________________
કર્મોને અનુસરીને સુખી-દુખી કરતાં ઈશ્વરને ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે શક્તિહીન, નિર્દય કે પરાધીન પણ માનવા પડે છે. આ તો શી રીતે માની શકાય? તેથી ઈશ્વરે જગતને કે આત્માને ઉત્પન્ન કરેલ નથી પણ અનાદિકાળથી જગત તથા આત્મા છે જ, તેવું માનવું ઉચિત છે.
વળી જે કર્મોના કારણે ઈશ્વર જીવોને સુખ-દુ:ખ આપતો હોય તે કર્મો તે જીવે ક્યાં કર્યા? જો પૂર્વભવમાં, તો પૂર્વભવમાં પણ તે જીવને જે સુખ-દુ:ખો ઈશ્વરે આપ્યા હશે, તે પણ તેના કોઈ કર્મના આધારે જ આખા હશે ને? તો તે કર્મો તે જીવે ક્યાં કર્યો? તેના પૂર્વભવમાં જ ને ? આ રીતે તે જીવના દરેક ભવની પૂર્વે પણ તે ભવ અપાવનાર કર્મો માનવા પડશે. અને તે કર્મોન ઉત્પન્ન કરાવનાર પૂર્વભવ પણ માનવો પડશે. આમ, જીવનો પ્રથમભવ કોઈ રીતે સંભવી શકશે નહિ. તેથી જીવને અનાદિ માન્યા વિના ચાલશે નહિ.
જીવને અનાદિ માનવાથી, તે જીવ અનાદિકાળથી જયાં પોતાના જન્મ, જીવન અને મરણની પરંપરા ચલાવ્યા કરે છે, તે જગતને પણ અનાદિ માનવું જ પડશે. અને જીવ તથા તેના આ સંસારને ચલાવનાર જે જીવ અને કર્મનો સંયોગ છે, તે પણ અનાદિ માનવો જ પડશે. આમ, (૧) જીવ, (૨) જગત અને (૩) જીવ-કર્મસંયોગ, આ ત્રણેય અનાદિ છે, તેવું સિદ્ધ થાય છે.
જો આ જગત અનાદિથી જ હોય તો આ જગતમાં પહેલા મરઘી હતી કે શું ? પહેલાં પિતા હતા કે પુત્ર ? પહેલાં માતા કે દીકરી ? શું જવાબ આપશો? મરઘી વિના ઇંડું જો ન હોઈ શકે તો ઇંડા વિના મરધી પણ શી રીતે હોઈ શકે? પિતા વિના પુત્ર જો ન હોઈ શકે તો જે પુત્ર જ ન હોય તે પિતા શી રીતે બની શકે? મા વિના દીકરી ન હોઈ શકે ને દીકરી વિના મા પણ ન હોઈ શકે. તેથી માનવું પડે કે મરઘી અને ઇંડુ, પિતા અને પુત્ર, માતા અને દીકરી, બધા અનાદિકાળથી છે. તેમાંથી કોઈની પહેલાં શરૂઆત થઈ છે, તેમ ન મનાય. મા-દીકરી, પિતા-પુત્ર, મરીઇડુંવાળું આ જગત અનાદિકાળથી છે.
જીવ, જગત અને કર્મસંયોગ અનાદિકાળથી હોવાછતાં ય તેઓ સતત પરિવર્તન પામતાં રહે છે. જીવ પોતે દેવ-મનુષ્ય-તિર્યંચ-નરક વગેરે અવતારો લેવા દ્વારા પરિવર્તન પામે છે. જગતમાં પણ ઘણા પરિવર્તનો જોવા મળે છે. આત્મામાં ચોટેલા કર્મોમાં પણ પરિવર્તનો થાય છે. છતાંય જીવનો ક્યારેય નાશ તો થતો જ નથી. જગત પણ ક્યારેય નાશ પામવાનું નથી, જીવ અને જગત જેમ અનાદિ છે, તેમ અનંત પણ છે. પરંતુ જીવ અને કર્મનો સંયોગ અનાદિ હોવા છતાંય તેનો અંત આવી શકે છે.
કમચિત્યનું દર્શન
પ્ર. ૧૧
