________________
૩
વિવેક-વૈરાગ્ય
જિનેશ્વરે પ્રબોધેલો જિનોનો સીધો યથાર્થ માર્ગ હું તમને કહી સંભળાવું છું. તે ધર્મ જાણવાનો અને આચરવાનો અધિકાર કોનો છે, તે હું પ્રથમ તમને કહું. જે પુરુષ પોતામાં વિવેક પ્રગટવાથી જગતના પદાર્થો અને ભાવો પ્રત્યે વૈરાગ્યયુક્ત બન્યો છે, તથા જે મનુષ્ય આસક્તિપૂર્વક કરાતી વિવિધ પ્રવૃત્તિઓમાંથી બંધાતું વેર તથા પુષ્ટ થતા કર્મો અને તેમનું દુઃખરૂપી ફળ જાણે છે, તે આ માર્ગનો અધિકારી છે. તે જાણે છે કે, માણસ જે જે પદાર્થો માટે વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ કરે છે, તે બધા પદાર્થો મૃત્યુ બાદ સગાંસંબંધીઓના જ હાથમાં જાય છે અને તેને પોતાને તો પોતાનાં કર્મોનું ફળ જ ભોગવવાનું રહે છે. તે વખતે જેમને માટે તે બધી પ્રવૃત્તિઓ કરી હતી, તે બધાં માતપિતા, ભાઈ, પત્ની, પુત્રો તથા પુત્રવધૂ– રક્ષણ કરવા આવતાં નથી. આવો વિચાર કરીને, તે મમતા તથા હુંપણું તજી દઈ, જિન ભગવાને કહેલા પ૨મમાર્ગનું શરણ સ્વીકારે છે. મનુષ્યના વિવેક અને વૈરાગ્યની સાચી પરીક્ષા એ છે કે, પ્રાપ્ત થયેલા કામભોગો પ્રત્યે પણ આકર્ષણ ન થાય.
(સૂત્રકૃતાંગસૂત્ર ૧, ૯)
જગતમાં કેટલાક વિચક્ષણ પુરુષો એવા હોય છે કે જેઓ વિવેકવિચારથી જગતના પદાર્થો અને ભોગોનું સ્વરૂપ સમજી લે છે. તેઓ જુએ છે કે, લોકો ખેતર-ઘર-ધન-સંપત્તિ-મણિ-માણેક વગેરે પદાર્થો તથા શબ્દ-સ્પર્શ-રૂપ-૨સ અને ગંધ વગેરે વિષયોને
