________________
(૧) રાગથી : ઉનાળામાં ધોમધખતા તાપમાં મુસાફરી કરી રહેલા યુવાનને સર્ણ તરસ લાગી. ત્યાં થોડે દૂર પરબ દેખાઈ. રૂપવાન તે યુવાનને પાણી આપતી વખતે પરબે બેઠેલી સ્ત્રી તે યુવાન તરફ આકર્ષાઈ. પણ પોતાનામાં ઉત્પન્ન થયેલા તેના પ્રત્યેના રાગને જણાવી શકી નહિ.
પાણી પીને યુવાન તો પોતાના રસ્તે આગળ વધ્યો. પણ યુવાન પ્રત્યેના અતિરાગમાં આસક્ત થયેલી તે સ્ત્રી એકીટસે તે યુવાન તરફ જોઈ જ રહી. થોડીક વારમાં તો યુવાન દષ્ટિપથને પેલે પાર પહોંચી ગયો. એકીટસે તે તરફ જોઈ રહેલી. તે સ્ત્રી હવે યુવાનનું દર્શન ન થતાં, મારો પ્રેમી પુરુષ મને પાછો નહિ મળે? તેવા અધ્યવસાયથી ત્યાં ને ત્યાં મૃત્યુ પામી ગઈ. આ અધ્યવસાયે એકી સાથે દ્રવ્ય-આયુષ્યને (કર્મના જથ્થાને) ખેરવી નાંખ્યું. આમ, રાગથી ઉત્પન્ન થયેલો અધ્યવસાય મોતને વહેલું લાવી દે છે.
(૨) સ્નેહથી રામ-લક્ષ્મણ વચ્ચે અતિતિવ્ર નેહ હતો. તે સ્નેહની પરીક્ષા કરવા આવેલાએ લક્ષ્મણજીને સમાચાર આપ્યા કે રામચન્દ્રજીનું મૃત્યુ થયું છે. આ સમાચાર સાંભળતાં જ, રામચંદ્રજી વિના હું શી રીતે જીવી શકીશ?' એવા સ્નેહથી ઉત્પન્ન થયેલા અધ્યવસાયથી લક્ષ્મણજીને આઘાત લાગ્યો. દ્રવ્ય-આયુષ્ય ખરી જતાં તેમનું અકાળે મૃત્યુ થઈ ગયું.
(૩) ભયથી : શ્રીકૃષ્ણના પુત્ર ગજસુકુમાલે પરમાત્મા નેમીનાથ પાસે દીક્ષા લીધી. મોક્ષ મેળવવાની ઉત્કંઠા એટલી બધી જોરદાર હતી કે પ્રભુની આજ્ઞા લઈને તે જ દિન સ્મશાને કાઉસ્સગ્નધ્યાનમાં લીન રહ્યા. પોતાની દીકરીને રખડતી મૂકીને આ સાધુ બની ગયો છે, એવો વિચાર આવતાં તેમના સસરા સોમીલ બ્રાહ્મણે ગજસુકુમાલ મુનિના મસ્તક ઉપર માટીની પાળ બાંધી, તેમાં ખેરનાં અંગારા ભર્યા. મુનિવર સમભાવમાં લીન બન્યા. સસરાએ મને મોક્ષની પાઘડી બાંધી છે, તે રીતે તેમના ઉપકારને ધ્યાનમાં લેવા લાગ્યા. ઘાતી-અઘાતી કર્મો ખપાવીને, તેઓ મોલે ચાલ્યા ગયા.
સોમીલ સસરો નગરમાં પ્રવેશ કરી રહ્યો છે ત્યાં જ સામે કૃષ્ણ વાસુદેવને આવતા જોયા અને ભય લાગ્યો. હાય! હવે મારું આવી બન્યું ! કૃષ્ણ મને મારી જ નાંખશે. એવો અધ્યવસાય ભયના કારણે પેદા થતાં જ તેને આઘાત લાગ્યો. દ્રવ્ય-આયુષ્ય રૂપ જથ્થો ખરી પડ્યો. કાળ આયુષ્ય પૂર્ણ કર્યા પહેલાં જ તે મૃત્યુ પામ્યો.
(૨) નિમિત્તઃ દંડ-ચાબુક-દોરડા વગેરેનો માર પડવાના નિમિત્તથી કે ઝેર પી જવાના નિમિત્તથી પણ દ્રવ્ય-આયુષ્ય વહેલાં પૂરું થઈ જાય છે અને અકાળે મોત આવે છે.
આયુષ્યકર્મ ૨ ૧૦૩
