________________
૨૧૨
ટિપ્પણ નં. ૪ :
સુયં મે આઉસ !
લેશ્યા
જે દ્વારા કર્મની સાથે આત્મા શ્લિષ્ટ થાય (ત્તિયંત) તે ‘લેશ્યા’ કહેવાય. પ્રશ્ન એ છે કે, લેશ્યા એ લાગણી કે વૃત્તિરૂપ છે કે અણુરૂપ છે ? પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રની ટીકામાં શ્રીમલયગિરિએ જણાવ્યું છે કે, લેશ્યા એ અણુરૂપ છે . પરમાણુસમૂહરૂપ છે. જેમ દધિભોજન નિદ્રાને ઉત્તેજે છે, તેમ લેશ્યાનાં એ પરમાણુઓ કષાયોદયનાં ઉત્તેજક છે. જ્યાં સુધી આપણામાં જરા પણ કાષાયિક વૃત્તિ વિદ્યમાન હોય છે, ત્યાં સુધી તેને એ લેશ્યાનાં અણુ ટેકો આપે છે, અર્થાત્ એ અણુઓનું કામ ઉદ્ભૂત કષાયને ઉત્તેજન કે ટેકો આપવાનું છે; પરંતુ કષાયવૃત્તિ જ સમૂળ નાશ પામે, તો પછી તે લેશ્યાનાં અણુ રહ્યાં હોય તો પણ અસત્ કષાયને પેદા નથી કરતાં. એ લેશ્યા-અણુઓ માનસિક, વાચિક અને કાયિક પરમાણુઓની જાતનાં જ છે. તેમના છ મુખ્ય પ્રકાર છે : કૃષ્ણ, નીલ, કાપોત, તેજ, પદ્મ, અને શુક્લ. તેમાંના પ્રથમ ત્રણ અશુભ અને પછીના ત્રણ શુભ છે. તેમના જુદા જુદા વર્ણ, ૨સ, ગંધ વગેરેની માહિતી, તેમ જ કઈ લેશ્યાવાળા મનુષ્યની કઈ વૃત્તિ હોય, તેમજ કઈ વૃત્તિવાળાને કઈ લેશ્યા પ્રાપ્ત થાય વગેરેના વર્ણન માટે જુઓ આ માળાનું ‘અંતિમ ઉપદેશ’ પુસ્તક પા. ૨૩૩-૪૩; તથા આ ગ્રંથમાં જ ‘સિદ્ધાંતખંડ'માં જીવવિભાગમાં એ નામનો વિભાગ.
ટિપ્પણ નં. ૫
કષાયોની કોટીઓ
ક્રોધાદિ ચાર કષાયોની તીવ્રતાના ચાર પ્રકાર બતાવાય છે. જે ક્રોધાદિ એટલા તીવ્ર હોય, જેથી જીવને અનંતકાળ સંસારમાં ભટકવું પડે, તે ‘અનંતાનુબંધી' કહેવાય. જે ક્રોધાદિ વિરતિ
