________________
વિવેક-વૈરાગ્ય
૧૩૯
અને કામભોગોને પોતાના માને છે, અને પોતાને તેમના માને છે. પરંતુ ખરું જોતાં તે પદાર્થોને પોતાના કહી શકાય નહિ. કારણ કે, જ્યારે રોગ, શોક વગેરે પોતે નહિ ઇચ્છેલા, પોતાને નહિ ગમતા, તથા દુ:ખપૂર્ણ પ્રસંગો આવે ત્યારે કોઈ પોતાના કામભોગોને કહેવા જાય કે, ‘હે કામભોગો ! આ દુ:ખપૂર્ણ વ્યાધિ વગેરે તમે લઈ લો, કારણ કે હું ઘણો દુઃખી થાઉં છું'. તો જગતના તમામ કામભોગો તેનું તે દુ:ખ કે વ્યાધિ લઈ શકવાના નથી. વળી કોઈ વખત માણસને પોતાને જ તેમને છોડીને ચાલ્યા જવું પડે છે, તો કોઈ વેળા તે કામભોગો જ તેને છોડીને ચાલ્યા જાય છે. માટે વાસ્તવિક રીતે તે પ્રિયમાં પ્રિય લાગતા કામભોગો પણ આપણા નથી. અને આપણે તેમના નથી. તો પછી તેમનામાં શા માટે આટલી બધી મમતા રાખવી ? આમ વિચારી, તેઓ તેમનો ત્યાગ કરે છે.
વળી ઉપરના પદાર્થો તો બહિરંગ છે; પણ નીચેની વસ્તુઓ તો તેથી પણ વધુ નિકટની ગણાય છે. જેમકે, માતા, પિતા, સ્ત્રી, બહેન, પુત્રો પુત્રીઓ, પૌત્રી, પુત્રવધૂઓ, મિત્રો, કુટુંબીઓ, અને ઓળખીતાઓ. માણસ એમ માને છે કે, તે બધાં પોતાનાં સંબંધીઓ છે અને પોતે પણ તેમનો છે. પરંતુ, જ્યારે રોગ-વ્યાધિ વગેરે દુઃખ આવી પડે છે, ત્યારે બીજાનું દુ:ખ બીજો લઈ તો નથી, અને બીજાનું કરેલું બીજો ભોગવી શકતો નથી. માણસ એકલો જ મરે છે; અને એકલો જ બીજી યોનિઓમાં જાય છે. દરેકના રાગદ્વેષ તથા દરેકનું જ્ઞાન-ચિંતન અને વેદના સ્વતંત્ર હોય છે. વળી કોઈ વખત માણસને જ તેમને છોડી ચાલ્યા જવું પડે છે, તો કોઈ વખત તે સંબંધીઓ જ તેને છોડી ચાલ્યાં જાય છે. માટે વાસ્તવિક રીતે, તે નિકટ ગણાતાં સંબંધીઓ પણ આપણાથી ભિન્ન છે અને આપણે તેમનાથી ભિન્ન છીએ. તો પછી તેમની અંદર શા માટે મમતા રાખવી ? આમ વિચારી, તેઓ તેમનો ત્યાગ કરે છે.
