________________
કાલ.
દ
એક વખત મહાવીર ભગવાન વાણિજ્યગ્રામની બહાર દૂતિપલાશક ચૈત્યમાં પધાર્યા હતા. તે પ્રસંગે તે ગામના શ્રમણોપાસક સુદર્શન શેઠે તેમને નીચેના પ્રશ્નો પૂછ્યા :
પ્ર.- હે ભગવન્ ! કાળ કેટલા પ્રકારનો છે ? ઉ.- હે સુદર્શન ! કાળ ચાર પ્રકારનો છે :
પ્રમાણ કાલ, યથાયુર્નિવૃતિ કાલ, મરણ કાલ, અને અહ્વા
સુદર્શન શેઠ
તેમાં પ્રમાણ કાલ બે પ્રકારનો છે : દિવસ પ્રમાણ કાલ, અને રાત્રિ પ્રમાણ કાલ. ચાર પૌરુષી એટલે કે પ્રહરનો દિવસ થાય છે, અને ચાર પૌરુષીની રાત્રિ થાય છે. મોટામાં મોટી દિવસ અને રાત્રિની પૌરુષી સાડા ચાર મુહૂર્તની થાય છે; અને નાનામાં નાની ત્રણ મુહૂર્તની થાય છે. જ્યારે તે ઘટે છે કે વધે છે ત્યારે તે મુહૂર્તના એકસો બાવીશમા ભાગ જેટલી ઘટે છે યા વધે છે. જ્યારે અઢાર મુહૂર્તનો મોટો દિવસ હોય અને બાર મુહૂર્તની નાની રાત્રિ હોય ત્યારે સાડાચાર મુહૂર્તની દિવસની મોટોમાં મોટી પૌરુષી હોય
૨.
૧. તેના વર્ણનમાં, ‘કોટક પુષ્પની માળાવાળું છત્ર તેણે માથે ધારણ કર્યું હતું’ –એમ છે.
દિવસ કે રાતનો ચોથો ભાગ પૌરુષી કહેવાય. સૂર્યના તડકામાં પોતાની છાયા ઇત્યાદિથી તેને જાણવાની રીત વગેરે માટે જુઓ આ માળાનું ‘અંતિમ ઉપદેશ' પુસ્તક, પા. ૧૫૬, ટિ. ૧.
