सूतरत्नम्
१६,१३६७ सद्धर्मकोशः
सूत्रानुधारकः
... १३३ सद्धर्मपर्यायः ... ५३ सूत्रान्तः
... १०,१६ सधातुका
सूर्यग्रहः समचित्तः
१८ सूर्यवैरोचनः
६५ सुमेरुः

Page #265

146
INDEX
स्तूपम्
... ....
४३,४४
स्तोत्रम् स्तौपिकः
स्त्रीभावः स्त्रीसंवर्तनीयम् नानम् स्पृष्टावेशनम् खचक्रपीड़ा
..... ४५ | स्थिरबन्धुः ... ७६ | हरिता
हयग्रीवः हयग्रोवब्रह्म
हयग्रीवविद्या ५,१५,१०८ हस्तिरथः
हृदयम् हाहहं महानरकम् क्षान्तिः
क्षितिगर्भः २५. क्षीणास्रवः
... ४४,४५
१२१,१२६.१२७ ३५,३६,३७,३८,३६,७१
... १३३
खानान्तरगतः

Page #266
Serving JinShasan 090805 gyanmandir@kobatirth.org For Private and Personal Use Only