Book Title: Sohanlalji Pradhanacharya
Author(s): Chandrashekhar Shastri
Publisher: Sohanlal Jain Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010739/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ( eka Adarza jIvana caritra ) saMgrahakartA prasiddha vyAkhyAtA paMDita muni zrI zuklacanda jI mahArAja lekhaka prAcArya paMDita candrazekhara zAstrI | M, 0. Ph., H. M. D. kAvya-sAhitya-tIrtha-AcArya, prAcya vidyA vAridhi AyurvedAcArya, vidyAsAgara bhUtapUrva prophesara, kAzI hindU vizva vidyAlaya prakAzaka zrI sohanalAla jaina granthamAlA vikramI sampata 2010 vIra nirvANa samvata 2476 prathama vRttI 1000 ] [ mUlya 4) cAra rupayA mudraka-zrosavAla priMTiga presa, bastI haraphUlasiMha, sadara bAjAra, dehalI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HATO zrImAna lAla valAyatIlAha jI jaina mAlika pharma lAlA seMdAmala lAyantIgAma jI, kanATa mana, naI dillI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda samvat 1668 meM paJjAbakezarI pUjya zrI kAzIrAma jI mahArAja rAjakoTa (kAThiyAvAr3a) ke cAturmAsa meM kAnor3a mevAr3a nivAsI zrI udayalAla jaina ne pradhAna AcArya pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja kA jIvana caritra likhA thaa| usa samaya rAjakoTa ke zrI saMgha ne presa kApI ke lie 500) vyaya kiye the, isake lie unako dhanyavAda diyA jAtA hai| kintu vaha kApI san 1947 meM lAhaura ke presa meM chapane ke liye jA rahI thI, parantu vibhAjana hone ke kAraNa pustaka nahIM chapa sakI aura presa kApI naSTa ho gii| punaH samvat 2010 meM jIvana caritra kA maiTara saMgraha karake paNDita candrazekhara zAstrI dvArA likhI jAne ke bAda lAlA banArasIdAsa premacanda osavAla sadara bAjAra, dehalI ke prayatna se jIvana caritra prakAzita kiyA gyaa| -ratanacanda osavAla (R.C. Oswal) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApti sthAna :-- banArasIdAsa premacanda osavAla sadara bAjAra, dehlii| pUjya zrI sohanalAla jaina dharmopaharaNa sAmagrI bhaNDAra ambAlA shhr| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TKAR. zrImAna lAlA ulaphatarAya jI jaina suputra lAlA arjunalAla jaina jIMda nivAsI bearDa roDa, naI dillI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FUS METANAY vratra . traa zrImAna lAlA Tekacanda jI mAlika pharma lAlA gaidAmala hemarAja, naI dillI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa pustaka ke prakAzita karane meM nimnalikhita mahAnubhAvoM ne sahAyatA pradAna kI hai500) lAlA valAyatIrAma jI, mAlika pharsa lAlA geMdAmala valAyatIrAma, nyU dehlii| 500) lAlA ulphatarAya jI jaina, suputra lAlA arjunalAla jaina, raIsa, jIMda nivAsI, hAla vearDa roDa, naI dehlii| 500) lAlA Tekacanda jI, mAlika pharma lAlA gedAmala hemarAja, nya dehlii| 230) lAlA phakIracanda jI, mAlika pharma lAlA kAkUzAha phakIracanda, klAtha marcenTsa, cAdanI cauka, dehlii| 250) lAlA arIdamanalAla rAjakumAra, suputra lAlA jasavanta mala jI jaina amRtasara vAle, sadara bAjAra, dehlii| 250) seTha raghunAthasahAya jI jaina raIsa, zorA koThI, sabjI maMDI, dehlii| 258) seTha vazezaranAtha makkhanalAla jI jaina raIsa, zorA kAThI, sabjI maMDI, dehlii| 101) lAlA kAkUzAha uttamazAha, klAtha marcenTasa, cAMdanI cauka, dehlii| 100) lAlA amolakacanda jI jaina, hAMsI vAle / 51) dharmapatnI lAlA jyotIprasAda jI, sabjI maMDI, dehlii| 50) lAlA lAlacanda jI rAvalapiNDI vaale| 25) zrImatI triloka bAI dharmapatnI lAlA hIrAlAla jI syAla koTa vaale| 25) lAlA musaddIlAla malakhAnasiMha jaina sarrApha, cAMdanI cauka, dehlii| 21) lAlA tArAcanda jI syAlakoTa vaale| 20) lAlA ravelacanda jI rAvalapiNDI vaale| 10) puSpAdevI suputrI lAlA lakSmIcanda jI paTaudI vaale| 347) gupta daan| 3250) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .PHOT 5 474 + zrImAna seTha bazezaranAtha jI jaina raIma sabjI maMDI, zorA koThI, dillI zrImAna seTha raghunAthasahAya jI jaina raIsa sabjI maMDI, zorA koThI, dillI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pan N E .. ENTER . .. .. . 0 . . . imatedind LAMAKAmaintentindilionainamaininaletinationinaiasistandinine i AL 4. Tam . kamaya . LN Py SIN F.. lAlA jasavantamala jI jaina amRtasara vAle lAlA uttamazAha jI jaina mAlika pharma kAkUzAha uttamazAha klotha marceTa cAMdanI cauka, dillI lAlA phakIracanda jI jaina suputra lAlA kAkUzAha rAvalapiMDI nivAsI, kAkUzAha klAtha hAusa, cAMdanI cauka, dillI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA Aja bhArata ko svataMtra hue lagabhaga chai varSa ho gae, kintu usameM svarAjya sthApita ho jAne para bhI svarAjya kI sthApanA abhI mRgamarIcikA hI banI huI hai| yuddhapUrva kAla kI mahaMgAI surasA ke badana ke samAna itane bhayaMkara rUpa meM bar3hatI jAtI hai ki Aja atyadhika berojagArI bar3ha jAne para bhI mahaMgAI kama nahIM hotI / yuddhakAla kI apekSA to vaha kaI gunA bar3ha cukI hai| ___yadyapi bhArata ke pradhAnamaMtrI mAnavocita guNoM se vibhUSita eka uccakoTi ke rAjanItika vyakti haiM, kintu taba bhI deza meM bhRSTAcAra, ghUsakhorI, pakSapAta tathA cora bAjAra Adi kI burAiyAM itane adhika parimANa meM pracalita haiM ki usameM atyanta sampanna tathA nimna zreNI ke majadUra hI apanA nirvAha sucAru rUpa se kara sakate hai| madhya zreNI to usake kAraNa ekadama naSTa hotI jA rahI hai / madhya zreNI meM Aja itanI bhayaMkara bekArI AI huI hai ki yogyatama vyakti ko bhI Aja kAma milanA asambhavaprAya hai| zAsana meM bhRSTAcAra tathA pakSapAta itanA adhika bar3ha gayA hai ki jaba koI sthAna khAlI hotA hai to janatA ko usakI sUcanA milane se pUrva hI padAdhikArI loga usakI pUrti kara - lete haiN| isa prakAra hamAre bhAratIya samAja meM Aja AcaraNa kI truTi itanI adhika ho gaI hai ki jitanI kabhI bhI nahIM thii| yaha eka Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ slama kAla ke rAjya ka ke samaya (kha) aitihAsika tathya hai ki parAdhIna deza kA AcaraNa atyanta gira jAyA karatA hai| bhAratavAsiyoM ke AcaraNa itane muslima kAla me nahIM gire the, jitane aMgrejoM ke rAjya kAla meM gira ge| musalamAnoM ke samaya bhAratavAsiyoM ko adhika se adhika dhArmika dAsatA hI sahana karanI par3I, kintu agrajI zAsana se unako rAjanItika dAsatA ke sAtha sAtha Arthika dAsatA kA 'zikAra bhI bananA par3A / isI se usakA AcaraNa giranA 'Arambha huA / isa bAta ko sabhI samAcArapatra par3hane vAle pAThaka jAnate haiM ki usI siddhAnta ke kAraNa prathama mahAyuddha ke bAda jarmanoM ke tathA dvitIya mahAyuddha ke bAda jApAniyoM ke AcaraNa 'atyadhika gira gae the| dhArmi bhAratavAsiyoM ke gire hue AcaraNa kA patA vAstava meM saMsAra ko taba lagA jaba unake Upara se aMgrejoM kI chatrachAyA haTa gii| aMgrejoM ke zAsana kAla meM ausata bhAratavAsI kAnUna se bhayabhIta hone ke kAraNa durAcaraNa karatA huA DaratA thA, kintu unake cale jAne para sabakA bhaya nikala gayA aura aba vaha vartamAna zAsana kI cintA na karate hue apanI donoM jebeM bharane ke liye khula kara khela rahe haiM / isako rAjanItika zabdoM meM isa prakAra kahA jA sakatA hai ki "Aja ausata bhAratavAsI meM nAgarikatA kI AvanA kA abhAva hai|" . . kintu isI ko dhArmikatA kA abhAva bhI kahA jA sakatA hai| vAstava meM dhArmikatA tathA nAgaritA meM koI vizeSa ada nahIM hai| acchA nAgarika sadA hI dhAsika hogA aura eka dhArmika vyakti sadA hI eka acchA nAgarika hogaa| .. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ga) vAstava meM dhArmikatA tathA nAgarikatA donoM ke lakSaNa eka dUsare se bahuta kucha milate julate haiN| nAgarikatA kA mUla siddhAnta hai . "nagara meM sukha se raho aura dUmaroM ko sukha se rahane do|" arthAt apane nAgarika adhikAroM kA upabhoga. karate hue dUsare ke nAgarika adhikAroM meM bAdhA mata ddaalo| jaina dharma ke ahiMsA, satya, acaurya, svadArasaMtoSa tathA parigrahaparimANa yaha pAMcoM aNuvrata hI nAgarika meM bhI hone Avazyaka haiN| yaha pAMcoM aNuvrata jisa vyakti meM hoMge vaha nizcaya se uccakoTi kA nAgarika tathA uccakoTi kA dhArmika byakti hogaa| __ jaina dharma gRhasthoM ke liye inhIM pAMcoM aNuvratoM para yuga kI Adi se bala detA AyA hai| isIliye prAyaH jainI acche nAga- . rika pramANita hote rahe haiN| kintu jainiyoM ke zAsanakAla meM kucha jaina dharma ke vidvoSiyoM ne jaina dharma ko isa prakAra bhUThA badanAma kiyA ki usa ke saMbandha meM aneka anargala bAtoM kA pracAra kiyA gyaa| isameM sabase adhika anargala pracAra jaina dharma kI prAcInatA ke viSaya meM kiyA gyaa| Aja jaina dharma kI prAcInatA ke sambandha meM itanI bhrAMtiyAM haiM 1. jaina dharma zaMkarAcArya ke bAda claa| 2. jaina dharma bauddha dharma kI zAkhA hai| 3. jaina dharma ko bhagavAna mahAvIra svAmI ne claayaa| / 4. jaina dharma ko bhagavAn pArzvanAtha ne claayaa| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gha) kyA jainadharma zaMkarAcArya ke bAda calA ? inameM se prathama tathA dUsarI bAta kevala logoM ke aoThoM meM hai| Aja bhI aise mUoM kI kamI nahIM jo jaina dharma ko zaMkarAcArya ke bAda calA huA athavA bauddha dharma kI zAkhA mAnate hai| kintu unako yaha patA nahIM ki yaha bAta Aja taka kisI bhI aitihAhika vidvAn ne nahIM likhI hai| vAstava meM itihAsa kA koI vidvAna aisI anargala bAta ko apanI lekhanI se likha hI nahIM sktaa| ___ svAmI zaMkarAcArya ke hI ziSya dvArA likhe hue 'zaMkara digvijaya' nAmaka grantha meM ujjaina ke rAjA kI sabhA meM svAmI zaMkarAcArya tathA jainiyoM ke zAstrArtha kA varNana kiyA gayA hai| isake atirikta svAmI zaMkarAcArya dvArA likhe huai vedAnta sUtra ke zAMkara bhASya kI TIkA meM unhoMne naikasminasanbhavAt sUtra kI TIkA meM jainiyoM ke 'sapta bhaGgI nyAya' kA khaMDana kiyA hai| yadyapi svAmI zaMkarAcArya ne jainiyoM ke 'sapta bhaGgI nyAya' ke isa khaMDana se pUrva pUrvapakSa ko samajhane kA lezamAtra bhI yatna nahIM kiyA, kintu isase una logoM kI mUrkhatA prakaTa ho jAtI hai jo jainadharma ko svAmI zaMkarAcArya ke bAda calA huA mAnate haiN| kyA jainadharma bauddha dharma kI zAkhA hai ? yaha bAta samajha meM nahIM AtI ki jaina dharma ko bauddhamata kI zAkhA kisa AdhAra para kahA gyaa| bauddha tripiTakoM meM sthAna sthAna para bhagavAna mahAvIra svAmI ko gautama buddha kA samakAlIna Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA pratispardhI likhA gayA hai / isake atirikta gautama buddha ne apane prArambhika jIvana kA varNana karate hue yaha bhI spaSTa kahA hai ki "maiMne satya kI khoja meM bhArata ke sabhI matoM ke anusAra tapa karake dekhA / maiMne jaTAeM bhI rakhI aura kezoM kA laoNca karake pAMca mahAvratoM kA pAlana bhI kiyA aura kaI 2 dina taka upavAsa bhI rkhe|" isakA yaha sApha artha hai ki gautama buddha ne kabhI jaina dIkSA bhI lI thii| isa prakAra jaina dharma kA bauddha dharma kI zAkhA honA to dUra, ulTe bauddha dharma ko jaina dharma kI zAkhA sugamatA se kahA jA sakatA hai| aisI sthiti meM jaina dharma ko bauddha dharma kI zAkhA batalAnA apane ajJAna ko prakaTa karate ke atirikta aura kucha nahIM hai| kyA jaina dharma ko bhagavAn mahAvIra svAmI ne calAyA ? yaha eka aisA prazna hai jo hamAre Upara videziyoM dvArA lAdA gayA hai| bhArata kA koI dharma bhagavAna mahAvIra svAmI ko jaina dharma kA pravartaka nahIM mAnatA / bauddha pranthoM meM bhagavAna mahAvIra svAmI ko jahAM gautama buddha kA samakAlIna tathA pratispardhI batalAyA gayA hai, vahAM unako jaina dharma kA pravartaka nahIM batalAyA gyaa| isake viruddha bauddha granthoM meM sthAna sthAna para jainiyoM ke caubIsa tIrthakaroM kA varNana milatA hai| prasiddha bauddha zrAcA dharma kIrti dvArA banAe hue bauddha nyAya ke prasiddha grantha 'nyAya bindu' ke vidyA vilAsa presa kAzI ke saMskaraNa ke pRSTha 126 tathA bhASA pRSTha 32 para saMdigdha sAdhya vaidharya kA udAharaNa dete hue kahA gayA hai. 'avaidharyodAharaNam / yaH sarvajJo prApto vA sa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jtotirjJAnAdikApadiSTavAn / tadyathA--RSabhavarddha mAnAdiriti / isa pramANa meM vaidharmya kA udAharaNa jo sarvajJa yA prApta hotA hai vaha jyotirjJAna prAdi kA upadeza detA hai| jaise-jaina RSabha aura varddhamAna shraadi| / isake pazcAt isI grantha meM pRSTha 128 (saMskRta) tathA pRSTha 33 (bhApA) meM kahA gayA hai___ avaidhodAharaNam-yo vItarAgo na tasya parigrahAgraho / yathA-RSabhAderiti / RSabhAdevItarAgatvaparigrahayogayoH sAdhyasAdhanadharmayoH saMdigdho vyatirekaH / isameM vaidhodAharaNa jo vItarAga hotA hai usake parigraha aura zrAgraha nahIM hotA / jaiseRpabha zrAdi / RSabha Adi ke sAdhya dharma avItarAgatva aura sAdhana dharma parigraha aura prAmaha ke yoga meM vyatireka saMdigdha hai| nyAya vindu, kI uparokta paMktiyoM se yaha prakaTa hai ki yadi prAcArya dharmakIrti jaina dharma kA Adi upadeSTA bhagavAna mahAvIra ko mAnate to vaha unake pUrva RSabha deva kA nAma na rkhte| itanA hI nahIM, dUsare udAharaNa meM to vaha bhagavAn mahAvIra ke nAma ko bhI ur3A kara yaha prakaTa karate haiM ki unakI dRSTi meM jaina dharsa ke Adi upadepA bhagavAn RSabha deva hI haiN| yahAM yaha vAta dhyAna rakhane kI hai isa udAharaNa se dharmakIrti jaina tIrthaMkaroM ke sarvajJa hone meM sandeha prakaTa karate haiN| vaha unakI sarvajJatA kA pUrNa niSedha nahIM krte| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (cha.) isa prakAra bauddha prantha kahIM bhI yaha nahIM kahate ki bhagavAn mahAvIra svAmI jaina dharma ke Adi upadeSTA the| vaidika sampradAya kA koI grantha bhI bhagavAna mahAvIra svAmI ko jaina dharma kA Adi upadeSTA nahIM maantaa| vAstava meM yaha kalpanA pAzcAtya deza ke vidvAnoM ke mastiSka kI upaja hai, aura unhoMne hI isa siddhAnta kA saba kahIM pracAra kiyA hai| kyA bhagavAn pArvanAtha jainadharma ke Adi upadeSTA the ? - bhagavAna pArzvanAtha ke jaina dharma kA Adi upadeSTA hone ke sambandha meM bhI kisI prAcIna graMtha meM ullekha nahIM pAyA jaataa| kucha navIna granthoM meM aisA avazya likhA milatA hai| sAMgIta gopIcanda nAmaka eka bahuta Adhunika hindI grantha se aisA 'avazya likhA milatA hai, kintu vahAM aisI aneka bAtoM ko bhI likhA gayA hai, jinase lekhaka kA jaina dharma ke prati vidvapa' bilkula spaSTa ho gayA hai| ataeva aise aprAmANika lekhaka kI bAta ko kisI prakAra bhI pramANa nahIM mAnA jA sktaa| prathama tIrthakara zrI RSabha deva isake viruddha aneka sanAtanadharmI tathA bauddha granthoM meM jaina dharma kA prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabha deva ko mAnA gayA hai / - bauddha anya nyAya bindu kI sAkSI kA Upara varNana kiyA hI jA cukA hai| aba sanAtanadharmI tathA vaidika granthoM kI isa viSaya meM sammati para vicAra kiyA jAtA hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ja) prasiddha sAgavata purANa meM viSNu ke caubIsa avatAroM kA varNana karate hue unameM RSabha deva ko viSNu kA pAMcavAM avatAra mAnA gayA hai| unameM viSNu kA prathama avatAra matsya; dvitIya kacchapa, tRtIya varAha aura cauthA nRsiMha avatAra mAna kara pAMcavAM avatAra RSasa deva ko mAnA gayA hai| isakA abhiprAya yaha huA ki viSNu ke avatAroM meM bhagavAn RSabha deva manuSya avatAroM meM sarva prathama the| bhagavAn RSabha deva kA caritra bhAgavata purANa ke paMcama skandha meM vistArapUrvaka diyA gayA hai| usameM yaha bhI likhA gayA hai ki unhIM ke caritra kI nakala karake bAda me jaina dharma claa| bhAgavata meM unake putra bharata cakravartI ko eka bar3A bhArI mahAtmA batalAyA gayA hai| ___ kucha loga bhAgavata purANa ko hajAra vAraha sau varSa se adhika prAcIna nahIM mAnate, kintu sanAtanadharmI samAja usako mahAbhAratakAlIna maharSi vAdarAyaNa vyAsa kI sabase anima kRti mAnatA hai| kintu vAlmIkIya rAmAyaNa tathA yogavAsiSTa ko sanAtana dharmI loga bhI rAma kA samakAlIna grantha mAna kara unako mAgavata purANa se adhika prAcIna mAnate haiN| vAlmIkIya rAmAyaNa ke Adi kANDa dazama sarga ke zloka 8 meM dazaratha dvArA kie gae azvamedha yajJa kA varNana karate hue kahA gayA hai ki anAthA bhuJjate nityaM, nAthavantazca bhUjate / tApasA bhuJjate cApi, bhuJjate zramaNA api // ___ bAlmIkIya rAmAyaNa, bAlakAMDa, sarga 10, zloka dazaratha ke yajJa me anAtha, sanAtha, tApasa aura zramaNa sabhI zrAhAra beve the| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (jha) .. arthAt dazaratha ne sAdhuoM ke samAna 'zramaNoM ko bhI dAna diyaa| zramaNa zabda kA artha jaina tathA bauddha sAdhu hI hotA hai| bauddha loga rAmAyaNa kAla meM bauddha sAdhuoM kA astitva nahIM maante| ataeva vAlmIkIya rAmAyaNa ke 'zramaNa' zabda kA artha kevala jaina sAdhu hI ho sakatA hai| isa prakAra rAmacandra ke samaya meM jaina dharma kA astitva siddha hai| rAmakAlIna dUsare prantha 'yogavAziSTa' ke vairAgya prakaraNa meM to rAma spaSTa rUpa se jainadharma kA varNana nimnalikhita zloka me karate hai nAhaM rAmo na me vAJchA, viSayeSu na ca me manaH / zAntamAsthAtumicchAmi, vItarAgo jino yathA // maiM rAma nahIM hUM, mere andara koI icchA nahIM hai| vipayoM meM bhI merA mana nahIM hai| aba to maiM vItarAga jina ke samAna eka dama zAnta bana jAnA cAhatA huuN| rAmacandra ke samaya meM jainadharma ke astitva kA yaha kaisA dRr3ha pramANa hai ! isake atirikta vedoM ke aneka maMtroM meM jaina tIrthakaroM kA nAma zrAtA hai| kintu unakA artha karane me vaha nAmoM kA yaugika artha karake unake artha ko badala dete haiN| isa viSaya meM yajurveda kA kevala eka maMtra udAharaNa rUpa meM yahAM upasthita kiyA jAtA hai , svasti naH indro vRddhazravAra, svasti naH pUSA vizvavedAH / svati nastAyo ariSTanemiH svasti no bRhaspatirdadhAtu / / yajurveda, adhyAya 25, adhyAya 16 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ba) (vRddhazravA) bahuta kIrti bAjA (indraH) indra devatA (na:) hamAre liye (svasti) kalyANa ko (dadhAtu) sthApita kare / aura (pUSA) puSTi karane vAlA sUrya devatA (vizvavedAH) sarvajJAtA (na:) hamAre lie (svasti) kalyANa ko dhAraNa kre| (tAyaM.) tejasvI (ariSTanemiH) bhagavAn ariSTanemi (na.) hamAre liye (svasti) kalyANa kare / , (vRhaspatiH) vRhaspati devatA (na.) hamAre liye (svasti) kalyANa kare / ___isa maMtra me spaSTa rUpa se anya dika devatAoM ke sAtha jainiyoM ke bAIsaveM tIrthaMkara neminAtha bhagavAna ko bhI--jinako -- jaina zAstroM meM 'ariSTanemi' bhI kahA jAtA hai--ginAyA gayA hai| jaina graMthoM ke anusAra bhagavAna ariSTanemi yajJa ke devatA haiN| isaliye unako anya devatAoM meM ginAyA gyaa| kintu Adhunika artha karane vAle isa zabda kA yaugika artha 'ariSThoM kA niyamana karane vAlA' karake isa zabda ke jaina mahatva ko kama karane kA prayatna karate haiN| kintu yaha artha karane meM kisI eka devatA kA nAma nahIM bntaa| isa maMtra ke atirikta anya bhI aneka vaidika maMtroM meM jaina tIrthakaroM ke nAma diye gae haiM, jisase prakaTa hai ki vedoM ke nirmANa kAla meM jainiyoM kA astitva avazya thaa| isake atirikta veda maMtroM meM aise mata kA bhI varNana milatA hai, jo veda virodhI thaa| so usa prAcIna kAla meM aisA mata jaina dharma hI ho sakatA thaa| 'isa sAre varNana se yaha siddha hai ki jaina dharma eka anAdikAlIna dharma hai, jisakA upadeza pratyeka yuga kI Adi meM prathama jaina tIrthakara diyA karate haiN| isa vAra usakA prathama vAra upadeza bhagavAn RSabhadeva ne diyA thaa| - vRndazravA-pratijJA dhAraka jaina zrAvaka ho sakatA hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Ta) - jaina dharma kA vaha upadeza bhagavAn RSabhadeva se lekara unake, bAda anya teIsa tIrthaMkaroM ne kAlakrama se diyA / saba se anta meM usa upadeza ko bhagavAna mahAvIra svAmI ne diyaa| bhagavAna mahAvIra svAmI ke gyAraha gaNadhara the| ina meM saba se pramukha gautama indrabhUti the| kintu una gyArahoM gaNadharoM meM se dasa kI ziSya paramparA unake sAmane hI samApta ho gii| pAMca gaNavara zrI sudharmAcArya ke ziSya jambUsvAmI the, jo apane guru ko mokSa hone ke bAda mukta hue / unake bAda bhagavAn mahAvIra svAmI ke zAsana kI ziSya paramparA taba se le kara aba taka prAyaH avirala gati se calatI rahI hai| __ hamAre caritranAyaka AcArya zrI sohanalAla jI mahArAja bhI usI ziSya paramparA meM AcArya padavI ke dhAraka the| isI se unake jIvana caritra ko pAThakoM ke sAmane upasthita kiyA jAtA hai / yadyapi prArambha meM vaha apanI sampradAya ke aneka zrAcAryoM ke samAna eka AcArya mAtra the, kintu bAda meM usa sampradAya ke sabhI prAcAryoM ne unako apanA mukuTamaNi mAna kara unako 'pradhAnAcArya' mAna liyaa| isI kAraNa isa grantha kA . nAma 'pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI' rakkhA gayA hai| vAstava meM Apake upadeza ke kAraNa paMjAba me mUrtipUjakoM kI saMkhyA nahIM bar3ha pAI aura Apane paMjAba ke sthAnakavAsI samAja kI rakSA kI! ' jaisA ki isa bhUmikA ke Arambha meM kahA gayA hai Aja samasta bhArata meM bhRSTAcAra, pakSapAta, ghUsakhorI Adi kA volavAlA hai aura rASTIya AcaraNa kA mAna bahuta gira gayA hai| aisI sthiti meM janatA ke sAmane eka aise bhAdarza ke upasthina sampradAya nAcArya' mAnalI rakkhA gayAkhyA nahIM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiye jAne kI AvazyakatA hai, jisakA AcaraNa sarvathA uccatama koTi kA tathA vizuddha ho / prastuta grantha ke dvArA pAThakoM ko eka aisA hI jIvanacaritra dene kA yatna kiyA gayA hai| isa jIvanacaritra meM dikhalAyA gayA hai ki bAlaka sohanalAla bacapana se hI buddhimAna hote hue bhI apane mAtA pitA kA atyata AjJAkArI bAlaka thaa| Ajakala ke bacce prAyaH haThI, AlasI, udaNDa tathA naTakhaTa hote haiN| bAlaka sohanalAla meM iname se eka sI durguNa nahIM thaa| ataeva unakA zaizava kAla Ajakala ke bAlakoM ke liye zikSAprada eva anukaraNIya hai| Ajakala ke bAlaka mAtA pitA ke daNDa se bacane ke liye prAyaH bhUTha bola diyA karate haiM, kintu sohanalAla jI ne eka amUlya zIzA tor3a kara aisI sthiti meM bhI asatya bhASaNa nahIM kiyA, jaba ki una para kisI ko bhI sadeha nahIM thA aura sArA doSa naukaroM para DAlA jA rahA thaa| unakA AtmA isa bAta se tilamilA uThA ki unake doSa kA daNDa kisI anya vyakti ko mile| Aja saMsAra me aise kitane vAlaka haiM, jinameM apanA doSa svIkAra karane yogya aisI nirbhIkatA ho| ___apane vidyArthI jIvana meM to zrI sohanalAla jI ne apane aura bhI uccakoTi ke caritra kA paricaya diyaa| Ajakala ke vidyArthI prAyaH ucchakhala hote haiN| klAsa meM par3hane likhane kI apekSA vaha apane mArga me Ane vAle pratyeka vyakti kA aisA makhaula ur3Ane kA yatna kiyA karate haiM, jisa se use kaSTa ho| kintu sohanalAla jI ina doSoM se zUnya the| dhArI dvArA kisAnake jUte chipA dene kA vidyArthIsulabha prastAva kiye jAne para bhI Apane isakA virodha karake dhArI ke sanmukha pavitra hAsva kA. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisA Adarza upasthita kiyA ki usa se dhArI kA jIvana ekadama badala gayA aura kisAna kA saMkaTa bhI dUra ho gyaa| yadi hamAre Aja ke bhArata meM hamAre vidyArthI bhI apanA AcaraNa aisA hI banA leM to nizcaya se bhArata meM aise nAgarika utpanna hoMge jo mAre saMsAra ko bhAratIya sabhyatA se dIkSita karake vizva zAMti ke devadUta pramANita hoNge| isameM sandeha nahIM ki zrI mohana lAla jI meM bacapana se hI aneka alaukika guNa the| bacapana meM dUsaroM ke jhagar3oM kA phaisalA karanA, apanI caturatA se ghara kI corI ko nikalavA kara ghara meM sadA ke liye corI honA banda karA denA unake aise kArya haiM, jinakI zrAzA hama bar3e 2 Adarza vidyArthiyo se bhI nahIM kara sakate / vAstava meM yaha unakA eka alaukika guNa thA, jo unake bhAvI jIvana kI alaukikatA zrI ora saMketa kara rahA thaa| unake dvArA kI huI dInoM kI sahAyatA kA varNana hama kucha aise Adarza vidyArthiyoM ke jIvana meM pAte hai, jo Age cala kara bar3e AdamI bana ge| hamAre vidyArthiyoM ko Aja prAcArya sohana lAla jI mahArAja ke vidyArthI jIvana ke usa satkArya kA anukaraNa karane kI AvazyakatA hai| jo vidyArthI apane jIvana meM isa guNa kA sampAdana kara leMge, vaha Age cala kara nizcaya se bar3e AdamI vneNge| yaha bhArata kA durbhAgya hai ki vaha rAjanItika svarAjya prApta kara lene para bhI abhI taka Arthika rUpa se pauMDa tathA DAlara kI dAsatA ke baMdhana meM par3A huA hai| hamAre zAsanavidhAna ke maulika adhikAroM meM yaha svIkAra kiyA gayA hai ki pratyeka bhAratIya kA yaha adhikAra hai ki ' (1) use niHzulka zikSA mile| . Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) ule ni:zulka cikitsA mile| (3) use vRddhAvasthA kA itanA anudAna mile ki vaha sukha se jIvana yApana kara ske| (4) use verojagArI se nizcitatA ho / yadi use apane yogya rojagAra na mila sake to berojagArI ke samaya usako rAjya kI ora se paryApta nudAna milanA caahiye| yaha cAra AvazyakatAeM aisI haiM ki ina suvidhAoM ke binA Aja bhArata meM aneka parivAra bhUkha, bImArI, verojagArI tathA anya bhI aneka kaSToM kA zikAra bane huye haiN| hamArI sarakAra isa sArI sthiti ko jAnatI huI bhI Arthika dAsatA maiM phaMsI hone ke kAraNa lAcAra hai| aisI sthiti me bhArata ke pratyeka nAgarika kA yaha kartavya hai ki vaha apanI zakti bhara isa viSaya me apane deza bhAiyoM kI sahAyatA kre| vizvavandhutva tathA bhagavAna mahAvIra svAmI kA anuyAyI banane kA dama bharane vAle jainiyoM kA to yaha pradhAna kartavya hai ki vaha apanI Aya kA eka / nizcita aMza dAna ke liye alaga rakha kara aisI vyavasthA kareM ki unake dhana se janatA ko niHzulka zikSA mile, ni zulka aspatAla khole jAveM, jiname natra vibhAga me rogiyoM ko iMglaiMDa ke samAna vinA mUlya cazme bhI diye jAve / unako isa prakAra ke phaMDa bhI banAne cAhiye, jinake dvArA vRddhoM tathA asarmathoM kI sevA kI jaave| pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja kA jIvanacaritra par3ha kara yadi hamAre jIvana me isa prakAra kI preraNA utpanna na huI to yaha kahanA cAhiye ki isa jIvana caritra ko par3hane vAlA vyakti sahRdaya nahIM hai| jya sohanalAla jI apane vidyArthI jIvana meM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Na) dUsare vidyArthiyoM kI sahAyatA kiyA karate the| ghara se milane vAle paisoM ko vaha cATa Adi meM kharca na karake unase nirdhana vidyArthiyoM ko saleTa, peMsila, kApI Adi le diyA karate the| dInoM kI sahAyatA karane kA unakA yaha vrata unakI yuvAvasthA meM bhI calA / isI liye lAhaura ke anArakalI bAjAra meM unhoMne eka rakta pIpa se bhare hue dIna aMdhe ko gAr3I se TakarAte dekha kara use apanI goda me le kara usakI sevA kI thii| Aja itane ucca koTi ke Adarza kA pAlana karane vAle kitane vyakti mileMge ? pane inhIM lokottara guNoM ke kAraNa pUjya zrI sohanalAla jI Age cala kara itane bar3e adhyAtmika netA bne| zrI sohanalAla jI ke caritra meM brahmacarya kA Adarza eka aisA zrAdarza hai, jisakA anukaraNa karane kI Aja hamAre vidyArthiyoM tathA yuvakoM ko vizeSa rUpa se AvazyakatA hai| Aja sinemA ke azlIla gAne pratyeka bAlaka ke mukha se sune jA sakate haiN| vAstava meM yaha gAne hamAre rASTrIya caritra ko girAne meM aura bhI adhika sahAyatA de rahe haiN| zrI sohanalAla jI brahmacarya ke aise pakke the ki unhoMne dhana sameta AI huI lakSmI ko dutkAra kara use bhI brahmacarya ke mArga para calA diyaa| jo rASTra sAmUhika rUpa se brahmacarya kA pAlana karatA hai, usakA mukAbalA saMsAra kA koI bhI rASTra nahIM kara sakatA / zrI sohanalAla jI ke AcaraNa meM jitendriyatA tathA svadharmIvatsalatA unakI bhArI vizeSatAeM thiiN| unakA muni jIvana tathA AcArya jIvana to aise Adarza the ki hama usake upara AlocanAtmaka dRSTi DAlane kA bhI sAhasa nahIM kara skte| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ta) unake inhIM le kecara guNoM kA paricaya janatA ko dene ke liye isa javana caritra kI racanA kI gaI hai| yadi isake adhyayana se eka bhI vyakti kA jIvana saMbhala gayA to lekhaka apane parizrama ko sArthaka smjhege| pahile isa jIvana caritra kI ghaTanAoM ko paMDita muni zrI zuklacanda jI mahArAja ne ekatrita karake kAnUna nivAsI udaya jaina se likhavAyA thaa| usa samaya isakI presa kApI taiyAra karake use lAhaura ke eka presa meM chapane diyA jAne vAlA thA, kintu pAkistAna vana jAne para vaha kApI vahIM raha gaI aura yahAM usako paMDita muni zuklacanda jI ne duvArA taiyAra kiyaa| hama ko sArI likhI likhAI sAmagrI unhIM muni mahArAja se milI hai| hamane to sampAdaka ke nAte usameM bhASA kA saMskAra Adi hI kiyA hai| isa grantha kI sAmagrI ke liye hama udaya jaina ke sAmAnya rUpa se tathA paMDita muni zukla canda jI mahArAja ke vizeSa rUpa se prAbhArI haiN| hamane isa grantha meM paNDita muni zrI zuklacandra jI mahArAja ke jIvana caritra ke sambandha meM eka adhyAya apanI ora se bhI likha kara jor3a diyA hai / isa grantha meM aura bhI jahAM kahIM prazaMsAtmaka vAkya unake sambandha meM A gae haiM, vaha saba hamAre likhe hue haiN| AzA hai ki Aja kI zithilAcAra kI andhakArapUrNa rAtri meM yaha grantha dIpaka kA kAma degaa| candrazekhara shaastrii| makAna naM0 4566 bAjAra pahAr3agaMja, naI dillii-1| tArIkha 22 agasta 1953 I0 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sUcI adhyAya viSaya janma sthAna vaMza paricaya bhAvIsUcaka svapna janma sarpa dvArA chatra karanA mAtRzikSA vidyArambha pitRzikSA satya meM niSThA pavitra hAsya adbhuta nyAya samyaktva prApti NamokAra mantra kA prabhAva mAmA ke yahAM nivAsa dInoM kI sahAyatA mitroM kA sudhAra mahAsatI kI bhaviSyavANI mAmA jI ke kArya meM sahAyatA sarrAphe kI dUkAna dvAdaza vrata grahaNa karanA svadharmIvatsalatA jitendriyatA 13 141 148 157 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 175 185 adhyAya viSaya satI pArvatI se vAtolApa sagAI dIkSA kA nizcaya satItva rakSA Adarza karuNA dInoM kA kaSTanivAraNa dIkSA grahaNa guru sevA tapa tathA adhyayana prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI gaNI udaya canda jI kA saMparka yuvAcArya pada musalamAna ko samyaktva dhAraNa karAnA... prAcArya pada zAstrArtha nAbhA sthAyI nivAsa padavIdAna mahotsava muni zuklacandra jI kI dIkSA paJcAGga sambandhI vicAra pradhAnAcArya Atma zakti 44 mahAprayANa upasaMhAra Apa ke uttarAdhikArI pariziSTha AtmA rAma saMvegI kA kucha anya vivaraNa 288 266 303 s s 321 335 s 351 s sd >> Page #35 -------------------------------------------------------------------------- Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . -- - a - -- - . Releatreen C-AAmarriana - wini 11 - zrImada pradhAnAcArya zrI sohanalAlajI mahArAja janma mAgha di 1 ma0 1606 vi0, dIkSA mArgazIrSa badi 3 saM0 1633 vi0 (citra kevala paricaya ke liye hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma sthAna jananI janmabhUmizca svargAdapi garIyasI / janma dene vAlI mAtA tathA janmabhUmi svarga se bhI bar3I hotI hai| jina mahApuruSa kI jIvana gAthA likhane kA upakrama kiyA jA rahA hai, unakA janma bhArata ke usa pradeza meM huA thA, jo Aja bhArata ke liye videza bana gayA hai| vAstava meM bhAratavarSa kI sImAeM prAcInakAla se lekara Aja taka na jAne kitanI bAra badala cukI haiN| jaina zAstroM ke anusAra bhAratavarSa jambUdvIpa ke sAta kSetroM ke saba se dakSiNI bhAga meM hai| jaina zAstroM ne isako dhanuSa ke AkAra kA mAnA hai| dhanuSa kI sImA para tIna ora samudra tathA DorI ke sthAna para himavan parvata mAnA gayA hai| phira isa dhanuSAkAra kSetra ko vijayArddha parvata pUrva se pazcima taka nAte hue do bhAgoM meM vibhAjita karatA hai| himavan parvata para eka bar3A bhArI sarovara hai, jisakA nAma padma hada hai| usake pUrva bhAga se gaMgA nadI nikala kara vijayIddha parvata ke nIce se bahatI huI pUrva samudra meM mila jAtI hai| usake pazcima bhAga se sindhu nadI nikalatI hai, jo vijayAddha ke nIce se - bahatI huI pazcima samudra meM mila jAtI hai| ina donoM nadiyoM tathA vijayAddha Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI parvata ke kAraNa bhAratavarSa athavA bharatakSetra ke cha khaNDa vana jAte haiN| yaha gaMgA tathA sindhu nadiyAM itanI bar3I haiM ki inameM se pratyeka meM caudaha caudaha sahasra sahAyaka nadiyAM Akara milatI haiN| bhAratavarSa ke do khaNDoM meM pAMca mleccha khaNDa tathA eka Arya khaNDa hai| jo vyakti asi (talavAra calAnA), masi (lekhana kArya), kRSi, sevA, zilpa tathA vANijya ina cha karmoM dvArA apanI AjIvikA kare use Arya tathA kevala hiMsA dvArA apanI AjIvikA calAne vAle ko mleccha kahate haiN| jambUdvIpa kA vyAsa eka lAkha yojana kA hai| yahAM eka * yojana do sahasra kosa kA mAnA gayA hai| bhAratavarSa kI uttara se dakSiNa taka caur3AI jambUdvIpa kA eka sau navvevAM bhAga hone ke kAraNa 526 6 yojana arthAt 10, 52, 621 11 kosa athavA 2,01,05,243,3 mIla hai| yaha bhAratavarSa kI uttara se dakSiNa taka caur3AI hai| phira pUrva se pazcima taka kI lambAI ko isase guNA dene se isakA sampUrNa kSetraphala aAjakala kI samasta pRthvI ke kSetraphala se kisI prakAra bhI kama nahIM hogaa| jaina zAstroM meM likhA hai ki bharata cakravartI, sagara cakravartI tathA unake uttaravartI anya dasa cakravartiyoM ne bhAratavarSa ke ina chahoM khaNDoM para vijaya prApta kI thii| isa prakAra usa prAcIna kAla meM Ajakala kA samasta bhUmaNDala bhAratavarSa kI sImA meM thaa| Aja bhI amarikA ke mUla nivAsiyoM kA rahana sahana, pahinAvA Adi saba kucha prAcIna bhAratIyoM ke samAna hai| phintu samaya badalA aura bhAratavarSa meM bAraha cakravartiyoM ke bAda phira koI aisA prabala zAsaka nahIM huA jo una sabhI jJAta Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma sthAna dezoM ko apane zAsana meM rakha sktaa| astu unameM hamArA jAnA AnA kama ho gayA aura una dezoM ko bhArata kI sImA se bAhira mAnA jAne lgaa| mahAbhArata yuddha ke samaya hama vartamAna bhArata ke uttara tathA uttara pazcima ke sabhI dezoM ko Arya sabhyatA kA anuyAyI pAte haiN| mahAbhArata kAla meM Ajakala ke aphagAnistAna kA nAma gAMdhAra deza thaa| vahAM kI rAjakanyA gAMdhArI kA vivAha dhRtarASTra ke sAtha huA thaa| gAMdhArI kA bhAI zakuni vahAM kA rAjA thaa| aphagAnistAna ke pazcima meM IrAna kA nAma una dinoM madra deza thaa| vahAM kA rAjA zalya thA, jisakI bahina mAdrI se rAjA pANDu kA vivAha huA thaa| - mahAbhArata kI ghaTanA ke kucha bAda madra deza meM mahAtmA jarathana ne janma lekara prAcIna vaidika dharma ke AdhAra para eka nayA dharma calAyA, jisako Ajakala pArasI dharma kahate haiN| yaha loga abhI taka prAcIna AryoM ke samAna jiMda avastA meM likhe veda maMtroM se havana karate haiN| kintu isa dharma ke kAraNa bhI madra deza kA bhArata se kucha adhika alagAva nahIM huaa| - bhArata para sikandara kA AkramaNa viphala karake candragupta maurya ne bhArata kI sImA ko vartamAna aphagAnistAna se Age madhya eziyA ke una pradezoM taka phailA diyA, jinameM Aja soviyata janataMtra ke aneka deza svataMtratA kA upabhoga kara rahe haiM / kintu candragupta maurya ke bAda bhArata kI sImA aphagAnistAna para jAkara hI ruka gii| -- candragupta se kaI sau varSa pUrva bhagavAna mahAvIra svAmI se bhI pahile vartamAna pezAvara ke samIpa takSazilA kA aisA bhArI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI vizva vidyAlaya-thA ki saMsAra bhara meM usakI jor3a kA koI anya vizva vidyAlaya nahIM thaa| samrATa zreNika kA- pradhAnamaMtrI varSakAra, mahAvaiyAkaraNI pANini tathA kUTanIti ke prAcArya cANakya jaise udbhaTa vidvAna isI vizva vidyAlaya ke snAtaka the| ina dinoM pezAvara kA nAma puruSapura tathA lAhaura' kA nAma 'lavapura thA / ina dinoM bhArata kI sImA madhya eziyA taka phailI huI thii| saMsAra bhara ke samudroM para bhAratIya jala senA kA prabhutva thA aura bhAratIya jahAz2a vizva ke sabhI bhAgoM meM 'vyApAra ke lie joyA AyA karate the| .. . kramazaH sAratIya sattA vibhAjita huI, jisase bhAratavarSa kA vistAra bhI kama hogyaa| sAtavIM zatAbdI meM muhammada sAhiba ke islAma dharma calAne para susalamAna dharma arava se nikala kara vizva bhara meM phailane 'lgaa| kucha hI samaya meM madradeza (IrAna) tathA gAMdhAra deza (aphagAnistAna) ne bhI islAma dharma ko sAmUhika rUpa meM svIkAra kara liyaa| isase IrAna ke pArasI apanA deza chor3akara bhArata meM A.base / . . . . . . . / . .yadyapi gAMdhAra deza islAma ko svIkAra karake aphagAnistAna bana gayA, kintu to bhI vaha akebara tathA aura gajeba jaise-mugala samrAToM ke rAmaya taka bhArata kA aMga hI banA rahA / samaya ne palaTA khAyA aura mug2ala zAsana ke sthAna para 'bhArata para aMgrejoM kA prabhutva huaa| kintu 'a~graja videzI the| vaha aneka prakAra ke atyAcAroM dvArA yahAM ke dhana ko ekatrita kara 2ke sAta samudrapAra apane deza iMgalaiDa bheja dete the| inake isa vyavahAra ke kAraNa bhArata meM ugra rAjanaitika andiolana Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma sthAna / / prArambha hogyaa| yadyapi a~grejoM ne bhArata ke rASTrIya Andolana kA atyanta nirdayatA se damana kiyA, kintu vaha yaha samajha gae ki unako eka na eka dina bhArata ko pUrNatayA khAlI karake jonA hI hogaa| a~greja yaha bhI samajhate the ki bhArata kA rASTravAdI Andolana prAyaH hinduoM kA calAyA huA hai| ataeva unhoMne mana meM vicAra kiyA ki deza meM hindU-muslima vidvapa ko bhar3akA kara bhArata meM adhika dinoM taka TikA jA sakatA hai| unhoMne yaha bhI-apane mana hI mane nizcaya kara liyA ki bhArata-ke jitane hI adhika se adhika bhAga kiye jAvege, utanI hI hindU rASTrIyatA nirbala ..bana jAvegI aura agrejoM ke bhArata chor3a dene para bhI bhArata se kaTe hue pradeza unako zrAzraya dete rheNge| . - aMgrejoM ke samaya bhAratIya sAmrAjya pazcima, meM araba samudra ke pAra- adana taka phailA huA thaa| araba sAgara ke lakSa dvIpa-(Lacadiv) tathA mAla.dvIpa (Maldiv) bhI bhAratIya sAmrAjya ke hI aMga the| bhArata ke dakSiNa meM bhAratIya mahAsAgara meM laMkA bhI bhArata kA aMga thaa| baMgAla kI khAr3I meM aiDamana tathA nikobara dvIpa samUha bhI bhArata ke aMga the| pUrva meM bhAratIya sImA meM brahmadeza sammilita thaa| bhAratIya sImA brahmadeza ke pUrva meM siMgApura ke prasiddha nausenika aDu-taka-mAnI jAtI thii| / aMgrejoM ne prathama lakA ko bhArata se pRthaka karake, phireM brahmadeza ko bhI bhArata se pRthaka kara diyaa| phira unhoMne adana, lakSadvIpa tathA mAladvIpa ko bhI bhArata se alaga karake bhAratIya svataMtratA Andolana kA bhISaNatA se damana karanA Arambha kiyaa| kintu bhAratIya svataMtratA Andolana kA jitanA hI adhika damana kiyA jAtA thA vaha utanA hI adhika pracaMDa rUpa Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI dhAraNa karatA jAtA thaa| isI bIca san 1947 AgayA aura a~grejoM ne bhArata meM bhISaNa hindU-muslima daMge kraae| anta meM jaba aMgrejoM se bhArata chor3ane ko kahA gayA to unhoMne phira deza ko hindustAna tathA pAkistAna ina do bhAgoM meM bAMTane kA prastAva kiyaa| bhAratIya netAoM ne 'jo dhana jAtA jAniye, AdhA dIje bAMTa' vAlI nIti ke anusAra deza vibhAjana ko svIkAra kara 15 agasta 1947 ko bhArata se agrejoM ko bidA kara diyaa| pUjya mahArAja zrI sohanalAla jI kA jIvana caritra likhate 2 hama itanI bAteM kaha gaye, jo pratyakSata: dekhane meM aprAsaMgika lagatI huI bhI aprAsaMgika nahIM haiN| kisI mahApuruSa kA jIvana caritra likhate samaya prathama usake janma sthAna kA varNana karanA Avazyaka hai, kyoMki usake binA jIvana caritra adhUrA hI kahalAtA hai| kintu pUjya mahArAja sohanalAla jI kA janma jisa sthAna meM huA thA, vaha Aja bhArata kA aMga na hokara pAkistAna kA aMga banA huA hai| ataeva deza vibhAjana kI kahAnI ko bhI yahAM prasaMga ke anusAra dekara bhAratIya sImAoM ke itihAsa para eka dRSTi DAlanI par3I hai| hamAre caritra nAyaka kA janma usa deza meM huA thA, jise pAMca mahAnadiyoM-satalaja, rAvI, vyAsa, cinAba aura jehalama -ke kAraNa pazcanada athavA pakSAba pradeza kahA jAtA hai| ina pAMcoM nadiyoM ke pazcima meM sindhu nadI tathA pUrva meM prAcIna kAla meM sarasvatI nadI bahatI thii| isalie prAcIna vaidika kAlameM isa pradeza ko 'sapta sindhu' athavA 'sapta nadiyoM vAlA deza' kahA jAtA thaa| ina nadiyoM ne apanI zItala jaladhArA se isa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma sthAna deza ko atyanta upajAU, sundara tathA manohara banA rakhA hai| pAkistAna banane se pUrva yaha pradeza gehU~ tathA cAvala ke lie itanA adhika prasiddha thA,ki usake isa mAla kI dUra 2 videzoM taka meM mAMga thii| kAzmIra paMjAba ke uttara meM hai / isa pradeza ke svargIya sauMdarya ne paJjAba kI zobhA meM aura bhI cAra cAMda lagA diye haiN| pAkistAna bana jAne se paJjAba ke do bhAga hoge| pazcimI paJjAba pAkistAna meM calA gayA aura pUrvI paJjAba bhArata meM rahA / pUrvI paJjAva meM hAMsI, hisAra ke pradeza ko hariyAnA kahate hai| yahAM kI gaue~ tathA bhaiMseM atyanta balavAn tathA apane adhika dUdha ke lie prasiddha haiN| yahAM ke baila boka uThAne tathA daur3a lagAne meM bahuta acche hote haiM / ataeva yahAM ke pazuoM kI mAMga bhI bhArata bhara meM hai| bhagavAna RSabhadeva ke advitIya zaktizAlI putra bAhubalI kI rAjadhAnI bhI isI prAMta meM takSazilA ke samIpa thii| paJjAba ke rahane vAle atyanta gaura varNa, lambe tathA baliSTha zarIra vAle hote haiN| ataeva prAcIna kAla se hI deza kI senAoM meM paJjAbiyoM ko adhika saMkhyA meM bhartI kiyA jAtA rahA hai| isa prakAra deza kI rakSA kA pradhAna sAdhana sainika zakti kA mahatvapUrNa bhAga bhI isI paJjAba se pUrA kiyA jAtA rahA hai| paJjAba ke manuSya hRSTa-puSTa, sAhasI, parizramI, diye hue vacana kA pAlana karane vAle tathA vilAsapriya hote haiN| vaha atithiyoM tathA tyAgI mahAtmAoM kI mana laMgA kara sevA kiyA karate haiN| paJjAba bhArata kI pazcimI sImA para hai| ataeva usakA aitihAsika tathA dhArmika mahatva ke atirikta sAmarika mahattva-bhI kama nahIM hai| ' paJjAba meM syAsakoTa nAmaka eka sundara nagara hai| yahAM itihAsa prasiddha tathA pratApazAlI vahI samrAT zAlivAhana rAjya Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI karate the, jinakA calAyA huA zaka saMvata Aja bhArata ke pratyeka paJcAMga kA eka bar3ha AdhAra hai| rAjA zAlivAhana ke pratApI puna usa sakta pUrNamala kA nirmala caritra Aja bhArata ke pratyeka gAMva meM gAyA jAtA hai, jo naiSTika brahmacArI hote hue bhI visAtA dvArA lAMchita hokara pitA dvArA maravAyA gayA, kintu pichale lansA ke puNyake kAraNa usake prANa nahIM nikale aura usane punaH svastha hokara na kevala apanI AtmA kA kalyANa kiyA, varana apanI vimAtA tathA pitA kA bhI uddhAra kiyaa| dharma kI rakSA ke lie apane sastaka ko kaTAne vAle vIra hakIkatarAya dharmI bhI paJjAba ke hI nivAsI the| simkhoM ke dasaveM guru govindasiMha ke donoM lADale putroM ko isI. nagara ke pAsa,sarahiMda meM jIvita hI dIvAra meM cinaSA diyA gayA thaa| unhoMne prANa denA svIkAra kiyA, kintu apane dharma ko na chodd'aa| sikkhoM ke dasoM guruoM ne paJjAba meM janma lekara apane sAhasa.tathA puNya ke prabhAva se samasta saMsAra ko Azcaryacakita kara diyaa| mahArAja raNajItasiMha ne bhI panAva meM janma lekara apane jIte jI na to kAvula ke paThAnoM ko sira uThAne diyA aura na aMgrejoM ko paJjAva kI bhUmi para paira rakhane diyaa| .. lokamAnya bAlagaMgAdhara tilaka ke sAtha sAtha bhArata ko, svarAjya ke maMtra se dIkSita karane vAle paJjAbakesarI lAlA, lAjapatarAya bhI paJjAba ke hI nivAsI the| lAlA jI ne apane nirvAsita jIvana meM amarIkA meM itanI adhika khyAti prApta kara lI thI ki kucha kSetroM meM unako amarIkA ke rASTrapati pada ke cunAva meM khar3A karane taka ke sambandha meM carcA kI jAne lagI Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma sthAna thii| yaha bAta smaraNa rakhane yogya hai ki lAlA lAjapatarAya kA janma jaina kula meM hone para bhI vaha saMgati doSa ke kAraNa Arya samAjI hogae the| bAda meM to unakA Arya samAja se bhI mana phira gayA thA / apane buddhibala se bhArata ke mastaka ko saMsAra bhara meM U~cA karake usake gaurava ko bar3hAne vAle prasiddha krAMtikArI lAlA haradayAla bhI paJjAba ke hI nivAsI the / lAlA haradayAla kI buddhi itanI tIvra thI ki vaha jisa prantha ko,eka bAra dekha lete the vaha unako kaNTha yAda ho jAtA thaa| apanI vIratA ke prabhAva se parAkramI briTiza sarakAra ko kaMpA dene vAle tathA ha~sate ha~sate phAMsI ke takhte para jhUla kara balidAna ho jAne vAle vIra ziromaNi bhagatasiMha kA janma bhI paJjAba meM hI huA thaa| - ___ aMgrejoM ke samaya meM hAIkorTa ke pradhAna nyAyAdhIza banane vAle prathama bhAratIya sara zAdIlAla bhI isI prAnta ke nivAsI the / aMpane dAna se aneka anAthoM kI rakSA karane vAle, aneka aspatAla banAne vAle tathA saMsAra bhara ko dAnavIratA kA pATha par3hAne vAle sara gaMgArAma bhI- isI prAnta kI raja meM khela kara bar3e hue the| bhArata ke rASTrIya Andolana ke samaya vahAM ke gavarnara sara mAikela zroDAyara ne na kevala paJjAba meM atyadhika atyAcAra kiye, varana sainika zAsana kI ghoSaNA karake amRtasara ke jaliyAMvAlA bAga meM hone vAlI eka sampUrNa sabhA ko jenerala DAyara kI goliyoM se bhunavA diyaa| isI paJjAba ke eka vIra 'UdhamasiMha ne laMdana kI eka bharI sabhA meM jAkara sara mAikela Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI aoDAyara tathA jenerala DAyara donoM ko unakI karanI kA apanI buddhi ke anusAra aisA phala cakhAyA ki sArA saMsAra bhAratavAsiyoM ke sAhasa kI prazaMsA karane lgaa| hamAre caritranAyaka kA janma bhI aise aise mahAna nara ratnoM ko janma dene vAle paJjAba prAnta ke syAlakoTa jile ke sambaDiyAla nAmaka nagara meM huA thA, jo Ajakala pAkistAna kA aMga banA huA hai| sambaDiyAla eka acchA vyApArika kendra thA vahAM aneka dhanI, mAnI evaM dAnI sajjana nivAsa karate the| sambaDiyAla hI hamAre caritra nAyaka kI janmabhUmi thaa| unhoMne apanI amUlya zikSAprada vAlyAvasthA ke dina isI nagara meM vyatIta kiye the| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. vaMza paricaya jainadharmaH prakaTavibhavaH saGgatiH sAdhulokaiH, vidgoSThI vacanapaTutA kauzalaM satkalAsu / , sAdhvI lakSmI caraNakamalopAsanaMsadguruNAM, zuddhazIlaM matiramalinA prApyate naalypunnyaiH|| jaina dharma, saMsAra prasiddha vaibhava, sAdhu puruSoM kI saMgati, vidvAnoM se pArtAlApa, vacana meM caturatA, uttama kalAoM meM nipuNatA, pativratA strI, guru ke caraNoM meM bhakti, zuddha AcaraNa, nirmala tathA zuddha buddhi, yaha dasa vizeSatAeM kisI jIva ko kama puNya se prApta nahIM hotii| inake lie bhArI puNya honA cAhie / eka urdU kI kahAvata hai ki 'tukhma tAsIra sohabata kA asr'| arthAt mAtA pitA kA guNa saMtAna meM jisa prakAra avazya zrAtA hai usI prakAra saMgati kA prabhAva bhI avazya hotA hai| / / ___ yaha niyama anAdi kAla se calA AtA hai ki mAtA pitA meM jaise saMskAra hote haiM vaise hI saMskAra unakI saMtAna meM bhI hote haiN| yadyapi isa niyama ke kucha apavAda bhI dekhane meM Ate hai, kintu vaha bahuta kama haiM aura unakA kAraNa prAyaH saMgati hI hotA hai / zreSTha saMskAroM vAle mAtA pitA kI saMtAna prAyaH Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI AcArahIna nahIM hotI aura na AcArahIna mAtA pitA kI saMtAna uttama saMskAroM vAlI hotI hai| jisa prakAra dhana kI prApti dhanavAnoM se hotI hai, vidyA kI prApti vidvAnoM se hotI hai, athavA antaHkaraNa ke dAha ko zAnta karane vAlA jala nirmala jala se sare hue sarovara, kUpa, tAlAva athavA pahAr3I bharane Adi se hI prApta hotA hai usI prakAra mahApurupoM kA janma bhI zreSTha sadAcAra vAle uttama kula me hI hotA hai, apUNa puNya vAle parivAra meM nahIM hotaa| isakA eka uttama udAharaNa devAnandA brAhANI hai| usakA puNya pUrNa na hone ke kAraNa hI bhagavAna mahAvIra svAmI usake udara meM Akara bhI vahAM se sthAnAntarita kie gae / unakA vahAM se apaharaNa kiyA gayA, jisase vaha devAnandA putra na kahalAkara trizalAnandana siddhArthakuladIpaka, trizalAkugAra tathA jJAtaputra Adi nAmoM se hI jagat meM vikhyAta hue| isI prakAra devakI ke garbha se utpanna hue chai putra devakIputra na kahalA kara sulasA suta kahalAe / isa prakAra yaha nizcaya hai ki mahApuruSoM kA janma aise hI mahAnubhAvoM ke ghara hotA hai, jinakA puNya paripUrNa hotA hai| uttarAdhyayana sUtra meM bhI isI bAta ko batalAyA gayA hai khettaM vatthu hiraNaNaM ca, pasavo dAsaporusaM ! cattAri. kAyakhaMdhANi - tattha se uvavajjaI / uttarAdhyayana 3 - 17 mittavaM jAyayaM hoi, uccAgoe va vaeNavaM / apAyake mahApamne abhijAe jasovale // . . uttarAdhyayana 3 . 18 mahAn, puNyAlA jIvoM ke utpanna hone ke sthAna - meM dasa Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMza paricaya vizeSatAeM hotI haiM, jinheM dasa aMga kahate haiM / vaha dasa aMga yaha haiM --kSetra (mAma mAdi), vAstu (ghara), suvarNa (uttama dhAtueM), pazu, dAsa (naukr)| ina cAra kAyaskaMgha vAle sthAnoM meM vaha janma lete hai, aura vaha mitravAn, jJAtimAn, uccagotra' vAle, kAMtimAn, alparogI, mahA buddhimAn , kulIna, yazasvI tathA baliSTha hote haiN| , * mahAna puruSa manuSya janma lekara prAyaH aise kula meM utpanna hote haiM, jo sadAcAra sampanna tathA vaibhavazAlI zreSTha kula ho| isI liye unheM jAtivAn tathA kulavAna mAnA gayA hai| jaina zAstroM meM 'jAtivAn tathA kulavAn - use mAnA gayA hai, jisake mAtA tathA pitA donoM kA kulaM pUrNatayA sadAcAra sampanna ho / mAtA ke kula kA ucca honA pitA ke kula kI apekSA kama Avazyaka nahIM hai| yadi devakI- ucca kulotpanna na hotI to vaha apanI pAThavIM santAna kI rakSA ke liye apane chai chai putroM kA balidAtta na kara detii| aisI avasthA meM vaha kRSNa jaise pratApI putra ko kadApi janma nahIM de sakatI thii| mahAsatI aJjanAdevI ne jaba dharma kI rakSA ke liye aneka kaSTa sahe tabhI usakI kokha se hanumAna jaise karmaTha yoddhA ne janma liyA / mahAbhArata ke "cakranyUha meM balavIra abhimanyu dvArA bar3e bar3e mahArathiyoM ke parAjita kiye jAne kA pradhAna kAraNa yahI thA ki usake arjuna jaise vIra pitA' tathA zatrumardinI subhadrA jaisI usakI vIramAtA 'thii| hamAre caritranAyaka zrI sohanalAla jI ne bAlyAvasthA meM hI asAdhAraNa kArya kiye the| unakA kAraNa bhI unake mAtA-pitA kA utsama tathA uccavaMzIya honA hI thaa| hamAre caritranAyaka zrI sohanalAla jI ke pitA kA zusa 'nAma zAha mathurAdAsa jI thaa| vaha osavAla vaMza ke AbhUSaNa the aura apanI jAti meM sarvapramukha mAne jAte the| unakA mUla 'nivAsasthAna syAlakoTa nagara thaa| kintu eka bAra syAlakoTa Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI meM aisI bhArI mahAmArI phailI ki usake bhaya se loga bhAga 2 kara anya sthAnoM meM cale ge| nagara ko khAlI hotA huA dekha kara zAha mathurAdAsa jI bhI syAlakoTa se calakara usake samIpa sambaDiyAla nAsaka nagara meM Agae / yaha sthAna unako itanA adhika pasanda AyA ki bAda meM syAlakoTa meM mahAmArI kA jora kama ho jAne para bhI unhoMne vahAM na jAkara sambaDiyAla ko hI apanA sthAyI nivAsasthAna banA liyA / dhana vaibhava kI Apake pAsa koI kamI na thAM, kintu itane bar3e dhanI hone para bhI abhimAna unako chU taka na gayA thaa| vaha svabhAva se atyanta namra evaM vinayI the| sabhI ko zrAdara satkAra denA tathA tana, mana aura dhana se dUsaroM kI sahAyaga ke liye kaTi. baddha rahanA Apa apanA pradhAna kartavya mAnate the| isa sambandha meM janatA bhI Apatti ke samaya Apa ko hI yAda karatI thii| jahAM kisI para lezamAtra bhI Apatti zrAtI to janatA zAha mathurAdAsajI ko usake mukAbale ke liye khar3A kara diyA karatI thii| vidvAnoM ko Apa bahuta Adara karate the| nagara ke sabhI vidvAnoM kI Apa sahAyatA kiyA karate the| isake atirikta yadi kabhI koI videzI athavA anya sthAna kA vidvAn sambaDiyola A jAtA to Apa usake zrAdara satkAra meM kisI prakAra bhI truTi nahIM hone dete the| kisI ke yahAM kisI bhI prakAra kA kleza kaSTa athavA jhagar3A hotA to zrApa usako apane tIvra buddhi bala dvArA isa prakAra dUra kara dete the ki vAdI lathA prativAdI donoM hI unake nyAya kI muktakaNTha se prazaMsA karate the| ApakI rAjadaravAra meM bhI vizeSa pratiSThA thii| rAjyAdhikArI sArvajanika mahattA ke kAryoM meM ApakI sammati avazya liyA karate the| isase sAdhAraNa janatA ko adhika se adhika lAbha pahu~catA thaa| apane inhIM guNoM ke kAraNa Apane sabake hRdaya Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMza paricaya para apanA prema rAjya sthApita kara liyA thaa| sArI janatA Apako caudharI ke nAma se pukArato thii| yaha ghaTanA aba se lagabhaga sau savA sau varSa pUrva kI hai| usa samaya ke caudharI Aja ke jaise svArthI tathA dalabandI karane vAle na hokara pUrNatayA paropakArI hote the| isIliye usa samaya caudhariyoM kA mahatva itanA adhika thA ki janatA caudharI kI AjJA ko rAjAjJA kI apekSA bhI vizeSa mahatva detI thiiN| caudharI hone ke atirikta Apa eka atyanta kuzala tathA saphala vyApArI bhI the| Apa sone cAMdI kA vyApAra karate the| isIliye Apake yahAM bar3I bhArI vizAla sampatti thii| kintu sampatti pAkara bhI Apa kaMjUsa nahIM the| Apa usakA upayoga barAbara dAna Adi satkAryo meM karate rahate the| Apake pAsa vizAla sampatti ke atirikta aisA manohara rUpa thA, jo rAjA mahArAjAoM ke rUpa ko bhI tiraskRta karatA thaa| adhikAra, dhana, rUpa tathA , yuvAvasthA hone para bhI Apa pUrNa sadAcArI the| Apake sadAcAra kI prazaMsA cAroM ora sunane meM AtI rahatI thii| Apa kI dharmapatnI kA zubha nAma lakSmI devI thaa| unakA rUpa vAstava meM hI lakSmI ke samAna thaa| vaha zIla Adi / guNoM kI bhaMDAra thii| lakSmI devI ke bhAI lAlA gaMDAmalajI jilA syAlakoTa sthita pasarUra nAmaka nagara ke nivaasiithe| janatA unako prAyaH gaMDezAha kahA karatI thii| vaha paMjAba prAntIya jaina zvetAmbara sthAnakavAsI kAnphreMsa ke pradhAna the| vaha myuni. sipala kameTI ke pradhAna bhI kucha samaya taka rahe the| gaMDAmala jI kA kula paMjAba meM atyaMta pratiSThita tathA UMcA mAnA jAtA thaa| Apa bhI sone cA~dI kA byApAra karate the aura atyanta dhanADhya tathA prabhutAsampanna the| lakSmIdevI kI AtmA unake zarIra se bhI adhika sundara thii| unake sambandha meM janatA kA yaha vizvAsa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI thA ki vaha dUsaroM ko sukhI banAne ke liye apane sukha kA bhI balidAna kara detI thiiN| vaha apane pitA tathA pati donoM kuloM kI kIrti ko ujvala karatI huI mana, vacana tathA kAya se sadA hI pati kI sevA meM lagI rahatI thiiN| unako nirdhanoM kI sevA karane meM bhArI Ananda prAtA thaa| apane isI ravabhAva ke kAraNa Apa sambaDiyAla Ate hI aneka anAtha bAlakoM kI mAtA bana gii| Apa Arthika sahAyatA dene ke atirikta unake jIvana ko sudhArane kA yatna bhI karatI rahatI thiiN| isI uddezya kI pUrti ke liye vaha una anAtha baccoM ko prema sahita aisI aisI kathAe~ sunAyA karatI thIM, jisase unake hRdaya ke durguNa dUra hokara vaha guNavAna bana skeN| . zAha mathurAdAsa tathA zrImatI lakSmIdevI donoM meM dharma ke prati utkaTa ruci thii| Apa logoM ko AcArya zrI 1008 zrI amarasiMha jI mahArAja kA upadeza sunane kA avasara prAyaH mila jAtA thaa| 'ataeva Apa donoM unako guru mAna kara unameM dRr3ha gurubhakti rakhate the| Apa donoM meM gurubhakti kA udreka itanA bar3hA ki Apa donoM ne yuvAvasthA meM hI guru mahArAja se zrAvaka ke dvAdaza vratoM ko grahaNa karake apane manuSya jIvana ko saphala banA liyaa| zrApa donoM ekAMta meM baiThane para bhI prAyaH dharmacarcA hI kiyA karate the| Apa donoM ne apane sundara svabhAva se ghara ko svarga ke samAna banA rakkhA thaa| yaha donoM apane mana meM durbhAvanA ko na lAte hue apane dvAdaza vratoM kA isa prakAra pAlana pharate the ki unameM aticAra lagane kI sambhAvanA bhI nahIM hotI thii| isa prakAra Apa donoM kA jIvana janatAke liye eka Adarza gRhastha ke jIvana kA dRzya upasthita karatA thaa| isa prakAra donoM na kevala' sambaDiyAla nagara ke varana samasta jaina samAja ke gAra the| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvIsUcaka svapna strINAM zatAni zatazo janayanti putrAn nAnyA sutaM tvadupamaM jananI prasUtA / so dizo dadhati bhAni sahasrarazmi prAcyeva digjanayati sphuradaMzujAlam / / bhaktAmara 22 saikar3oM striyAM saikar3oM putroM ko janma diyA karatI haiM, kintu tumhAre jaise putra ko anya kisI strI ne janma nahIM diyaa| camakadAra tAroM ko sabhI dizAe~ dhAraNa karatI haiM, kintu prakAzita kiraNoM vAle sahasarazmi ko kevala pUrva dizA hI janma detI hai| rAtri kA antima prahara vyatIta horahA hai| dharmAtmA puruSa Alasya nidrA tyAga kara bhagavadbhajana tathA Atma cintavana meM lage hue haiN| cora jAra zrAdi apane 2 kArya ko samApta kara gharoM meM jAga ho jAne ke bhaya se apane 2 ghara meM jAkara durAcAra kI bhAvanA ko tyAgakara vizrAma kara rahe haiN| nizApati candradeva ne apanI adbha ta zAnta tathA zveta cAMdanI ko samasta pRthvI para phailA kara usako rajatamaya banA rakkhA hai| usake sAmane aneka koTi tArAgaNa kA prakAza phokA ho rahA hai| usako dekha kara aisA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI pratIta hotA hai ki apane svAsI nizApati ke padhArane kI prasanatA meM apane prakAzamaya jIvana ko svAmI ke prakAza rUpa jIvana meM milA kara vaha atyadhika prasannatA kA anubhava kara rahe haiN| kahIM kahIM se kisI kisI prabhusakta kI bhaktirasa meM pagI huI svaralaharI kAnoM meM amRta u~Dela rahI hai| aise samaya meM sambaDiyAla nagara ke eka vizrAma bhavana meM hama eka atyanta sundara tathA lAvaNyamayI taruNI mahilA ko anamane bhAva se zayyA tyAgate dekhate haiN| usake zarIra para bahumUlya vastra tathA ratnajaTita pAsUSaNa haiM, jo usake sampanna gharAne ko sUcita kara rahe haiN| vaha zayyA ko tyAgate samaya atyanta prasanna dikhalAI de rahI hai, jo usake mukha kI hAsya rekhA se prakaTa hai| - usane zayyA tyAgakara prathama rAyokAra maMtra kA uccAraNa kiyaa| isake bAda vaha paJca paraseSThi kA dhyAna karate hue kucha budabudAne lgii| "haiM ! vaha merA svapna thA yA merA bhrama hai ? nahIM, nahIM, vaha nizcaya se svapna hI thaa| svapna hI nahIM, vaha mahAn kalyANakArI maMgalamaya bhAvIsUcaka tathA saubhAgyavardhaka svapna thaa| siMha kaisA bhayaMkara prANI hotA hai ? kintu svapna meM mujhako dikhalAI dene vAlA siMha svapna meM kaisA pyArA lagatA thA ? sapheda siMha to kahIM sunane meM bhI nahIM Ate, kintu usakA raMga to sotI ke lasAna aisA zveta thA ki usameM se zveta jyoti nikala rahI thii| phira jaba usane mere sukha meM praveza kiyA to mujhe vaha aura bhI pyArA lagane lgaa| nizcaya se yaha svapna kisI bhAvI kalyANa kA sUcaka hai| aba isake sambandha meM asI jAkara prANanAtha prANezvara se parAmarza karanA cAhiye, kyoMki barAbara zAstra zravaNa karane se unako svapna zAstra kA bhI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvIsUcaka svapna anubhava ho gayA hai| uttama svapna ke bAda so jAne se usa svapna kA prabhAva naSTa ho sakatA hai| astu aba zeSa rAtri jAga kara unake sAtha vArtAlApa karate hue bitAnI caahiye|" isa prakAra mana hI mana vicAra karake lakSmIdevI ne zayyA kA tyAgana kiyaa| unhoMne nitya karmoM se nivRtta hokara uttama vastra dhAraNa kiye| phira vaha apane patideva zAha mathurAdAsa jI ke kamare kI ora aaii| zAha mathurAdAsa jI bhI isa samaya zayyA tyAga karake uThe hI the| vaha zaucAdi nitya karmoM se nipaTa kara sAmAyika meM baiThane vAle the ki lakSmIdevI ne unake dvAra ke kuDe ko khdd'kaayaa| dvAra kA zabda sunakara zAha mathurAdAsa jI ne kuDA kholA to lakSmIdevI ne atyanta premapUrvaka unakA abhivAdana kiyaa| zAha mathurAdAsa unako isa asamaya Ate dekhakara Azcarya meM par3a kara bole___ "are! tuma isa samaya kaise AgaI ! Aja tumhArA mukha prasanna hai| tumhAre roma roma se prasannatA TapakI par3atI hai| tumako aisA kauna sA lAbha ho gayA hai ? acchA prathama andara Akara baittho|" .. . __isa para lakSmI devI ne andara Akara eka Asana para baiThate hue unase kahA. "prANanAtha ! Aja maiMne abhI abhI eka uttama svapna dekhA hai| yadyapi maiM svapna ke phala ko nahIM jAnatI, kintu merA mana usa svapna ke kAraNa atyanta prasanna ho rahA hai| Apa svapna zAstra ke anubhavI haiN| ataeva maiM usakA phalAdeza jAnane ke mie Apake pAsa AI huuN| yadi ApakI AjJA ho to maiM apanA svapna Apake sammukha nivedana kruuN|" - - - - Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI yaha sunakara zAha mathurAdAsa jI bole "tuma apane svapna ko avazya kho| Aja maiM sAmAyika meM kucha zIghra baiThane vAlA thaa| aba tumhAre sAtha vArtAlApa karane ke uparAnta hI sAmAyika meM baitthuugaa|" zAha mathurAdAsa jI ke yaha zabda sunakara lakSmI devI bolI "bhagavana ! abhI abhI maiM nidrA meM par3I huI so rahI thI ki maiMne svapna meM eka aisA siMha dekhA, jo mahAna kalyANakArI, upadravarahita, maMgalamaya, saubhAgyavardhaka tathA kisI bhAvI kalyANa kA sUcaka thaa| usakA raMga sacce motiyoM ke samAna zveta thaa| usake zarIra meM se vajra tathA hIre ke samAna zveta jyoti nikala rahI thii| usake zarIra kA zveta raMga itanA sundara thA ki usakI upamA usa makkhana se hI dI jA sakatI hai, jise kArtika mAsa meM kacce dUdha se nikAlA gayA ho athavA vaha rajata mahAzaila vaitADhya parvata ke samAna zveta thaa| maiM to yaha kahUMgI ki vaha candramA kI kiraNoM se bhI adhika zveta thaa| usakA kaTibhAga atyanta vistIrNa hote hue bhI maryAdita, ramaNIya, manohara, darzanIya tathA kRza thaa| usakA mukha khulA huA thA, jisa meM usakI gola 2 sthUla tathA tIkSNa dAr3heM eka dUsarI se atyadhika saTI huI spaSTa dikhalAI par3atI thii| usake tAlu tathA usakI jihvA kA raMga uttama jAti ke kamala ke samAna raktavarNa thaa| phira bhI vaha donoM komala tathA yathApramANa the| usakI donoM yAMkheM vidya t ke samAna camaka rahI thii| usakI jAMghe sthUla, dRr3he tathA mAMsala thiiN| usakA skandha bhAga pUrNatayA Upara ko uThA huA thaa| usakI gardana ke cAroM ora bar3e komala lambe 2 bAla the, jo Aka kI ruI. se bhI mulAyama the| unakA raMga khile hue kezara ke phUla ke samAna hone ke kAraNa dUra se hI camaka rahA thaa| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 bhAvIsUcaka svapna vAstava meM usakI kezarAjI athavA kesara chaTA bahuta sundara dikhalAI de rahI thii| usakI pUcha bahuta lambI thI, jisako usane prathama pRthvI para phaTakAra kara phira Upara ko karake mukA liyA thaa| vaha krIr3A karate samaya jaMbhAI letA jAtA thA aura AkAza se nIce ko utaratA jAtA thaa| nIce Akara vaha siMha mere mukha meM ghusa kara mere peTa meM calA gayA / usake peTa meM Ate hI merI AMkheM eka dama khula gaI / he nAtha ! aba Apa kRpAkara yaha batalAveM ki mujhe isa svapna kA kyA phala milegA ?" apanI dharmapatnI ke isa mahAna kalyANakArI svapna ko suna kara mathurAdAsa jI ko bar3I bhArI prasannatA huii| unakA eka eka roma khila uThA / unake hRdaya meM harSa kA aisA udreka huA ki kucha dera taka to unake mukha se vacana taka bhI nahIM nikalA / kucha samaya ke uparAnta svastha hone para vaha apanI patnI se bole "he devI! tumane mahAna svapna dekhA hai| maiMne guruoM se sunA hai ki svapna asaMkhya hote haiM, kintu jisa prakAra dUdha meM se makkhana nikAla liyA jAtA hai usI prakAra vidvAnoM ne una asaMkhya svapnoM meM se bayAlIsa sarva zreSTha svapna chAMTa liye haiM, jinako atyanta uttama mAnA jAtA hai| unameM se caudaha svapna tIrthakara bhagavAna athavA cakravartI kI mAtA dekhatI hai| unameM se sAta svapna nau nArAyaNoM kI mAtAeM dekhatI haiN| cAra svapna balabhadranArAyaNa kI mAtA dekhatI hai, tathA eka spapna mAMDalika rAjA athavA svaparakalyANa karane vAle apane samaya ke sarvazreSTha mokSamArga ke sAdhaka ko mAtA dekhatI hai| isaliye he devi ! isa uttama svapna ke prabhAva se tumako aise zreSTha tathA guNI putraratna kI prApti hogI, jisase ghara meM sukha, saubhAgya, bhogopabhoga ke sAdhanoM, yaza, kIrti, dhana, dhAnya tathA AbhUSaNoM Adi kI vRddhi Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI hogii| yaha putra bhaviSya meM hamAre kula ko atyadhika prasiddha tathA ujvala kregaa| vaha hamAre kula me mukuTamaNi ke samAna cmkegaa| tumhArA yaha putra saMsAra meM aise kArya karegA, jinake kAraNa sasAra usako saikar3oM varSa taka smaraNa rkhegaa| yaha putra caturvidha saMgha kA parasa hitaipI hogaa| vaha caturvidha saMgha ke kalyANArtha aneka aise kArya karegA, jinase unakA abhyudaya ho aura usakI kIrti ajara amara rhegii| yaha putra siMha ke samAna nirbhIka hogaa| jisa prakAra siMha mRgendra kahalAtA hai usI prakAra terA yaha putra bhI apane satkarmoM tathA parAkrama se manupyendra khlaayegaa| isa prakAra he devI! tumane atyanta kalyANakArI evaM maMgalakAraka svapna dekhA hai|" apane pati se isa prakAra svapna kA uttama phala sunakara lakSmI devI ko aisA adhika Ananda huA, jaisA kisI raMka ko asIma lakSmI mila jAne se hotA hai| usakA mukha vikasita kamala purapa ke samAna khila utthaa| phira vaha praphullita tathA animeSa dRSTi se apane pati kI ora dekhatI huI apane donoM hAtha jor3a kara unase kahane lagI "he nAtha! Apane jo kucha bhI isa svapna kA phala batalAyA hai aisA hI hone meM hamArA kalyANa hai aura maiM bhI aise hI phala kI kAmanA karatI huuN| mere mana meM bArabAra isI prakAra kI icchA utpanna ho rahI hai|" lakSmI devI yaha kahakara tathA apane pati ko bAra bAra premapUrvaka namaskAra karake apane kamare meM vApisa aagii| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNigaNagaNanArambhe na patati kaThinI susambhramAdyasya / tasyAmbA yadi sutinI vada vandhyA kIdRzI nAma // - guNiyoM kI gimatI prArambha karane para jisake nAma para acAnaka hI ginane vAlI aMgulI na jA par3e yadi usakI mAtA ko putravatI kahA jAvegA to phira vanammA kI kyA paribhASA kI jAvegI? tAtparya yaha hai ki jisa vyakti kI gaNanA sabhA meM guNiyoM meM na kI jAve, usakI mAtA ko vanabhyA hI samajhanA cAhiye / putravatI mAtA bahI hai, jisake putra kI gaNanA saba kahIM guNiyoM meM kI nAve / jyeSTha mAsa samApta hone vAlA hai, kintu gharSA Ane ke lakSaNa aba bhI dikhalAI nahIM dete| madhyAnha hone ke kAraNa sUryadeva apanI sahasroM kiraNoM se saMsAra ko tapA rahe haiN| bAhira nikalanA kaThina ho rahA hai| koI tahakhAnoM meM vo koI apanI apanI dukAnoM ke andarUnI bhAga meM tApa se dubake beThe hue haiN| nagara ke bAhira johar3oM kA jala. itanA uSNa ho gayA hai ki bhaiMsoM ke liye bhI usameM baiThanA asambhava ho gayA hai| gauveM tathA bhaiseM dhUpa kI tIvratA ke kAraNa caranA banda karake sAyedAra vRkSoM ke nIce khar3I 2 jugAlI kara rahI haiN| cir3iyeM bhI bhISaNa tApa ke kAraNa cugge ke liye bAhira na jAkara vRkSoM ke sAe meM Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI TahaniyoM ke pattoM meM chupI baiThI haiM ki acAnaka pazcima kI ora se eka kAlI 2 ghaTA AtI huI dikhalAI dii| bAta kI bAta meM bAdaloM ne sUrya ko Dhaka liyA aura sampUrNa AkAza meM megha chA ge| pahile rimajhima rimajhima bRndeM par3I aura zIghra hI mUsalAdhAra varSA par3ane lgii| bhayaMkara uSNatA ke bAda isa Akasmika vaSo se samasta loka praphullita ho uThA / vRddha, yuvA, vAlaka, vAlikAeM, yuvatiyAM; vRddhAeM, pazu, pakSI tathA vRkSa sabhI Ananda meM vibhora hokara nRtya karane lge| cirakAla ke bAda tapta zarIra kA dAha zAnta karane vAlA jala barasatA dekhakara choTe choTe bAlaka nagna hokara turanta varSA meM nikala gae aura idhara udhara kUdate hue bhAga 2 kara jala meM kallola karane tathA harpa ke gIta gAne lge| aba to sArI vAyu ThaNDI ho gaI aura zItala tathA manda pavana calane lagI / ar3hAI tIna ghaMTe taka bhArI varSA hone ke uparAnta varSA kA vega kama huaa| isa samaya AkAza meM astAcala kI ora jAte hue sUrya kA kucha bhAga dikhalAI diyA / udhara AkAza meM dUsarI ora sAta raMga kA indra dhanuSa dikhalAI dene lgaa| sUrya kI kiraNoM ke tirache prakAza se AkAza ke bAdala bhI aneka raMgoM meM raMge hue dikhalAI dene lge| isa dRzya ko dekhakara nara nArI aura bhI Anandita hue| aneka sthAnoM para loga apane 2 premiyoM tathA baccoM ko bulA 2 kara indra dhanuSa ko dikhalA rahe haiN| mora harSa meM vibhora hokara apane kekA rava se AkAza ko gujArita karate hue paMkha Upara uThA kara nAcate hue apanI apUrva kalA kA pradarzana kara rahe haiN| aise samaya meM eka mahilA apane vizAla bhavana ke eka kamare meM eka Asana para baiThI huI Atmacintavana tathA dhArmika vicAroM meM lIna hai| vaha apane vicAroM me itanI tanmaya hai ki usake hRdaya paTala para isa prAkRtika parivartana kA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma , lezamAtra bhI prabhAva nahIM pdd'aa| yadyapi usake zarIra para koI bahumUlya vastrAbharaNa nahIM hai, kintu usake zarIra kI apUrva zobhA tathA mukha para chAI huI zAnta rasa kI AbhA use dekhane vAle ke mana ko mugdha kara detI hai| vaha yuvatI apanI usa mudrA meM baiThI thI ki eka yuvaka usake sAmane zrAkara khar3A ho gyaa| usake vastra bahumUlya the| sauMdarya usake aMga 2 se prakaTa ho rahA thA, jo usake pratiSThita vaMza meM utpanna hone kI sAkSI de rahA thaa| yuvaka ko usa mahilA ko isa prakAra 'dhyAnamagna dekhakara atyadhika Azcarya huaa| mahilA ko yuvaka ke Ane kA lezamAtra bhI dhyAna nahIM huA, yaha dekhakara to yuvaka aura bhI adhika zrAzcarya meM par3a gyaa| anta meM usase na rahA gayA aura vaha usa mahilA se bolaa| "devi ! yaha kyA ho rahA hai ?" yuvaka ke yaha zabda sunate hI mahilA ne usakI ora ko dekhaa| vaha use dekhate hI khila uThI aura muskarA kara bolI ... "patideva ! kucha bhI to nhiiN|" ___"kucha kaise nahI ? maiM kaI dina se barAbara dekha rahA hU~ ki na to tumako vastrAbhUpaNoM se prema hai aura na hI khAnapAna se| Azcarya to yaha hai ki aise suhAvane samaya meM bhI tuma' ekAMta meM baiThakara apane vicAroM meM itanI tallIna thIM ki tumako mere Akara khar3A ho jAne taka kA patA na claa| kyA tumhArA kisI se jhagar3A huA hai ?" ___ "nAtha ! na to merA kisI se jhagar3A huA haiM, na hI anya koI duHkhada ghaTanA hI ghaTI hai| kintu nAtha ! Apako smaraNa hogA ki maiMne Apake zrI caraNAraviMda meM apanA eka svapna Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI sunAyA thA, jisa meM eka zveta varNa tejasvI siMha ke mere mukha meM praveza karane kI ghaTanA thii|" / "hAM, hAM, malA vaha bhI koI sUlane kI bAta hai ? aisA kauna mUrkha hai jo aise asAdhAraNa saubhAgyavarddhaka svapna ko bhUla jaave|" ___ "nAtha ! serA to jyoM jyoM yaha garbha bar3hatA jA rahA hai tyo tyoM mere vicAroM se bahuta kucha parivartana hotA jA rahA hai| patideva ! Aja maiM yaha vicAra kara rahI thI ki manuSya jIvana kA kyA dhyeya hai| kyA sundara vastrAbhUSaNoM ko pahinanA, uttama susvAdu pauSTika padArthoM kA bhoga lagAnA athavA sundara yAnoM para baiTha kara saMsAra ko apanA vaibhava dikhalAnA hI manuSya jIvana kA dhyeya hai ? nahIM, kadApi nhiiN| manuSya jIvana kA dhyeya yaha nahIM ho sakatA / yadi manuSya jIvana kA dhyeya yaha hotA to bar3e bar3e uttama puruSa tathA aise mahAtmA jinako hama apanA Adarza guru mAnate haiM tathA jinake vacana para vizvAsa kara hama apane sarvasva taka kA balidAna kara dene ko sadA tatpara rahate haiM vaha tyAgI nirgrantha muni ina padArtho kA tyAga kyoM karate ? ataeva kucha dinoM se mere mana meM aneka prakAra kI abhilASAe~ utpanna hotI rahatI haiN|" "apanI una abhilASAoM ke viSaya meM mujhako bhI to kucha vtlaayo|" ___"maiM kaI dinoM se apanI ina icchAoM ko mana meM davA kara rakhatI rhii| Aja ApakI AjJA hai to maiM Apake sAmane unake viSaya meM kucha nivedana karatI huuN| merI prathama icchA to yaha hai ki maiM sundara sundara vastrAbhUSaNa pahinane kI apekSA yathAzakti Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma - aise dIna dakhiyoM kI sahAyatA kiyA karU', jo apanI darikSAvasthA se atyanta pIr3ita hokara bhUkha kI jvAlA bujhAne ke liye vidharmI taka banane ko tayyAra haiN| yadi hamArA vaibhava aise dIna hIna janoM kI sahAyatA karane meM kAma na AyA to isa dhana ko pAne se kyA lAbha ? mere mana meM dUsarI abhilASA yaha banI rahatI hai ki maiM atyadhika dhArmika vidyA prApta karU, jisase na kevala mujhe apane Atmika guNoM kA bhAna ho, varana merA mana paudgalika padArtho se virakta hokara nivRtti mArga meM isa prakAra lIna ho jAve ki mujhe jIva, ajIva, Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa, pApa aura puNya ina nava padArthoM kA jJAna hokara merA AtmA svapara kalyANa kA sAdhana kara ske| mere mana meM banI rahane vAlI tIsarI abhilASA yaha hai ki maiM manuSya jIvana ko saphala banAne ke liye donoM samaya sAmAyika, pratikramaNa Adi dhArmika kriyAoM ko adhika se adhika karatI rhuuN| Ajakala mere hRdaya meM yaha tIna abhilASAe~ hI adhika banI rahatI haiN|" pAThaka isa vArtAlApa se yaha samajha gae hoMge ki yaha zabda lakSmI devI ne apane pati zAha mathurAdAsa jI se kahe haiN| apanI patnI ke ina vacanoM ko suna kara mathurAdAsa jI vole "bhadraM ! isa prakAra kI uttama icchAe~ garbhAvasthA meM kisI kisI hI saubhAgyazAlinI garbhiNI ko huA karatI haiN| he devI! tuma atyanta prasannatApUrvaka apanI ina zubha icchAoM ko pUrNa kara sakatI ho| jJAna sampAdana karane tathA dhArmika kriyAoM ke karane kI tumako prArambha se hI pUrNa svataMtratA prApta hai| aba tumako merI ora se bhI ina kAryoM meM adhika se adhika sahAyatA milA kregii| tuma cAhe jitanA dAna de sakatI ho| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI merI ora se tumhAre isa kArya meM kabhI bAdhA na DAlI jaavegii| he devI! yaha hamAre mahAn puNya kA udaya hai ki koI aisA pavitra tathA puNyazAlI jIva tumhAre garbha meM AyA hai ki usane Ate hI tumhAre vicAroM meM aisA parivartana kara diyaa| jisa AtmA ne janma lene ke pUrva hI aisA adbhuta camatkAra dikhalA diyA to janma lene ke uparAnta to bhaviSya meM na jAne vaha kaise kaise zreSTha kArya karake hamAre kula kI kIrti ko digdiganta meM phailaavegaa|" pati ke isa prakAra dauha dapUrtikara utsAhajanaka vacanoM ko sunakara lakSmI devI ko atyanta harSa huaa| ava vaha nizcinta hokara rAta dina dhArmika kriyAoM kA pAlana dattacitta hokara karane lgii| vaha aneka dIna hIna janoM ko saprema unakI icchita vastuoM kA yathAzakti dAna diyA karatI tathA apane zeSa samaya ko paThana pAThana, sAmAyika tathA prati-kramaNa Adi karane meM lagAyA karatI / aneka avasaroM para zAha mathurAprasAdajI bhI usake ina kAryoM meM yoga diyA karate the, jisase usake mana kA utsAha aura bhI bar3ha jAyA karatA thaa| isa prakAra usake mana kA dauhada pUrNa hone se usakA garbha zIghratA se puSTa hone lgaa| dekhate 2 nau mAsa nikala gae aura dasaveM mAsa meM zrImatI lakSmI devI usa mahApuruSa ko janma dene kI tayArI karane lagI, jisakA upadeza sunane kI na jAne kitane saMtapta AtmA binA jAne hI pratIkSA kara rahe the| zrImad bhagavadgItA meM zrIkRSNa ne arjuna se kahA hai ki yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata / abhyutthAnamadharmasya tadAtmAnaM sRjAmyaham / / kI tayArI karane kA lakSmI devI samAsa nikala gae Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma 24 he arjuna ! jaba 2 dharma kA hAsa hokara adharma bar3hatA hai to maiM apane Apa ko nirmANa karatA huuN| isakA abhiprAya yaha nahIM hai ki aise avasara para koI bhagavAna pRthvI para Akara avatAra letA hai, varan isakA Azaya yahI hai ki prAyaH mahApuruSoM kA janma kisI vizeSa paristhiti ke utpanna hone para hI hotA hai| jisa samaya cAroM ora azAnti kA sAmrAjya ho, prAkRtika niyamoM meM astavyastatA A gaI ho, janatA meM dhArmika bhAvanA itanI kama ho jAye ki vaha nahIM ke barAbara ho jAve, dharmAtmAoM kI saMkhyA ghaTate ghaTate atyanta kama ho jAve, Apasa meM aisI phUTa phaila jAve ki vaha eka dUsare ke nAza kA prayatna videziyoM ke hAtha meM khela kara karane lage to aisI paristhiti meM kisI mahApuruSa kA janma avazya hotA hai| Aja se Der3ha do sau varSa pUrva bhArata kI paristhiti bahuta kucha isI prakAra kI thii| usa samaya bhAratavAsiyoM ke svatvoM ko videziyoM dvArA pUrNatayA rauMdA jA rahA thaa| unameM phUTa devI kA aisA akhaNDa sAmrAjya thA ki vaha aMgrejoM ke hAtha meM khela kara deza kI paratantratA kI ver3iyoM ko dRr3ha banA rahe the| yadyapi una dinoM kaI aise mahAnubhAva bhI the jo bhArata kA gaurava bar3hAne kA yatna kiyA karate the, kintu unako sarvaprathama apane svadeza bandhuoM ke hI virodha ko sahana karanA par3atA thaa| isa prakAra ke satva sampanna bhAratIya apane svatva kA balidAna karane para bhI dezadrohiyoM kI AMkhoM meM kAMTe ke samAna cubhA karate the| isa vikaTa samaya meM paJjAba meM vaha paJjAbakesarI mahArAjA raNajItasiMha rAjya karate the, jinhoMne apane kAryoM se bhArata ke gaurava ko bar3hAyA thaa| unakA rAjamukuTa saMsAra prasiddha kohanUra hIre se suzobhita thaa| unake rAjyakAla meM sambaDiyAla Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI kA saubhAgya sindUra vizeSa rUpa se camaka rahA thaa| usa samaya vikrama saMvat 1906 athavA IsvI san 1846 ke mArgazISa mAsa meM meraTha nivAsI suprasiddha daivajJaratna paNDitapravara gaurIzaMkara jI apanI jyotiSa vidyA kA janatA ko paJjAba meM sthAna sthAna para camatkAra dikhalA rahe the| vaha apane camatkAroM se yaza aura kIrti kA sampAdana karate hue tathA vipula svAgata, sanmAna evaM dhana ratna Adi prApta karate hue sambaDiyAla bhI aae| unakI kIrti to unake Age sambaDiyAla pahuMca hI cukI thI, ataeva yahAM kI janatA ne unakA khUba satkAra kiyaa| zAha mathurAdosa jI ne unakA abhUtapUrva svAgata karake unako apane hI prAsAda meM tthhraayaa| paMDita jI sambaDiyAla pauSa sAsa kI pUrNimA ko Ae the| zAha mathurAdAsa jI ke svAgata se prasanna hokara vaha rAta ko bar3e Ananda se soe, kintu dUsare dina prAtaHkAla uThate hI paMDita gaurIzaMkarajI ne zAha mathurAdAsa jI se kahA ___ "zAha jI, rAtri ke samaya maiMne eka atyanta hI vicitra svapna dekhA hai| maiM usa svapna ke prabhAva se yaha kaha sakatA hU~ ki Apako tIna dina ke andara 2 eka aise amUlya ratna kI prApti hogI, jisake nimitta se mujhe bhI Apase vizeSa Arthika lAbha hogaa|" vAstava meM paMDita gaurIzaMkara jI Aja kala ke paMDitoM ke samAna na hokara apane kArya meM atyanta catura the| vaha eka saphala bhaviSyavaktA the| unake isa vacana ko sunakara zAha mathurAdAsa jI ko bhI bhArI prasannatA huii| vaha mana meM socane lage ki Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma 'dekheM, tIna dina ke andara kisa vastu kI prApti hotI hai|' kintu usake ThIka dUsare dina hI ravivAra mAgha badi 1 saMvat 1606 vikramI ko anukUla prahasthiti meM ApakI dharmapatnI lakSmIdevI ne eka putraratna ko janma diyaa| usa samaya AkAza meM grahoM ke gaNa ne uttama yoga banAyA huA thaa| putra janma hote hI sAre parivAra meM harSa kI lahara daur3a gii| cAroM ora Ananda chA gyaa| vAstava meM saMsAra meM mAtAeM to aneka hotI hai, kintu lakSmIdevI ke samAna kitanI mAtAeM haiM, jinheM AcArya samrAT kI mAtA banane kA saubhAgya prApta huA ho| sAdhAraNa putroM ko to aneka mAtAeM janma detI haiM, kintu AcArya samrATa jaise mahAna putra ko janma dene vAlI mAtA kevala Apa hI haiN| eka kavi ne kahA hai ki mAtA jane to bhakta jana, yA dAtA yA zUra / nahi tara birathA bApar3I, kAhi gamAve nUra // he mAtA tu yA to bhakta putra yA dAnI putra athavA zUravIra putra ko hI janma de| yadi tU aisA nahIM karatI to he pAvatI, tU apane svAsthya tathA sauMdarya ko vyartha kyoM naSTa karatI hai ? . vAstava meM Aja mAnA lakSmIdevI ne anupama lAla pAyA, jaina samAja ne dharma divAkara pAyA, sAdhuoM ne bhAvI sAdhu saratAja pAyA, dharma ne aAdhAra pAyA, ajJAniyoM ne jJAna kA pavitra jharanA pAyA, azAnta AtmA ne zAnti kA sthAna pAyA, nidhanoM ne bandhu pAyA, rogapIr3itoM ne dhanvantarI pAyA, anAthoM ne nAtha pAyA, pathabhraSTa pathikoM ne prakAza pAyA, mokSamArga ke pathikoM ne pathapradarzaka tathA eka yogya netA paayaa| isa prakAra Aja sAre nagara meM prasannatA hI prasannatA chA gaI / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI bAlaka ke janma ke uparAMta usakA nAla kATA gayA, kintu jisa samaya dhAya usa bAlaka ke nAla ko gAr3ane ke liye bhUmi khodane lagI to usake andara se azaphiyoM se bharA huA eka loTA nikalA, jisa meM sone kI pAMca sau muhareM thiiN| dhAya pahile to una muharoM ko dekhakara ekadama ghabarA gii| usane sunA thA ki bhUmi ke andara rahane vAle dhana kI rakSA nAga kiyA karate haiN| ataeva vaha socane lagI ki aisA na ho ki kahIM se koI nAga Akara usapara AkramaNa kara baitthe| kintu jaba usako nizcaya ho gayA ki isa loTe ke sAtha koI nAga nahIM hai to prathama to usane nAla ko usa gaDDhe meM dAba diyA aura phira vaha prasanna hotI huI usa loTe ko lekara zAha mathurAdAsa jI ke pAsa aaii| usane unako loTA dete hue kahA "zAha jI, Apako duganI badhAI hai|" zAha jI-duganI badhAI kaisI ? dhAya-prathama badhAI to putra janmotsava kI aura dUsarI usake UMce bhAgya kI hai| bacce ne janma lete hI yaha siddha kara diyA ki vaha muha meM sone kA cammaca lekara paidA huA hai| jaba maiM nAla gAr3ane ke liye gaDDhA khoda rahI thI to usameM se azarphiyoM se bharA huA yaha loTA nikalA / yaha loTA isa bacce kA hai| ataeva yaha maiM Apako sauMpatI huuN| aba Apa jaisA ucita samajhe isakA prayoga kreN| zAha jI-"terI donoM badhAiyAM svIkAra haiN| isIlie kaviyoM ne kahA hai ki___'vRkSa kI chAyA tathA puNyAtmA kI mAyA sAtha hI zrAtI aura sAtha hI jAtI hai|' acchA apane pArizramika kI yaha pAMca svarNa mudrAeM lejaa|" Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma - yaha kaha kara zAha mathurAdAsa jI ne dhAyako pAMca azarphiyAM de dI / dhAya azarphiyAM lekara bacce ko saikar3oM AzIrvAda detI huI calI gii| dhAya ke jAne ke bAda zAha mathurAdAsa jI apane mana meM socane lge| "jo bAlaka janma se pUrva hI zubha svapna tathA zubha dohalA dekara roga ko zAnta kara sakatA hai to vaha janma ke bAda to kitanA adhika bhAgyazAlI siddha hogaa| isakA pramANa usake janma ke sAtha hI dhana kA prakaTa honA hai| isa prakAra to bhaviSya meM na jAne yaha bAlaka kyA kyA kArya karegA ? vAstava meM yaha saba isa bAlaka ke puNya kA hI prabhAva hai| ataeva isa sAre ke sAre dhana ko bAlaka ke janma mahotsava meM lagA denA caahiye|" __ aisA nizcaya karake unhoMne bAlaka ke janma kA utsava itane adhika samAroha ke sAtha manAyA ki usameM unhoMne usa samasta dhana ko lagA diyaa| zAha mathurAdAsa jI ne paMDita gaurIzaMkara jI se hI bAlaka kI. janma patrI bnvaaii| janmapatrI bana jAne para zAhajI ne unako bhArI pAritoSika dekara vizeSa rUpa se sammAnita kiyaa| isa prakAra jyotiSIjI kI bhaviSyavANI pUrNatayA satya pramANita huii| / jaba baccoM gyAraha dina kA huA to atyanta samArohapUrvaka usakA nAma karaNa saMskAra karAke usakA nAma 'sohanalAla' rakhA gyaa| aba bAlaka sohanalAla dvitIyA ke candramA ke samAna dainika uttarottara bar3hane lgaa| paMDita gaurIzaMkara dvArA banAI huI ukta janma patrI kI nakala agale pRSTa para dI jAtI hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ___ zrI zubha saMvat 1606 vikramAbde mAgha kRSNa pratipadi dhanArkapratiSThAyAM 18 ravivAsare aindra yoge punarvasunakSatre vRzcika lagnodaye osavAlavaMze janma / 6 zu0 sU0 6vR0 11 ke0 2sa0 12 STO 440 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarpa dvArA chatra karanA bhImaM vanaM bhavati tasya puraH pradhAna, sarve janAH svajanatAmupayAnti tasya / kRtsnA ca bhU bhavati taM nidhiratnapUrNA, yasyAsti pUrvasukRtaM vipulaM narasya / jisa manuSya kA pUrva puNya bhArI hotA hai usake liye vana pradhAna nivAsasthAna ho jAtA hai, sabhI manuSya usake apane jama bana jAte haiM aura usake lie samasta pRthvI koSa tathA ratnoM se bharI pUrI bana jAtI hai| madhyAna Dhala cukA hai| lagabhaga tIna baje kA samaya hai| sahasrAMzu sUrya apanI prakhara kiraNoM se saMsAra ko jalAne meM asamartha hokara nirAza bhAva se astAcala kI ora jAne lage haiN| sambaDiyAla nivAsI apane apane kAryoM meM laga gaye haiN| nagara meM acchI cahala pahala hai| aise samaya eka tIna maMjila vAle vizAla bhavana ke eka saje sajAe kamare meM eka sundara palaMga para eka eka varSa kI Ayu kA bAlaka Ananda se par3A soM rahA hai| usake Upara bhArata kI sarvazreSTha citrakalA vAlA eka bahumUlya kAzmIrI duzAlA par3A huA apUrva zobhA de rahA hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI isa kasare meM cAroM ora mahAna puruSoM ke citra lage hue haiN| aneka uttama sUktiyAM bhI bar3e bar3e kAgajoM para citrakArI ke DhaMga para chapI huI tathA likhI huI usa kamare meM lagI huI haiN| isase patA calatA hai ki gRha svAmI atyanta pavitra dhArmika AcAra vicAra vAlA vyakti hai| kamare meM nIce jarI ke kAma vAlA galIcA bichA huA hai| eka ora usameM choTI sI mez2a ke cAroM ora sophA seTa tathA ArAma kursI par3I huI hai| chata meM jhAr3a phAnUsa tathA aneka prakAra kI kAMca kI hAMDiyAM atyadhika zobhA detI huI gRhasvAmI ke vaibhava ko prakaTa kara rahI haiN| eka ora do tIna zIze kI alamAriyAM rakkhI haiM, jiname veSTana meM ba~dhe hue kucha dhArmika grantha rakhe haiN| eka alamArI meM chape hue rAjanItika tathA sAmAjika grantha bhI rakhe hue gRhasvAmI ke vizAla jJAna tathA sAhitya prema kA paricaya de rahe haiN| mez2a ke Upara eka sundara mez2apoza bichA huA hai, jisake Upara tAje phUloM kA eka guladastA apanI bhInI tathA mIThI sugandhi se usa sAre kamare ko sugandhita kara rahA hai| isa samaya usa kamare meM bAlaka ke atirikta anya koI bhI nahIM haiN| bAlaka gaharI nIMda meM so rahA hai, kintu hAtha paira hilAne ke kAraNa duzAlA usake mukha para se utara gayA hai| khir3akI kI ora se sUrya kI kiraNeM Akara bAlaka ke Upara par3a rahI haiM, jinake tApa se bAlaka kI nIMda bIca bIca meM ucaTa jAyA karatI hai| isI samaya eka kAle raMga kA sarpa kamare meM AtA huA dikhalAI diyaa| sarpa maNibaMdha ke jaisA sthUlakAya thaa| sarpa ne Akara eka bAra usa kamare meM phana phailA kara cAroM ora dekhaa| jaba usako kamare ke nirjana hone kA vizvAsa ho gayA to vaha dhIre dhIre palaMga para car3ha kara dhIre se sirahAne kI ora isa prakAra kuNDalI mArakara baiTha gayA ki usakI AhaTa se bAlaka jAga na jAve / aba usane bAlaka ke Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarpa dvArA chatra karanA sirake Upara apane phaNa ko UMcA khar3A karake isa prakAra phailAyA ki vaha chatarI jaisA banakara sUrya ke tApa se bAlaka kI rakSA karane lgaa| isa prakAra mukha para par3ate hue sUrya tApa ke haTa jAne se bAlaka kI nidrA aura bhI gAr3hI ho gii| isa prakAra bhayaMkara viSadhara sarpa bAlaka ke zira para chatra kara rahA thA aura bAlaka Ananda meM par3A huA so rahA thaa| isI samaya acAnaka mAtA kamare kI ora aaii| usane dUra se hI isa dRzya ko dekhaa| isa dRzya ko dekhakara eka bAra to usa mAtA kA komala hRdaya vAtsalyabhAva se paripUrNa hokara kAMpa utthaa| vaha atyadhika Azcaryacakita hokara mana meM vicAra karane lagI __"he bhagavana ! maiM yaha kyA dekha rahI hUM ! merA ekavarSIya bAlaka sohanalAla aura isa sarpa ke vaza meM ! aisA na ho ki yaha nAga bAlaka ko daza le| taba to maiM kahIM kI bhI na rhuuNgii| phira maiM isa nAga ko yahAM se haTAUM bhI to kisa prakAra ? yadi isako haTAne kA lezamAtra bhI prayatna kiyA gayA to sambhava hai ki kATane kI icchA na hote hue bhI yaha cir3hakara bacce ko kATa le| astu isa samaya to sivA isake aura kucha upAya nahIM hai ki maiM yahIM khar3I khar3I isa sarpa ke haTane kI pratIkSA kruu|" isa prakAra mAtA lakSmIdevI kiMkartavyavimUr3ha hokara vahIM khar3I khar3I usa sarpa ke haTane kI pratIkSA karane lgii| usako yaha dekhakara atyadhika Azcarya huA ki jisa prakAra bIna bajane para sarpa prasanna hokara khar3A 2 jhUmane lagatA hai aura jidhara jidhara - bIna ghUmatI jAtI hai udhara udhara hI vaha apane phana ko phailAtA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI jAtA hai, usI prakAra jidhara jidhara bAlaka kA mukha ghUmatA hai udhara udhara hI sarpa apane phaNa ko phailAe hue bAlaka ke sira para apanA sAyA karatA jAtA hai| isa dRzya ko dekhakara mAtA lakSmIdevI apane mana meM phira isa prakAra vicAra karane lagI "sunA jAtA hai ki jisa kisI ke zira para viSadhara sarpa apanA phaNa phailAkara chatra karatA hai, vaha avazya samrATa banatA hai| isa bAlaka ke garbha meM prAte samaya jo mujhe svapna huA thA athavA garbhAvasthA me jo mujhe dohalA huA thA vaha saba isa bAlaka ke alaukika prabhAva ko prakaTa karate haiN| usa garbha ke prabhAva se mahAmArI haTa gaI thii| una dinoM mere mana meM sadA yaha bhAvanA rahatI thI ki maiM alaukika prANImAtra ke hitakArI kucha adbhuta nRtana kArya kruu| ina saba ghaTanAoM se yaha pramANita hotA hai ki yaha vAlaka eka mahAna puruSa bnegaa| nUrajahAM tathA malhArarAva holkara ke zira para bhI isI prakAra sarpa ne chana kiyA thA, jisase nUrajahAM eka bhikhamaMge pathika kI kanyA hokara bhI bhArata kI aisI samrAjJI banI jo sAre sAmrAjya kA saMcAlana karatI thii| usI ke prabhAva se malhArarAva holkara eka gaDariye kA putra hote hue bhI indaura kA mahArAjAdhirAja bana gyaa| phira bhI sarpa sarpa hI hai / isakA kyA vizvAsa ! na jAne kaba usake pUrva saMskAra jAga uThe aura vaha bAlaka kA ahita kara baitthe| astu he nAgarAna ! maiMne bAlaka ke pratyakSa puNya ko dekha liyA, jisake prabhAva se tumhAre jaisA janmajAta kra ra svabhAva vAlA prANI bhI usakA anucara bana kara saumya bhAva se usake Upara sajIva chatra bana rahA hai / isa samaya bAlaka ke kundanamaya suDaula tejasvI mukha para Apake kRSNa varNa phaNa kA chatra aisI zobhA utpanna kara rahA hai ki use dekha kara merA mana vizeSa rUpa se Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 sarpa dvArA chatra karanA mugdha ho rahA hai| phira bhI nAgarAja ! isa dRzya se mere komala hRdaya meM bhayajanita vivhalatA bar3hatI jAtI hai| isaliye kRpA kara aba Apa isa pharaNa rUpI chatra ko dUra haTA kara mere hRdaya kI byAkulatA ko dUra karo aura yahAM se cale jaao|" mAtA lakSmI devI isa prakAra mana hI mana prArthanA karake cupacApa isa dRzya ko phira dekhane lgiiN| acAnaka sAMpa ne apane pharaNa ko sameTa kara apanI kuNDalI meM rakha liyaa| phira usane dhIre dhIre palaMga se nIce utaranA Arambha, kiyaa| mAtA lakSmI devI ne use palaMga se utara kara nIce Ate hue to dekhA, kintu phira vaha sarpa aisA adRzya huA ki vaha yaha bilkula na jAna sakIM ki sarpa kidhara gyaa| vaha to usa vizAla bhavana ke andara adRzya hokara ekadama gAyaba ho gyaa| sarpa ke cale jAne se mAtA ke hRdaya meM aisA bhArI harSa huA ki usakA varNana lekhanI dvArA nahIM kiyA jA sktaa| vaha turanta daur3a kara bAlaka ke pAsa AI aura use praphullita netra dvArA animeSa dRSTi se dekhane lgiiN| unhoMne bAlaka ke jAgane kI bhI pratIkSA na kI aura usa sote hue ko hI unhoMne uThA kara apanI goda meM le liyaa| phira vaha usako goda meM liye 2 zAha mathurAdAsa jI ke pAsa AI aura isa prakAra kahane lagIM ___ "Aja to maiM ne eka gajaba kA dRzya dekhaa| Aja vAstava meM maiM ne isa bAlaka kA aisA bhArI camatkAra dekhA ki eka atyanta bhayaMkara tathA sthUlakAya kRSNa sarpa isake zira para chatra kara rahA thaa| maiM prathama to isa dRzya ko dekhakara eka dama ghabarA gaI, kintu phira maiM turanta yaha samajha gaI ki vaha bacce ko hAni pahu~cAne vAlA nahIM hai| phira maiMne mana hI mana nAgadeva se Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI cale jAne kI prArthanA kii| thor3I dera meM hI nAga isake upara se apane phaNa ko haTA kara tathA cArapAI se nIce utara kara kamare meM adRzya ho gyaa| isa bAta ko sunakara zAha mathurAdAsajI harSa meM vibhora ho ge| unhoMne bAlaka ko goda meM lekara usako khUba pyAra kiyaa| phira vaha gadagada karaTha se apanI dharmapatnI se bole / "he devI! vAstava meM yaha bAlaka atyanta puNyazAlI hai| yaha bar3A hokara saMsAra meM advitIya vidvAn tathA zUravIra banegA aura hamAre kula ke nAma ko ujvala kregaa| yaha apane bhujavala se aisA samrATa bhI kahalAyegA, jisake caraNoM meM bar3e bar3e rAjA mahArAjA bhI mukuTa sahita apane mastaka ko jhukAne meM apanA saubhAgya smjhege| he devI! aisA kauna sA pitA hai jo pratyakSa camatkAra dikhalAne vAle aise bAlaka ko dekhakara bhI apane Apa ko sauAgyazAlI na smjhe|" Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtR zikSA mAtRvAn pitRvAn AcAryavAn vA puruSo veda / bAlaka ko prathama zikSA mAtA se milatI hai, jisase vaha mAtRvAn kahalAtA hai| phira kucha samajhadAra hone para use pitA se zikSA minatI hai, jisase vaha pitavAn kahalAtA hai| phira anta meM usako AcArya se zikSA milatI hai, jisase vaha prAcAryavAn kahalA kara pUrNa jJAnI banatA hai| saMgati kA prabhAva saMsAra meM vyApaka rUpa meM par3atA huA dekhA jAtA hai| bAlakoM para to yaha prabhAva aura bhI adhika mAtrA meM par3atA hai| yadi mAtA viduSI ho to vaha apane bAlaka ko yogya se yogya banA sakatI hai, kintu yadi vaha ayogya tathA mUrkha ho to vaha apane putra ko adhama se adhama bhI banA sakatI hai| vAstava meM mAtA kA prabhAva putra para pitA kI apekSA bhI adhika par3atA hai, kyoMki bAlaka kI Arambhika guru mAtA hI hotI hai| mahAbhArata meM eka AkhyAna mandAlasA nAmaka eka mahilA kA AtA hai / mandAlasA eka bahuta bar3e rAjA kI rAnI thii| donoM pati patnI bar3e acche vidvAna the| eka bAra mandAlasA ke Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI pati ne mandAlasA ko garmavatI dekhakara kahA ki "maiM isa saMtAna ko uttama kSAtradharma yukta vIra putra bnaauuNgaa|" mandAlasA ko apane pati ke isa kathana meM abhimAna kI gandha aaii| usane apane pati se kahA ki___ "nahIM, maiM to isa saMtAna ko saMsAra tyAgI brAhmaNa bnaauuNgii|" isa para usake pati ne kahA "nahIM, saMtAna vaisI hI banegI, jaisI maiM caahuuNgaa|" isapara mandAlasA bolI "nahIM, saMtAna merI icchA ke anusAra bnegii|" isa prakAra donoM pati-patnI apane 2 nizcaya kI eka dUsare ko sUcanA dekara cupa ho ge| mandAlasA ne usI dina se tyAgI mahAtmAoM ke caritra par3hanA tathA jJAna vairAgya meM samaya vyatIta karanA Arambha kiyaa| jaba nau mAsa bItane para mandAlasA ke putra huA to usane usako aura bhI tyAgamaya jIvana tathA jJAna dhyAna kI loriyAM denI prArambha kii| vaha apane putra se prAyaH kahA karatI thIzuddho'si buddho'si niraJjano'si, saMsAramAyAparivarjito'si / saMsArasvapnaM taja mohanidrAM, mandAlasA vAcamuvAca putram / / he putra ! tU zuddha hai, tU svabhAva se hI jJAnavAn hai, tU alipta hai aura saMsAra kI mAyA se rahita hai| ataeva tU isa saMsAra ko svapna ke samAna chor3akara moha nidA se jAga jaa| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAta zikSA mandAlasA kI isa zikSA kA prabhAva puna para aisA par3A ki usakA putra bAraha varSa kI Ayu meM hI ghara ko chor3akara bairAgI bana gayA aura usake pitA kA usako kSatriya banAne kA saMkalpa dharA hI raha gyaa| isake pazcAt mandAlasA ke pati ne phira dUsare putra para apanA prayoga karanA prArambha kiyaa| kintu jIta isa bAra bhI mandAlasA kI hI huI aura usakA yaha putra bhI bAraha varSa kI zrAyu meM sanyAsI bana gyaa| isa prakAra usane apane chai putroM ko uccakoTi kA tyAgI tathA jJAnI banA diyaa| ___jaba mandAlasA ko sAtavAM garbha rahA to usake pati para zatruoM ne car3hAI kI, jisase usako rAjyavaMcita hokara dezanirvAsita jIvana vyatIta karanA pdd'aa| aba usane patnI se hAra mAnakara usase kahA "bhadra! tuma jItIM aura maiM hArA / abakI bAra tuma isa santAna ko itanA adhika vIra banAdo ki vaha bar3A hokara hamAre khoe hue rAjya ko zatruoM se phira chIna ske|" mandAlasA ne apane pati kI bAta svIkAra karalI aura ava usane kSAtradharma tathA vIratAsambandhI pustakeM par3hanA tathA kArya karanA prArambha kiyaa| putra ke janma lene ke uparAnta bhI vaha usako kSAtradharma tathA vIratA ke hI vicAra detI rhii| isakA pariNAma yaha huA ki usake usa putra ne bar3A hokara zatruoM se yuddha karake apane rAjya ko vApisa chIna liyA aura apane mAtA pitA ke saMkaTa ko dUra kara diyaa| isI prakAra jaina rAmAyaNa meM bhI eka kathA AtI hai ki pAtAla laMkA ke rAjA candrodaya kI gabhiNI vidhavA mahArAnI anurAdhA ne kisI anya kI sahAyatA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 pradhAnAcArya zrI mohanalAla jI na lekara apane garbhastha bAlaka ko kSAtradharma kI aisI zikSA dI ki usane apane parAkrama se apane pitRhantA kharadUSaNa se yuddha kI taiyArI kI aura bAda meM rAma lakSmaNa kI sahAyatA se apane pitA ke rAjya ko phira prApta kiyaa| usa rAjakumAra kA nAma vIra virAdha thA / isa prakAra saMtAna para mAtA kA prabhAva pitA kI apekSA bhI adhika par3atA hai| kintu prAyaH mAtAeM apane isa gurutara kartavya ko na jAnakara usakI avahelanA karatI huI lAr3a pyAra meM bAlakoM meM aise 2 kusaMskAra bhara detI haiM, ki bhaviSya meM vaha bAlaka apane jIvana se samAja tathA deza ko kalaMkita karane kA pradhAna kAraNa bana jAte haiN| vAlaka kA hRdaya sphaTika ke samAna - svaccha, zveta vastra ke samAna nirmala tathA upaNa lAkha ke samAna grahaNazIla hotA hai| use jaisA bhI cAhe raMgA jA sakatA hai tathA jaisA cAhe AkAra diyA jA sakatA hai| isI prakAra bAlaka ke komala tathA sarala hRdaya meM cAhe jaisI zraddhA ke pATha bhare jA sakate hai| isI bAta ko dhyAna me rakhakara zAstrakAroM ne mAtA ko bacce kA prathama guru mAnA hai| aneka videzI vidvAnoM kA to yahAM taka kahanA hai ki bAlaka jitanI zikSA mAtA kI goda meM pAtA hai utanI samasta Ayu bhara meM bhI nahIM prApta kara sakatA / bAlaka mAtAkA eka pratIka hotA hai| vidupI mAtA kA samAgasa kisI 2 saubhAgyazAlI vAlaka ko hI prApta hotA hai| loka me usI mAtA ko prazaMsanIya dRSTi se dekhA jAtA hai jo apane bAlaka ko vyavahAradakSa banAtI hai| kintu jo mAtA apane baccoM ke antaHkaraNa meM dharma ke bIja boe, use AtmA tathA paramAtmA kA bhAna karAe, usako puNya pApa ke bheda ko batalAkara usake hRdayameM apane prAtmA tathA samAja kA kalyANa Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtR zikSA karane kI bhAvanA bhare, vaha to laukika tathA lokottara donoM hI dRSTiyoM se atyadhika prazaMsanIya mAnI jAtI hai| mAtA lakSmIdevI bhI eka isI prakAra kI mAtA thI / vaha apane putra sohanalAla ko bImArI kI avasthA meM bhI aneka prakAra kI uttama zikSAeM diyA karatI thI, jinake prabhAva se usa bAlaka kI bhAvanAeM dina prati dina pavitra se pavitratara banatI jAtI thiiN| Azvina mAsa meM varSA kI samApti para prAyaH macchara bar3ha jAte haiN| isase prAyaH sabhI sthAnoM meM maleriyA jvara kA prakopa bar3ha jAyA karatA hai / isa samaya hamAre caritranAyaka zrI sohanalAla jI. kI Ayu chai varSa kI ho gaI hai| maccharoM ke kAraNa vaha bhI maleriyA jvara se pIr3ita haiM aura apane vizAla bhavana meM jvara ke kAraNa eka palaMga para leTe hue haiN| unakI mAtA unake pAsa baiThI huI unakI suzrUSA meM lIna hai| acAnaka mAtAne putra se pUchA. mAtA-veTA sohana, aba tumhArI tabiyata kaisI hai ? sohanalAla-mAtA jI, kala se to acchI hai, kintu sAre zarIra meM darda ho rahA hai| mAtA-beTA, kyA tuma yaha jAnate ho ki manuSya rogI kyoM hotA hai ? sohanalAla-mAtA jI! jo samaya para bhojana na kare, Rtu ke pratikUla bhojana kare, durgandhamaya sthAna meM nivAsa kare, viSaile jantuoM vAle jIvoM ke bIca meM rahe; binA bhUkha ke gariSTa padArthoM kA sevana kare tathA svAda ke kAraNa maryAdA se adhika bhojana kare vaha avazya hI bImAra par3atA hai| isake atirikta kucha aura bhI choTe moTe kAraNa haiM, jina se manuSya rogagrasta hokara duHsaha vedanA pAtA hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI sAtA-beTA, tusane roga ke jo jo kAraNa batalAe haiM vaha kevala usake nimitta kAraNa haiN| apane roga kA vAstavika kAraNa yaha manuSya svayaM hI hai| sohanalAla-vaha kisa prakAra mAtA jI ? mAtA-beTA, jo vyakti bAraha kAraNoM meM se kisI eka kAraNa kA bhI sevana karatA hai use roga Adi bhayaMkara duHkhoM kA sAmanA karanA par3atA hai| sohana-mAtA jI, vaha bAraha kAraNa kauna 2 se haiM ? _ mAtA-beTA, suno, maiM tumako vaha bAraha kAraNa batalAtI (1) dUsaroM ko dukha denA, (2) dUsare ke antaHkaraNa meM zoka athavA cintA utpanna karanA, (3) dUsare ke jI ko jalAne ke liye koI kArya karanA, (4) dUsare ko satAnA, (5) dUsare kI tAr3anA karanA, (6) dUsare ko paritApa denA, arthAt use mAnasika udvega Adi utpanna karanA, (7) dUsare ko atyanta dukha denA, () dUsare ke antaHkaraNa meM atyanta zoka tathA cintA utpanna karanA, () hamezA dUsaroM ko jalAne ke liye hI kArya karanA, (10) dUsare ko atyanta satAnA, (11) dUsare kI atyadhika tAr3anA karanA tathA (12) dUsare ko atyadhika paritApa utpanna krnaa| ina bAraha kAraNoM meM se kisI eka kA sevana karane se AtmA ko isa janma meM tathA janma janmAntaroM meM mRgAlor3he ke samAna duHkha uThAnA par3atA hai| ___ sohana-mAtA jI, mRgAlor3he ne to manuSya janma meM bhI naraka se adhika duHkha uThAyA thaa| kintu mAtA pitA bhI to putra ko mArate tAr3ate tathA rulAte haiM, to kyA unako bhI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtR zikSA aise hI pApa karmoM kA bandha hotA hai ? isake atirikta vaidha DAkTara bhI rogI ke phor3e Adi kI cIra phAr3a karate samaya usako bahuta rulAte haiM to kyA unako bhI azubha karma kA baMdha hotA hai ? .. mAtA-nahIM, unako aise azubha karma kA baMdha nahIM hotaa| , sohana-yaha kisa prakAra ho sakatA hai ? mAtA-beTA, jo byakti burI bhAvanA se kisI kA apakAra karane ke liye bAraha kAraNoM meM se kisI eka kA sevana karatA hai vaha azubha karma kA baMdha karatA hai| kintu mAtA, pitA tathA vaidya DAkTara kI bhAvanA burI nahIM hotI aura vaha bAlaka athavA rogI kA hita hI cAhate haiN| isaliye unako isa viSaya meM azubha karma kA baMdha nahIM hotaa| sohana-mAtA jI, yaha bAta to samajha meM A gii| kintu jo vyakti haMsI makhaula meM ina bAraha kAraNoM meM se kisI eka kA sevana kare to kyA usako bhI mahA pApa kA baMdha hotA hai ? __ mAtA-hAM putra, usako avazya mahA pApa kA baMdha hotA hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA hai ki manuSya haMsI meM AThoM karma bhI bAMdhatA hai aura sAta bhii| sohana-mAtA jI, aisA bhI sunane meM AyA hai ki haMsI makhaula meM bAMdhe hue karma kA bahuta burA phala milatA hai| mAtA-hAM, beTA, tumhArI yaha bAta ThIka hai| zrIkRSNa kI paTarAnI rukmiNIjI ne apane pichale janma meM ha~sI makhaula meM eka moranI ke aMDe raMga diye the, jisase moranI solaha ghar3I taka bahuta roii| usake phalasvarUpa rukmiNIjI ko apane pradya mna jaise guNavAn tathA bhAgyazAlI putra kA janma se lekara solaha varSa Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI taka viyoga sahanA pdd'aa| aMjanA satI ne apane eka pichale janma meM apanI sauta ke lar3ake ko bAraha ghar3I taka chipA kara rakkhA thA, jisase use bAraha varSa taka mahA duHkha uThAnA pdd'aa| sohanalAla-mAtAjI, hama bAlaka kabhI to haeNsI makhaula meM eka dUsare ko bahuta rulAte tathA kabhI hairAna karate haiM, kabhI kisI andhe kI lakar3I chipA kara use dika karate haiM, kabhI kisI apAhija kI nakala utArate haiM to kyA usake liye bhI hamako mahAdu.kha uThAnA pdd'egaa| mAtA- hAM putra, karma kisI kA bhI lihAja nahIM krte| unakA phala to sabhI ko bhoganA par3atA hai| sohana-acchA mAtAjI ! maiM Aja se pratijJA karatA hU~ ki maiM ha~sI makhaula meM bhI kabhI kisI ko duHkha nahIM dUMgA aura na kisI ko hairAna kruuNgaa| mAtA-zAbAza veTA, tumako aisA hI bananA cAhiye / yadi tuma apanI isa pratijJA para dRr3ha rahoge to atyadhika sukha paaoge| isa prakAra mAtA lakSmI devI apane putra sohanalAla ke Upara apane dhArmika jIvana kA amiTa prabhAva DAlatI jAtI thii| unhoMne anya mUrkha mAtAoM ke samAna apane lAla ko kevala snAna karAne, usako sundara vastrAbhUSaNa pahirAne tathA naz2ara se bacane ke liye kAjara muMha para lagAne, bhUkha na hote hue bhI pauSTika padArthoM ko khilAne Adi meM hI apane mAtRkartavya kI itizrI nahIM samajha lI thI, kintu vaha bAlaka ko zizu avasthA , se hI sthAnaka le jAtI, usase sabhI sAdhu sAdhviyoM kI vaMdanA karAtI, use maMgalIka sunavAtI, ghara meM sAdhu sAdhviyoM ke Ane Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAta zikSA para saharSa unakA Adara satkAra karavA kara usako apane hAtha se unako AhAra Adi dilavAtI thii| isase sohanalAla sAdhuoM ke caraNAravinda meM ekAgra citta se savinaya baiTha kara jJAna Adi sIkhatA thaa| isa prakAra lakSmI devI ne apane putra ko sabhI kAryoM meM pUrNa catura banA diyA thaa| lakSmI devI svayaM bhI bAlaka ko dharmAtmA puruSoM tathA dharma para balidAna hone vAlI satiyoM kI kathAeM sunAyA karatI thiiN| kabhI kabhI vaha deza, jAti tathA samAja para sarvasva nyochAvara karane vAle karmavIra naunihAloM kI kathAeM sunAtI tathA kabhI kabhI vaha usako puNya-pApa kA phala darzAne vAlI kathAoM ko sarasa tathA sarala bAlabhASA meM sunA sunA kara bAlaka kI jJAna pipAsA ko jAgRta kiyA karatI thiiN| inhIM saba kAraNoM se bAlaka sohanalAla kI pratibhA zakti aisI vizAla bana gaI thI ki usane sAta varSa kI Ayu ke pUrva hI sAmAyika ke sampUrNa pATha, pratikramaNa, paccIsa bola tathA dodhAmi Adi stavanoM ko kaNTha yAda karake sabhI sAdhu sAdhviyoM tathA sampUrNa zrAvaka varga ko Azcarya meM DAla diyA thaa| isase vaha sabhI apane 2 hRdaya meM bAlaka kI prazaMsA kiyA karate the| bAlaka sohanalAla kI bAla krIr3AoM meM bhI dhArmika vRtti hI prakaTa hotI thii| vaha pAMca varSa kI Ayu meM hI apane mukha para sAdhuoM ke samAna mukharvastrikA bAMdha kara tathA sabhI muhalle ke bAlakoM ko ekatrita kara unake 'mukha para bhI 'mukhavastrikA baMdhavAte the| phira svayaM sAdhuoM ke samAna eka caukI para baiTha kara mAtA se sunI huI kathAeM-una bAlakoM ko sunAyA karate the| sohanalAla ke mukha se una kathAoM ko suna kara bAlaka atyaMta prasanna ho kara apane apane ghara jAkara apanI apanI mAtAoM Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI se sohanalAla kI atyadhika prazaMsA karake unake dvArA sunI huI kathAyoM ko apanI mAtAoM tathA vahinoM ko sunAyA karate the| isa prakAra unake bAla zrotAoM kI dina prati dina vRddhi hotI jAtI thii| mAtA lakSmI devI isa prakAra apane putra kI dhArmika vAla lIlA dekha dekha kara apane hRdaya meM phUlI na samAtI thiiN| pAsa par3osa kI striyAM bhI prAyaH unake pAsa A A kara unako vadhAI detI huI kahA karatI thIM "he lakSmI! tU bar3I bhAgyavatI hai ki tujhako aisA anamola / lAla milA hai| bhagavAna sabhI ko aisA lar3akA de| lar3akA kyA hai, sAkSAt RSi kA avatAra hai|" ___apane putra ke sambandha meM aisI aisI bAteM sunakara tathA usakI catumukhI prazaMsAtmaka vAteM suna kara unakA hRdaya atyanta pulakita ho uThatA thaa| isase vaha dugane utsAha se rAta dina vAlaka ke hRdaya meM sadAcAra ke bIja botI rahatI thiiN| udhara unake dvArA boyA huA bIja anukUla bhUmi tathA vAtAvaraNa me aMkurita hokara eka atyaMta vizAla vRkSa kA rUpa dhAraNa karane kI tayyArI kara rahA thaa| vAstava meM hamAre caritranAyaka ne jo apane jIvana me apanA nirmANa karake anya sahastroM jIvoM kA kalyANa kiyA, usakA Adi kAraNa unakI mAtA lakSmIdevI dvArA Arambhika jIvana meM dI huI zikSA hI thii| pratyeka mAtA kA yaha kartavya hai ki vaha apane bAlaka kA usI prakAra nirmANa kare, jisa prakAra mAtA lakSmIdevI ne sohanalAla ko banAyA thA / - Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyArambha saMpaisuhakAraNa kammaviyAraNa, bhavasamuddatAraNataraNaM / jiNavANi Namassami sattapayassami, saggamokkhasaMgamakaraNaM / / jo sampatti tathA sukha kI kAraNa, karmoM ko naSTa karane vAlI, saMsAra rUpI samudra se tAra kara isa yogya banA detI hai ki vaha auroM ko bhI tAra sake, svarga aura mokSa ko prApta karAne vAlI satva kI prakAzaka usa jinavANI ko maiM namaskAra karatA huuN| AtmA ananta jJAna kA bhaMDAra hai, kintu isakA vaha jJAna jJAnAvaraNI nAmaka karma ke AvaraNa se DhakA rahatA hai| isa saMsAra meM Akara yaha jIva jo kucha dhana, sampatti, bala, sAmarthya Adi sat tathA asat upAyoM dvArA prApta karatA hai vaha saba zarIra chUTane para yahIM par3e raha jAte haiN| dUsare janma meM sAtha nahIM jAte / kintu isa janma meM prApta kI huI vidyA agale janma meM sAtha jAtI hai aura prakaTa hone kA nimitta prApta hote hI prakaTa ho jAtI hai| isI liye vidvAnoM ne vidyA prApta karane ko dhana prApta karane se kama mahatvapUrNa nahIM mAnA hai| jaisA ki paJcataMtra meM kahA gayA hai Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ajarAmaravatprAjJo vidyAmarthazca cintayet / gRhIta iva kezeSu mRtyunA dharmamAcareta // buddhimAn puruSa ko cAhiye ki vaha vidyA tathA dhana ko prApta karane / ke liye apane ko kabhI vRddha na hone vAlA tathA amara mAna le / (kyoMki aisA mAna lene se vidyA tathA dhana prApta karane meM utsAha banA rhegaa)| kintu dharma kA prAcaraNa yaha samajha kara kare ki mRtyu ne zrAkara mere kezoM ko pakar3a liyA hai| kyoki puruSa anta samaya meM avazya hI dharmAcaraNa karanA cAhatA hai)| ___yaha pIche vatalA diyA gayA hai ki bAlaka ke garbha meM Ate hI mAtA kI zikSA Arambha ho jAtI hai, jo pAMca varSa kI Ayu taka calatI hai| usake pazcAt do tIna varSa taka pitA kI zikSA calatI hai| prAcIna kAla meM pitA kI zikSA ko vizeSa mahatva diyA jAtA thA aura vaha sAta varSa kI Ayu taka calatI thii| akSarArambha karAnA tathA apanI mAtRbhASA kA likhane par3hane yogya jJAna karA denA pitR zikSA ke antargata thaa| kintu usa prAcIna kAla meM bhI hama akSarArambha ke kArya ko pitA ke dvArA na kiyA jAkara anya guruoM dvArA karAyA jAtA huA pAte haiN| to bhI yaha zikSA pitA kI dekha rekha meM hotI thii| isa liye bhI ise pitR zikSA kahA jAtA thaa| isake pazcAt bAlaka ko vizeSa adhyayana ke liye kisI gurukula athavA takSazilA jaise vizva vidyAlaya meM bheja diyA jAtA thaa| prAcIna bhArata meM kabhI 2 yogya guru svayaM bhI yogya ziSyoM kI talAza meM ghUmA karate the| jaise ki cANakya dvArA candragupta ko usake mAtA pitA se mAMgane Adi kI aneka kathAeM hamAre zAstroM meM bharI par3I haiN| astu usI paripATI kA anusaraNa karake hamAre caritra nAyaka zrI sohanalAla jI kA sAtaveM varSa meM akSarArambha kiyA gyaa| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyArambha 53 yaha saMvat 1913.vikramI athavA san 1856 kI ghaTanA hai| isa samaya g2adara nAma vAle bhAratIya svataMtratA ke prathama yuddha meM eka varSa kI dera thii| mahArAjA raNajIta siMha kA jUna 1831 meM svargavAsa ho jAne para prathama sikkha yuddha ke bAda paMjAba ke zAsana meM mArca 1846 se aMgrejoM kA praveza ho gayA thaa| kintu janavarI 1848 meM lArDa DalahaujI ke bhArata kA gavarnara jenerala bana kara bhArata Ane para dvitIya sikkha yuddha huaa| isa yuddha ke bAda lArDa DalahaujI ne 26 mArca san 1846 ko paMjAba se alpavayaska dalIpasiMha ke zAsana ko samApta karake use briTiza bhArata meM milA liyaa| isI varSa san 1846 IsvI athavA saMvat 1906 meM hamAre caritranAyaka zrI sohanalAla jI kA janma huA thaa| isa ghaTanA ke sAta varSa bAda san 1856 IsvI athavA saMvat 1913 meM kathita gadara se eka varSa pUrva unakA akSarArambha saMskAra kiyA gyaa| sambaDiyAla para to isa rAjyaparivartana kA jaise koI prabhAva hI nahIM pdd'aa| Aja zAha mathurAdAsa jI ke yahAM khUba cahala pahala hai| ghara meM cAroM ora Ananda kA samudra umar3A par3a rahA hai| naukara cAkara Adi sabhI harSa meM, bhare hue gRhasvAmI kI AjJA kA pAlana kara rahe haiN| ghara kA eka sAtavarSIya bAlaka sabhI ke harSa kA kendra bana rahA hai| isa bAlaka kA bar3A bhAI zivadayAla bhI Aja atyadhika prasanna hai| bAlaka sohanalAla ke zarIra kA raMga kundana ke samAna camaka rahA hai| usake mukha para Ananda kI AbhA chA rahI hai| usake hRdaya meM apAra utsAha hai| usake zarIra para bahumUlya nUtana vastra haiN| usake eka hAtha meM lakar3I kI paTTI tathA dUsare meM davAta tathA kalama hai| usakI bagala meM hindI kI 'bAla zikSA' nAmaka pustaka hai| bAlaka ne apane isI rUpa meM Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI Akara mAtA tathA pitA ko namaskAra kiyaa| mAtA ne usako AzIrvAda dekara prema sahita usake mAthe para vijayasUcaka tilaka lagAyA aura usase kahA "he beTA sohanalAla ! tuma khUba mana lagAkara aisI vidyA par3ho ki jisase tusa deza, samAja tathA jAti meM navajIvana evaM navIna utsAha utpanna karake apanA tathA dUsaroM kA kalyANa kara sko|" yaha AzIrvAda dete samaya usa mAtA ko yaha kyA patA thA ki Aja maiM bAlaka ko jo kucha AzIrvAda de rahI hUM yaha bAlaka aviSya meM usase bhI adhika unnati kregaa| bAlaka ko atyanta samArohapUrvaka gAje bAje ke sAtha pAThazAlA lAyA gyaa| yahAM usakI paTTI kA potana kiyA gayA aura usake sAthiyoM ko miSTAnna diyA gyaa| isa prakAra bAlaka sohanalAla apane jIvana meM prathama vAra pAThazAlA aayaa| usane sotsAha pAThazAlA meM praveza kara adhyApaka ke caraNoM meM apanA mastaka jhukAyA aura kahA sohana-guru jI prnnaam| apane navIna ziSya kA itanA sarala tathA vinayapUrNa vyavahAra dekha kara guru nI kA hRdaya Ananda se bhara gyaa| unhoMne apane navIna chAtra kI prema sahita pITha thapathapA kara usa se kahA guru jI-vatsa ! tuma zIghra vidyA sampAdana karake yazasvI bno| guru jI ne isa prakAra zubha AzIrvAda dekara bacce ko a A i I Adi paTTI para likha kara de diye| kintu navIna Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyArambha chAtra ne kucha minaToM meM hI unakI sundara sundara akSaroM meM nakala karake paTTI phira guru jI ko dikhalAte hue kahA ___ "guru jI, yaha to mujhe yAda ho ge| aba Apa mujhe agale akSara batalA deN|" guru jI ko bAlaka kI aisI tIkSNa buddhi para bar3A Azcarya huaa| unhoMne usakI takhtI para agale akSara likha die aura use atyanta premapUrvaka sAvadhAnI se par3hAne lge| bAlaka ne apanI tIvra buddhi ke bala para kucha hI dinoM meM varNamAlA ko samApta kara liyA, jisa se guru jI atyanta prasanna hokara bAlaka kI tIkSNa buddhi kI prazaMsA karane lage tathA anya chAtroM se bole ___ "lar3akoM, tumako bhI isa sohanalAla ke samAna hoziyAra bananA caahiye|" bAlaka sohanalAla kevala buddhimAna hI nahIM, varan mahAn vizAla hRdaya bhI thaa| vaha apane kamajora sahapAThiyoM ko par3hAyA bhI karatA thA aura unake paThana kArya meM pUrI sahAyatA diyA karatA thaa| usake sahapAThiyoM meM jo daridra hote unako tathA pIr3ita vidyArthiyoM ko vaha samaya samaya para kApiyAM, pustakeM, sleTa, kalama, davAta tathA vastra Adi prasannatApUrvaka de diyA karatA thA / khAna pAna kI vastueM jo kucha vaha ghara se pAThazAlA le jAtA apane sahapAThiyoM meM bAMTa kara khAyA karatA thaa| mAtA pitA se samaya samaya para use kharca ke liye jo paise milA karate the, unheM vaha svayaM kharca na karake apane sahapAThiyoM ko de diyA karatA thaa| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI apane inhIM guNoM ke kAraNa bAlaka sohanalAla kucha hI mAsa meM apane adhyApaka tathA sabhI sahapAThiyoM kA priyapAtra bana baitthaa| sAtha hI vaha apane buddhibala tathA aneka sadguNoM ke kAraNa saphalatA para saphalatA prApta karane lgaa| _ vAlaka sohanalAla ne zIghra hI 'hindI bAla zikSA' ko samApta karake dUsarI pustaka par3hanI Arambha kii| kucha hI varSoM ke parizrama ke bAda usakI hindI tathA hisAba meM bahuta acchI gati ho gii| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitR zikSA mAtA zatraH pitA vairI, yena bAlo na pAThitaH / na zobhate sabhAmadhye, haMsamadhye bako yathA // jo mAtA pitA apanI saMtAna ko zikSA nahIM dete, vaha apanI saMtAna ke zatru hote haiN| vaha sabhA meM usI prakAra acche nahIM lagate, jisa prakAra haMsoM meM bagulA / -saMsAra meM pitA putra kA vArtAlApa to nitya hotA hI rahatA hai, kintu una bAtoM meM prAyaH sArabhUta tattva kucha bhI nahIM hotaa| yadi bAlaka choTA ho to pitA usako khilaunA samajha kara usase apanA mana bahalAte haiM athavA usakA mana bahalAte haiN| ataeva isa prakAra ke vArtAlApa meM upahAsa, chala kapaTa tathA lobha kI vRddhi karane vAlI bAteM hI adhika hotI haiN| yadi bAlaka bar3A ho jAtA hai to pitA putra ke vArtAlApa kA viSaya prAyaH gRhastha sambandhI carcA hotI hai| prAyaH pitA putra ke vArtAlApa meM anukaraNa karane yogya tathA pratyeka vyakti ke zikSA, grahaNa karane yogya bAtoM kA abhAva hI hotA hai| vaise pratyeka bAlaka meM svAbhAvika utsukatA tathA jijJAsA hotI hai| vaha cAhatA hai ki mujhe saMsAra bhara kI vastuoM kA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI jJAna prApta ho jAve / sabhI bAlaka prathama apane pitA ko sarvajJa samajha kara unase aneka prakAra ke aise prazna kiyA karate haiM, jinase unakA jJAna bddh'e| kintu prAyaH pitA yA to jJAna sampanna nahIM hote athavA yadi vaha par3he likhe bhI hote haiM to apane nijI kAryoM ke kAraNa baccoM ke praznoM kI ora dhyAna nahIM dete| prAyaH pitA to anapar3ha athavA kama par3he hI hote haiM aura vaha apane putra ke praznoM para apanI ajJatA ko chipAte hue use mir3aka diyA karate haiN| bahuta se vidvAn pitA bhI apane baccoM ke sAtha vArtAlApa karane ko samaya kA apavyaya samajha kara use dhamakA kara cupa karA dete haiN| isa se bacce ke AtmA ko bhArI dhakkA lagatA hai aura apane praznoM kA uttara na pAne se kramazaH usakI smaraNa zakti bhI kSINa ho jAtI hai tathA usakI bhAvI unnati ruka jAtI hai| kintu zAstrajJa buddhimAn pitA apane maMda buddhi bAlaka ko bhI sarala bhASA meM naI naI bAteM batalA kara usakI smaraNa zakti bar3hAte rahate haiN| kintu isa kArya ke liye yaha Avazyaka hai ki pitA apane putra ko sudhArane ke pUrva prathama svayaM sudhre| nIce kI paMktiyoM meM eka aise hI pitA ke apane putra ke sAtha saMvAda ko diyA jAtA hai, jisane apane putra ke mana meM atyanta choTI Ayu meM hI aisI zikSA hRdayaMgama kara dI thI, jisase bAda meM vaha bAlaka Age calakara eka mahAn puruSa bana kara amara kIrti kA sampAdana kara sakA / vAstava me jisa pitR zikSA kA varNana isa graMtha ke pichale pRSThoM me kiyA jA cukA hai, usakA yahI vAstavika rUpa thaa| lagabhaga eka prahara rAtri jA cukI hai| loga bAga apane apane kAryoM se nivRtta hokara apane apane gharoM ko jA rahe haiN| jaina Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitR zikSA gRhaNiyAM apane cakkI cUlhe ke kArya ko samApta kara cukI hai| ajaina gRhaNiyAM bhI kucha to apane apane parivAra vAloM ko bhojana karA cukI haiM aura kucha bhojana karAne kI tayArI meM haiN| zAha mathurAdAsajI to divAbhojI the hii| ataeva vaha to bhojana kabhI kA samApta kara eka bAra apanI dUkAna para aura bhI ho Ae haiN| isa samaya vaha apane saje sajAye kamare meM eka ArAmakursI para baiThe hue kucha soca rahe haiN| unake cehare se gambhIratA tathA buddhimattA prakaTa ho rahI hai| isI samaya eka bAlaka ne kamare meM praveza kiyA / bAlaka atyanta svastha, suDaula tathA sundara thaa| usakI Ayu lagabhaga sAta varSa kI thii| usane Ate hI pitA mathurAdAsa jI ke caraNoM meM apanA mastaka jhukA kara praNAma kiyaa| pitA ne bhI premapUrvaka usake mastaka para hAtha pherate huye use uThAkara apanI goda meM biThalA liyaa| isake pazcAt unhoMne usase pUchA pitA-beTA sohana ! tumhArA apanI pAThazAlA meM mana to lagatA hai ? sohana hAM, pitAjI ! merA to vahAM khUba mana lagatA hai ? pitA-beTA, tumhAre zikSaka kauna haiM ? sohana-eka vidvAn, guNI, saccaritra tathA buddhimAn brAhmaNa haiN| pitA-unake bolane kI zailI tathA. unakA cAla calana kaisA sohana unakI vANI atyanta madhura tathA sarasa hai| vaha kisI ke sAtha bhI binA vicAre aviveka se nahIM bolte| vaha svabhAva se atyanta gambhIra haiN| vaha kisI ko nIcA dikhalAne Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI kI icchA nahIM rakhate / jaba vaha bolate haiM to sunane vAle kA hRdaya unake prati zraddhA se paripUrNa ho jAtA hai| vaha kisI kA bhI na to apamAna karate haiM aura na upahAsa / vaha isa prakAra kI sundara nItimaya zikSA dete haiM, jise hama bhalI prakAra samajha skeN| pitA-veTA, kyA tuma yaha batalA sakate ho ki tuma vahAM kisa lie jAte ho ? sohana-kyoM nahI pitAjI! Apa mujhe vahAM vidvAn banAne tathA vyavahAra nIti kA samyaka prakAra se jJAna karAne ke liye bhejate haiN| pitA---yadi tumhAre zikSaka sadAcArarahita hote to kyA hotA ? sohana-taba to bahuta hI burA hotaa| hama vyavahArakuzala tathA sadAcArI banane ke sthAna para avivekI, sadAcArahIna, udaNDa tathA ucchRkhala bnte| pitA-acchA veTA ! isa dRSTAMta se hama tumako eka uttama zikSA dete haiM / yaha bAta smaraNa rakho ki jisa prakAra saMsAra meM saphalatA prApta karane ke liye vyavahAra nIti kA jJAna Avazyaka hai usI prakAra agale janma meM uttama gati prApta karane ke liye dharma tatva tathA dharma nIti kA jJAna prApta karanA bhI parama Avazyaka hai / jima prakAra sadAcAra kI zikSA se vyavahAra nIti kA jJAna hotA hai, usI prakAra parabhava zreyaskara dharma nIti kA samyak jJAna sarvazreSTha guru se hI prApta hotA hai| sohana-pitA jI ! ina donoM meM kitanA antara hai ? Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitR zikSA pitA-vyavahAra kI zikSA tathA dharma zikSA ina donoM meM bar3A bhArI anttara hai| vyavahAra zikSA billaura tathA kAMca ke Tukar3e ke samAna hai, kintu dharma zikSA amUlya kaustubhamaNi ke samAna hai| sohanalAla-pitAjI ! ApakA kathana yathArtha haiN| dharma zikSA vAstava meM vyavahAra zikSA se adhika mahatvapUrNa hotI hai| Apane mujhe aneka bAra saMsAra ke ananta duHkhoM ke viSaya meM batalAyA hai| unase pAra pAne se liye to kevala dharma zikSA hI sahAyaka ho sakatI haiN| pitAjI! Apa mujhe kRpA kara yaha batalAveM ki vaha zreyaskara dharma zikSA kisa prakAra ke guru se mila sakatI hai ? pitA-dharma guru tIna prakAra ke hote haiM-- eka patthara ke samAna, dUsare kAgaja ke samAna tathA tIsare kATha ke smaan| sohana-pitAjI, kRpA kara mujhe tInoM ke lakSaNa pRthak 2 btlaaiye| pitA-jo guru avivekI, daMbhI, dhUrta, gupta rUpa se pApa kArya meM lage rahane vAlA, apane svArtha kI pUrti ke liye khoTI zikSA dene vAlA, tyAgI hote hue bhI gRhastha ke samAna kArya karane vAlA, Apasa meM phUTa DalavA kara bar3A banane vAlA tathA svayaM ko hI guNajJa tathA dharma kA ThekedAra samajhatA ho usa guru ko patthara ke samAna kahate haiN| aisA guru na to apanA kalyANa kara sakatA hai aura na ziSya kA / vaha saMsAra rUpI samudra meM svayaM DUbate hue apane ziSyoM tathA sahAyakoM ko bhI le DUbate haiN| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI jo guru grahaNa kiye hue vratoM ko vAravAra bhaMga karatA ho, anukUla tathA pratikUla paripahoM se calAyamAna ho jAtA ho, khAnapAna se Asakta ho tathA bhagavat thAnA kA vAravAra ullaMghana karatA ho vaha kAgaja ke samAna kahalAtA hai| aisA vyakti thor3e bahuta puNya kA upArjana karake devagati ko to prApta kara sakatA hai, kintu vaha apane athavA dUsare ke AtmA kA kalyANa sAdhana nahIM kara sktaa| vAstava meM patthara tathA kArAja ke samAna donoM hI prakAra ke guru karmAvaraNa kI vRddhi hI karate hai| ___ jo guru sasAra rUpI samudra meM svayaM nAvika vana kara ziSyoM ko saddharma rUpI nAva meM viThalA kara bhaktajanoM ko pAra karate haiM vaha kASTha ke samAna kahalAte haiN| vaha tatva jJAna kA bheda, sva tathA para kA bheda, lokAloka vicAra, saMsAra ke svarUpa, karma baMdha ke kAraNa tathA usase bacane tathA mukta hone ke upAya apane AcaraNa dvArA dUsaroM ko batalAyA karate hai| jisa prakAra kATha kI nAva svayaM pAra hotI huI apane andara baiThe hue pathikoM ko bhI surakSita rUpa se pAra kara detI hai, usI prakAra yaha guru bhI karate haiN| jisa prakAra hama pratyeka vastu uttama se uttama * cAhate haiM, usI prakAra hamako guru bhI uttama se uttama banAnA caahiye| sohanalAla-pitA jI! kASTha ke samAna uttama guru ke lakSaNa - mujhe aura bhI samajhA kara batalAiye, jisase mere jaisA avodha vAlaka unako acchI taraha samajha sake / pitA-jinezvara bhagavAn kI AjJAnusAra pUrNa rUpa se svayaM calane tathA dUsaroM ko calAne vAle, kanaka tathA kAminI se saba prakAra se dravya tathA bhAva se bacane vAle, tyAgI, vizuddha tathA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitR zikSA nirdoSa AhAra lene vAle, bAIsa parISahoM ke vijetA, kSamAzIla, indriyoM kA damana karane vAle, nirAraMbhI, jitendriya, rAtadina siddhAntoM ke jJAna kAryoM meM lage rahane vAle, niyama tathA dharma kI rakSA ke liye zarIra kA nirvAha karane vAle, pratijJA para dRr3ha rahane vAle, rAtri ko AhAra to kyA jala taka grahaNa na karane vAle, saba para samAna bhAva rakhane vAle, binA kisI meM rAga rakhe satya mArga kA upadeza dene vAle, prANi mAtra kI rakSA karane vAle, mukhavastrikA ko mukha para dhAraNa karane vAle, kaSToM ko sahana karane vAle guru hI sarva zreSTha hote haiN| beTA ! guruoM ke yaha guNa tumako saMkSipta rUpa meM batalAe gae hai| Agama graMthoM meM inakA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| jaba tuma ko bhaviSya meM unakA jJAna hogA to tumako vizeSa tatva kA bodha hogaa| sohanalAla-pitA jI ! Apane saMkSepa meM bhI jo atyanta upayogI tathA kalyANakArI jJAna mujhe diyA hai usa para maiM nirantara manana karatA rhuuNgaa| - Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya meM niSThA purisA saccameva samamijANAhi saccesaNAe se uvahie se| mehAvI mAraM tarati sahite dhammamAdAya seyaM samaNupassati // AcArAMga, dUsarA adhyayana, uddezya 3 he puruSa ! satya ko bhalI bhAMti jAna / usakI prApti ke liye zodha kara prayatna kr| satya ke prApta hone para usa meM apane prAtmA ko upasthita kara arthAt usa para pUrNatayA zrAcaraNa kara / jo buddhimAn aisA karatA hai vaha mRtyu para vijaya prApta karatA hai tathA dharma ko sAtha lekara zreya tathA kalyANakArI gati ko prApta karatA hai| isa pATha me kitanA gaMbhIra rahasya hai| isa se yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki satya ke vinA AtmA kA kalyANa honA asambhava hai| dharma kI utpatti satya se hotI hai| 'satyAddharmo utpadyate' satya se dharma utpanna hotA hai| jainAgamoM me satya ko itanA adhika mahatva diyA gayA hai ki yadi AcArya upAdhyAya Adi apane jIvana me eka bAra bhI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya meM niSThA asatya bola deM to vaha Ayu paryaMta usa pada ke liye ayogya mAne jAte haiN| sArAMza yaha hai ki jisa jIva ne satya kI pUrNatayA ArAdhanA kara lI usakA AtmakalyANa svayameva ho jAtA hai| bhartRhari ne bhI yahI kahA hai ki satyaM cettapasA kiM / jo satyavAdI hai use anya kisI tapa kI pAvazyakatA nahIM hai| jainiyoM ke Abhyantara cha tapoM meM bhI satya ko pRthaka tapa mAnA gayA hai| saMsAra ke sabhI kArya satya ke AdhAra para cala rahe haiN| jisake jIvana meM satya nahIM hogA vaha kabhI bhI mahApuruSa nahIM bana sakatA / (gamoM tathA itihAsa kA adhyayana karane se to yahAM taka kA patA calatA hai ki sabhI mahApuruSoM kA jIvana bAlyAvasthA se hI satya ke raMga meM raMgA hotA hai| hamAre caritranAyaka kI bAlyAvasthA se bhI isI bAta kA samarthana hotA hai / unheM bAlyAvasthA meM hI satya se atyadhika prema thaa| satya ke prati unakA prema unakI bAlyAvasthA se lekara unake AtmA meM anta taka cirasthAyI rahA, varan Ayu ke sAtha sAtha usameM dina prati dina vRddhi hI hotI gii| zrI sohanalAla jI kA akSarArambha hue kaThinatA se eka varSa bItA thA ki saMvat 1914 ko Azvina zukla pakSa meM eka dina sohanalAla jI apane bAla sakhAoM ke sAtha kucha khela khela rahe the| khela khela meM geMda kI AvazyakatA pdd'ii| sohanalAla ne apane bAla sakhAoM se kahA___ "tuma tanika bAhira tthhro| maiM ghara ke andara se geda lekara abhI AtA huuN|" / astu vaha bAla sakhAoM ko bAhira khar3A karake ghara meM geda lAne cale ge| sohanalAlajI bAlaka to the hI, ataeva bAla sulabha Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI mohanalAla jI caMcalatA unameM kama nahIM thii| vAlasakhAoM ke vAhira khar3e hone ke kAraNa unake mana meM kucha jaldIbAjI bhI thii| phira unako svayaM bhI khela kI usaMga kama nahIM thii| zrataeva aisI avasthA meM kisI bhI bAlaka dvArA vyavasthita DhaMga se kArya nahIM kiyA jA sktaa| bAlasakhAoM se chUTa kara vaha daur3ate hue ghara ke andara pahuMce / usa samaya kamare meM koI bhI nahIM thA aura geMda alamArI meM rakkhI huI thii| ataeva alamArI meM se zIghratApUrvaka geda nikAlate hue unake hAtha se alamArI meM se nikala kara eka aisA amUlya darpaNa gira kara TUTa gayA, jisa se pakSAghAta athavA adharaMga roga ThIka ho jAtA thaa| isIliye usa zIze ko pakSAghAta darpaNa ( Paralysis Glass) kahA jAtA thA / yadi kisI pakSAghAta vAle rogI kA mukha Ter3hA ho jAtA thA to usa darpaNa ko dikhalAne se unakA mukha ThIka ho jAtA thaa| vaha geda ke pAsa usI almArI meM rakkhA huA thaa| zIzA jaldIbAjI meM una se bhUmi para gira par3A aura girate hI TUTa gyaa| sohanalAla jI usa zIze ke Tukar3oM ko vahIM ekatrita karake vinA kisI se kucha bhI kahe hue apane vAlasakhAoM ke pAsa cale Ae aura khela me laga ge| kucha samaya ke uparAMta java zAha mathurAdAsa jI kamare meM Ae to unhoMne usa darpaNa ke TUTe hue Tukar3oM ko dekhaa| isa ghaTanA se unako atyadhika kheda huaa| darpaNa vAstava meM itanA mUlyavAn thA ki isa mahAn vaijAnika yuga meM bhI vaisA darpaNa milanA asambhava nahIM to atyanta kaThina avazya hai / phira yaha to aba se lagabhaga sau varSa pUrva kI ghaTanA hai / usa samaya to aisI vastu kA prApta honA atyanta hI kaThina samajhA jAtA thaa| vaha darpaNa bhI unako kisI aMgreja Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya meM niSThA kaipTena se milA thA, jise unhoMne senA sahita kisI bhArI zrApatti meM par3a jAne para sahAyatA dI thii| usI se prasanna hokara usa kaipTena ne zAha mathurAdAsajI ko vaha zIzA diyA thaa| zAha mathurAdAsajI ne darpaNa TUTane ke viSaya meM ghara ke sabhI naukara cAkaroM se pUchA ki darpaNa kisane tor3A hai| kintu becAre naukara kyA uttara dete ? unheM to usake viSaya meM kucha bhI patA nahIM thaa| unhoMne zAha mathugadAsa jI se kevala yahI kahA ki isa viSaya meM unako kucha bhI patA nahIM / unhoMne darpaNa ke viSaya meM saba prakAra se apanI anabhijJatA prakaTa kii| yadyapi zAha mathurAdAsa jI kA svabhAva atyanta ha~samukha thA aura vaha sadA prasanna rahA karate the, kintu naukaroM ke usa uttara se unake nitya prasanna rahane vAle mukha para tanika krodha kI jhalaka A gaI, jisase unakA mukhamaNDala krodha se lAla ho gyaa| unake netra bhI krodha se lAla ho gae, jinheM dekhakara ghara ke naukara cAkara saba thara thara kAMpane lage aura vaha kiMkartavyavimUr3ha hokara dInatAbharI dRSTi se mathurAdAsajI kI ora dekhane lge| zAha mathurAdAsajI naukaroM se zIze ke viSaya meM pUchatAcha kara hI rahe the ki taba taka bAhira se sohanalAlajI ne bhI Akara kamare meM praveza kiyA / isa dRzya ko dekhakara usa buddhimAna bAlaka ko yaha samajhane me tanika bhI dera nahIM lagI ki yaha sArA kAMDa usI darpaNa ke kAraNa ho rahA hai| sohanalAlajI mana meM socane lage "ki pitAjI isa samaya krodha me haiN| yadi maiM ina se isa samaya sahI sahI ghaTanA kahUMgA to nizcaya se vaha mere Upara adhika kupita hoMge aura yaha bhI sambhava haiM ki krodha ke vega meM mere do cAra thappar3a bhI lagA deN| kintu yadi maiM cupa rahA to na Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI jAne ina nirdoSa naukaroM ko kisa Apatti kA sAmanA karanA pdd'e| yadi maiM apane aparAdha ke kAraNa unako daNDa milate dekhU to yaha mahAna anyAya hogA, varana mahA pApa hogaa| pUjanIya mAtAjI tathA parama pUjanIya gurujI ne bhI mujhe vAra vAra yahI zikSA dI hai ki "vatsa ! bhUla kara bhI apane aparAdha ko dUsare para mata ddaalo| jo vyakti bhaya ke vazIbhUta hokara apanA aparAdha dUsaroM para DAlatA hai use zuddhAcaraNa hote hue bhI usI prakAra mithyA kalaMka laga kara tIna apamAnita hote hue du.kha uThAnA ur3atA hai, jaisA parama satI sItA tathA akhanA devI ko uThAnA par3A thaa|" isa prakAra vicAra karake unakA pApabhIru AtmA apane pitA jI ko usI samaya satya ghaTanA sunAne ke liye vyAkula hA utthaa| unhoMne Age bar3hakara namratApUrvaka manda svara se apane pitA jI se khaa| ___ "pitA jI / Apa ina nirdoSa naukaroM ko kucha bhI na kaheM / / isame inakA lezamAtra bhI dopa nahIM hai|" pitA-sohanalAla ! kyA tuma vatalA sakate ho ki yaha kisakA aparAdha hai ? sohana--jI, maiM batalA sakatA huuN| aparAdhI Apake sAmane khar3A hai| Apa use jo cAhe kaThora se kaThora daMDa deN| yaha sunakara zAha mathurAdAsa jI ne Azcaryacakita hokara sohanalAla jI se kahA pitA-maiM to yahAM naukaroM ke atirikta anya kisI ko bhI nahIM dekhtaa| sohana--pitA jI, kyA naukara hI sadA aparAdha karate haiM ? Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya meM niSThA kyA hamase kabhI bhUla nahIM hotI ? Aja maiM alamArI meM se geMda nikAla rahA thA ki zIghratA ke kAraNa darpaNa mujhase gira gayA aura girate hI TUTa gyaa| Apa isa aparAdha kA jo cAheM mujhe daMDa deM, jisase maiM bhaviSya meM aisA aparAdha na kruu| putra kI isa prakAra kI nirbhIkatA, satyapriyatA tathA dRr3hatA dekhakara zAha mathurAdAsa jI kA krodha pAnI pAnI hogayA aura unako krodha ke sthAna para aisI bhArI prasannatA huI ki unhoMne sohanalAla ko goda meM uThA kara use pyAra karate hue kahA___"beTA, yadi tumameM yaha guNa sadA isI prakAra bane rahe to aise 2 sahasra darpaNoM ke TUTa jAne para bhI mujhe duHkha na hogaa| mujhe to darpaNa kI apekSA satyaniSTha beTA adhika pyArA hai|" naukara cAkara to sohanalAla jI ke isa vyavahAra se eka dama avAka raha ge| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavitra hAsya tulasI nija mana ko vithA, kabahUM kahiye nAMhi / suni aThilaihaiM loga saba, bA~Ti na lehaiM tAhi // tulasIdAsa jI kahate haiM ki apane mana kA kaSTa kisI ko bhI nahIM vatalAnA cAhiye, kyoMki usako sunakara saba loga ha~sI ur3Ate haiM, usameM bhAga lekara bAMTatA koI nhiiN| kintu nIce eka aisI ghaTanA dI jAtI hai, jisameM kisI ke kapTa ko vinA sune hI usake sAtha pavitra hAsya karake usake kaSTa ko dUra kiyA gayA hai| ___ vasanta paJcamI kA dina hai| saradI kar3Ake kI par3a rahI hai, jisase dAMta kaTa-kaTa bolane lagate haiN| kintu vasanta ke kAraNa loga saradI para dhyAna na dekara atyanta prasanna dikhalAI de rahe haiN| isa liye bAjAra meM Aja jidhara dekho, udhara adbha ta zobhA dikhalAI de rahI hai| bAlikAeM tathA yuvatiyAM vasaMtI sAr3I pahine tathA gale meM basaMtI dupaTTe DAle, sarasoM ke puSpahAra gale meM pahine pramudita mana se idhara udhara ghUma rahI haiN| puruSoM meM bhI jidhara dekho udhara basaMtI pagar3I dikhalAI de rahI hai| bAlaka bhI sira para basaMtI TopI pahine uchala kUda macA rahe haiN| aneka Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavitra hAsya bAlaka basaMtI kurate bhI pahine hue haiN| videzI sabhyatA ke sAmane svadezI sabhyatA ko tuccha samajhane vAle jeMTilamainoM ke hAtha meM bhI basaMtI rUmAla sthAna sthAna para dikhalAI de rahe haiN| nagara ke bAhira to prakRti devI kA sauMdarya apane sampUrNa rUpa meM khila uThA hai| gehU~ tathA cane kI phasileM apane bharapUra yauvana meM hone ke kAraNa kRSakoM ke atirikta darzakoM ke mana ko bhI mugdha kara rahI haiN| vAstava meM kRSi pradhAna bhAratavarSa kA isa pUre varSa kA bhaviSya inhIM phasiloM para nirbhara karatA hai| khetoM meM phUlI huI saryo darzakoM ke mana ko saba se adhika AkarSita karake apanI sugandhi se saba ke mana ko moha rahI hai| zizira Rtu meM jina vRkSoM ke puSpa patra jhar3a gae the vaha bhI basaMtarAja ke Agamana ke upalakSa meM navIna rasa, navIna pattoM tathA navIna puSpoM se susajjita hokara RturAja basaMta kA svAgata karane ko taiyAra khar3e haiN| skUla ke bAlakoM kI to prasannatA ke kyA khne| unako to Aja basaMta kI chuTTI ke kAraNa khetoM kI saira karane kA avasara mila gayA hai| sabhI lar3ake do do cAra cAra kI ToliyAM banA kara khetoM meM ghUma rahe haiN| ina meM se koI sarasoM ke phUla tor3a rahA hai to koI Ama kI maMjarI ko kAna meM lagAe hue hai| koI koI bAlaka vRkSa ke pattoM ko vyartha hI tor3a tor3a kara pheMkatA huA apane bAla sulabha ajJAna kA paricaya de rahA hai| aise samaya do bAlaka eka kRSaka ke kheta meM kueM ke pAsa khar3e haiN| donoM ke zira para basaMtI TopI camaka rahI hai| zarIra para bhI basaMtI raMga kI kamIja hone ke kAraNa unakI sundaratA aura bhI khila uThI hai| donoM bAlaka prakRti kA sauMdarya dekha kara atyanta prasanna ho rahe haiN| pAsa meM kRSaka kA eka kaMbala par3A huA hai, jo phaTA huA tathA kaI sthAnoM para silA huA hai| usa meM bhinnajAtIya vastroM kI aneka thikaliyAM bhI lagI huI apane svAmI kI Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI daridratA kA galA phAr3a phAr3a kara vakhAna kara rahI haiN| kaMvala ke pAsa eka jor3A jUtA bhI rakhA huA hai, jo usa kaMvala kI pUrNatayA samAnatA kara rahA hai| kAraNa ki jUtA bhI paryApta haTA hone ke kAraNa aneka sthAnoM para silA huA hai| kRSaka vahAM se kahIM bahuta dUra kheta se bhramaNa karatA huA phasila ko dekha dekha kara prasanna ho rahA hai aura zekhacillI ke samAna vyartha ke manasUbe vAMdhatA jAtA hai| vaha lar3akoM ke netroM se bahuta dUra hai, jisase na to lar3ake use dekha pAte haiM aura na usako hI lar3akoM kI upasthiti kA koI mAna hai| usa samaya eka lar3ake ne dUsare se kahA "mitra sohanalAla ! merI sammati meM to kRpaka ke sAtha kucha hAsya karanA caahiye| yadi tU kahe to maiM yaha kaMbala yA jUtA kahIM chipA dU aura chipa kara dekheM ki yaha kyA kahatA hai tathA kyA karatA hai|" sohanalAla-"mitra dhArI! mujhe tumhArA prastAva isa rUpa meM pasaMda nahIM hai| maiM ne apanI mAtA jI tathA pUjya puruSoM se sunA hai ki dUsare kI hAni karake athavA use parezAnI meM DAla kara use Azcaryacakita karake haMsanA bar3A bhArI pApa karma hai tathA isa kArya se azubha karma kA baMdha hotA hai| isa prakAra haMsI haMsI meM bAMdhe hue pharma rote rote hue bhI chuTane , kaThina par3a jAte haiN| yadi tuma ko kisI kA upahAsa hI karane kA zauka ho to tuma usako isa prakAra lAbha pahuMcAo ki usako lAbha pahuMcAne vAle kA kisI prakAra bhI patA na laga sake / isa prakAra tuma usako Azcarya meM DAla kara phira usa para cAhe jitanA haMso / yadi tuma usakA kaMbala yA jUtA chipA doge to prathama to tuma ko yahI pratyakSa rUpa se gAliyAM tathA apazabda sunane par3eMge, kintu Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavitra hAsya yadi tuma usakA lAbha karoge to tumako sacce antaHkaraNa se usakA zubha AzIrvAda sunane ko milegaa| yadi tumhAre mana meM kisAna ko Azcarya meM DAlane kI bahuta icchA ho to lo maiM tumako yaha pAMca rupaye detA huuN| tuma unako lekara kisAna ke jUtoM ke andarUnI aMtima bhAga meM isa prakAra rakha do ki eka meM do rupaye tathA dUsare jUte meM tIna rupaye rakhe jaaveN| phira chipa kara dekho ki kyA tamAzA hotA hai|" mitra kI yaha bAta suna kara dhArI khuzI se uchala par3A aura kahane lagA "bhAI, tumhArI yaha bAta bilkula ThIka hai| acchA yahI karake dekheN|" __ yaha kaha kara dhArI ne sohanalAla ke hAtha se vaha pAMca rupaye lekara jUte meM isa prakAra rakhe ki eka meM do tathA dUsare jUte meM tIna rupaye zrA ge| isa ke pazcAt donoM mitra kRSaka kI hairAnI dekhane ke lie pAsa kI jhAr3iyoM meM chipa ge| dhIre dhIre dopahara DhalA aura kRSaka ko bhUkha satAne lgii| vaha kheta se lauTa kara kueM para AyA aura khAlI peTa hI jala pIkara ghara jAne kI tayyArI karane lgaa| usane usa phaTe hue kaMbala ko kaMdhe para DAla liyA aura jUtA pahinane ke liye jUte meM paira ddaalaa| kintu jUte meM paira DAlane para use kisI kaThora vastu kA sparza huaa| usane use koI ThIkarI samajha kara paira ke aMgUThe se jUte ko pakar3a kara jhAr3A to kaMkara ke sthAna para usa meM se chanachanAte hue do rupaye nikala kara pRthvI para gira pdd'e| isa se use bar3A bhArI Azcarya huaa| usakA zarIra harSa se / pulakita ho utthaa| usane zIghratApUrvaka una rupayoM ko uThA kara mastaka se lagAyA tathA harSapUrita netroM se dUsare jUte meM paira Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI DAlA to usake aMdara se tIna rupaye nikala kara pRthvI para gira pdd'e| aba to use aura bhI adhika Azcarya huaa| vaha Azcaryacakita netroM se cAroM ora dekhane lagA ki use koI dikhalAI de jAve, kintu use koI bhI najara na aayaa| jaba use koI bhI dikhalAI na diyA to usane ucca svara se yaha AvAja dI 'are bhAI, jisane mere sAtha haMsI kI ho vaha pAkara apane rupaye le jAve' / jaba tIna bAra bulAne para bhI koI na AyA to vaha harSa meM vibhora hokara isa kArya ko sAkSAt Izvara kI lIlA samajha kara harSa se nAcane lgaa| usane AkAza kI ora donoM hAtha jor3a kara ucca svara se kahA "he bhagavAn ! mujha jaise pApI ke parivAra kI rakSA karane ke lie tumhe svayaM yahAM taka AnA pdd'aa| he prabho ! maiM tumhAre isa upakAra kA vadalA kisa prakAra dRgaa| bhagavan ! ina pAMca rupayA~ se merA Ananda se do mAsa taka gujArA cala jAyegA / tava taka mere apane kheta kA anAja bhI tayyAra ho jaavegaa|" isa prakAra kahate kahate kRSaka ke netroM se harSa ke AMsU bahane lge| isake bAda vaha kisAna saccA vasaMta manAtA huA apane sAre parivAra ko yaha susaMvAda sunA kara sukhI banAne ke lie lambe lambe paira rakhatA huA ghara kI ora cala pdd'aa| ghara pahuMca kara jaba usane apane parivAra ko yaha samAcAra sunAyA to usakA vaha sArA sarala parivAra isako Izvara kA kArya samajha kara bhaktirasa meM DUbakara Izvara kA guNAnuvAda karake saccA / basanta manAne lgaa| rAmadhArI ke mana para to isa ghaTanA kA bahuta bar3A prabhAva pdd'aa| usane mitra se kahA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavitra hAsya rAmadhArI-"mitra dhanya hai terI buddhi ko! tere batalAye huye kArya se Aja hama kRSaka tathA usake parivAra ke lie to sacamuca hI Izvara bana baitthe|" yaha sunakara sohanalAla ne uttara diyaa| sohanalAla-dhArI ! eka kRSaka parivAra ke lie to kyA, yadi hama sadA isI prakAra ke kArya karate raheMge to vaha dina dUra nahIM hai jaba eka dina hama sAre saMsAra ke lie bhagavAna bana jaaveNge| isaliye mitra, isa bAta kA dhyAna rakho ki kisI kI hAni ha~sI meM bhI nahIM karanI cAhiye, phira usako hairAna karanA to aura bhI burI bAta hai| isa para dhArI bolaa| dhArI-"hAM mitra, aba aisA hI hogaa|" isa prakAra donoM mitra Apasa meM vArtAlApa karate hue tathA jaMgala meM saccA basanta manA kara prasanna mana se ghara kI ora cle| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adbhuta nyAya nyAyAtpathAt pravicalanti padaM na dhIrAH dhIra purupa nyAya ke mArga se eka paga bhI nahIM haTate / nyAya zAnti kA AdhAra hai| nyAya ke vinA deza evaM samAja meM zAnti sthApita nahIM kI jA sktii| jaba koI vyakti apane se adhika bala vAle athavA adhika saMgha zakti vAle vyakti dvArA pIr3ita hotA hai to vaha nyAyAlaya kI zaraNa letA hai| kintu Ajakala ke nyAyAlayoM kI dazA atyanta zocanIya ho gaI hai| saba jagaha ghUsakhorI, pakSapAta tathA bhRSTAcAra kA vola vAlA hai, jisase atyAcArI tathA sAdhanasampanna vyakti hI vahA~ bhI saphalatA prApta karate haiM tathA nirdhana loga atyAcAroM kI cakkI meM isa prakAra pIse jAte haiM ki vaha phira sadA ke liye zira uThAnA bhUla jAte haiM / unakA yahAM taka patana hotA hai ki vaha atyAcAra kI dhadhakatI bhaTTI meM jalate rahane me hI apanI rakSA samajhate haiM / nirdhana kA koI sAthI nahIM hotaa| yadi koI usako kabhI sAtha detA bhI hai to sAdhanasampanna vyakti usako nirdhana kI sahAyatA karane se roka detA hai| nyAyAlayoM kI dazA yaha hai ki vahAM tathya kA apratyakSa nirNaya karane kA adhikAra nyAyAdhIzoM ko nahIM diyA jAtA | jo koI Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 adbha ta nyAya bhI adhika gavAhoM dvArA bar3hiyA sabUta dekara kAgaja kA peTa bhara detA hai vahI jItatA hai| Aja deza tathA samAja ke liye eka hI zailI se kAma liyA jAtA hai ki 'sacAI gaI bhAr3a meN|' vAstava meM yaha dazA atyanta bhayaMkara hai| isa samaya atyAcAroM ke kAraNa cAroM ora trAhi trAhi macI huI hai| prAcIna kAla meM nyAyAlayoM kI zailI yaha thI ki vaha guptacaroM dvArA asaliyata kA patA lagAyA karate the| kabhI kabhI to nyAyAdhIza loga svayaM rUpa badala kara janatA meM jAkara asaliyata kA patA lagA kara nyAya kiyA karate the| phira jaba vaha nyAya karate the to vaha ThIka ThIka tathA vAstavika nyAya hotA thaa| kintu Ajakala kevala nyAyAlaya ke kAgajoM ke AdhAra para hI nirNaya kiyA jAtA hai, jinheM prAya jhUThe gavAhoM dvArA tayyAra kiyA jAtA hai| aneka bAra to kevala vAdI tathA prativAdI ke kathana mAtra se nyAya kara diyA jAtA hai| usa samaya yaha vicAra nahIM kiyA jAtA ki vAdI athavA prativAdI to kevala apane svArtha kI bAta hI kheNge| nyAyAlayoM kI eka zailI yaha bhI hai ki peziyoM kI tArIkhoM ko bAra bAra haTA kara nirdhanoM kA zikAra kiyA jAtA hai| isase acchoM acchoM kI Arthika dazA atyanta zocanIya ho jAtI hai aura unako phira anicchApUrvaka atyAcAriyoM ke hAthoM pisanA par3atA hai| peziyAM bArabAra DalavA kara sAdhanasampanna atyAcArI sAma, dAma, daMDa tathA bheda dvArA nirdhana vyakti ke sabUta ko tor3a detA hai| inhIM kAraNoM se Aja kala nyAyAlayoM meM nyAya na hokara nyAya ke nAma para prAya: anyAya hI hotA hai| Aja sabala ke dvArA pIr3ita daridrI nyAyAlaya meM jAne kA sAhasa / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI nahIM kara sktaa| kintu nyAyAlayoM kI yaha dazA hote hue bhI kucha vyakti apanI nyAya vuddhi dvArA aisA nyAya karate the ki unake kAryoM ko sunakara bar3e bar3e nyAyAdhIza dAMtoM tale aMgulI dabA lete the| yahAM lagabhaga 10 varSa pUrva kI eka aisI ghaTanA kA varNana kiyA jAtA hai, jisameM eka nau varSa ke bAlaka ne nyAya ke Adarza ko upasthita kiyA thaa| usa vAlaka ne vizeSa kArya yaha kiyA ki usane aparAdha ke kAraNa ko DhaDha kara aparAdhI ko hI nahIM, varan usake andara vartamAna aparAdha vRtti ko hI sadA ke liye naSTa karake usa ghara ko narakamaya dazo se nikAla kara svargamaya banA diyaa| isa prakAra ke bAla nyAyAdhIzoM kI jitanI bhI prazaMsA ko jAve thor3I hai| ghaTanA isa prakAra hai sambaDiyAla meM eka madhyama zreNI ke gRhastha rahate the, jinakA nAma gurudattA mala thaa| jAti se vaha aror3A khatrI the| unake cAra putra the, jinameM se do kA vivAha ho cukA thaa| unake yahAM kaTapIsa ke kapar3e kI dUkAna hotI thii| usa dUkAna kI Aya se unakA kArya AnandapUrvaka cala jAtA thaa| ina gurudattA mala ke savase choTe putra kA nAma rAmadhArI thA, jisakA ullekha isa grantha meM pIche kiyA jA cukA hai aura jo hamAre caritranAyaka zrI sohana lAla jI ke sAtha usI pAThazAlA meM par3hatA thaa| rAmadhArI ko sAre lar3ake dhArI nAma se pukArate the| dhArI kA svabhAva milanasAra tathA ceharA ha~samukha thaa| vaha sIdhA sAdA hote hue bhI likhane par3hane meM khUba parizrama karatA thA, jisase sohanalAla jI ke sAtha usakI ghaniSTatA ho gaI thI, jo bar3hate 2 mitratA ke rUpa meM pariNata ho gii| eka vAra skUla lagane para saba lar3akoM ke AjAne para bhI rAmadhArI nahIM aayaa| bAda meM vaha do ghaMTe bAda skUla phuNcaa| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adbha ta nyAya 76 usa samaya usakA ceharA utarA huA thaa| usakI aisI dazA dekhakara sohanalAla jI ne use ekAMta me le jAkara usase pUchA sohanalAla-dhArI, Aja tumhArA ceharA kyoM utarA huA hai ? aura tuma Aja itanI derI karake skUla kyoM Ae ? isa para dhArI ne uttara diyA dhArI-bhAI, bAta yaha hai ki Aja hamAre ghara bahuta jhagar3A ho gayA thaa| sohana-jhagar3e kA kAraNa kyA thA ? dhArI--rAtri ke samaya merI bahina ke gale kA sone kA hAra corI hogayA / hAra kI corI rAtri ke dasa baje bAda kI gaI hai| isase spaSTa hai ki koI bAhira kA AdamI ghara meM nahIM aayaa| ghara meM sabhI se pUcha gacha kI gaI, kintu koI bhI hAM nahIM bhrtaa| ghara meM kaI eka ne merA nAma bhI liyA ki dhArI ne hI hAra kI corI kI hai| kintu sohanalAla, maiM tumhArI zapathapUrvaka yaha bAta kahatA hUM ki hAra maiMne nahIM liyA aura na mujhe usake sambandha me kucha bhI patA hai| aba bhAI tumhIM koI upAya batalAo ki mere Upara lagA huA yaha kalaMka kisa prakAra dUra ho sakatA hai| sohanalAla-kyA tumhAre ghara meM kabhI isase pahile bhI corI huI hai ? dhArI-hAM, kaI bAra ho cukI hai| kintu itanI bar3I corI abhI taka kabhI bhI nahIM huii| jaba se yaha hAra corI gayA hai, taba se to hamAre ghara meM bhojana bhI nahIM banA hai| sohanalAla-dhArI, tuma ghabarAo mata / maiM skUla ke bAda tumhAre sAtha tumhAre ghara cluugaa| yadi ho sakA to maiM aisA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI prabandha kara dUMgA ki bhaviSya meM tumhAre ghara kabhI bhI corI nahIM hogii| dhArI ko isa prakAra AzvAsana dekara donoM mitra pAThazAlA meM par3hane likhane me laga ge| skUla kA samaya samApta hone para sohanalAla rAmadhArI ke sAtha usake ghara ge| vahAM jAkara unhoMne rAmadhArI kI mAtA se pUchA sohanalAla-cAcI jI ! yadi Apako hAra mila jAve tathA bhaviSya meM Apake ghara corI honA banda ho jAye to Apa cora kA nAma jAnane kA Agraha to na karegI ? isa para dhArI kI mAtA ne uttara diyA "beTA ! aisI avasthA meM mAla mila jAne ke bAda mujhe cora kA nAma jAnane kI kyA AvazyakatA hai ? yadi tU hAra dilavA kara hamAre ghara Age corI honA banda kara degA to maiM tere upakAra ko janma bhara nahIM bhuuluugii| ___ isake pazcAt sohanalAla ne rAmadhAro kI mAtA ke sAmane savako apane pAsa bulvaayaa| phira unhoMne rAmadhArI kI mAtA se kaha kara sIMka ke kucha tinake mNgvaae| tinakoM ke AjAne para sohanalAla jI ne unake Upara kucha dera taka NamokAra matra pddh'aa| phira unake eka 2 bAlizta ke Tukar3e banAkara unhoMne ghara ke pratyeka vyakti ko eka 2 Tukar3A dekara kahA "jisa kisI ne hAra curAyA hogA, usakA tinakA eka aMgula bar3ha jAvegA / " sohanalAla jI para usa ghara ke sabhI loga pUrNa zraddhA rakhate the| yadyapi sohanalAla jI abhI kula nau varSa ke bAlaka the, kintu rAmadhArI dvArA unake durlabha guNoM kA varNana suna suna kara Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adbhuta nyAya "saba ghara vAle una para zraddhA karane lage the| jisane hAra curAyA thA aba usako bhaya hogayA ki kahIM aisA na ho ki merI corI kA patA saba ko laga jAve / usane ekAMta meM jAkara tinake ko nApA, kintu ghabarAhaTa ke kAraNa vaha usako ThIka 2 na nApa sakI / vAstava meM kisI ne ThIka hI kahA hai ki ___ 'pApI ko uptakA pApa hI mAra DAlatA hai|' ___ usane bhaya ke kAraNa usa tinake meM se eka aMgula tinakA tor3a diyaa| aba vaha mana meM socane lagI ki 'aba merI corI kA kisI ko bhI patA na lgegaa|' thor3I dera bAda sohanalAla jI ne ghara vAloM se kahA "acchA, aba saba ke saba tinake mujhe vApisa kara diye jaave|" __ sabake tinake mila jAne para sohanalAla jI ko yaha samajhate tanika bhI dera na lagI ki vAstavika aparAdhI kauna hai| unhoMne usako ekAMta meM le jAkara usase kahA-- sohanalAla-bhAbhI ! yaha batalA ki tUne aisA nIca kAma kyoM kiyA ? yaha nizcaya hai ki Aja taka jitanI bhI coriyAM isa ghara me huI haiM vaha bhI saba tUne hI kI haiN| jarA maiM bhI to sunU ki aisA karane se tujhe kyA sukha milatA hai ? ..sohanalAla jI ke mukha se yaha vacana sunakara usa strI kA - mukha eka dama utara gyaa| vaha bahuta ghabarA gii| ava to use corI karane kA vAstava meM pazcAttApa hone lgaa| vaha rote hue sohanalAla jI se bolI bhAbhI--merI sAsa choTI bahU ke sAtha atyanta prema karatI hai aura mere sAtha nahIM krtii| basa isI DAha ke mAre choTI bahU: ko badanAma karane ke liye, maiM coriyAM kiyA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI karatI hUM aura choTI bahU ke nAma lagavA detI huuN| bhAI ! yadi tU isa samaya merI ijjata ko bacA degA to maiM jIvana bhara tere upakAra ko nahIM bhuuluugii|| isa para sohanalAla jI ne usa se kahA sohanalAla-yadi tU yaha pratijJA kare ki maiM bhaviSya meM kabhI bhI corI nahIM karUMgI aura isa pratijJA kA saccAI se pAlana karegI to maiM terI ijjata bacA luugaa| isa para strI ne uttara diyA bhAsI-'maiM apane putra, bhAI tathA pati ke zira kI zapathapUrvaka yaha pratijJA karatI hU~ ki Age maiM kabhI corI nahIM kruuNgii|" sohanalAla-acchA yaha yAda rakhanA ki jisa dina bhI tU isa pratijJA ko tor3egI maiM usI dina terA bhaNDA phor3a kara duuNgaa| bhAbhI-hAM, yaha mujhe svIkAra hai| yadi maiM apane isa vacana se phira jAUM to tuma mujhe cAhe jitanI badanAma kara lenaa| acchA, aba tU mujhe yaha batA ki maiM hAra tathA corI kI anya vastuoM kA kyA karU? sohanalAla-ina saba vastuoM ko tU Aja hI usa bartana meM rakha denA, jisa me ATA rakhA jAtA hai| bhAbhI-bahuta acchaa| yaha kaha kara usa strI ne vaha saba vastueM lAkara ATe ke / bartana me rakha dii| isa ke pazcAt sohanalAla ne ghara kI saba striyoM ko bulA kara kahA ___"mujhe patA calA hai ki Aja se tIna dina ke andara tumako vaha saba vastueM mila jAvegI, jo corI gaI hai aura na kabhI bhaviSya me tumhAre ghara me corI hogii| kintu cAcI jI! eka kAma Apa ko bhI avazya karanA hogaa| Apa ko donoM Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i adbhuta nyAya, 3 bhAbhiyoM ko eka sA samajhanA hogaa|" isa para dhArI kI mAtA bolI "beTA, meM Age se aisA hI kiyA kruugii|" yaha suna kara rAmadhArI ke sAre parivAra ko bar3A bhArI harSa huA ki aba hamAre ghara meM lar3AI jhagar3e na hoNge| sohanalAla isa prakAra rAmadhArI ke ghara nyAya karake apane ghara A ge| taba unakI mAtA lakSmI devI ne unase pUchA "beTA, Aja itanI dera kahAM lagI ?" isa para sohanalAla jI ne uttara diyA "mAtA jI, maiM dhArI ke yahAM gayA thaa|" __ isa para mAtA lakSmI devI cupa ho gii| udhara rAmadhArI kI mAtA jaba sAyaMkAla ke samaya bhojana banAne ke liye ATA nikAlane lagI to hAra Adi corI kI sabhI vastueM usako mila gaI: / unako dekhakara usako aisI bhArI prasannatA huI ki usakA . varNana nahIM kiyA jA sktaa| usane usI samaya sAre parivAra ko bulA kara kahA ' "sohanalAla hai to kula nau varSa kA bAlaka, kintu usakI bAta saccI nikalI / usake pAsa nizcaya se koI iSTa hai|" isa prakAra sohanalAla jI kI kIrti rAmadhArI ke ghara se nikala kara sampUrNa sambaDiyAla nagara meM phaila gii| rAmadhArI kI mAtA ne zAha mathurAdAsa jI ke ghara jAkara lakSmI devI ko sArI ghaTanA kaha sunAI tathA unako badhAI dete hue kahA "bahina lakSmI! terA sohanalAla eka anamola ratna hai| usane mere ghara ko svarga banA diyA hai|" - rAmadhArI kI mAtA ke mukha se yaha vacana suna kara mAtA lakSmI devI ko atyadhika prasannatA huii| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva prApti nAdaMsaNissa nANaM, nANeNa vinA viNA na hunti caraNaguNA / aguNissa natthi morakho, natthi zramokkhassa nivvANaM / / . uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 26, gAthA 30 samyaktva ke binA jJAna nahIM hotaa| jJAna ke binA zrAcaraNa ke guNa nahIM hote / vinA guNa ke karmoM se nahI chUTate, tathA binA karmoM se chUTe nirvANa nahI hotaa| bhagavAn mahAvIra svAmI ne apane pravacana meM kahA hai ki "he prANI ! samyaktva ko aMgIkAra kiye binA Aja taka kisI ke AtmA ne apanA na to kalyANa kiyA, na karate hai aura na kreNge|" isa para gautama gaNadhara ne bhagavAna se prazna kiyA / "he bhagavan ! vinA samyaktva ke utkRSTa cAritra kA pAlana karane vAlA vyakti adhika se kitane bhava ke bAda mokSa jA sakatA hai ?" Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva prApti 85 isa para bhagavAn ne uttara diyA "he gautama ! binA samyaktva ke utkRSTa dravya cAritra kA / pAlana karane vAle aneka aise jIva haiM, jo kabhI bhI mokSa nahIM jaaveNge|" __isa para gautama svAmI ne bhagavAn se phira prazna kiyA / ' "bhagavan ! cAritra rahita utkRSTa samyaktva kA pAlana karane vAlA vyakti adhika se adhika kitanI bAra janma lekara mokSa jAtA hai ?" isa para bhagavAna ne uttara diyA "vaha adhika se adhika tIna bAra janma maraNa karake bAda avazya hI mokSa ko prApta karatA hai|" isa para gautama svAmI ne phira prazna kiyA "bhagavan ! kyA koI aisA bhI jIva hai, jisako samyaktva . kI prApti to ho gaI ho, kintu jise kabhI bhI mokSa na mile|" !' isa para bhagavAn ne uttara diyA ki- ' '"aisA nahIM ho sakatA / jo vyakti eka minaTa ke liye bhI . samyaktva ko grahaNa karegA vaha avazya mokSa ko prApta hogaa|" __uparokta varNana se yaha nirvivAda siddha hai ki saMsAra meM .. samyaktva-ratna hI saccA ratna hai| jisako isa amUlya ratna kI prApti ho jAtI hai, sArA saMsAra usake vaza meM ho jAtA hai| Aja saMsAra ke andara aneka mata matAntara phaile hue haiN| unake ulaTa-phera tathA bAhya ADambara ko dekhakara manuSya kI buddhi . cakarA jAtI hai aura vaha bhUlabhulaiyAM meM par3a kara apane vyeya . taka pahuMcane meM asamartha ho jAtA hai| isaliye bhagavAn mahAvIra.. svAmI ne kahA hai ki . Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI "he prANI ! yadi tujhe ananta sukha prApta karane kI icchA hai to mithyAtva ko tyAga kara samyaktva ko aMgIkara kr|" / buddhi pAne kA yahI phala hai ki manupya tatvoM ke Upara , samyaka tayA vicAra kre| yaha prAya. dekhane meM AtA hai ki tatva se anabhijJa nara nArI apane ajJAna ke kAraNa vAhya ADambara se AkarSita hokara Atma kalyANa ke sacce siddhAnta ko tyAga kara mithyAtva meM phaMsa jAte hai| vaha eka ora to Atma kalyANa kI kriyA karate haiM tathA dUsarI ora kapolakalpita devI devatAoM, mAtA, masAnI, maMdira, masjida, pIra, paigambara Adi ko deva mAnate hue aise vyaktiyo ko guru mAna kara unakI sevA karate haiM, jo sadAcArahIna, sAMsArika kAma bhogoM meM Asakta, kAmI, lampaTa tathA rAta dina mAMsa madirA Adi durvyasanoM kA sevana karate rahate haiN| mUrkha loga aise devatAoM tathA guruoM kI sevA me bhI yAtmakalyANa samajha kara apane tathA dUsare ke AtmA ke patana kA kAraNa banate haiN| aise vyaktiyoM ko hI zAstroM meM mizra dRSTi kahA gayA hai| vAstava meM aise vyakti kA kahIM ThikAnA nahIM hotaa| vaha do nAvoM me paira rakhane vAle ke samAna dharma rUpI nadI ko kabhI bhI pAra nahIM kara sktaa| isa prakAra ke vyakti cAMdI aura sIpa, reta tathA khAMDa, sonA tathA pItala aura hAthI evaM gadhA ina saba ko eka sA hI samajhate haiN| kintu vAstava meM yaha unakI buddhi kA bhrama hai| aisA kabhI nahIM huaa| satya sadA satya hI rahatA hai| jo vyakti isa bAta ko samajhatA hai vaha kabhI bhI bhUlabhulaiyAM me phaMsa kara nahIM bhaTakatA / isI bAta ko dhyAna meM rakhate hue yahAM prAcArya samrAT zrI sohanalAla jI mahArAja kI samyaktva prApti kI ghaTanA kA varNana kiyA jAtA hai / isa varNana ko par3hakara isa bAta Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva prApti 87 kA patA lagegA ki samyaktva kA lakSaNa vAstava meM kyA hai ? ise kyoM grahaNa karanA cAhiye tathA usa se kyA kyA lAbha hote hai ? pUkhya pravara zrI amarasiMha mahArAja ne apanA saMvat 1614 kA cAturmAsa amRtasara meM kiyA thaa| vaha vahAM amRta kI saritA bahA kara bhavya prANiyoM kI anAdikAlIna viSaya vAsanA ke tApa ko zAnta karate hue amRtasara se lauTate hue sambaDiyAla pdhaare| amarasiMha jI mahArAja isa bAra sambaDiyAla gyAraha varSa ke bAda Ae the| usa samaya 11 varSe pUrva zAha mathurAdAsa jI tathA unakI dharma patnI lakSmI devI donoM ne hI pUjya zrI amarasiMha jI mahArAja se zrAvaka ke dvAdaza vratoM ke pAlana karane kA niyama liyA thaa| usake tIna varSa bAda hamAre caritranAyaka zrI sohanalAla jI kA janma huaa| AcArya pravara zrI amarasiMha jI mahArAja ke sambaDiyAla padhArane kA samAcAra suna kara zAha mathurAdAsa jI tathA lakSmI devI Adi sabhI ko bhArI prasannatA lakSmI devI apane donoM putroM-zivadayAla tathA sohanalAla ko lekara unake darzana karane gii| pUjya zrI ne sohanalAla jI ko dekha kara mAtA lakSmI devI se pUchA "yaha tumhArA putra hai ? yaha to bar3A bhAgyazAlI dikhalAI detA hai|" AcArya mahArAja ke yaha vacana suna kara lakSmI devI bolI "zrI mahArAja ! yaha ApakA hI choTA ziSya hai| jaba Apa zrI kI isa para abhI se itanI adhika kRpA dRSTi hai to yaha avazya hI bhaviSya meM mahAn puruSa bnegaa| isane abhI se pratikramaNa, paccIsa bola, nava tatva, chabbIsa dvAra tathA aneka Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI stotra kaNTha yAda kara lie haiN| dUsaroM kI sevA karane meM isakI aisI lagana hai ki sevA ke sAmane ise khAnapAna kI sudha bhI nahIM rhtii| bAlyAvasthA meM hI isake aise aise kAryoM ko dekhakara bar3e bar3e buddhimAna bhI cakita ho jAte hai|" mAtA dvArA putra kI isa prakAra prazaMsA sunakara AcArya mahArAja ne sohanalAla se prazna kiyA "sohanalAla ! kyA tuma ne samyaktva grahaNa kiyA hai ?" sohanalAla-guru mahArAja ! apanI mAtA jI tathA sAdhu sAdhviyoM se maiM ne samyaktva ke svarUpa ko kucha kucha samajhA to avazya hai, kintu merI yaha abhilASA hai ki usako vistArapUrvaka samajha kara grahaNa karU / mAtA jI ne kahA thA ki pUjya zrI ke padhArane para unase avazya hI samyaktva kA svarUpa samajha kara use grahaNa kara lenaa| so aba mujhe vaha svarNa avasara anAyAsa hI prApta ho gayA hai| Apa kRpA kara mujhe samyaktva kA svarUpa vistArapUrvaka samajhA deN| isa para pUjya zrI ne uttara diyA "vatsa ! yadi tuma sabhyaktva kA lakSaNa samajhanA cAhate ho / to AhAra pAnI ke bAda dina meM isa viSaya para vArtAlApa kiyA jA sakatA hai|" __ pUjya zrI kA yaha uttara suna kara sohanalAla jI ko yaha soca kara bar3A bhArI harSa huA ki Aja mujhe naI naI bAteM sunane ko mileNgii| sohanalAla mana meM yaha soca kara AcArya mahArAja kI vandanA karake apane ghara cale ge| jaba mahArAja AhAra pAnI se nivRtta ho gae to sohanalAla apane bAla mitroM ko apane sAtha lekara pUjya zrI kI sevA meM / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva prApti 86 . upasthita hue| sohanalAla jI ke sAtha unake vAla mitroM ne bhI Akara AcArya zrI ke caraNoM meM apanA apanA mastaka jhukA diyaa| isa ke pazcAt unhoMne pUjya zrI ke sanmukha baiTha kara hAtha jor3a kara una se kahA "guru deva ! hama ne sohanalAla se sunA hai ki samyaktva sukha kA dAtA tathA mithyAtva du.kha kA kAraNa hai| kyA Apa kRpA kara hama avodha bAlakoM ko use vistArapUrvaka vatalA kara , samajhAne kI kRpA karege ? jisa se hama Apa ke upadeza ko suna kara mithyAtva ko tyAga kara tathA samyaktva ko aMgIkAra kara apane AtmA kA kalyANa kara skeN| isa para AcArya mahArAja ne uttara diyA "kyoM nahIM ? hama tumako avazya btlaaveNge| tuma dhyAna dekara suno| yaha bAta smaraNa rakho ki yathArtha tathA satya vastutatva kA grahaNa karanA samyaktva hai tathA ayathArtha evaM viparIta kA grahaNa karanA mithyAtva hai| aba hama tumako prathama mithyAtva kA - lakSaNa vistArapUrvaka samajhAte haiN| viparIta deva, viparIta guru tathA viparIta dharma ko yathArtha deva, yathArtha guru tathA yathArtha dharma mAnanA mithyAtva hai / arthAt jisameM deva ke guNa na hoM aise kudeva meM deva kI buddhi rakhanA, jisameM guru ke guNa na hoM usameM usI prakAra guru kI buddhi rakhanA jisa prakAra nIma ko Ama mAna lenA tathA jIva hiMsA Adi pApa karmoM meM dharma kI buddhi rakhanA usI prakAra mithyAtva hai jisa prakAra sarpa ko phUloM kI mAlA samajhanA / isake viparIta yathArtha deva, yathArtha guru tathA yathArtha dharma me zraddhA rakhanA . samyaktva hai / samyaktva meM tIna doSoM se bacanA Avazyaka hai| saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI vItarAga deva, nigrantha muni tathA dharma me sadeha rakhanA saMzaya hai| satyadeva vItarAga agavAn ko adeva samajhanA viparyaya hai| jisa prakAra ullU ko sUrya andhakArapUrNa dikhalAI detA hai, usI prakAra viparyaya se jIva sacce deva ko pradeva samajhatA hai| isI viparyaya ke prabhAva se yaha ajJAnI jIva guNayukta guru se aguru kI buddhi usI prakAra rakhatA hai, jisa prakAra puSpa mAlA ko sarpa mAna liyA jaave| isa viparyaya ke kAraNa jIva satya dharma ko usI prakAra adharma mAna letA hai, jisa prakAra kamala roga vAle ko zveta zaMkha pIlA dikhalAI detA hai| kisI bAta ko jAnane kI paravAha na karanA anadhyavasAya hai| jaise paira meM kucha cusa jAne para bhI yaha jAnane kA yatna na karanA ki paira meM kaMkara cubhI hai athavA kAMTA athavA suii| mithyAtva pAMca prakAra kA hai Abhigrahika, anAbhigrahika, abhinivezika, sAMzayika tathA anaamogik| 1-Abhigrahika mithyAtva mithyA zAstroM ke par3hane se jo kudeva, kuguru tathA kudharma meM bar3ha zraddhA ho jAtI hai use ekAntavAda se ThIka mAnanA tathA dUsaroM ko galata maannaa| isa prakAra ke vyakti hiMsA, viSaya bhoga tathA indriyoM kI tRpti ko dharma mAnA karate hai| 2-anAbhigrahika mithyAtva jo saba dharmo ko ekasA mAnatA huA uname koI bheda bhAva na rakkhe, isa prakAra kA vyakti kisI bhI eka darzana ko svIkAra na karane ke kAraNa mUrkha bAlakoM ke samAna dharma rUpI amRta tathA adharma rUpI viSa ko eka jaisA mAnatA hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva prApti 61 3-abhinivezika jo vyakti ajJAnavaza sacce zAstra ke artha ko bhUla se ulaTA kaha jAve aura pIche java koI vidvAn usako batalAve ki 'tuma isa viSaya meM bhUla kara rahe ho to apanI bhUla ko jAnate hue bhI asatya pakSa ko haTha vaza grahaNa kare aura jAti Adi ke abhimAnavaza satya kathana ko jAna kara bhI usako na mAne tathA apanI kapolakalpita kuyuktiyAM batA kara apane mana mAne artha ko siddha kare aura bAda meM zAstrArtha meM parAjita ho jAne para bhI parAjaya ko na maane| isa prakAra kA mithyAtva prAyaH goSTamahilAdi ke samAna ninhavoM kA hotA hai| 4-saMzayika mithyaatv| sarvajJa ke batalAe hue zAstroM meM isa prakAra saMdeha karanA ki AtmA asaMkhyAta pradezI hai athavA nahIM; deva, guru, dharma, jIva, kAla Adi padArtha satya hai athavA nhiiN| 5-anAbhogika mithyAtva jina devoM ko yaha bhI upayoga nahIM ki dharma, adharma kyA vastu hai aise ekendriya Adi jIvoM ko deva mAnanA anAbhogika mithyAtva hai| jisa prakAra pIpala ko pUjanA athavA nAga ko pUjanA aadi| . hamane tumako samyaktva ko batalAne ke pUrva mithyAtva ko isaliye batalAyA hai ki mithyAtva ko chor3e binA samyaktva ko grahaNa nahIM kiyA jA sktaa| vAstava meM sacce deva meM zraddhA karane se sacce guru tathA sacce dharma meM zraddhA svayameva ho jAtI hai / ataeva tumako prathama yathArthaM deva ke lakSaNa batalAte haiM Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI sarvana, indra Adi devatAoM dvArA bhI pUjanIya, khaga cakra trizUla zrAdi hiMsA tathA bhaya ke sAdhanoM se rahita, strI Adi kAmavAsanA ke sAdhano se rahita, vismRti cinha rahita, mAlA Adi se rahita, / cAra ghAtiyA karmoM ko naSTa karake - ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha tathA ananta vIrya ina anantacatuSTaya ke dhAraka vItarAga bhagavAn jina hI sacce deva / hote haiN| sacce guru ke andara zama, saMvega, nirveda, anukampA Adi lakSaNa kA honA Avazyaka hai| ava hama tumako ina guNoM kA varNana karake pRthak 2 batalAvege zama-jisa guru meM anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA lobha kA upazama ho jAve arthAt jise aparAdha karane vAle ke Upara bhI tIvra kapAya uppanna na ho use zama guNa kA dhAraka mAnA jAtA hai| saga-saMsAra se virakta hokara apane prAtma guNoM meM / lIna rahanA saMvega kahalAtA hai| - niveda-vipaya vAsanA se virakta rahate hue viSayoM ko vipa ke samAna samajha kara nirantara mokSa kI abhilASA karate' / rahanA nivaMda hai| anukarapA-kisI du.khI ke du kha ko dekhakara hRdaya meM , dayA utpanna honA anukampA hai| jisa vyakti ke mana meM anukampA hoto hai vaha duHkhI jIvoM ko dekhakara unakA dukha dUra . karane kA yatna karatA hai / vaha dukhI janoM ko dekhakara svayaM bhI / ' duHkha karatA hai aura apanI zakti ke anusAra dukhiyoM ke duHkha - ko dUra karatA hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva prApti 63 samyaktva dhAraNa karane ke liye yaha Avazyaka hai ki jinendra bhagavAna dvArA batalAe hue tatvoM meM pUrNa zraddhAna kiyA jaave| yahI samyaktva hai| yadi tuma cAho to ise grahaNa kara sakate ho| . ___ prAcArya mahArAja ke isa prakAra upadeza dekara cupa ho jAne para sohanalAla jI kA hRdaya harpa se gadgada ho gyaa| unhoMne AcArya mahArAja ke caraNa pakar3a kara kahA___"gurudeva ! mai ApakI kRpA se saMsAra rUpI samudra se pAra karane ke pradhAna sAdhana isa samyaktva ko aba bahuta kucha samajha gayA / aba Apa mujhe samyamatva grahaNa karA de|" isa para AcArya mahArAja ne uttara diyA, "vatsa ! samyaktva ko vratoM ke samAna grahaNa nahIM karAyA ' jaataa| yaha to hRdaya ke andara svayameva hI utpanna hotA hai| to bhI tuma cAho to hamAre samakSa mithyAtva kA pUrNatayA tyAga karane kA vrata le sakate ho| vAstava meM sithyAtva kA tyAga karanA hI samyaktva kA grahaNa karanA hai|" isa para sohanalAla jI bole___"mahArAja ! maiM Aja Apake caraNoM kI sAkSIpUrvaka pratijJA karatA hUM ki kudeva, kuguru tathA kudharma kA kabhI bhI sevana nahIM - karUgA aura sadA vItarAga sarvajJa deva jinendra bhagavAn , Apa sarIkhe sacce guru tathA jaina dharma me hI zraddhA rktuuNgaa|" sohanalAla jI ke isa prakAra samyaktva grahaNa karane para guru , mahArAja ne unakI pITha thapathapA kara unhe zAbAzI dekara vidA kara diyaa| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NamokAra maMtra kA prabhAva aiso paJca NamoyAro savvapAvappaNAsaNo / maMgalANaM ca savvesiM pahasaM hoi saMgalaM // paca namaskAra mana saba pApoM kA nAza karatA hai| yaha saba maMgaloM meM sarvazreSTa kalyANakArI maMgala hai| saMsAra me aneka prakAra kA camatkAra dikhalAne vAle karor3oM maMtra hai, kintu jisa prakAra parvatoM meM sumeru, nadiyoM me gaMgA nadI, samudroM meM kSIra sAgara, puSpoM meM kamala, hAthiyoM se airAvata hAthI, rAjAoM me cakravartI, yoddhAoM me vAsudeva, dAnoM me abhaya dAna tathA zarIra me mastiSka ko sabase uttama mAnA jAtA hai usI prakAra sava matroM me NamokAra matra sabase uttama matra hai / isa matra kI ArAdhanA karane vAle vyakti ke sakaTa kI rakSA 14000 devatA karate haiN| isa paJca parameSTI matra ko caudaha sahastra kAryoM ke liye caudaha sahasra prakAra se par3hA jAtA hai| ina vidhiyoM ke vidhividhAna pRthak 2 hai, jo guru kRpA se hI prApta ho sakate hai| isI satra ke prabhAva se zivakumAra kA saMkaTa TalA thaa| isI maMtra ke prabhAva se koTibhaTa zrIpAla kA bhAgyodaya huA thaa| isI ke prabhAva se somA satI ke gale me par3a kara sarpa kA puSpahAra bana gayA thaa| isI maMtra ke prabhAva se subhadrA satI ne kacce Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NamokAra maMtra kA prabhAva 65 dhAge kI calanI (chAlanI) se zItala jala nikAla kara rAjA tathA prajA ko camatkAra dikhalAyA thaa| isI ke prabhAva se amarakumAra ne rAjA zreNika dvArA nirmita dhaga-dhaga karatI huI agni jvAlA ko zAnta kara dharma kA prabhAva prakaTa kiyA thaa| isI maMtra para zraddhA karake aJjana cora ApattiyoM se mukta hokara apane paraloka kA sAdhana kara sakA thaa| yadyapi yaha maMtra itanA prabhAvazAlI hai, kintu Aja janatA kI zraddhA usameM bahuta kama hogaI hai| kintu zrI sohanalAla jI mahArAja kA caritra par3hane vAloM ko isa vipaya meM zaMkA karane ko sthAna nahIM mila sakatA / sohanalAla jI kI mAtA lakSmI devI ne vAlyAvasthA se hI isa saMtra para unakA zraddhAna karA diyA thaa| eka dina sambaDiyAla meM pasarUra jAne se pUrva mAtA lakSmIdevI ne sohanalAla jI ko apane pAsa bulA kara unase pUchA mAtA-beTA, tuma jAnate ho ki namaskAra maMtra kA kitanA mahatva hai ? sohanalAla hAM, mAtA jI ! Apane hI sunAyA thA ki isako par3hane se saba prakAra ke saMkaTa Tala jAte hai, zubha karmo kA baMdha hotA hai, sabhI icchAeM pUrNa hotI haiM tathA pApa karmoM kA nAza hokara Atma teja prakaTa hotA hai| isa prakAra yaha maMtra aneka prakAra ke lAbha karake aneka guNoM ko utpanna karatA hai| mAtA-beTA, tumako usake prabhAva kA smaraNa ThIka ThIka yAda hai| tuma isa maMtra kA pratidina jApa karate hue isake mahatva kA dhyAna kiyA kro| sohanalAla-mAtA jI, java se parama pUjya AcArya pravara Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI zrI pUjya amarasiMha jI mahArAja ke samakSa maiMne samyaktva grahaNa kiyA hai taba se maiM isakA pratidina jApa karatA huuN| mAtA-beTA, tuma pratidina sone se prathama 21 dafA isa maMtra kA jApa avazya kiyA kro| sohanalAla-mAtA jI, isase kisa phala kI prApti hotI Choi mAtA-veTA, isase dapTa svapna nahIM Ate, vighna bAdhAeM apane Apa dUra ho jAtI hai aura yadi koI Apatti acAnaka zrA bhI jAye to vaha zIghra dUra ho jAtI hai| ___ sohanalAla-acchA, mAtA jI ! aba maiM sone ke pUrva ima maMtra kA jApa pratidina avazya kiyA kruuNgaa| sohanalAla jI ne usa dina se NamokAra maMtra kA jApa prati dina niyamapUrvaka karanA Arambha kara diyaa| sambaDiyAla se pasarUra apane mAmA ke yahAM cale jAne para bhI Apake isa niyama me vyaktikrama nahIM pdd'aa| isase eka dina Apako eka adbhuta camatkAra kA anubhava karane kA avasara milaa| ___ bhAdra pada mAsa kRSNa pakSa kI eka atyanta suhAvanI rAtri thii| eka to bhAdrapada mAsa kI rAtri kA andhakAra, dUsare AkAza meM bAdaloM ke kAraNa usame aura bhI gahanatA AgaI thI / paryupaNa parva kA avasara thaa| sohanalAla jI pasarUra me apane ghara kI chata para ArAma se so rahe the ki acAnaka Apa kI aAMkha khulI aura Apane karavaTa badalane kA vicAra kiyA / Apa karavaTa badalane hI vAle the ki Apake kAna me yaha zabda , pAe - Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 phara soga mAtra hI thii| NamokAra maMtra kA prabhAva ___"sAvadhAna ! karavaTa mata vadalanA ! dUsarI ora palaMga para eka sthUlakAya viSadhara sarpa leTA huA hai / " __ . Apane ina zabdoM ko kucha unIMdI dazA meM sunaa| ataeva Apa yaha vicAra karate hue vinA karavaTa badale phira so gae ki yaha AvAja na hokara eka bhrama mAtra hI hai| kintu ApakI karavaTa du:khane lagI thii| ataeva karavaTa badalane ke liye duvArA ApakI nIMda phira kucha halakI ho gaI aura Apa karavataH badalane hI vAle the ki Apako duvArA phira vahI zabda sunAI diye| ___ "sAvadhAna ! karavaTa mata badalanA! dUsarI ora palaMga para eka sthUlakAya viSadhara sarpa soyA huA hai / " kintu Apa ina zabdoM para dhyAna na dekara karavaTa badalane hI lage to pIche se Apako kucha dhakkA lgaa| isa para Apane AMkha kholakara pIche kI ora dekhA to Apako eka sthUlakAya kRSNa sarpa apane palaMga para apane hI barAbara sotA huA dikhAI diyaa| usa samaya sohanalAla jI kI Ayu kula gyAraha varSa thii| kintu zrApa meM sAhasa tathA sUjha kI koI kamI na thii| ataeva Apa sAMpa ko dekha kara ghavarAe nhiiN| Apa phurtI se palaMga se utara kara nIce A ge| tabhI Apa ne kucha kSaNa taka vicAra karake nirbhIkatA se apane palaMga kI cAdara ko isa prakAra lapeTA ki usa se na to lezamAtra zabda hI huA aura na sarpa kA vadana hI lezamAtra hilaa| phira Apa ne bhujaMgarAja ko usa cAdara meM lapeTa kara usako Upara se isa prakAra bAMdha diyA ki sarpa ke usa me se nikala jAne ke lie koI bhI cheda na rhaa| isa prakAra Ara ne nAgarAja ko apane palaMga kI cAdara meM kAya kRSNa sa samaya sohanavAsa kI koI kamI se se utara kara nIce apane palaMga kA huA aura na ko Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- ---- - - - -- --- - - pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI vaMdI banA kara yaha sArA samAcAra apane mAmA jI ko jAkara sunaayaa| sohanalAla jI ke palaMga para sarpa hone ke samAcAra se ghara bhara meM zora maca gyaa| ava to sArA parivAra Apake palaMga ke pAsa aayaa| vaha loga isa dRzya ko dekhakara atyadhika Azcarya karane lge| sarpa kA sohanalAla jI ke palaMga para car3hanA, phira bhI unako hAni na pahuMcAte hue unakI vagala meM so jAnA aura phira sohanalAla jI kA usako baMdI banA lenA yaha tInoM hI ghaTanAeM unake lie atyadhika Azcarya kA viSaya thii| vaha isa dRzya ko cakita netroM se dekhane lge| ___unako jaba sohanalAla jI se yaha patA calA ki vaha prati dina NamokAra maMtra kA japa bistara para leTane se pUrva kiyA karate haiM taba to unako isa bAta kA vizvAsa ho gayA ki yaha sArA prabhAva NamokAra maMtra kA hI hai| isa dina se sAre parivAra ko NamokAra maMtra para aisI zraddhA ho gaI ki una meM se pratyeka byakti ke mukha se NamokAra maMtra hI sunAI detA thaa| ___isa ke pazcAt usa sarpa ko vahAM se uThavA kara jaMgala me le jA kara chur3avA diyA gyaa| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmA ke yahAM nivAsa sevAdharmo paramagahano yoginAmapyagamyaH / sevA dharma atyanta gahana hai| yogI loga bhI usa meM sugamatA se praveza nahIM kara skte| __ dUsare kI sevA karate hue yadi usa ke mana ke anusAra sevA na kI jAve to usa kA mana aprasanna ho jAtA hai| yadi apane svajanoM kA dhyAna na rakhA jAve to vaha aprasanna ho jAte haiN| yadi sevA karane meM koI truTi raha jAve to kaThinatA hotI hai| isa prakAra sevA dharma atyanta kaThina hai| sohanalAla skUla meM par3hane jAte the aura apane sahapAThiyoM tathA pAsa par3osa vAloM ke zuddhAcaraNa kA dhyAna rakhate hue unake ghara se IrSyA, dveSa, lar3AI, jhagar3oM tathA corI jaise mAmaloM ko bhI apanI sUkSma buddhi dvArA dUra kara diyA karate the| isa se jahAM eka ora usa bAlyAvasthA meM hI unakI khyAti pAsa par3osa meM bar3hatI jAtI thI vahAM unakI mAtA ke hRdaya meM unake bhaviSya ke sambandha meM cintA bar3hatI jAtI thii| vaha socatI thIM ki isa prakAra dUsaroM ke mAmaloM meM rAta dina par3e raha kara vaha kisa prakAra apane adhyayana kArya ko kara sakegA ? eka dina to vaha atyadhika citita ho gii| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI madhyAnha kA samaya thA / jyeSTha mAsa kI garmI ke kAraNa sUrya deva apanI sahasroM kiraNoM kA upayoga saMsAra ko jalAne me kara rahe the / isIlie unake bhaya ke kAraNa saba koI dopahara ke samaya apane apane ghara meM muMha chipAe par3e hue the / vana, jagala, maidAna tathA nagara sabhI meM se Aga kI lapaTe sI nikalatI huI dikhalAI de rahI thiiN| nadiyoM tathA tAlAboM kA jala uSNatA ke kAraNa uvalA par3atA thA / gAya bhaiMse uSNatA ke kAraNa carane kA vicAra chor3a kara vRkSoM ke nIce khar3I khar3I jugAlI kara rahI thIM / pakSIgaNa dopahara meM cuggA khojane kA kArya chor3a kara apane apane ghoMsaloM me liye baiThe the / sambaDiyAla nagara me bhI uSNatA ke kAraNa bAjAroM me sunasAna sA dikhalAI detA thA / saba loga apanI apanI dukAnoM ke andara ke bhAga meM baiThe hue dukAnoM para Ane jAne vAle grAhakoM para dRSTi gar3Ae the| aise samaya eka tikhaNDe ke kamare meM eka yuvatI cintA meM atyadhika nimagna thI / yadyapi kamarA atyadhika sajA huA thA. kintu yuvatI kA dhyAna usa Ara lezamAtra bhI nahIM thaa| kamare ke vIca me eka bar3A bhArI kapar3e kA paMkhA lagA huA thA, jima me eka moTI DorI vaMdhI huI thI / eka bUr3hI dAsI kamare ke bAhara baiThI huI usa paMkhe ko khIMcatI khIMcatI UMgha rahI thI, jisa se yuvatI ke tana badana para pasInA A rahA thA / kintu vaha apane dhyAna me itanI adhika lIna thI ki usako apane zarIra kI lezamAtra bhI sudhi nahIM thI / 100 1 yuvatI bahuta dera taka isI prakAra apane vicAroM meM khoI huI sI socatI rhii| aMta meM vaha apane Apa hI kucha bar3abar3Ane lagI "kyA merA sohanalAla dUsaroM ke mAmaloM me par3A raha kara Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmA ke yahAM nivAsa 101 apanI unnati kucha bhI nahIM karegA ? jyotiSI to kahate the ki __ yaha bar3A bhArI vidvAna bnegaa| kintu yaha lakSaNa to vidvAn banane ke nahIM haiN| jaba taka baccA skUla meM par3he hue pATha ko ghara para yAda nahIM karegA, taba taka vaha kisa prakAra vidvAn bana sakatA hai ? maiM usako bAra bAra samajhA kara hAra gaI, kintu pandraha vaSa kI Ayu ho jAne para bhI vaha isa viSaya me lezamAtra bhI dhyAna nahIM detaa| isa meM saMdeha nahIM ki jaba pAsa par3osa kI striyAM mere pAsa Akara sohanalAla ke guNoM kI prazasA karatI haiM to maiM prasannatA se phUla uThatI huuN| kintu vAstava meM yaha bAta to prasanna hone kI apekSA kheda kI bhI kama nahIM hai| merA baccA dUsaroM kI unnati kA adhika dhyAna rakhatA huA, apanI unnati ke mArga meM bAdhA upasthita kara rahA hai| Aja bhI vaha skUla se Akara khAnA khAte hI kahIM bhAga gyaa| na jAne kisake yahAM paMcAyata kara rahA hogA ? maiM dekhatI hU~ ki sohana hAtha se nikalA jA rahA hai| use abhI se na saMbhAlA gayA to bAda meM to usakA saMbhalanA aura bhI kaThina pdd'egaa| isa lie jisa prakAra bhI ho use abhI se saMbhAlanA hogaa|" lakSmI devI isa prakAra apane mana me soca vicAra kara rahI thIM ki sohanalAla bhI kahIM se usa samaya A gayA / lakSmI devI usako usa samaya zrAte dekhakara eka dama teja hokara bolIM lakSmI devI-kyA sohanalAla tU aba bhI ghara meM baiTha kara apanA pATha yAda nahIM kara sakatA ? sohanalAla-mAtA jI ! maiM dhArI ke mAmA ke yahAM gayA thaa| usakI mAmI ne tIna dina se bhojana nahIM kiyA thaa| ghara me jhagar3A macA huA thaa| aba vahAM saba khuza hokara haMsa khela Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI lakSmI devI-beTA! yaha sArI bAteM to meM nitya sunatI rahatI huuN| kintu kyA unake yahAM vAloM ke haMsane khelane se terI parIkSA pUrI ho jAvegI / tU jo sadA hI dUsaroM ke mAmaloM meM par3a kara apanI par3hAI kA satyAnAza kara rahA hai vidyArthiyoM ke liye kyA yaha ucita hai ? lakSmI devI java isa prakAra sohanalAla ko DAMTa phaTakAra vatA rahI thI to usake bhAI gaMDe zAha bhI cupacApa Akara usa kamare meM isa prakAra khar3e ho gae ki unakI upasthiti kA patA sohanalAla athavA lakSmI devI kisI ko bhI na lgaa| gaMDe zAha pasarUra le Aja prAtaHkAla hI sohanalAla ko dekhane ke lie Ae the| isa samaya vaha donoM mAM beToM ke vAdavivAda kA zabda suna kara apane kamare se nikala kara unakA vArtAlApa sunane ke liye vahAM A gae the| lAlA gaMDA mala jI apane bhAnaje sohanalAla le vizeSa prema karate the| vaha samaya samaya para usako dekhane ke liye pasarUra se sambaDiyAla A jAyA karate the| chuTTiyoM meM to vaha sohanalAla jI ko prAyaH apane pAsa pasarUra me hI bulA kara rakha liyA karate the| isa samaya mAtA lakSmI devI sohanalAla kI DAMTa DapaTa karatI jAtI thIM aura sohanalAla unako haMsate hue uttara de rahe the, jisase lakSmI devI kA krodha aura bhI bar3hatA jAtA thaa| isa para lAlA gaMDemala una donoM ke bIca meM Akara bola uThe gaMDe mala-lakSmI! tU binA aparAdha lar3ake ko kyoM DAMTa DapaTa karatI rahatI hai ? vaha terA vinaya karatA jA rahA hai aura tujhe krodha para krodha car3hatA jA rahA hai| usa para lakSmI devI ne uttara diyA lakSmI--"bhaiyA! isakA aparAdha yahI hai ki yaha apane Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 mAmA ke yahAM nivAsa bhaviSya ke sambandha meM lezamAtra bhI vicAra nahIM karatA, aura apane adhyayana ke samaya ko vyartha naSTa karatA huA sadA logoM kI paMcAyata meM par3a kara caudharI banatA rahatA hai| na to ise bhojana ke samaya kA dhyAna rahatA hai aura na par3hane athavA 'sone ke samaya kaa| isake Upara yahI lokokti lAgU hotI hai ki "kala kA jogI gale meM lttaa"| isa choTI sI pandraha sAla kI Ayu meM caudhara kA zauka isa ko tathA isake jIvana ko varavAda kara rahA hai|" lakSmI devI ke ina vacanoM ko suna kara gaMDe zAha bole "yaha to isakA koI aparAdha nahIM hai| bacce meM satya bhASaNa, vinayazIlatA, pavitratA, buddhimattA sabhI guNa haiN| tU kahatI hai ki yaha par3hatA nahIM hai, kintu yaha apanI kakSA meM prati varSa acche nambaroM se pAsa hotA hai| yaha terI bAta ThIka hai ki isako abhI se dUsaroM ke jhagar3oM meM nahIM par3anA caahiye| yaha vAstava meM isa kI bhArI bhUla hai|" yaha kaha kara lAlA gaMDA mala ne sohanalAla ko apane pAsa khIMca kara khUba pyAra kiyaa| phira vaha usase bole. ___ "beTA ! tuma apanI par3hAI para dhyAna rakhA karo aura abhI ina jhameloM meM mata par3A kro| isameM saMdeha nahIM ki logoM ke jhagar3oM meM par3a kara tuma apanI bhalAI hI karate rahate ho, kintu tumhArA abhI par3hAI kA samaya hai| tumako use isa prakAra vyartha naSTa nahIM karanA caahiye|" apane bhAI ke yaha zabda sunakara lakSmI devI bolI "bhaiyA ! isase ApakA kucha bhI kahanA bekAra hai| isase ina paMcAyatoM meM par3e binA kabhI bhI nahIM rahA jAvegA / maiM ne Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI isako aneka vAra samajhAyA, kintu yaha kabhI bhI bAja nahIM AtA aura loga bhI isako apane Apa khaica lete haiN| isa liye Apa ise pasarUra le jaaveN| yahAM raha kara yaha ina paMcAyatoM se kabhI bhI nahIM baca skegaa|" lakSmI devI kA yaha kathana suna kara lAlA gaMDA mala bahuta prasanna hue, kyoM ki sohanalAla jI se unako asAdhAraNa prema thaa| vaha lakSmI devI se kahane lage ___"lakSmI ! Aja to tU le jAne ko kaha rahI hai| kintu kucha dinoM se hI tujhako isakI yAda AvegI aura phira tU isakI yAda me becaina ho jAvegI / jaba kabhI yaha chuTTiyoM meM pasarUra jAtA hai to tujhe kala nahIM pdd'tii| kintu jaba yaha pasarUra ke skUla meM par3hane lagegA to tujhe isakI vahuta yAda aavegii| batalA, tU isake viyoga ko sahana kara legI ?" isa para lakSmI devI ne uttara diyA lakSmI-"isake bhaviSya ke liye maiM saba kucha sahana kara luugii| yaha chuTTiyoM me Akara mujha se mila jAyA karegA / jaba kabhI mujhe vIca me yAda AyA karegI to maiM ise pasarUra jAkara dekha AyA karUMgI / isaliye ApakA isako pasarUra le jAnA hI ThIka hai| merI isameM pUrNa sahamati hai|" / ___ isa para lAlA gaMDA mala bole-mere liye to yaha aura bhI prasannatA kI bAta hai| acchA, maiM ise pasarUra le jAtA huuN| yaha ThIka hai ki pasarUra jAkara yaha yahAM kI paMcAyatoM ke jhamele se vaca jAvegA aura taba isakI par3hAI ThIka ThIka ho skegii| maiM isa bAta kA dhyAna rakhUgA ki yaha vahAM jAkara naI naI paMcAyata na banA le| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmA ke yahAM nivAsa 105 isa prakAra zrI sohanalAla jI apanI pandraha varSa kI Ayu meM saMvat 1921 meM sambaDiyAla ke skUla ko chor3a kara apane mAmA ke sAtha pasarUra A gae aura vahAM ke skUla meM bhartI hokara par3hane lge| isa samaya ke pazcAt pasarUra hI unakA nivAsa sthAna bana gyaa| aba vaha skUla kI chuTTI hone para hI apane mAtA pitA ke pAsa sambaDiyAla jAyA karate the| Apake mAmA lAlI gaMDA mala pasarUra myunisipailiTI ke pradhAna the| lAlA gaMDAmala kA eka vizeSa asAdhAraNa guNa yaha thA ki vaha sacce artha meM dInabandhu the| jisakA koI nahIM hotA thA, usakI sahAyatA vaha kiyA karate the| zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne bhI yahI kahA ki___nisakA koI nahIM hai, usake tuma bana jaao|" so yaha guNa ApameM pUrNarUpa meM vidyamAna thaa| pasarUra meM lAlA gaMDemala ke aneka makAna the| yadi acAnaka do sau vyakti bhI atithi rUpa meM A jAte to Apake pAsa saba prakAra kI itanI adhika svAgata sAmagrI thI ki kisI se mAMgane ko AvazyakatA na rakhate hue vaha unakA svAgata kara sakate the| lAlA gaMDAmala na kevala pasarUra me, varan syAlakoTa jile bhara me yahAM taka ki paJjAba bhara me eka atyanta sammAnita vyakti mAne jAte the| vaha pratyeka aparicita, rogI, nirdhana, asahAya athavA nirAzrita sabhI kI AzA pUrNa kara diyA karate the| eka bAra uttara pradeza kA nivAsI eka sajjana vyakti kisI kAryavaza paJjAva aayaa| vaha rAvalapiMDI se vApisa jAte hue vajIrAbAda meM vImAra par3a gyaa| jvara to usako itane jora kA AyA ki vaha behoza hogyaa| usakI behozI kI dazA meM koI Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI cora usakA sarvasva curA kara legayA / usane hoza meM Ane para kisI se pUchA ki "mujhe kisI aise sajjana kA nAma patA batalA do, jahAM maiM isa asahAya roga avasthA meM jAkara zaraNa le skuu|" . isa para usa vyakti ne uttara diyA "tuma pasarUra cale jaao| vahAM lAlA gaMDAmala rahate haiN| vaha tumhArA saba kaSTa dUra kara dege|" yaha suna kara vaha vyakti prasanna hotA huA Apake pAsa pasarUra aayaa| lAlA gaMDAmala ko jaba rogI paradezI ke pasarUra Ane kA samAcAra milA to Apa svaya usake pAsa Ae aura usakI isa avasthA ko dekhakara use bar3e prema se apane ghara le ge| ghara lAne para Apane bar3e prema se svayaM apane hAthoM se usakI sevA kI aura cikitsA bhI karAI / usake rogamukta ho jAne para bhI Apane usako nirbalatA ko dUra karane ke liye use apane pAsa eka mAsa taka rkkhaa| isake pazcAt Apane use kharca dekara tathA apanA AdamI sAtha bheja kara usake ghara bheja diyaa| isa prakAra Apake AcaraNa kI yaha vizeSatA thI ki ___ 'jisakA koI na hotA usake zrApa bana jAte the|' eka vAra lAlA gaMDAmala khAMDa ke vyApAra ke silasile meM apane AdamiyoM ke sAtha uttara pradeza gae to vahAM vahI vyakti mila gyaa| vaha Apa ko pahicAna kara Apa ko atyadhika AgrahapUrvaka apane ghara le gyaa| ghara le jAkara usa ne Apa kI bahuta sevA kI aura una ke darzana se apane ko kRtArtha maanaa| java usa ke mitroM ne usa se lAlA gaMDAmala kA paricaya pUchA to Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 mAmA ke yahAM nivAsa usa ne lAlA jI ke nirAzritoM kI sevA karane ke svabhAva kI atyadhika prazaMsA karate hue una kA saba ko paricaya diyaa| isa prakAra zrI sohanalAla jI ko apanI mAtA lakSmI devI, pitA lAlA mathurAdAsa jI ke uttama saMskAroM ke atirikta apane mAmA lAlA gaMDAmala se bhI uttama saMskAra milane lage, jisa se unake guNoM meM uttarottara vRddhi hone lgii| aba Apa pasarUra se mAmA ke yahAM raha kara par3hane lge| vahAM se Apa prAya: chuTTiyoM meM hI apane ghara sambaDiyAla AyA karate the, aura vahAM se idhara udhara jAkara anya kArya bhI kiyA karate the| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dInoM kI sahAyatA dIna sabana ko lakhata haiM, dInahiM lakhai na koya / jo 'rahIma' dInahiM lakhai, donabandhu sama hoya // dIna saba ko dekhate haiM, kintu dIno kI aora koI nahIM dekhatA / rahIma kavi kA kahanA hai ki jo vyakti dInoM kI ora dekhate haiM vaha dInabandhu ke samAna ho jAte hai| saMsAra meM sevaka aneka haiM, kintu una me se prAyaH dikhAvaTI haiM / sacce sevaka to bahuta hI kama haiN| jina ke pAsa vaibhava, yaza tathA sAmarthya hai unakI sevA karane ko sabhI tayyAra rahate haiM, kyoM ki unase unake svArtha kI pUrti hone kI saMbhAvanA rahatI hai| kintu nirdhanoM kI niHsvArtha sevA karane kA avasara Ane para bar3e bar3e sevA karane vAloM kA prAsana calAyamAna ho jAtA hai| aise vyakti sacce sevaka na hokara dikhAvaTI hote haiN| sacce sevakoM kI gati nirAlI hotI hai| unako dikhAve athavA nAma kI ciMtA nahIM hotI aura unako pIr3itoM kI sevA karane kA avasara prApta hone para asIma Ananda milatA hai| aMdhe AdamI ko netra milane se, bahire ko zravaNa zakti prApta hone se tathA nirdhana akiJcana ko lakSmI kA apAra bhaMDAra milane se itanA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dInoM kI sahAyatA 106 sukha nahIM milatA, jitanA sukha sacce sevaka ko sevA kA avasara milane para hotA hai| mahAn puruSoM kA hRdaya jahAM kartavya pAlana * karane ke lie vajra se bhI kaThora ho jAtA hai, vahAM pIr3itoM kI sevA karane tathA duHkhiyoM ke duHkha ko dUra karane ke lie makkhana se bhI mulAyama ho jAtA hai| unakI bhAvanA sadA hI isa prakAra kI rahatI hai ki ___'apane du.kha ko haMsa haMsa jhelU, para du:kha sahA na jaae|' nIce kI paMktiyoM meM eka aisI hI ghaTanA kA varNana kiyA jAtA hai varSA Rtu ko prArambha hue abhI adhika samaya nahIM huA hai| cirakAla se tapta bhUmi kI tapiza abhI acchI taraha se nahIM bujha pAI hai| vRkSa nUtana snAna karake tathA manojJa zrAhAra pAkara praphullita ho kara pathikoM kA svAgata kara rahe haiN| aise samaya meM eka azvArohI apane azva ko tejI se calAtA huA prakRti devI ke prAkRtika sauMdarya ke sambandha meM vicAra karatA huA calA jA rahA hai| usa ke sundara mukha para teja kI AbhA hai, jo usake cintAkula hone ke kAraNa pUrNatayA vikasita nahIM ho rahI hai| vaha apane mana me vicAra kara rahA hai ki varSA Rtu tathA mAta hRdaya donoM meM kitanI samAnatA hai| vaha soca rahA hai ki "jisa prakAra varSARtu pRthvI ke tApa ko zAnta kara detI hai usI prakAra mAtA bhI putra ke pIr3ita AtmA ko apane sneha se sIMca kara pala bhara me zAnta kara detI hai| jisa prakAra varSA ke Agamana se vanaspati praphullita ho jAte haiM, usI prakAra putra mAtA ke Agamana se prasanna ho jAtA hai| mujhe apanI mAtA ke roga kA samAcAra milA hai aura maiM azva para baiTha kara use tejI se bhagAtA huA pasarUra se calA A rahA hU~, kintu mere mana me ' mAtA ke darzana kI kitanI adhika utkaThA hai|" Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI pasarUra se ghor3e para baiTha kara syAlakoTa ke mArga se sambaDiyAla ko jAte hue sohanalAla jI isa prakAra mana hI mana vicAra kara hI rahe the ki sAmane kolAhala suna kara unakI vicAradhArA / TUTa gii| ___ unhoMne dekhA ki eka kRpaka apanI gAr3I meM gehU~ bhare hue unheM becane syAlakoTa le jA rahA hai| eka taMga rAste para usakI gAr3I ke pahiye kI kIla nikala gaI, jisase usakI gAr3I kA pahiyA nikala pdd'aa| kisAna akelA thA tathA gAr3I bhArI thii| ataeva vaha bahuta prayatna karane para bhI pahiye ko gAr3I meM nahIM lagA pA rahA thaa| usI samaya pIche se eka ghor3A gAr3I bhI aagii| usame eka seTha sAhiba yAtrA kara rahe the / unako syAlakoTa pahuMcane kI zIghratA thii| . seTha sAhiba ko apane mArga me Ate hue isa vighna ko dekhakara bar3A bhArI krodha aayaa| unhoMne apane eka baliSTa naukara ko isa prakAra AjJA dI___ "tuma isa gAr3I kI boriyoM ko gAr3I me se khIMca kara nIce sar3aka para DAla do aura phira khAlI gAr3I ko mArga meM se dhakelate hue eka ora haTAkara apanI ghor3A gAr3I ko Age nikAla lo|" seTha jI kI isa AjJA ko sunakara kRSaka bolA "zAha jI ! aisA na kro| isase to maiM jIvita hI mara jAUMgA / isa sthAna para varSA ke kAraNa kIcar3a vahuta hai| yadi Apa merI gehUM kI boriyoM ko nIce DalavA dege to vaha bhIga jAvegI, jisase merI bahuta hAni hogii|" kintu kisAna ke ina komala bacanoM se seTha jI ke mana me Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dInoM kI sahAyatA 111 dayA ke sthAna para krodha hI adhika utpanna huaa| unhoMne yaha sunate hI kaThora zabdoM meM naukara ko AjJA dI "dekhatA kyA hai ? jaldI kara / " ___ yaha sunakara naukara ne svAmI kI AjJAnusAra gehUM kI boriyoM ko nIce utAra kara kisAna kI gAr3I ko eka ora dhakela diyaa| isake bAda seTha jI apanI baggI ko nikAla kara syAlakoTa kI ora tejI se cala diye| unake isa kRtya ko dekhakara becArA kRSaka duHkhI hokara bolA___ "he bhagavan ! kyA saMsAra meM nirdhanoM kA koI bhI rakSaka nahIM hai ? yaha kitanA duSTa hai ki isane merI gehU~ kI boriyAM kIcar3a meM girA dii| prabho! use isake isa azubha karma kA badalA avazya denaa|" sohanalAla jI dUra se isa dRzya ko dekhate hue apane ghor3e para baiThe hue cale A rahe the| unakA hRdaya isa dRzya ko dekhakara karuNA se bhara gyaa| vaha kisAna kI gAr3I ke pAsa Akara apane ghor3e se nIce utara par3e aura kRSaka ko sAMtvanA dene ke liye usase bole___ "bhAI ! krodha mata kro| krodha karane se koI bhI kArya saphala nahIM hotaa| yadi tU bhI seTha hotA aura tere pAsa bhI aisA baliSTa naukara hotA aura tere sthAna para yahAM kisI aura kisAna kI gAr3I hotI to aisI sthiti meM tU bhI yahI krtaa| aisI sthiti meM apane zoka ko chor3akara apanI gAr3I ko ThIka kr|" aisA kahakara unhoMne svayaM apanA hAtha lagAkara prathama usa kisAna kI gAr3I kA pahiyA ThIka krvaayaa| gAr3I ThIka ho jAne Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI para unhoMne usakI boriyAM bhI usakI gAr3I para ldvaadiiN| unake isa vyavahAra ko dekha kara kisAna mana me kahane lagA / "nizcaya se yaha koI deva hai, jo manupya kA rUpa dhAraNa kara merI sahAyatA karane ke lie AyA hai|" yaha vicAra karate 2 kisAna kA hRdaya sohanalAlajI ke liye kRtajJatA se bhara gayA / isa samaya sohanalAla jI ne kRpaka sa kahA "bhAI / yadi matupya apanA bhalA cAhatA hai to use cAhiye ki prathama sabakA bhalA cAhe aura sabake pazcAt apanA bhalA cAhe / aisA karane se usakA nizcaya se bhalA hogaa| tujhe to usa seTha kA bhI burA nahIM cIta kara usakA bhI bhalA hone kI icchA karanI caahiye|" aisA kaha kara sohanalAlajI ghor3e para car3ha kara dhIre 2 kRpaka kI gAr3I ke sAtha calane lge| vaha thor3A hI Age bar3he hoMge ki unhoMne sar3aka para eka DavcA par3A huA dekhA / DabbA mone ke AbhUSaNoM se bharA huA thaa| use dekhakara kRpaka kI AMkheM Ananda se camaka utthiiN| vaha prasanna hokara sohanalAlajI se volA "nizcaya se yaha DabbA usI seTha kA hai| mujhe satAne kA phala usako hAthoM hAtha mila gyaa|" isa para sohanalAlajI ne usako uttara diyaa| "bhAI ! aisI bhAvanA mana me mata rakkho / jo vyakti dUsare kI hAni ko dekhakara prasanna hotA hai vaha vyartha hI pApa karma kA upArjana karatA hai| apanI isa bhAvanA kA usako agale janma me bhI burA phala bhoganA par3atA hai| vAstava me tumhArI parIkSA kA yahI samaya hai| dharma kA phala sadA mIThA hotA hai| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dInoM kI sahAyatA 113 sahasA dUsare kA dhana par3A milanA manuSya jIvana kI saccI kasauTI hai| jisa prakAra sone ko kasauTI para kasane para hI usake vAstavika mUlya kA patA lagatA hai usI prakAra manupya kI parIkSA bhI aise hI samaya hotI hai| yadi manuSya aise samaya lobha ke vazIbhUta na hokara satya para dRr3ha rahatA hai to usako manuSya to kyA, devatA bhI namaskAra karate haiN|" isa para kRSaka ne uttara diyA "bhAI, maiM to yaha cAhatA hUM ki seTha ko usakI karanI kA daMDa avazya mile|" tava sohanalAla bole "bhAI, yadi tuma seTha ko saccI sajA denI cAhate ho to yahAM se isa Dabbe ko lekara sIdhe syAlakoTa pahuMca kara usa seTha ke pAsa le jaao| isa Dabbe meM lage hue kAgaz2a se yaha patA calatA hai ki yaha vyakti pAle zAha ke yahAM jAvegA / tuma pAle zAha ke yahAM jAkara yaha DabbA use dekara kahanA ki "tumane jo vyavahAra mere sAtha kiyA hai, usake liye maiM tumako kSamA karatA huuN| maiM bhagavAna se prArthanA karatA hUM ki tumheM bhagavatkRpA se vyApAra meM acchI saphalatA prApta ho|" tumhAre aisA kahane se usake mana meM svayaM hI pazcAttApa utpanna hogA, jisase vaha bhaviSya meM phira kisI bhI nirdhana ko kaSTa nahIM degaa|" sohanalAlajI ke mukha se isa prakAra kA upadeza sunakara kisAna unako avatArI puruSa mAnane lgaa| usane unako uttara diyA ___ "maiM Apake caraNoM kI zapatha khAkara pratijJA karatA hUM ki ApakI AjJAnusAra saba kucha kruuNgaa|' Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ___ sohanalAlajI isa prakAra kRSaka kA hRdaya parivartana karake Age ko cala pdd'e| udhara seThajI ne java syAlakoTa pahuMca kara apanA sAmAna utArA to apane sAmAna meM jevara ke Davve ko na pAkara vaha bahuta ghabarA ge| unhoMne apane sAre sAmAna ko kaI 2 vAra dekhA, kintu DabA vahAM hotA to miltaa| isa para seThajI ko naukara para sandeha hone lgaa| ataeva vaha usakI DAMTa DapaTa karane lge| kintu becArA naukara unako kahAM se DavvA pakar3A detA ? isa para seThajI ne use pulisa meM de diyA, jahAM yamadUtoM ne use atyadhika mArA / yadyapi usane pulisa se vAra vAra kahA ki vaha eka dama niraparAdha hai, kintu pulisa use mAratI hI rhii| isa para vaha mana meM socane lagA ki "vAstava me yaha musIbata meM phaMse hue kisAna ko satAne kA hI phala hai|" naukara para mAra par3a rahI thI ki kisAna ne Akara DabbA seThajI ko dete hue kahA-"seThajI! yaha ApakA DavcA hai| yaha Apake apanI baggI Age nikAlane kI jaldI meM gira par3A thaa|" seTha isa dRzya ko dekhakara atyadhika Azcarya meM par3a gyaa| vaha mana meM socane lgaa| "jise maiMne Apatti meM DAlA thA, usI ne merI Apatti se / rakSA kI hai|" yaha socakara usakA hRdaya kisAna ke liye kRtabatA ke bhAvoM se bhara gyaa| bhAvAveza ke kAraNa kucha samaya taka to usake mukha se bola taka na niklaa| isake bAda vaha apanI gar3hI se uTha kara kisAna ke pairoM meM gira par3A aura kahane lagA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dInoM kI sahAyatA 115 ___ seTha-bhAI ! tujhe dhanya hai / tU manuSya nahIM devatA hai| tUne Aja merI AMkheM khola dii| tere upakAra se maiM kabhI bhI uRNa nahIM ho sktaa|" isa para kisAna ne uttara diyaa| kisAna-bhAI ! yaha saba una ghur3asavAra sohanalAla jI kA pratApa hai, jinhoMne merA usa Apatti se uddhAra kiyA hai| unhoMne mujha se kahA thA ki 'dUsare ko duHkha dene vAlA apane lie duHkha kA bIja botA hai tathA dUsaroM ko sukha dene vAlA apane liye sukha kA bIja botA hai / jo koI bhI nirdhanoM tathA Apatti meM phaMse huoM kI sevA karatA hai use avazya hI satya kA darzana hotA hai| isaliye atyAcAra saha kara bhI sabakA bhalA cetanA caahiye| kisAna ke yaha zabda sunakara seThajI ne usI samaya thAne meM eka AdamI bhejakara apane naukara ko chudd'vaayaa| seThajI ne kisAna ko bahuta kucha rupaye dene cAhe, kintu usane rupaye lene se sApha inkAra kara diyaa| kisAna ke isa satkArya se usake gehUM bhI usI samaya teja dAmoM meM bika gae, jisase vaha prasannatApUrvaka apane ghara calA gyaa| udhara sohanalAla jI bhI sambaDiyAla meM sIdhe apanI mAtA ke pAsa phuNce| putra ke kapar3oM ko kIcar3a meM sane dekhakara mAtA ne usase pUchA mAtA-kyA beTA ! tU ghor3e se gira gayA thA ? sohanalAla--nahIM mAtA jii| mAtA-phira tere kapar3oM meM yaha kIcar3a kisa prakAra laga gayA ? Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohamalAla jI isa para sohanalAla jI ne apanI mAtA ko kisAna tathA seTha kI mArga kI sArI ghaTanA sunAkara kahA ki---- "mAtA! usa kisAna kI boriyAM uThavAne meM mere kapar3oM meM kIcar3a laga gayA / " apane putra kI isa prakAra kI utkaTa sevA bhAvanA ko 'dekha kara lakSmIdevI ko usa bImArI kI dazA meM bhI bar3A bhArI Ananda huaa| unhoMne isa kArya ke liye apane putra ko khUba zAbAzI dii| dharma ke pratApa se mAtA lakSmIdevI kA roga bhI zIghra dUra hogayA aura vaha svastha ho gii| isake kucha dinoM bAda una seTha jI kI acAnaka sohanalAla jI se bhI bheMTa hogii| aba to unhoMne sohanalAla jI ke ucca zrAcaramA kI bar3I bhArI prazaMsA kii| - Hang Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitroM kA sudhAra sudhare zaTha paMDita saMgati te, avanIta kalAdhara te sudhre| sudhare mila pArasa loha sahI, aru tAmra rasAyana te sudhare / / sudhare viSa auSadhi vaidana te, malayAgara te tarutrA sudhare / sudhare Thaga hiMsaka sAdha thakI, bhaca koTi adhA tapate sudhare / / ____ saMsAra meM zreSTha saMgati usI ko mAnA jAtA hai, jisase unnati ho| zreSTha saMgati ke prabhAva se, patitoM kA sudhAra hotA hai| paMDita kI saMgati, prApta hone para zaTha kA bhI sudhAra ho jAtA hai| kalAvAn vyakti kI saMgati se mUrkha avinayI vyakti kA bhI sudhAra ho jAtA hai| pAva maNi ke sparza se lohA sudhara kara sonA bana jAtA hai / tAMbe ke rasAyana ke catura vaidya ke hAthoM meM jAne para viSa bhI amRta bana jAtA hai| malayAgira candana kI saMgati se sAdhAraNa vRkSa bhI candana vaga jAte haiN| sAdhu puruSa kI saMgati se Thaga tathA hiMsaka bhI sudhara jAte haiM tathA tae se karoDoM janmoM ke pApa bhI sudhara jAte haiN| vAstava meM mitra vahI hai, jo mitroM kA sudhAra kare, unake hRdaya me dharma kI zraddhA bhare tathA unako bure mArga se haTA kara uttama mArga para lgaave| kiMtu aise mitra bar3e bhAgya se hI milate haiN| zAstroM meM likhA hai ki abhayakumAra ne mitra ke nAte hI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI anArya dezotpanna ArdrakumAra ko muni tathA kAlasaukarika ke asavya putra ko bhagavAna mahAvIra kA dvAdazavratadhArI zrAvaka banAyA thaa| dhannA seTha ne zAlibhadra ko mitratA ke nAte Adarza vIratA kA pATha par3hA kara use bhagavAna mahAvIra svAmI kA zipya banAyA thaa| zrI rAmacandra ne mitratA ke nAte hI sugrIva ke kaSTa ko dUra karake tArA ke satItva kI rakSA kI thii| unhoMne usI mitratA ke nAte vibhISaNa ke prANa bacAne ke liye svayaM apane bhrAta lakSmaNa ko kAla ke mukha meM jhoMka diyA thaa| isI mitratA ke nAte zrImad yatI rAyacandra jI jaina ne mohanadAsa karmacanda gAMdhI ke antaHkaraNa sthita abhimAna ko nikAla kara unako isa yogya banAyA ki bhaviSya meM unhoMne apane sAre jIvana ko deza hita samarpaNa kara diyA aura jisake kAraNa vaha vizvavikhyAta ahiMsaka tathA svarAjya nirmAtA vne| aise mitroM ko vAstava meM dhanyavAda hai| hamAre caritra nAyaka ne bhI isI prakAra apanI pandraha varSa kI avasthA meM dharsa kA upahAsa karane vAle apane abodha bAla mitroM ko samajhA kara unake hRdaya meM dharma kA bIja boyA thaa| yaha pIche batalAyA jA cukA hai ki zrI sohanalAla jI ne pasarUra Akara skUla meM nAma likhA diyA thaa| jaba parIkSA ke dina Ae to vidyArthiyoM ko parIkSA kI tayyArI kA avasara dene ke liye skUla ko baMda kara diyA gyaa| phira parIkSA ho cukane para parIkSA phala nikalane ke uparAMta skUla kI adhika samaya ke lie chuTTI kara dI gii| isa samaya parIkSA phala ko dekha kara pAsa hone vAle prasanna ho rahe the aura phela hone vAle apane bhAgya ko doSa dete hue ro rahe the| eka sampanna gharAne ke . vidyArthI ne apanI parIkSA meM uttIrNa hone ke vijayotsava ke rUpa Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 mitroM kA sudhAra meM apane sabhI sahapAThiyoM ko eka prIti bhoja meM nimaMtrita kiyaa| isa bhoja meM usake sabhI bAlamitra samaya para pahuMca ge| ina bAlakoM me hamAre caritranAyaka zrI sohanalAla jI bhI sammilita the| Atitheya ne sabhI nimaMtrita vAlakoM ko bar3e prema se bhojana kraayaa| bhojana ke pazcAt vaha saba ke saba eka saje sajAe kasare me baiTha kara Amoda pramoda karate hue vArtAlApa karane lge| isa vArtAlApa meM uttIrNa hue vidyArthiyoM ko badhAI dete hue eka vidyArthI bolA "bhAI! tumheM badhAI hai| maiM ne to isa varSa tuma se bhI adhika parizrama kiyA thA, kintu kyA kiyA jAve? bhagavAn kI icchA hI aisI thI ki maiM phela ho jaauuN|" ___isa para sabhI usakI hAM meM hAM bharane lge| kintu hamAre caritranAyaka zrI sohanalAla jI ko usakA yaha kathana pasaMda nahIM AyA aura vaha usako sambodhita karake kahane lage sohanalAla-mitra ! tuma bhUla karate ho| tumako apanA doSa dUsaroM ke Upara kabhI nahIM DAlanA caahiye| apane ina zabdoM ke dvArA tuma bhagavAn para kalaMka lagA rahe ho / bhalA jo bhagavAn saccidAnanda svarUpa, jagat pitA, dInabandhu, azaraNazaraNa tathA anAthoM ke nAtha hai aise karuNAnidhAna bhagavAn kisI kA burA kyoM cAhane lage ? unakI kyA tumhAre sAtha zatratA hai jo unhoMne tumako phela kara diyA ? mitra ! jima vyakti kA udAharaNa tuma de rahe ho usakI buddhi kI tIvratA tuma se caugunI hai| yadi tuma usake samAna saphala bananA cAhate ho to usa se caugunI mehanata kro| phira dekheM, tumako utanI hI saphalanA kase nahIM milatI ? Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI sohanalAla jI ke ina vacanoM ko suna kara unakA eka anya mitra unakI ora saMketa karake volA "bhAI, yaha to nAstika haiM / yaha Izvara ko nahIM maante|" isa para sohanalAla jI ne usako uttara diyA mitra ! tuma se yaha kisane kahA ki jainI loga Izvara ko nahIM mAnate ? __mitra-hamAre yahAM eka paMDita jI AyA karate haiM unhoMne kahA thaa| ___ sohanalAla-mitra ! maiM to samajhatA hU~ ki Apake paMDita jI ko jaina dharma kA kiMcitmAtra bhI jJAna nahIM hai| yadi unako jaina dharma kA lezamAtra bhI paricaya hotA to vaha aisI bAta kabhI bhI na khte| mitra-to kyA jainI loga sacamuca hI Izvara ko mAnate ___ sohanalAla jainI loga Izvara ko nizcaya se mAnate haiN| Izvara ke atirikta jainI loga pApa, puNya, dharma, adharma, svarga, naraka, mokSa, acche karmo ke acche phala tathA bure karmo ke bure phala ina sabhI ko mAnate haiN| itanA hI nahIM, jainI loga yahAM taka mAnate haiM ki yaha jIva dharmAcaraNa karatA huA apane pApa karmoM ko naSTa karake AtmA se paramAtmA vana jAtA hai| hAM, saMkaTa kAla upasthita hone para jainI loga paramAtmA ko doSa na dekara use apane hI pApa karma kA phala samajha kara usa pApa ko naSTa karane ke liye dugane utsAha se prabhu bhakti meM juTa jAte haiN| mitra-acchA sohanalAla ! yaha batalAo ki jaina loga vauddhoM meM se kyoM pRthaka hue ? Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitroM kA sudhAra 121 sohanalAla-mitra! yaha bhI tumhArI bhrAMta dhAraNA hai| jainI loga vauddhoM meM kabhI bhI sammilita nahIM the, jo vaha una se alaga hote / unakA vauddhoM se kucha bhI sambandha nahIM hai| bauddhamata ko gautama buddha ne calAyA hai, kintu jaina dharma bauddha dharma se bhI bahuta purAnA hai| mitra-maiM ne skUla kI kitAboM meM par3hA hai ki jaina dharma ko mahAvIra svAmI ne calAyA thaa| sohanalAla-mitra ! bhagavAna mahAvIra svAmI se pahile bhI jaina dharma kA pracAra karane vAle RSabhadeva Adi teIsa avatAra ho cuke haiN| una sabhI ne jaina dharma kA mahAvIra svAmI ke samAna upadeza diyA thaa| vaise saMsAra meM jaina, dharma sRSTi ke prArambha se hai| eka anya mitra--sohanalAla ! tumhAre sAdhuoM ke kyA AcAra vicAra haiM ? sohanalAla-mitra ! jaina sAdhu kisI bhI jIva kI hiMsA nahIM krte| vaha kabhI asatya bhASaNa nahIM karate aura na corI karate hai| yahAM taka ki yadi dAMta kuredane ke liye eka tinake kI AvazyakatA bhI par3e to vaha use bhI binA pUche nahIM lete| vaha kisI strI ko cAhe vaha unase bar3I ho athavA choTI apane ko sparza nahIM karane dete aura pUrNa brahmacarya kA pAlana karate hai| vaha apane pAsa kaur3I paisA kucha bhI nahIM rkhte| garmI kA mausima Ane para vaha na to kabhI paMkhA karate hai, na khule maidAna meM hI sote haiM aura na snAna hI karate haiN| sadI Ane para vaha na to kabhI Aga jalAte haiM aura na ruIdAra vastra rajAI Adi or3hate haiN| vaha sadA naMge paira tathA naMge sira rahate haiN| gRhasthiyoM ke yahAM vaha palaMga khATa Adi para nahIM baitthte| vaha kisI dhAtu ke Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI bartana meM bhojana nahIM karate, na kisI kA nyotA mAnate haiM yadi unake liye koI khAne pIne kI vastu banAI jAve yA koI unake pAsa le Ave to vaha usako kabhI nahIM lete| yaha kisI ko bhI gAlI nahIM dete| kitanA hI saMkaTa Ane para bhI vaha dharma ko nahIM chodd'te| jo kucha japa tapa vaha karate hai vaha pApa karmoM ko naSTa karane ke liye hI karate haiN| vaha aisA koI kArya nahI karate, jisase unake sadAcAra me kamI Ave | mitra- Apake sAdhuoM kI aura mava vAte to ThIka haiM, kintu vaha jo snAna nahIM karate yaha vAta merI samajha meM nahIM zrAtI / sohanalAla - kyoM, yaha bAta samajha me kyoM nahIM AI ? mitra - snAna na karane se apavitratA bar3hatI hai aura zarIra mailA rahatA hai / sohanalAla - bhAI ! zarIra kI malinatA kA kyA ThikAnA ? isako kitanA bhI sAvuna athavA jala se dhoyA jAve yaha zuddha nahIM hotA / Apako yaha vicAranA cAhie ki yaha zarIra kisa vastu kA banA huA hai / yaha zarIra rakta, mAMsa, pitta, mala, mUtra, thUka tathA pIpa jaisI gaMdI vastuoM se bharA huA hai / isameM kaunasI vastu acchI hai ? isake Upara khAla kI eka cAdara mAtra DhakI huI hai| yadi use utAra diyA jAve to ghRNA ke sAre isa zarIra ko dekhanA bhI kaThina ho jaave| isake viSaya me eka kavi ne kahA hai dekha mata bhUlo bAhira kI saphAI para / varka sone kA cipaTA hai saphAI para || aisI avasthA me zarIra kisa prakAra pavitra vana sakatA hai ? isake atirikta jaina sAdhu aisA koI sAMsArika kArya bhI nahIM Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitroM kA sudhAra 123 karate, jisase unheM snAna karane kI AvazyakatA pdd'e| mitra-sohanalAla ! yaha ThIka hai ki zarIra mahA apavitra hai, kintu yadi munirAja snAna karale to isame kyA hAni hai ? sohanalAla-mitra ! yaha to eka sthUla vuddhi kA prazna hai| prathama bAta to yaha hai ki snAna eka zRGgAra hai| dUsarI bAta yaha hai ki snAna se kAmAgni pradIpta hotI hai, indriyAM sateja hotI haiM tathA mana sAMsArika padArthoM kI ora jAtA hai, jisa se sAdhu kA mana caMcala ho jAtA hai, zarIra meM mamatva bar3hatA hai aura vrata bhaMga hotA hai| tIsare snAna meM samaya kA apavyaya hotA hai| cauthI bAta yaha hai ki snAna karane meM jala sthita jIvoM kI hiMsA hotI hai / isa prakAra snAna karane se AtmA karmaparamANuoM se aura bhI adhika malina hotA hai| isaliye sAdhu ke liye snAna pavitratA kA kAraNa nahIM, varan apavitratA kA kAraNa hai| isI liye jaina sAdhu AtmA ko ujvala banAne ke liye to yatna karate haiM, kintu zarIra ko ujvala banAne kI ora lezamAtra bhI dhyAna nahIM dete| isa sambandha meM prasiddha sanAtana dharmI grantha pANDavagItA meM bhI eka sundara zloka bhISma jI ne yudhiSThira se kahA AtmAnadI saMyamapuNyatIrthA satyodakA zIlataTA dyormiH| tatrAbhiSekaM kuru pANDuputra na vAriNA zuddhayati cAntarAtmA / yaha zrAtmA rUpI nadI saMyama tathA puNya kA pavitra tIrtha hai| isameM satya rUpI jala bharA huzrA hai| zIla rUpI isake donoM kinAre haiN| isa meM dayA kI lahareM haiN| he yudhiSThira ! tU aisI prAtmA rUpI nadI meM - Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI snAna kara / jala ke dvArA antarAtmA kI zuddhi nahIM hotii| mitra-mitra ! tumane bahuta hI sundara uttara diyaa| vAstava meM yahI pavitratA hai| purANoM meM likhA hai ki prAcIna kAla ke RSi sATha sATha hajAra varSa taka tapa karate the| aisI avasthA me snAna to dUra, unake zarIra para pakSI taka apane ghoMsale vanA lete the| sohanalAla ! Aja tumane vAstava meM bahuta hI acchI bAteM btlaaii| kyA tuma hamako bhI apane guruoM ke darzana karA sakate ho? sohanalAla-kyoM nahIM / tuma bar3I prasannatA se unake darzana kara sakate ho / jaba tuma unake pAsa jAkara unake darzana karoge aura unase prazna karake dharma kA svarUpa samajhoge to tumako atyadhika prasannatA hogii| mitra-acchA sohanalAla ! tuma hamako apane sAdhuoM ke darzana ke lie kaba le caloge ? sohanalAla-jaba kabhI yahAM AcArya zrI kA Agamana hogA to maiM Apa logoM ko sUcita karake unake darzana karAne Apako avazya le cluugaa| mitra-kyA unake Ane kA koI samAcAra hai| sohanalAla-abhI to koI samAcAra nahIM hai, kintu unakA vihAra idhara prAyaH ho hI jAtA hai, jisa se hama logoM ko unake darzanoM kA lAbha ho jAtA hai| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsatI kI bhaviSyavANI yeSAM na vidyA na tapo na dAnaM, . na cApi zIlaM na guNo na dharmaH / te mRtyuloke bhuvi bhArabhUtAH manuSyarUpeNa mRgAzcaranti // (paJcataMtra) jina meM na to vidyA hai, na tapa hai aura jo dAna nahIM karate tathA meM jinake zIla, guNa athavA dharma hI hai, vaha isa mRtyuloka meM pRthvI para kevala bomA bama rahe haiM / yadyapi unakA AkAra manuSya ke jaisA hai, kintu vAstava meM unakA sabhI AcaraNa pazuoM ke samAna hai| Aja pasarUra nagara ke dharmAtmA puruSoM ke hRdaya meM utsAha kA samudra hiloreM le rahA hai| unakA mana mayUra jJAnAmRta kI varSA ke Ananda meM magna hokara nAca rahA hai| jise dekho vahI parama viduSI mahAsatI zrI zerAM jI mahArAja ke vyAkhyAna kI prazaMsA kara rahA hai| zrI zerAM jI mahArAja jJAnAmRta kI varSA kara aneka manya jIvoM ko supatha para calAtI huI jijJAsujanoM kI jJAna pipAsA ko zAnta karane vAlI thiiN| vaha jaina dharma ke ahiMsA dhvaja ko sthAna sthAna para phaharAtI huI ajJAniyoM ke parama viduSI mahAsA zerA jI mahArAja jijJAsujanoM kA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jo mithyAtva andhakAramaya anta.karaNa meM jJAnarUpI sUrya kA prakAza karatI thiiN| loga kahate the ki aisA vyAkhyAna hamane Aja taka kabhI bhI nahIM sunA / vyAkhyAna kyA hai athAha amRta kI varSA hai| yadi usakI eka bhI bUda hRdaya meM utara gaI to basa ber3A pAra hai| mahAsatI ke vyAkhyAna kI isa prakAra kI prazasA suna kara pasarUra kI jaina tathA jainetara janatA upAzraya kI ora calI jA rahI hai| hamAre caritranAyaka zrI sohanalAla jI bhI isa saMvAda ko sunakara isa amUlya avasara se lAbha uThAne ke liye Asana Adi sAmAyika ke upakaraNoM ko lekara ghara se nikala kara upAzraya me pahuca ge| unhone vahAM jAkara sabhI satiyoM ko vidhisahita savinaya pAMcoM aMga namA kara vaMdana kiyaa| isake pazcAt vaha vahAM para upasthita sabhI bhAiyoM ko 'jaya jinendra' kaha kara sAmAyika ke vrata ko aMgIkAra kara sIpa sahaza upadezAmRta kI pratIkSA karane lge| ___ kucha samaya ke uparAMta mahAsatI nirdiSTa samaya para pdhaarii| unake mukha para brahmacarya kA adbhuta teja camaka rahA thaa| unakI zAnta mudrA ko dekhakara vidva pI manuSya kA hRdaya bhI zAnta ho jAtA thaa| unhoMne sumadhura gabhIra dhvani ke sAtha nimna prakAra se maMgalAcaraNa karake dezanA denI Arambha kIladdha Na vi mANusattaNaM, AriattaM puNaravi dullahaM / bahave dasuyA milakkhuyA, samayaM goyama ! mA pamAyae // uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 10, gAthA 16 / manuSya bhava pAkara bhI aneka jIva cora banate haiM athavA mleccha bhUmiyo meM janma lete haiN| isase prAryabhAva (Arya bhUmi ke vAtAvaraNa) kA milanA atyanta durlabha hai / isaliye he gautama ! tU samaya kA pramAda na kr| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsatI kI bhaviSyavANI 127 gautama svAmI ne bhagavAn mahAvIra svAmI se prazna kiyA ki he bhagavan ! "devatA ho cAhe nArakI, pazu ho cAhe pakSI yaha koI bhI duHkhoM ke nAzaka akSaya sukha kI prApti ke liye prayatna nahIM krte| isa anAdi saMsAra meM jIvoM kI saMkhyA ananta hai| unakI icchAeM bhI pRthaka pRthak hI haiM / kintu aisA hote hue bhI una saba kI eka hI icchA hai ki hameM sukha mile| isa viSaya meM strI, puruSa, bAlaka, yuvA, vRddha, rAjA athavA raMka saba kI eka hI icchA hai ki hamako sadA sukha milatA rahe aura duHkha hamAre pAsa bhI na Ane paave| vaha sabhI apanI apanI buddhi ke anusAra apane apane jIvana ko sukhI banAne ke liye prayatna karate rahate haiM, kintu unheM sukha ke sthAna para milatA kevala duHkha hI hai / he bhagavan isa kA kyA kAraNa hai ?" isa para bhagavAn mahAvIra svAmI ne unako uttara diyA- "he gautama ! sukha do prakAra kA hai| eka kSaNika, dUsarA akSaya / kSaNika sukha duHkha kA utpAdaka hai, kintu akSaya sukha du.kha kA nAzaka hai| kSaNika sukha deva, naraka, tiyazca tathA manuSya ina cAroM hI gatiyoM meM sulabha hai| ataeva saba prANI use hI prApta karane ke prayatna meM lage rahate haiN|" isa para gautama svAmI ne phira prazna kiyA "he bhagavan ! kyA akSaya sukha sabhI gatiyoM me mila sakatA hai ?" isa para bhagavAn ne uttara diyA "akSaya sukha devatAoM, mArakiyoM tathA tiryaJcoM ko nahIM mila sakatA / vaha kevala manuSyoM ko hI mila sakatA hai|" Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI gautama svAmI-bhagavan ! kyA akSaya sukha sabhI manupyAM ko milatA hai ? ' bhagavAna-nahIM, manuSya do prakAra ke hote haiM, eka bhogabhUmija dUsare krmbhuumij| bhogabhUmi meM utpanna hone vAle yugaliyoM kI icchAeM kalpavRkSoM dvArA pUrNa hotI haiM, kintu karmabhUmi vAle puruSArtha karake apanI AjIvikA calAte haiN| akSaya sukha ina meM se karmabhUmi vAloM ko hI milanA hai, bhogabhUmi vAloM ko nahIM miltaa| gautama svAmI--bhagavan ! kyA vaha akSaya sukha kamabhUmi ke sabhI nivAsiyoM ko milatA hai ? __ bhagavAn-nahIM, puruSArthI bhI do prakAra ke hote haiN| eka Arya, dUsare mleccha athavA anArya / 32000 dezoM me se kevala 25zA deza Arya haiM, zeSa anArya haiN| anArya loga saba prakAra ke pApa puNya tathA dharma adharma se anabhinna haiN| so yaha akSaya sukha kevala Arya deza vAloM ko milatA hai, anArya deza vAloM ko nhiiN| gautama svAmI-bhagavan ! kyA yaha akSaya sukha Aye dezoM ke sabhI nivAsiyoM ko milatA hai ? bhagavAn - nahIM, Arya deza ke manuSya bhI do prakAra ke haiN| eka kula se Arya, dUsare kula se anaary| jinakA kula sadAcArI tathA nirAmipabhojI ho, jinakA vyApAra tathA vyavahAra chalarahita ho tathA jina meM guru janoM kA Adara satkAra kiyA jAtA ho, vaha Arya kula kahe jAte haiN| zeSa anArya kula haiN| akSaya sukha ina me se Arya kula vAloM ko hI milatA hai| gautama svAmI-bhagavan ! saMkhyA kI dRSTi se to anAryoM kI sakhyA AryoM se kahIM adhika hai| yadi sthUla parimANa se Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsatI kI bhaviSyavANI 126 AryoM kI saMkhyA zrAdhI bhI samajha leM to bhI 12 // deza Arya rahe / kyA ina sabhI ko akSaya sukha prApta hotA hai ? bhgvaan-nhiiN| Arya kula vAloM ke bhI tIna bheda haiM mithyAtvI, mizra tathA smyktvii| inameM se ulaTI buddhi vAle ko mithyAtvI kahate haiN| sIdhI buddhi vAle ko samyaktvI kahate haiN| jaisA ki AcArAMga sUtra ke prathama zruta skandha ke adhyayana 5 ke uddezaka 5 meM kahA gayA hai 'samiyaM' ti mannamANassa 'samiyA' vA 'asamiyA' vA samiyA hoi uvehAe / jisakI zraddhA samyaka hai use samyaka yA asamyaka donoM prakAra kI vastueM samyaka vicAraNA ke kAraNa samyak rUpa meM pariNata ho jAtI . haiN| mizra acche athavA bure meM koI bheda na sasama kara donoM ko eka samAna samajhatA hai| samyaktvI sahI ko sahI tathA g2alata ko g2alata mAnatA hai| so aSayasukha mithyAtvI tathA mizra ko chor3akara kevala samyaktvI ko hI prApta hotA hai| gautama svAmI-bhagavan ! kyA vaha akSayasukha sabhI samyakdRSTiyoM ko prApta hotA hai ? ___ bhagavAn-nahIM / samyaktvI do prakAra ke hote haiM--eka vratI, dUsare avrtii| jinakA jIvana maryAdAyukta hai unheM vratI tathA jinakA jIvana mayodAhIna hai unako avratI kahate haiN| akSayasukha kI prApti vratI ko hI hotI hai|| gautama svAmI-bhagavan ! kyA akSayasukha kI prApti sabhI vratiyoM ko hotI hai ? bhagavAn - nahIM / vratI do prakAra ke hote haiN| eka dezavratI Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI dUsare sarvavratI / vratoM ko eka deza pAlane vAle gRhastha ko dezavratI tathA vratoM kA pUrNatayA pAlana karane vAle muniyoM ko sarvavratI kahA jAtA hai| so akSayasukha sarvavratI ko hI milatA hai| ___ gautama svAmI-bhagavana ! kyA sabhI sarvavratI akSayasukha ko prApta karate haiM ? bhgvaan-'nhiiN| sarvavratI do prakAra ke hote haiN| eka paDavAI, dUsare apaDabAI / vratoM ko tor3ane vAle paDavAI tathA prANa dekara bhI niyama kI rakSA karane vAloM ko aDivAI. kahA jAtA hai| so akSayasukha apaDivAI ko hI milatA hai| ____ gautama svAmI-sagavan ! kyA sabhI apaDivAI sAghuoM ko akSayasukha milatA hai ? ____ bhagavAn nhiiN| apaDivAI do prakAra ke hote haiN| eka kapAyI, dUsare akssaayii| jisa sAdhu meM krodha, mAna, mAyA yA lobha meM se koI bhI kaSAya ho use kapAyI tathA kaSAyarahita ko akapAyI kahate haiN| akSayasukha akaSAyI ko hI prApta hotA hai| gautama svAmI-bhagavan ! kyA sabhI akaSAyI sAdhuoM ko akSaya sukha prApta hotA hai ? bhgvaan-nhiiN| akaSAyI do prakAra ke hote haiN| eka sarvajJa, dUsare chadmasya / akSaya sukha sarvajJa ko hI prApta hotA hai, chadmastha ko nhiiN| bhagavAna mahAvIra tathA gautama svAmI ke isa saMvAda kA varNana karake mahAsatI zerAM jI ne apane zrotAoM se kahA____ "isa prakAra akSaya sukha kI prApti atyaMta kaThina hai| usakI prApti asaMkhyAta prANiyoM meM se kisI eka ko hI hotI hai| ataeva sajjanoM! usakI prApti ke liye vratI jIvana dhAraNa karake Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsatI kI bhaviSyavANI ' 131 barAbara yatna karate rho| usameM eka samaya mAtra kA bhI pramAda mata kro| yaha avasara bAra-bAra nahIM miltaa| yadi Apa isa avasara kA lAbha nahIM uThAoge to anta meM Apako usI prakAra mahAn pazcAttApa karanA par3egA jisa prakAra eka andhe ne kiyA thaa| ___ "eka kilA bilkula nirjana thA / usameM kisI prakAra eka aMdhA puruSa ghusa gyaa| jaba use aMdara koI bhI anya puruSa nahIM milA to vaha bAhira nikalane kA prayatna karane lgaa| kintu usa kile meM se bAhira nikalane kA eka hI dvAra thA / bahuta kucha bhaTakane ke bAda usake hAtha kile kI dIvAra laga gii| usane vicAra kiyA ki jaba dIvAra milI hai to usameM dvAra bhI hogaa| ataeva vaha eka hAtha meM lAThI pakar3e hue tathA dUsare se koTa kI dIvAra chUtA huA Age bar3hane lagA + calate calate vaha daravAje ke pAsa A gyaa| use khujalI kI bImArI thI / ataeva khAja uThane para vaha dIvAra se hAtha haTA kara khujAte 2 calane lgaa| usake khujAne khujAne meM hI daravAjA nikala gyaa| aba usako usI prakAra sAre kile kA phira dubArA cakkara lagAnA pdd'egaa| aura yadi phira usane aisI galatI kI to usako kile kA tIsarA cakkara bhI lagAnA par3egA / usa aMdhe ke samAna hI yaha jIva bhI hai| yaha saMsAra usa eka dvAra vAle kile ke samAna hai| usameM manuSya janma dvAra ke samAna hai| kintu yaha jIva manuSya janma pAkara bhI viSaya kI khujalI khujAne meM hI isako nikAla detA hai / yadi tumane bhI isa manuSya janma ko isI prakAra viSaya sukhoM kA upabhoga karane meM nikAla diyA to phira caurAsI lakSa yoniyoM meM cakkara lagAnA par3egA / vAstavika kalyANa phira bhI manuSya janma prApta hone para hI ho skegaa| aisA samajha kara dharma kArya meM Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI samaya mAtra kA bhI pramAda nahIM karanA cAhiye / " / mahAsatI zerAM jI ke isa vyAkhyAna ko suna kara zrotAgaNa mugdha ho ge| zrI sohanalAla jI mI mahAsatI ke vyAkhyAna ko ekAgra citta se suna rahe the| itane meM mahAsatI kI dRSTi unake paira se camakate hue zubha lakSaNoM para pdd'ii| una lakSaNoM ko dekha kara mahAsatI jI ko itanA harSa huA ki vaha usako apane mana meM dabA na sakI athavA sohanalAla jI ke vizAla puNya ne unako mauna na rahane diyaa| unhoMne sohanalAla jI se khaa| ___ "sohanalAla ! tumhAre paira ke lakSaNoM se patA calatA hai ki tuma sampUrNa jaina samAja meM eka pradhAna AcArya vanakara sthAna sthAna para jaina dharma kI vijaya patAkA phaharAte hue bAnagarimAyukta kucha aise mahAn evaM alaukika kArya karoge ki jisake kAraNa tumhArI yazadundubhi kI dhvani kaI zatAbdiyoM taka sunAI detI rhegii|" mahAsatI zerAM jI mahArAja ke makha se isa bhaviSyavANI ko suna-kara samasta upasthita janatA ko parama harSa huA aura vaha mahAsatI tathA sohanalAla jI kI prazaMsA karatI huI yathA zakti vrata niyama aMgIkAra karake apake 2 ghara gii| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 mAmA jo ke kArya meM sahAyatA imeNameva junjhAhi / / kiM te jujheNa bajjho ? jujjhArihaM khalu dullahaM / ... . . . AcArAMga sUtra, prathama zruta skandha, adhyayana 5, uddezaka 3 isa zarIra se yuddha kro| bAhya yuddhoM se tumheM kyA ? yuddha ke yogya zarIra milanA kaThina hai| ___ mahApuruSa kA jIvana eka adbhuta jIvanA hotA hai| vaha jahAM bhI padArpaNa karate haiM vahIM apane maMgalamaya-AcaraNa se svarga: kA dRzya upasthita kara dete haiN| sohanalAla jI pandraha varSa kI, Ayu meM pasarUra gae the, kintu bAlyAvasthA, hote hue.bhI Apane apake sadguNoM ke dvArA alpa samaya meM hI saba ke hRdaya ko apanI ora AkarSita kara liyaa| Apa 'pratidina prAtaHkAla uTha kara apane sabhI kAryoM ko apane hAthoM se kiyA karate the| nitya karma se nivRtta hokara Apa mAmA jI tathA mAmI jI koM namaskAra kiyA krte| isake uparAMta Apa dhArmika kriyA kiyA karate the|| itanA kArya karane para Apa jalapAna karake skUla jAyA karate the| skUla meM bhI Apa apane Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jo . sahapAThiyoM ke sAtha atyanta snehapUrNa vyavahAra kiyA karate the, jisase unake mitroM kI saMkhyA bhI zukla pakSa ke candramA ke samAna barAvara bar3hatI jAtI thii| skUla kA kArya samApta kara Apa mAmA jI ke nijI kArya se bhI caturatApUrvaka sahAyatA kiyA karate the| mAmA jI bhI ApakI prakhara buddhi ko vikasita karane ke lie Apa se aneka kaThina kAryoM meM parAmarza kiyA karate the| eka bAra Apake mAmA jI ne apane ghara ke vAhira eka cabUtarA banavAne kA vicAra kiyaa| vaha sthAna kameTI kA thaa| una dinoM kasaiTI kA adhyakSa eka musalamAna thA, jo gaMDe zAha kA virodhI thaa| usakA kahanA thA ki kucha bhI ho, kintu maiM cabUtarA nahIM banane dUMgA tathApi bAhya ziSTAcAra meM vaha koI truTi nahIM hone detA thaa| eka bAra mAmA jI ne sohanalAla jI se kahA mAmA jI-sohanalAla ! yaha batalAo ki cabUtarA kisa prakAra vana sakatA hai ? yadi banavAtA hU~ to musalamAna adhyakSa vighna upasthita karegA aura nahIM banavAtA hUM to sArA nagara yahI kahegA ki 'adhyakSa se Dara ge'| ataeva tuma yaha batalAo ki isa kAma ko kisa prakAra kiyA jaaye| isa para sohanalAla jI ne uttara diyA sohanalAla-mAmA jI! cabUtarA to bar3I AsAnI se bana sakatA hai aura kleza bhI usameM nahIM hogaa| mAmA jI-so kaise ? sohanalAla-vaha miyAM jI to kabhI kabhI hamAre yahAM Ate hI rahate haiM / aba kI bAra jaba vaha hamAre yahAM Ave to Apa una se kaha deM ki 'bhAI sAhiba ! andara baiThane se Ane jAne Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmA jI ke kArya meM sahAyatA 135 vAloM ko bar3I dikkata rahatI hai| isaliye merA vicAra hai ki unakI dikkata dUra karane ke liye eka bar3A cabUtarA banavA duu| isameM ApakI kyA sammati hai ? so vaha ziSTAcAra ke nAte avazya yahI kaheMge ki 'hAM, hAM, jarUra banavA lo|' phira Apa unase yaha bhI pUchiye ki cabUtarA kitanA bar3A tathA kahAM taka banavAyA jaave| isa prazna para vaha, nizcaya se TAlamaTola kreNge| kintu Apa unako vivaza kara deM ki vaha apanI hI char3I se lAina kheMca deM ki yahAM taka banavAnA ThIka rhegaa| unake lAina khIMcane para Apa isa kAma ko bhI unake hI Upara DAla deM aura kaheM ki 'meharabAno karake Apa hI isa kAma ko kraa| kyoMki Apa bhI to bhAI hI haiN| kyA Apa itanI sahAyatA bhI na kareMge? basa vaha ApakI isa prakAra kI sajjanatA dekhakara pAnI pAnI ho jAveMge aura virodha karanA baMda kara dege|, . sohanalAla ke mukha se yaha zabda suna kara mAmA jI bahuta prasanna hue| isake pazcAt unhoMne isI sammati ke anusAra kArya bhI kiyA, jisameM unako AzAtIta saphalatA prApta huii| isa prakAra sohanalAla jI apane mAmA jI kI kaThina kAryoM meM bhI sahAyatA kiyA karate the| ghara ke dainika kAryoM para dhyAna rakhate hue vaha binA kahe sune unako atyaMta utsAha ke sAtha sucAru rUpa se kiyA karate the| isa prakAra sohanalAla jI apane adbhuta kAryoM se apanI yaza dundubhi bajAte hue yaha siddha kara rahe the ki vaha eka yazasvI pitA ke yazasvI putra haiN| honahAra viravAna ke hota cIkane pAdA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarrAphe kI dUkAna esa magge AriehiM pveie| uhie no pamAyae // AcArAMga sUtra prathama zruta skandha, adhyayama 5, uddezaka 2 zrAryoM ne yahI mArga batalAyA hai ki eka bAra udyata hokara phira prasAda na kre| sohanalAla jI ko pasarUra Ae hue pAMca varSa ho gae / isa bIca vaha barAbara skUla meM par3hate hue bhI aneka kAryo meM apanI pratibhA kA paricaya dete rahe, jisase sArA parivAra unakI dina prati dina hotI huI dharmazraddhA ko dekha kara atyadhika prasanna rahatA thaa| ina pAMca varSoM meM sohanalAla jI ne ghara bAhira sabhI ke hRdaya para vizAla sAmrAjya sthApita kara liyA thaa| kintu aba sohanalAla jI kI Ayu lagabhaga bIsa varSa kI ho gaI thii| ataeva unake mAmA jI ko yaha cintA rahane lagI thI ki unako skUla se uThA kara kisI kArya me DAlA jaave| astu eka dina unhoMne sohanalAla jI se isa prakAra vArtAlApa kiyA mAmA jI-sohanalAla ! tuma yaha jAnate hI ho ki gRhastha meM rahate hue gArhastha kartavyoM ko pUrNa karane ke liye zuddha AjIvikA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 sarrAphe kI dUkAna kI kitanI bar3I AvazyakatA hai ? sohanalAla-mAmA jI ! maiM ne nItigranthoM meM par3hA hai ki jo gRhastha nyAya nIti pUrvaka kamAe hue apane dhana ko nitya prati dAna Adi satkAryoM meM vyaya karate haiM vaha mahApuruSa prazaMsanIya tathA vaMdanIya haiN| kintu jo manuSya samartha hone para bhI puruSArtha ko tyAga kara apane pUrvajoM kI upArjita sampatti kA apavyaya karate hue viSayAnanda meM lIna rahate haiM unakA jIvana mRtaka tulya evaM nindanIya hai| sohanalAla jI ke usa choTI sI Ayu meM hI aise prazaMsanIya vicAra suna kara lAlA gaMDA mala atyaMta prasanna hue aura kahane lage gaMDA mala-vatsa ! tuma apane liye kauna sA vyApAra ThIka samajhate ho? . sohanalAla-mAmA jI! jisa vyApAra meM kama se kama prArambha ho tathA jisake kAraNa deza jAti tathA samAja kA ahita na ho sake tathA jisameM prAmANikatApUrvaka kArya karane para kisI ke lAbha meM aMtarAya na Dalate hue jIvana nirvAha yogya ucita lAbha ho usI vyApAra ko karanA maiM pasaMda karatA huuN| mAmA jI-to beTA tumhArI samajha meM aisA vyApAra kauna sA hai ? sohanalAla jI-mAmA jI! merI samajha meM sarrAphA aisA hI vyApAra hai| ___ mAmA jI-kintu sarrAphe me atyaMta caturatA kI AvazyakatA hai| usameM lezamAtra bhI galatI hone para sahasroM rupaye kI hAni ho sakatI hai / isa vyApAra meM pralobhanoM kI bhI koI kamI nahIM hai| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI naitika patana kI saMbhAvanA to paga paga para banI rahatI hai| ___ sohanalAla--ApazrI ke AzIrvAda se mujhe pUrNa AzA hai ki maiM sabhI kaThinAiyoM ko pAra kara isa vyApAra meM saphalatA prApta kruuNgaa| ___isa prakAra sohanalAla kA kArya karane kA utsAha tathA sarrAphe ke sambandha me unakI dRr3hatA dekha kara lAlA gaDA mala ke sAre parivAra ne nizcita kiyA ki unako sarrAphe ke vyApAra kI prArambhika zikSA dI jaave| astu eka zubha mahurta me unako sarophe kI dUkAna para kAma sIkhane ke liye viThalA diyA gyaa| ava zrI sohanalAla jI ke hAtho se kasauTI zosA dene lgii| usa samaya yaha kisI ko bhI AzA nahIM thI ki jo vyakti Aja kasauTI para kasa kara suvarNa kI parIkSA kara rahA hai usI kA jIvana bhaviSya me dhArmika kasauTI para kasA jAvegA tathA vaha usa parIkSA meM uttIrNa hokara sampUrNa jaina samAja ke mastaka kA mukuTa maNi vana kara dazoM dizAoM me apanI yaza jyoti ko prakAzita kregaa| sohanalAla jI ne sarrAphe kI dukAna para baiTha kara prathama isa bAta para dhyAna diyA ki grAhakoM ke sAtha premapUrNa tathA saccAI kA vyavahAra kiyA jaaye| sAtha hI vaha ekAgra citta se vilakSaNatA ke sAtha suvarNa parIkSA ke kArya ko bhI sIkhate jAte the / suvarNa parIkSA me niSNAta ho jAne para unhoMne isa bAta kA jJAna prApta kiyA ki isa prAnta meM kauna kauna se AbhUSaNa adhika pracalita haiM tathA unake banAne vAle kahAM kahAM rahate haiN| isa prakAra sarrAphe ke sambandha meM sabhI bAtoM para pUrNa dhyAna rakhate hue vaha eka varSa ke bhItara vyApAra ke sabhI kAryoM me atyanta nipuNa ho ge| jaba sohanalAla jI vyApAra kArya meM pUrNatayA nipuNa ho Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarrAphe kI dUkAna 136 gae to lAlA gaMDAmala unako sAtha lekara eka bAra sambaDiyAla ge| sohanalAla jI ne vahAM jAte hI apane mAtA pitA ke caraNoM meM mastaka jhukA diyaa| isake bAda lAlA gaMDA mala bole "mathurAdAsa jI! maiMne sohanalAla ko skUla se uThA kara aba sarrAphe ke kArya kI pUrNa zikSA de dI hai| lar3akA na kevala buddhimAn hai, varan aba yaha satyaniSTha, dhArmika evaM kuzala vyApArI bhI bana gayA hai| vAstava meM yaha lar3akA ApakA putraratna hai|" lAlA gaMDA mala ke mukha se putra kI atIva prazaMsAtmaka guNa gAthA suna kara mAtA lakSmIdevI tathA pitA mathurAdAsa jI kA roma roma harSa se pulakita ho utthaa| unhoMne harSapUrita gadgad vANI se kahA__"beTA! hamako tumase aisI hI AzA thii| hamAre antaHkaraNa se yahI dhvani nikala rahI hai ki bhaviSya meM tuma apane guNa garimA se apane kula ke kIrti ko zukla pakSa ke candramA ke samAna barAvara bar3hAte hI rho|" apane pitA ke yaha zabda suna kara sohanalAla jI ne donoM hAtha jor3a kara namra vANI se uttara diyaa| "pitA jI! yaha saba Apake caraNoM kA hI pratApa hai| mAtA pitA kI dRSTi meM to putra sadA UMce se UMcA hI banA rahatA hai|" isake pazcAt lAlA gaMDA mala ne mathurAdAsa jI se pUchA gaMDA mala-"zAha jI! sohanalAla vyApAra kArya meM pUrNa catura bana hI gayA hai| astu aba isake viSaya meM ApakA kyA vicAra hai ?" mathurAdAsa-aba isa viSaya meM vicAranA kyA ? aba to Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI isako dUkAna karavA hI denI cAhiye / aba to prazna yaha hai ki yaha dUkAna ke liye sambaDiyAla aura pasarUra me se kisa ko pasanda karatA hai| gaMDA mala-dUkAna to isako pasarUra meM hI karanI caahiye| mathurAdAsa-to maiM ApakI AjJA se bAhira thor3e hI huuN| isake atirikta sambaDiyAla kI apanI sarIphe kI dUkAna para hamako ghATA bhI ho rahA hai| isaliye isakA pasarUra me dUkAna kholanA ThIka rhegaa| astu, isake kucha hI dina bAda sohanalAla jI ko pasarUra meM sarophe kI svataMtra dUkAna khulavA dI gii| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza vrata grahaNa karanA se bemi se jahA vi, kumme harae viniviTThacitte / pacchanna-palAse ummaggaM, se no labhai // zrAcArAMga sUtra prathama zruta skandha, adhyayana 6, uddezaka 1 jisa prakAra zaivAla tathA pattoM se Dhake hue sarovara meM zrAsakta kachuvA kabhI Upara nahIM pA sakatA, usI prakAra saMsAra meM phaMse hue ajJAnI jIva bhI mokSa prApta nahIM kara sakate / * saMvat 1625 vikramI kA cAturmAsya samApta karake zrI pUjya zrAcArya amarasiMha jI mahArAja syAlakoTa nivAsI ralArAma zrosavAla ko dIkSita karake pasarUra pdhaare| aise mahAn puruSoM ke darzana karane tathA unakI amRtamayI vANI ko sunane kA avasara kisI kisI nagara ke nivAsiyoM ko hI prApta hotA hai| phira usa nagara ke saubhAgya kA varNana to kisa prakAra kiyA jA sakatA hai, jahAM prAcArya samrATa zrI sohanalAla jI mahArAja kA lAlana pAlana huA ho tathA jo paMjAba kesarI pUjya zrI kAzI rAma jI mahArAja kI pavitra janma bhUmi ho| pUjya amarasiMha jI mahArAja ke padhArane se pasarUra ke zrAvakavarga meM eka apUrva utsAha kI lahara phaila gii| unhoMne isa amUlya avasara se Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI adhika se adhika lAbha uThAne ke lie mahArAja zrI kI sevA meM baiTha kara jJAnArjana karane kA nizcaya kiyaa| mahArAja zrI ne bhI zrAvakavarga kI isa jJAna pipAsA ko zAnta karane ke lie ojasvinI bhASA me nimna prakAra se dezanA denI Arambha kI jA jA baccai rayaNI,na sA paDiniyattaI / ahamma kuraNamANassa, aphalA janti rAio // __uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 14, gAthA 24 jA jA baccai rayaNI, na sA paDiniyattaI / dhammaM ca kuNamANassa, saphalA janti rAho // uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 14, gAthA 25 he bhavya prANiyoM ! jagadoddhAraka mokSamArgapradarzaka bhagavAn mahAvIra svAmI ne sampUrNa jIdhoM ke kalyANa ke lie eka amUlya upadeza dete hue kahA hai ki "he prANI ! samaya amUlya hai| jo dina rAta nikala jAtA hai vaha phira kabhI lauTa kara vApisa nahI pAtA / taba aise choTe samaya vAle jIvana meM adharma karane vAle kA jIvana bilkula niSphala calA jAtA hai|" "jo dina rAta nikala jAtA hai vaha phira kabhI lauTa kara vApisa nahIM paataa| kintu saddharma kA prAcaraNa karane vAle kA vaha samaya saphala ho jAtA hai|" __ isa prakAra jo kSaNa bIta gayA vaha phira nahIM lauTa sktaa| tumhAre amUlya jIvana kI eka eka kar3I bikhara rahI hai| jo prANI isa samaya ko pramAda me naSTa karatA hai usakA samaya niSphala jAtA hai| jo samaya bIta gayA vaha to dharmAtmAoM ko bhI punaH vApisa nahIM milatA, kintu jo samaya dhArmika kriyAoM me vyatIta kiyA jAtA hai vahI saphala hotA hai / ataeva tusa kAyaratA ko dUra karake Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza vrata grahaNa karanA 143 cAritra ko dhAraNa karo tathA sacce dharmavIra bana kara mokSamArga ke patha para Age bar3ho / bhagavAn ne kahA hai ___ duraNucaro maggo vIrANaM aniyaTTagAmINAM / mokSa mArga ke pathikoM ! vIroM kA mArga atyanta kaThina hai / usa para kAyara nahIM cala sktaa| ___'karmaphala avazya prAtta hotA hai| aisA jAna kara tatvajJa puruSoM ko cAhiye ki vaha karma baMdhana ke kAraNoM se dUra rheN| yadi karsa baMdhana ke kAraNoM ko sarvathA dUra na kara sako to kama se kama amaryAdita jIvana to vyatIta na karo, kyoM ki avratI kA dravya bhI anantA hai| jo vratoM ko aMgIkAra karatA hai vaha apane AtmA me anaMtakAla se avirala gati se AtI huI karmavargaNAoM ko roka detA hai / isalie apane jIvana meM kucha na kucha vrata 'avazya lene caahiyeN|" pUjya amarasiMha jI mahArAja isa prakAra kA camatkArapUrNa vyAkhyAna de kara cupa ho gae / usako suna kara janatA Ananda se pulakita ho utthii| usameM se aneka ne yathAzakti aneka prakAra ke niyama lie| loga isa prakAra niyama le hI rahe the ki unake bIca meM se sohanalAla jI uTha kara khar3e ho ge| aura unhoMne guru mahArAja se kahA-- ___ sohanalAla-gurudeva ! dhanya hai Apako, jo Apa hama jaise patitoM kA bhI uddhAra karane ke lie prasannatApUrvaka aneka prakAra kI parISahoM ko sahate hue grAmAnugrAma vihAra kara rahe haiN| gurudeva ! Apane jo bhagavAn mahAvIra svAmI kI vANI sunAI vaha satya hai| kintu gurudeva ! merI itanI zakti nahIM hai / yadyapi mere mana meM bAra bAra yaha vicAra Ate haiM ki jisa prakAra aneka mahAn vIra punIta AtmAoM ne antaraMga tathA bAhya parigraha kA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI parityAga kara Apa zrI ke caraNoM meM duHkhamocinI bhagavatI dIkSA aMgIkAra kI hai usI prakAra meM bhI karUM, kintu guruvara ! maiM cAhatA hUM ki abhI maiM Apa zrI ke samakSa gRhastha ke dvAdaza vratoM ko aMgIkAra kruu| sohanalAla jI ke yaha vacana suna kara AcArya mahArAja vole__ "sohanalAla ! tumane abhI abhI yuvAvasthA meM praveza kiyA hai| abhI tumhArA vivAha bhI nahIM huaa| aisI avasthA meM kyA tuma apanI sampUrNa zrAyu bhara ina niyamoM kA pUrNatayA pAlana kara sakoge ?" isa para sohanalAla jI ne uttara diyA "gurudeva ! jisa vyakti para Apa jaise mahApurupakI kRpApTi ho tathA dvAdazavratadhArI mAtA pitA tathA mAmA mAmI ke samAgama kA jise suyoga milA huA ho vahAM ina vratoM kA zrAyuparyaMta pAlana karanA asambhava nahIM hai| isake atirikta gurudeva ! yadyapi maiM ApakA sabase choTA ziSya hUM, kintu maiM vratoM ke pAlana me pIche nahIM httuuNgaa| maiM kie hue praNa kI rakSA prANa dekara bhI karUgA / prANa jA sakate hai, kintu praNa nahIM jaavegaa|" sohanalAla jI ke mukha se isa uttara ko suna kara guru mahArAja ko bar3I prasannatA huii| unako vizvAsa ho gayA ki sohanalAla ko na kevala vrata grahaNa karane kI tIvra lAlasA hai, varan usame unakA pAlana karane yogya aTala dhairya bhI hai| tava vaha sohanalAla se bole "acchA sohanalAla ! hama tumhArI vrata grahaNa karane kI tIvra lAlasA ko dekha kara tathA unakA pAlana karane ke lie tumhAre utsAha ko dekha kara tuma ko zrAvaka ke vAraha vrata dete hai| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza vrata prahaNa karanA 145 Aja se tuma ahiMsANuvrata kA pAlana karate hue sthAvara jIvoM kI hiMsA kama se kama karate hue trasa jIvoM kI hiMsA tathA saba prakAra kI saMkalpI hiMsA kA parityAga kro| yaha pahalA sthUla prANAtipAta viramaNa vrata hai| satyANuvrata kA pAlana karate hue tuma vyApAra Adi meM kama se kama asatya kA prayoga krnaa| yaha sthUla mRSAvAda viramaNa vrata hai| acauryANuvrata kA pAlana karane ke lie tuma jala tathA miTTI ke atirikta kisI ke dvArA binA dI huI koI vastu na lenaa| yaha tIsarA sthUla adattAdAna viramaNa vrata hai| brahmacaryANuvrata kA pAlana karane ke lie tuma apane zarIra saMskAra ke lie zarIra ko sajAne ke atirikta vivAha hone taka strI mAtra meM mAtA tathA bahina kI bhAvanA rakhanA / yaha cauthA svadArasaMtoSa paradAraviramaNa vrata hai| parigraha kA parimANa karake parigrahaparimANa aNuvrata kA pAlana karanA / yaha zrAvaka ke pAMca aNuvrata hai| ina pAMca aNuvratoM ke atirikta nimnalikhita tIna guNavratoM kA pAlana karanA 1. diziparimANa vrata-cAroM dizAoM meM jAne ke lie yaha taya kara lenA ki amuka dizA meM maiM yAvajjIvana itanI dUrI taka hI jAUMgA Age na jaauuNgaa| 2. bhogopabhogaparimANa vrata-apane bhoga tathA upabhoga yogya vastuoM kA nitya parimANa kara lenA ki amuka vastu kA sevana Aja athavA isa mAsa athavA isa varSa meM karanA hai zeSa kA nhiiN| isameM khoTe vyApAra ke pandraha karmAdAnoM kA bhI tyAga krnaa| 3. anarthadaMDa viramaNa vrata-dUsaroM ko hiMsA kArya Adi Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI pApa karmoM kA upadeza, bhUmi kuredanA Adi vyartha ke kAryo ko na karane kI pratijJA karanA / ina tIna guNavratoM ke atirikta nimnalikhita cAra zikSA vratoM kA bhI pAlana karanA 1. sAmAyika vrata -prAtaH sAyaM kucha samaya ke liye niyama pUrvaka sAMsArika sAvadha kAryoM kA tyAga karake apanA samaya sAdhu sevA, pratikramaNa, svAdhyAya, japa athavA dhyAna Adi dharme kAryoM meM lagAnA / 2. dezAvakAzika Rta-chaTe dizi parimANa vrata meM jo / yAvajjIvana parimANa kiyA hai usa meM prati dina, prati mAsa athavA prati varSa kucha na kucha aura saMkoca karate rahanA / 3. pauSadha vrata-aSTamI, caturdazI, amAvasyA, pUrNimA athavA anya kisI dina cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga kara zRGgAra na karate hue samasta doSa se nivRtta hokara aSTa prahara athavA kama se kama cAra prahara taka dharma dhyAna meM lage rhnaa| 4. atithisaMvibhAga vrata-sAdhuoM ko zuddha AhAra pAnI yathAzakti niyamapUrvaka nitya dete rhnaa| ___ yaha zrAvaka ke bAraha vrata haiN| Aja maiM tumako ina bAraha vratoM kA niyama detA huuN| - sohanalAla-maiM guru caraNoM kI sAkSIpUrvaka ina bArahoM vratoM ko grahaNa karatA hUM aura pratijJA karatA hUM ki inakA yAvajjIvana nirvAha kruuNgaa| . sohanalAla jI ke ina zabdoM ko suna kara upasthita janatA ne guru tathA ziSya donoM kI hI mukta kaNTha se prazaMsA kii| unameM se eka bolA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 dvAdaza vrata grahaNa karanA "dhanya hai ina pavitra AtmAoM ko, jinhoMne sabhI ke liye eka Adarza upasthita kiyA hai|" isa para AcArya mahArAja ne sohanalAla jI se kahA "acchA sohanalAla ! aba to tumane vrata grahaNa kara liye| aba tuma prathama ramaNIka bana kara bAda meM aramaNIka mata bnnaa|" isa para sohanalAla jI ne uttara diyA "gurudeva ! jisa upavana ko samaya para pAnI mila jAtA hai vaha kabhI bhI aramaNIka nahIM hotA, varan varAbara phUlatA phalatA rahatA hai| isI prakAra jaba Apa jaise pavitra AtmA mere jaise navIna aMkura kA apanI amRtamaya vANI se siMcana karatI rahatI hai to yaha ziSya kisa prakAra aramaNIka bana sakatA hai ? isa prakAra sohanalAla jI zrAvaka ke dvAdaza vratoM ko aMgIkAra karake unakA niraticArapUrvaka pAlana karate hue pratidina donoM samaya pratikramaNa tathA sAmAyika karane lge| vaha eka mAsa meM cAra pauSadha bhI kiyA karate the| isa prakAra vaha zuddha bhAvanA meM apanA samaya vyatIta karane lge| yaha ghaTanA saMvat 1625 kI hai| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svadharmIvatsalatA niHsaMkie niHkaMkhie nibitigicchA amuuddhdihie| uvabUhe thirikaraNe vatsalapabhAvaNA aTTha // pannavaNI suutr| bhagavAn mahAvIra svAmI ne saMsAra ke bhavya jIvoM ke kalyANArtha amUlya upadeza dete hue kahA hai ki he prANI ! samyaktva ke vinA AtmA kA kalyANa na Aja taka kisI ne kiyA hai, na koI kara rahA hai aura na koI kregaa| ataeva samyaktva ko samajhanA tathA samajha kara use grahaNa karanA atyaMta Avazyaka hai| samyaktva ke pATha mukhya aMga haiM 1. jinendra bhagavAna ke vacana meM zaMkA na karane ko niHzAMkita zraga kahate haiN| 2. dharma se saMsAra sukha ke bhogoM kI AkAMkSA na karane ko niHkAMkSita aMga kahate haiN| 3. aise kArya karanA jisase prAyazcitta zrAdi se AtmA kI cikitsA karanI pdd'e| use nirvicikitsA aMga kahA jAtA hai| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svadharmIvatsalatA 146 ___4. anya mithyASTiyoM ke camatkAra prAdi dekha kara dharma se vicalita na honA amUda dRSTi aga hai| 5. sAdharmI bhAiyoM ke doSoM para dRSTi na rakhate hue unake guNoM * ko grahaNa karanA samyaktva kA upagUhana aga hai| 6. dharma se vicalita zrAtmAnoM ko dharma meM dRr3ha karanA sthitikaraNa aMga hai| 7. sAdharmI jano ke sAtha aisA prema karanA jailA gau apane bacce se karatI hai ise svadharmIvatsalatA athavA vAtsalya aMga kahate haiM tathA 8. aise kArya karanA, jina se dharma, jAti tathA deza kA gaurava ho ise samyaktva kA prabhAvanA aMga kahA jAtA hai| samyaktva ke ina ATha aMgoM meM svadharmIvatsalatA eka pradhAna aMga hai| kintu isa aMga kA pAlana karanA bahuta sugama nahIM hai| jo udAra ho, jisake hRdaya meM vizAlatA, dharmapriyatA tathA dharma meM dRr3ha rahane kA nizcaya ho, jisakI dRSTi kSudra na ho tathA jo gambhIra ho aise lokottara guNoM ke dhAraka vyakti hI svadharmI vatsalatA kA pAlana kara sakate haiN| Aja saMsAra meM dharmAtmA to sahasroM haiM, kintu una meM aise mahApuruSa bahuta kama haiM, jinakA dharmAtmAoM ke sAtha govatsa ke samAna prema ho tathA jo unako sukha pahuMcAne ke lie apanA sarvasva samarpaNa karane ke liye tayyAra hoN| Aja viSayavAsanA ke vazIbhUta hokara, ahaMkAra ke jAla meM phaMsa kara athavA mAyAmoha meM Asakta ho kara to manuSya lAkhoM tathA karor3oM rupaye kharca kara detA hai tathA aneka prakAra kI viDambanAeM sahatA hai, kintu dhamotmAoM kI sahAyatA karane ke liye, unakI Arthika sahAyatA karane ke liye, vaha lezamAtra bhI Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 pradhAnAcArya zrI mohanalAla jI kaSTa sahana karane ke lie tayyAra nahIM hotaa| hanI kAragA aAja dharma kI avanati ho rahI hai| nIce kI paMniyoM meM eka gaMmA udAharaNa upasthita kiyA jAtA hai, jisameM AcArya samrATa sohanalAla jI ne gRhastha meM rahate hue bhI svadharmIvallatA kA eka anupama Adarza upasthita kiyA thaa| hama udAharaNa meM yaha dikhalAyA jAvegA ki unhoMne kisa prakAra eka mAdharmI mAI kI sahAyatA kI tathA isa prakAra unake sampUrNa parivAra ko sundI bnaayaa| zrAvaNa mAsa kA samaya hai| bhavya prAtmAnoM meM cAroM ora dhArmika bhAvanA kA apAra utsAha hai| tyAgI munigana sthAna para vihAra karanA baMda karake mbaya prAtmakalyAgaga kA sampAdana karate hue mumukSa janoM ko khule hAtha jJAna dAna de rahe haiN| koI koI muni mahAn tapa karate hue dharma kA gaurava bar3hA rahe haiM, jise dekha kara janatA Azcaryacakita ho rahI hai| koI navIna muni jJAnavRddha muniyoM se nAnadAna le rahe hai to koI napa gAdhana meM lIna haiN| koI sAdhaka sAmAyika karatA huA apane kalimala ko dho rahA hai| aise samaya meM pasarUra nagara meM eka sAdhAraNa havelI me baiThe eka pati patnI Apasa meM vArtAlApa kara rahe hai| yadyapi havelI meM koI sajAvaTa nahIM hai, kintu usakI saphAI mana ko Akarpita kara rahI hai| yadyapi una donoM ke zarIra para koI vahumUlya vastrAbharaNa nahIM hai, kintu unake pahinane ke DhaMga, unake makAna tathA unakI gaMbhIratA ko dekhakara yaha patA calatA hai ki kabhI yaha parivAra bhI vizAla aizvarya tathA vaibhava ke sukha ko bhoga cukA hai tathA isa samaya daridratA kI caphI meM pisa rahA hai| phintu isa daridratA ke kAraNa unake dhArmika vicAra tathA dhArmika kAryoM meM koI truTi nahIM Ane pAI hai| vaha pratidina donoM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svadharmIvatsalatA samaya sAmAyika tathA pratikramaNa tathA samaya samaya para pauSadha Adi karate rahate haiM / dhArmika bhAvanA hone ke kAraNa vaha apanI daridratA ko kisI ke bhI sAmane prakaTa nahIM karate aura na dhanopArjana ke lie kisI anyAya kA sahArA hI lete hai| isI kAraNa daridra hote hue bhI unakI bAta sampUrNa nagara bhara meM prAmANika mAnI jAtI hai| isa samaya vaha donoM pati patnI kisI gaMbhIra samasyA ke sambandha meM Apasa meM vArtAlApa kara rahe haiM patnI-isa prakAra kaise gujArA calegA, patideva ! Aja kaI dina se eka samaya bhojana karate hue dina kaTa rahe hai| sabhI bahumUlya AbhUSaNa tathA anya vastueM bika cukI haiN| aba kahAM se kharca calegA ? pati--devi ! , manuSya ko Apatti ke samaya ghabarAnA nahIM caahie| karmoM ke Age kisI kI kucha nahIM calatI / devI aMjanA, satI sItA, rAjA harizcandra tathA svayaM taraNa tAraNa jahAja bhagavAna mahAvIra svAmI ne kyA kyA kaSTa nahIM sahe haiM ? unake kaSToM ke sAmane hamAre kaSTa kyA haiM ? hamArA jIvana to lAkhoM vyakti kI apekSA adhika sukhI hai| Aja lAkhoM prANI aise haiM, jinheM eka samaya bhI roTI nahIM miltii| patnI-ApakA kathana ThIka hai / mujhe apane kaSToM kI cintA nahIM, kintu jisa samaya maiM baccoM ko bhUkha se tar3apate hue dekhatI hUM to merA hRdaya vidIrNa ho jAtA hai| . pati-devi! dharma ke pratApa se saba Ananda magala hI hogaa| jaba vaha dina nahIM rahe to yaha dina bhI nahIM rhege|| pati patnI isa prakAra Apasa meM vArtAlApa kara hI rahe the ki hamAre caritranAyaka zrI sohanalAla jI kisI kAryavaza unake ghara aae| ghara meM praveza karate hI vaha pati patnI ke duHkhajanaka Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI vArtAlApa ko suna kara use sunane ke liye chipa kara khar3e ho gae, jisase unhoMne unake pUre vArtAlApa ko suna liyaa| unakI kaSTa kathA ko suna kara sohanalAla jI kA komala hRdaya una donoM ke prati karaNA tathA zraddhA se bhara gyaa| unake vArtAlApa ko suna kara sohanalAla jI apane mana meM vicAra karane lge| ___ "dhanya hai ina donoM ke ina zreSTha vicAroM ko ! jisa prakAra yuvAvasthA meM brahmacarya kA pAlana karanA kaThina hai usI prakAra daridrAvasthA meM apane mana meM durbhAvanA utpanna na hone denA bhI kaThina hai / aise puruSoM ko vAra vAra dhanyavAda hai| unakI jitanI bhI prazaMsA kI jAve thor3I hai| kintu maiM inakI sahAyatA karU bhI to kisa prakAra kr| yadi inako rupayA karja yA dAna rUpa dUMgA to yaha kabhI bhI svIkAra nahI kreNge| ataeva inakI sahAyatA isa prakAra karanI cAhiye ki inako sahAyatA karane vAle kI sahAyatA karane kI nIyata kA bhI patA na cale aura inakA kAma bhI cala jaave|" isa prakAra mana hI mana vicAra karake sohanalAla jI una dampati se vinA vArtAlApa kiye hI ulaTe pairoM cupa cApa lauTa kara apanI dUkAna para A gye| apanI dukAna para baiTha kara vaha una donoM kI sahAyatA karane ke upAya ke sambandha meM vicAra karane lge| anta meM unako eka upAya sUjha hI gyaa| sohanalAla jI apanI dUkAna para sone cAMdI ke atirikta rezama kI gAMThoM kA vyApAra bhI kiyA karate the| unhoMne unameM se eka gAMTha ko khola kara usameM se kucha Upara kI ATiyoM ko jAna bUjha kara ulajhA diyA tathA sthAna sthAna para kATa diyA / isake pazcAt unhoMne usa vyakti kI dUkAna para jAkara usase kahA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . svadharmIvatsalatA 153 sohanalAla-bhAI sAhiba ! hamArI dUkAna para rezama kI kucha gAMThe AI haiN| unameM eka gAMTha kA rezama bahuta ulajhA huA tathA sthAna sthAna para kaTA huA hai / yadi vaha gAMTha Apake kAma zrA jAve to Apa le lenA / / zrAvaka-sohanalAla jI! hamAre pAsa abhI rupaye kA prabandha nahIM hai| sohanalAla-Apa cala kara dekho to shii| pasanda AjAve to jaise jaise mAla bikatA jAve dAma dete jaanaa| isa prakAra sohanalAla jI ne use apanI dUkAna para lA kara vaha mAla dikhalAyA aura unase kahA "yaha mAla hamAre kAma kA to hai nhiiN| yadi Apa le jAveMge to ApakI kucha rakama bana jAvegI aura Apako kucha lAbha bhI ho jaavegaa|" / anta meM sohanalAla jI ne vaha gAMTha usa zrAvaka ko do sau rupayoM meM de dI aura vaha usako uThavA kara apanI dUkAna para le aayaa| kintu apanI dUkAna para lAne para jaba usane gAMTha ko kholA to use yaha dekha kara bar3A Azcarya huA ki vaha gAMTha andara se bilakula kaTI yA ulajhI huI nahIM thii| ataeva usane sohanalAla jI ke pAsa vApisa Akara unase kahA__zrAvaka-"bhAI jI ! usa gAMTha meM to sArA rezama ThIka hai| kevala Upara kI pAMca chai ATiyAM hI ulajhI huI haiN| vaha to 1500) se bhI adhika kA mAla hai| Apa use vApisa le leM / usa para merA adhikAra nahIM hai|" usakI isa bAta ko suna kara sohanalAla jI bole "bhAI ! yadi usakA lAbha hamAre bhAgya meM hotA to vaha mAla hamako pahile hI dikhalAI de jaataa| aba to yaha tumhArA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI bhAgya hai| maiM to usako veca cukaa| aba merA usa para kucha bhI adhikAra nahIM hai / vaha sAla ava ApakA hai|" isa prakAra kaha kara sohanalAla jI ne usa mAla ko vApisa lene se sApha iMkAra kara diyaa| bAda se usa zrAvaka ne usa gAMTha kA mAla 1500) meM vecA, jisase use 1300) vce| mAla veca kara usane sohanalAla jI ke 200) usI samaya cukA diye| phira usane apanI patnI ke pAsa jAkara usako sohanalAla jI ke dvArA 1300) kA lAbha hone kA samAcAra sunaayaa| isa samAcAra ko suna kara sAre parivAra meM khuzI kI lahara daur3a gii| isake kucha dinoM bAda rakSAbaMdhana kA tyauhAra thaa| isa avasara para sohanalAla jI ne usake sAre parivAra ko apane ghara nimaMtrita kiyaa| ghara Ane para sohanalAla jI ne usakI dharmapatnI se kahA sohanalAla-bahina ! kyA tuma merI eka abhilASA pUrNa karogI? bahina-kyoM bhAI ! ApakI abhilASA maiM kyoM nahIM pUrNa kruugii| yaha nizcaya hai ki ApakI pratyeka abhilASA pavitra hI hogii| sohanalAla-bahina ! dekhanA apane ina zabdoM se pIche na phira jaanaa| bahina-bhAI! maiM ne Aja taka kabhI bhI apane vacana ko bhaMga nahIM kiyA hai| sohanalAla-bahina ! merI yaha bahuta purAnI icchA hai ki tumhAre hAtha se apane hAtha meM Aja ke dina rAkhI baMdhavAU / kyA Apa merI isa icchA ko pUrNa kareMgI ? Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svadharmIvatsalatA 155 isa para bahina ne muskarA kara kahA "bhAI ! maiM to soca rahI thI ki tuma koI bar3I bhArI vastu maaNgoge| Apa ke hAtha meM rAkhI bAMdhanA to merA parama saubhAgya hai| aisI kauna Arya strI hai, jo tuma jaise sarvaguNasampanna puruSa ko apanA bhAI banAne meM saubhAgya na smjhe|" yaha kaha kara usane apane hAtha meM eka atyanta sundara rAkhI le kara use sohanalAla jI ke hAtha meM bAMdhane ke lie apanA hAtha Age bddh'aayaa| usake rAkhI bAMdhane ko hAtha Age bar3hAne para sohanalAla jI bole sohanalAla-bahina tanika tthhro| sohanalAla jI ke aisA kahane para vaha apane bar3he hue hAtha ko roka kara cakita netroM se apane navIna bhAI kI ora dekhane lgii| taba sohanalAla jI ne kahA ___'bahina ! maiM tumhAre hAtha se rAkhI tabhI baMdhavA sakatA hU~ jaba tuma isa bAta kI pratijJA karo ki tuma apane sage bhAiyoM tathA mujha meM kucha bhI aMtara na samajhogI tathA isa ghara ko apanA pIhara mAna kara yahAM usI prakAra premapUrvaka AyA krogii|' sohanalAla ke ina vacanoM ko suna kara usa bahina ne uttara diyA "maiM pratijJA karatI hUM ki Apa ko sadA apane sage bhAI ke hI samAna mAnA karUgI aura isa ghara ko bhI apanA pIhara mAna kara yahAM barAbara premapUrvaka AyA jAyA kruuNgii|" aisA kaha kara usane apane hAtha se sohanalAla jI ke hAtha meM rAkhI bAMdha dii| isa ghaTanA se donoM ko hI atyadhika Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI aAnanda huaa| bahina ko sarvaguNasampanna bhAI milane kI prasannatA thI aura sohanalAla jI isa bAta para prasanna the ki vaha aba usa parivAra kI ni saMkoca ho kara sahAyatA kara skeNge| rAkhI baMdhavA kara sohanalAla ne bahina ko aneka vastrAbhUpaNa diye / isa para vahina bolI bahina-bhAI yaha kyA / aise samaya to dasa vIsa rupaye se adhika nahIM die jaate| adhika se adhika eka sAr3I bhI de dI jAtI hai| phira Apa itanA adhika sAmAna kyoM de rahe haiN| sohanalAla-isI bAta ko dhyAna meM rakha kara to maiMne tumase pratijJA karAI thii| mai to yaha samajhatA hU~ ki maiMne tumhArA Aja hI vivAha kiyA hai aura isI lie maiM Aja tumako vivAha ke vAda kI jAne vAlI vidAI kA sAmAna de rahA huuN| __sohanalAla jI ke atyadhika prAgraha ko dekha kara use vaha saba vastueM unase lenI pdd'iiN| sohanalAla jI isake bAda jaba taka gRhastha se rahe unhoMne isa sambandha kA taba taka pAlana kiyaa| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jitendriyatA vyAkIrNakezarakarAlamukhamRgendrAH, nAgAzca bhUrimadarAjivirAjamAnAH / medhAvinazca puruSAH samareSu zUrAH, strIsannidhau paramakApuruSAH bhavanti / / phailI huI kezara tathA bhayaMkara mukha vAle siMha, atyadhika mada jharane vAle hAthI, bar3e baDe bhArI paMDita vidvAna tathA samaravIra bhI strI ke sAmane jAkara atyanta kAyara bana jAte haiN| - anAdi kAla se isa saMsAra meM kAmadeva kA aTala sAmrAjya nahA hai| isane bar3e bar3e vIroM tathA avatArI puruSoM ko aneka prakAra se nAca nacAe haiN| isI kAmadeva ke vazIbhUta ho kara brahmA jI ne svayaM apane dvArA nirmita sAvitrI ko hI zraddhAMginI kA pada de diyA tathA ziva jI mohanI ke pIche pIche parvatoM Adi me daur3ate phire| isI ke prabhAva se indra ko gautamazApavaza apamAnita jIvana vyatIta karanA par3A aura candramA ko sthAyI rUpa se kalaMka lgaa| isI ke kAraNa vizvAmitra jaise jagat prasiddha RSi kI tapasyA bhaMga haI tathA vyAsa evaM pArAzara jaise advitIya vidvAnoM ko nIca kulotpanna kanyAoM kI anunaya Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI vinaya karate hue apamAnita honA pdd'aa| isI ke kAraNa rAvaNa jaise dhuraMdhara rAjanItika vidvAna kA sarvasva naSTa ho gayA aura zUrpaNakhA ko apamAnita honA pdd'aa| isa kAmadeva para vijaya prApta karanA eka dama asaMbhava na hone para bhI atyanta kaThina avazya hai| kAmadeva para vijaya prApta karane vAle mahApuruSa saMsAra meM virale hI hote haiN| aise mahApurupoM ko vAstava meM dhanya hai| isa sthala para eka aise hI bAlabrahmacArI mahApurupa kI eka saccI jIvana ghaTanA kA varNana kiyA jAtA hai, jisa ne gRhasthAzrama me rahate hue bhI indriyoM para vijaya prApta kara apane sadAcArapUrNa jIvana kI chApa DAla kara eka patitA ke jIvana ko sanmArga para lagAyA thaa| __eka vizAla bhavana ke eka kamare meM eka bIsavarSIyA yuvatI palaMga para leTI huI karavaTe badala rahI hai| kamare meM sabhI prakAra kA bahumUlya sAmAna hai, jo usake mAlika ke vaibhavazAlI hone kA pramANa de rahA hai / strI kA raMga gaura tathA zarIra kI kAnti kundana ke samAna camaka rahI hai| usake pAsa usakI eka sakhI baiThI huI hai, jo usakI dazA se dukhI dikhalAI de rahI hai| sakhI ne yuvatI ke zarIra para hAtha pherate hue kahA sakhI-sakhI ! tumheM kyA ho gayA hai ? kaI dina se tumhArA dhyAna kisI bhI kAma meM nahIM laga rahA / na jAne ekAnta me vaiThI baiThI kyA socA karatI ho| yaha suna kara yuvatI ne uttara diyA yuvatI-sakhI! tujhe maiM kyA batalAUM? antaHkaraNa kI vAta kahane me bhI to lajjA AtI hai| / sakhI-sakhI! maiM pratijJApUrvaka kahatI hUM ki terI bAta meM Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jitendriyatA 156 kisI ke bhI sanmukha prakaTa nahIM karUMgI aura jahAM taka hogA terI sahAyatA bhI karUgI apanI sakhI ke yaha zabda suna kara yuvatI ko saMtoSa huaa| vaha socane lagI ki jaba taka maiM apane antaHkaraNa kI bAta kisI se na kahU~gI taba taka kAma bhI nahIM clegaa| apane mana me yaha vicAra karake vaha apanI sakhI se bolI yuvatI-sakhI ! maiM ne zAha sohanalAla jI sarrApha kI bahuta prazaMsA sunI thii| pichale dinoM eka bAra mujhe unako dekhane kA avasara bhI milaa| unake dekhane para to maiM apane Apa ko hI bhUle gii| aba to maiM jidhara dekhatI hU~ udhara mujhe sohanalAla hI sohanalAla dikhalAI detA hai| aba to usake binA merA jIvana asambhava hai| yuvatI kI isa bAta ko suna kara usakI sakhI bolI sakhI-sakhI! sohanalAla atyanta dharmAtmA hai / vaha anyAya mArga para calane ke lie kabhI bhI tayyAra na hoNge| unakA kevala zarIra hI sundara nahIM, varan unakA AtmA usase bhI kahIM adhika sundara hai| isaliye sakhI tuma usake milane ko AkAzakusuma ke milane kI AzA ke samAna tyAga kara dharma meM apanA mana lagAte hue apane AtmA kA kalyANa kro| vyartha karmabaMdhana meM tumako nahIM par3anA caahiye| yuvatI-sakhI! yaha maiM bhalI prakAra jAnatI hUM ki sohanalAla bahuta hI dharmAtmA tathA guNavAn hai| isI se to maiM use apane hRdaya kA hAra banAnA cAhatI huuN| sakhI ! acchI vastu ke prApta karane ko sabhI kA mana cAhatA hai| candana kA thor3A sA bhI saMsarga zarIra ko zItala kara detA hai| sakhI ! . yadi tU mesa Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI jIvana cAhatI hai to mujhe eka vAra kisI prakAra sohanalAla se milA de| yadi tU ne merA yaha kArya kara diyA to maiM terA ahasAna kabhI bhI na bhuuluugii| yuvatI kI isa bAta ko suna kara usakI sakhI apane mana meM isa prakAra vicAra karane lagI "isa samaya yaha viSaya ke mada meM vehoza hai| isa samaya yaha mere kitanA hI samajhAne para bhI nahIM samajhegI, kyoMki moha tathA zikSA kA ApasI vaira hai| sohanalAla dharmAtmA hai| usakI kIrti cAroM ora phailI huI hai| yadi maiM usako kisI prakAra isake pAsa lA sakI to vaha ise avazya hI samajhA kara ThIka rAste para le AvegA / isa prakAra meM isake dharma sAdhana meM isakI sahAyaka bana sakUgI / " apane mana me isa prakAra vicAra karake usane usa yuvatI se kahA 'sakhI ! tU apane mana meM cintA mata kr| maiM isa viSaya meM pUrNa prayatna kruuNgii| kintu maiM tujhako yaha abhI se batalAe detI hUM ki terA manacitita kArya to nahIM banegA; hAM, isa prayatna me terA sudhAra avazya ho jaavegaa|' usa yuvatI se isa prakAra kaha kara vaha sakhI zrI sohanalAla jI kI dukAna para phuNcii| vahA jAkara usane unase jar3AU hAra dikhalAne ko kahA / kaI prakAra ke hAra dekha kara usane unase kahA ____ "yadi Apa yaha AbhUSaNa ghara taka cala kara dikhalA deM to ati zreSTa rhegaa| vaha ghara koI parAyA nahIM hai, ApakA hI hai| zrApa usa ghara me sabhI ko jAnate haiN|" Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jitendriyatA 161 usa mahilA kI yaha bAta suna kara sohanalAla jo usa ghara ko eka pratiSThita gharAnA samajha kara eka Dibbe meM kaI prakAra ke hAra rakha kara calane ko tayyAra ho kara usase bole 'jaba dUkAna meM koI aura A jAvegA to maiM svayaM hI Apake ghara A jAUMgA / abhI Apa cleN|' / yaha suna kara vaha sakhI vahAM se cala kara yuvatI ke pAsa aaii| sakhI se sohanalAla jI ke AbhUSaNa dikhalAne ke liye Ane kA samAcAra suna kara usane usI samaya solaha zRGgAra kiye| aba vaha pUrNatayA bana Thana kara sohanalAla jI ke Ane kI pratIkSA karane lgii| kucha samaya bAda sohanalAla jI AbhUSaNa lie hue vahAM pahuMca ge| unake Ane para usa yuvatI ne unakI atyanta utsAhapUrvaka abhyarthanA kii| phira vaha unake dikhalAe hue hAroM ko dekhatI huI muskarA kara kahane lagI "isa hAra kA kyA mUlya hai ?" sohanalAla jI ne hAra kA mUlya batalA diyaa| mUlya suna kara vaha yuvatI bolI "maiM to vaha amUlya hAra cAhatI hU~, jo Apake pAsa maujUda hai| use prApta karane ke lie maiM apane prANoM kA mUlya bhI de sakatI huuN| kyA Apa use dene kI kRpA kareMge?" kintu sohanalAla jI usakI gUDha bAta ko nahIM samajhe aura unhoMne sAre hAra unake sAmane rakha kara kahA __ "aApako ina meM jo bhI hAra pasanda ho vaha le sakatI haiN|" isa para yuvatI ne uttara diyA "maiM ina jar3a hAroM ko nahIM caahtii| maiM to cetana hAra cAhatI hU~, jo mere hRdaya kamala ko khilA ske|" Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI yuvatI ke yaha vacana suna kara sohanalAla jI ko atyadhika Azcaya huA aura vaha apane hAroM ko uThA kara jAne lge| kintu usI samaya unhoMne dekhA ki daravAjA bAhira se banda hai| taba yuvatI ne unase kahA ___ "java se maiM ne ApakI prazaMsA sunI tathA Apako dekhA hai tabhI se maiM apane mana, vacana tathA kAya ko Apake caraNoM meM samarpita kara cukI huuN| Apa merI cira abhilASA ko pUrNa kara mere hRdaya ke tApa ko dUra kreN|" isa para sohanalAla jI ne uttara diyaa| "vahina / tanika soca vicAra to kro| jisa satItva kI rakSA mahArAnI dhAriNI tathA aneka satiyoM ne apane prANa de kara bhI kI hai aise amUlya ratna kA numa tanika se kSaNika sukha ke lie nAza karane para kyoM tulI baiThI ho ? devI ! sAvadhAna ho jaao| yaha ratna naSTa ho jAne para phira Apako kisI bhI mUlya para prApta nahIM ho sktaa| bhogoM ko bhogane se kasI bhI zakti nahIM bar3hatI, varan azakti tathA azAnti hI varAvara bar3hatI jAtI hai|" yuvatI-yaha sArI bAte maiM jAnatI hUM, kintu mere mana meM yaha bar3I bhArI abhilASA hai ki maiM Apake dvArA Apa ke jaisA putra prApta kruu| ataeva Apa merI abhilApA pUrNa kara mujhe apane jaise putra kA dAna deN| sohanalAla-tuma putra avilamba cAhatI ho yA vilamba se? sohanalAla jI ke isa prazna se yuvatI mana meM vicAra karane lagI ki "aba mere astra kA isa para prabhAva par3a rahA hai| bhalA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jitendriyatA 163 aisA kauna vyakti hai jo strI ke nayanabANa se ghAyala ho kara na chaTapaTAne lge|" bhalA usa becArI ko yaha kyA patA thA ki sohanalAla jI kA hRdaya jahAM duHkhiyoM kA duHkha dUra karane ke lie makkhana se bhI komala thA, vahAM pApa kAryoM kA niSedha karane ke lie vaha vajra se bhI kaThora thaa| astu usa yuvatI kA manamayUra nAca uThA aura vaha harSotphulla netroM se unakI ora dekhatI huI kahane lagI ___ yuvatI-vilamba kA kyA kAma / Apa isa kArya ko zIghra se zIghra kreN| yaha suna kara sohanalAla jI ne uttara diyA / sohanalAla jI-dekho, yaha koI nizcaya nahIM hai ki strI puruSa ke samAgama se saMtAna avazya ho / yadi saMtAna ho bhI jAve to yaha Avazyaka nahIM hai ki putra hI ho| yadi putra bhI ho jAve to yaha nizcaya nahIM ki vaha mujha jaisI AkRti vAlA hI ho| yadi mere jaisI AkRti bhI ho gaI to yaha Avazyaka nahIM ki vaha mere jaisA guNavAn bhI ho| ataeva tuma Aja se mujhe hI apanA putra smjho| maiM Aja se tuma ko apanI mAtA lakSmI devI ke samAna hI smjhuugaa| aisA kaha kara sohanalAla jI ne apanA mastaka usa yuvatI ke caraNoM meM rakha diyaa| sohanalAla jI ke uparokta vacanoM ko suna kara tathA unako apane caraNoM meM girate dekha kara yuvatI ko bar3A bhArI Azcarya huaa| aba vaha pazcAttApa kI agni meM jalatI huI apane netroM se AMsU bahAtI huI sohanalAla jI se bolI ___ 'sohanalAla jI ! tumako dhanya hai| dhanya hai tumhArI mAtA ko| maiM Aja se pratijJA karatI hUM ki kabhI bhUla kara bhI apane Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI mana ko idhara udhara na bhaTakane dUgI aura maiM apane mana, vacana tathA kAya se pUrNa brahmacarya kA pAlana kruugii| isa para sohanalAla jI bole sohanalAla-mAtA ! maiM Aja ke dina ko dhanya samajhatA hUM ki mujhe tuma jaisI mAtA kI prApti huii| yuvatI kI sakhI kivAr3a ke cheda me se isa sAre dRzya ko dekha rahI thii| isa dRzya ko dekhakara usake mana meM bar3A bhArI Ananda huaa| vaha kivAI khola kara andara A gaI aura usa brahmacArI ke caraNoM me apanA mastaka rakha kara kahane lagI ___ "bhAI ! maiM tumako kina zabdoM meM dhanyavAda duu| Aja tumane merI sakhI kA uddhAra kiyA hai| Apane use pApapaMka se nikAla kara dharma rUpI rAjamArga para Age bar3hAyA hai|" isake pazcAt sohanalAla jI apanI navIna mAtA ko namaskAra karake apanI dUkAna para cale aae| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satI pArvatI se vArtAlApa socA mehAvI vayaNaM paMDiyANaM nisAmiyA / AcArAMga sUtra, prathama zruta skaMdha, adhyayana 8, uddezaka 3 catura puruSoM ko paMDitoM ke vacana suna kara unako hRdaya meM dhAraNa kara samatA rakhanI cAhiye / saMvat 1932 kA cAturmAsya samApta kara mahAsatI pArvatI jI mahArAja ne syAlakoTa kI ora vihAra kiyaa| unakI vyAkhyAnazailI adbhuta thii| tIvra pratibhA ke kAraNa Apane alpa samaya me hI vizeSa khyAti prApta kara lI thI, jisase Apake saMyama kI vRddhi ke sAtha 2 Apake yaza kI vRddhi bhI barAbara hotI jAtI thii| mahAsatI ke padhArane ke samAcAra se pasarUra kI janatA me utsAha ko lahara daur3a gii| pasarUra ke mukhya 2 jaina zrAvakoM-lAlA gaMDe zAha jI, lAlA bhUlA zAha jI tathA lAlA paJja zAha jI Adi bhAiyoM ke hRdaya prasannatA se bhara ge| mahAsatI kA vyAkhyAna sunane ke liye jaina tathA jainetara sabhI janatA ekatrita huii| isa vyAkhyAna ke sunane ko dvAdazavratadhArI dharmaprANa sohanalAla jI bhI aae| aba mahAsatI jI ne apanI amoghavANI dvArA nimna prakAra se dezanA denI prArambha kI Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI " he bhavya prANiyoM ! isa saMsAra meM koI bhI vastu sthAyI nahIM hai / pratyeka vastu parivartanazIla hai / yaha zarIra bhI sthAyI nahIM hai / kintu yaha jAna kara bhI manuSya dhArmika kAryoM meM pramAda karatA hI rahatA hai / pramAda to usI ko karane kA adhikAra hai jisakI mRtyu ke sAtha mitratA ho aura jo mauta Ane para bhAga sakatA ho athavA jisako yaha nizcita rUpa se patA ho ki maiM kabhI nahIM marU MgA / zAstroM meM sagara cakravartI ke putroM kA varNana AtA hai ki kahAM to vaha parama utsAha se gaMgA nadI ke pravAha ko apane nagara se lAne kA prayatna kara rahe the, aura kahAM unako mRtyu ke sukha meM par3anA par3A / eka kavi ne kahA ki zrAgAha apanI mauta se, koI bazara nahIM / sAmAna sau barasa ke haiM, kala kI khabara nahIM // "kisI ko bhI yaha patA nahIM ki mRtyu usako kaba dhara dabAve gI / sagara cakravartI ke putroM para kAla kA aisA bhoMkA AyA ki una sATha hajAra putroM meM se koI bho jIvita nahIM bcaa| jahAM kucha samaya pUrva cahala pahala thI, vahAM saba ora zUnyatA hI zUnyatA kA sAmrAjya ho gayA / jisa samaya yaha samAcAra sagara cakravartI ko milA to vaha zoka se mUrchita ho ge| kintu hoza me Ane para unhoMne apane mana meM yaha vicAra kiyA ki yaha saMsAra asAra hai / kala maiM sATha hajAra putroM kA pitA thA, kintu Aja uname se koI bhI jIvita nahIM hai / vAstava meM yaha saMsAra svapnavat hai / isakA nAza hote lezamAtra bhI dera nahIM lagatI / tana dhana tathA yauvana sabhI asthira haiM / yaha saba vastueM bijalI ke kauMdhe ke samAna caMcala haiN| jo AtmA ina nAzavAn vastuoM meM Asakta rahatA hai usako kabhI bhI avinAzI sukha kI prApti nahIM ho sakatI / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satI pArvatI se vArtAlApa 167 - "sajanoM! yadi Apa avinAzI sukha cAhate ho to nAzavAn padArthoM se virakta hokara avinAzI Atmika guNoM se sambandha sthApita kro|" ___mahAsatI pArvatI ke isa prakAra ke sAragarbhita vacanoM ko suna kara bhavya jIvoM ko apAra sukha huaa| aba to sArI janatA vairAgya Ananda ke zAnta rasa meM bahatI huI mahAsatI kI prazaMsA karane lgii| zrI sohanalAla jI ne vyAkhyAna ke uparAMta mahAsatI jI kI prazaMsA karate hue unase kahA "mahAsatI jI! Apako dhanya hai jo Apa janatA ko sanmArga batalAtI huI svapara kalyANa karane meM lIna haiM / mahAsatI jI ! sasAra kI dazA vAstava meM aisI hI hai| yaha jIva mohagrasta ho kara nAzavAn padArthoM ko hI sacce sukha kI prApti kA sAdhana samajhatA hai aura unhIM ko prApta karane kA rAta dina prayatna karatA rahatA hai| kintu use milatA kyA hai ? sukha ke sthAna para use kevala duHkha hI milatA hai| roga se rUpa naSTa ho jAtA hai| eka Akasmika dhakkA samasta dhana vaibhava ko naSTa kara detA hai| jina mahArAjA raNajIta siMha kA sampUrNa deza meM bar3A bhArI prabhAva thA, Aja unhIM ko saMtAna jela me par3I huI sar3a rahI hai| mug2ala bAdazAha muhammada zAha kI saMtAneM Aja dillI meM tAMgA calA kara apanI AjIvikA calA rahI haiN| vRddhAvasthA zarIra kA 'nAza kara detI hai| phira bhI manuSya AtmakalyANa ke prazasta mArga ko tyAga kara viSavat bhayaMkara aise viSayopabhoga meM lIna rahate haiM, jo kiMpAka phala ke samAna prathama manohara dikhalAI dekara pariNAma meM viSa ke samAna bhayaMkara siddha hote haiN|" sohanalAla jI ke ina vacanoM ko suna kara mahAsatI jI bolI Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ___"sohanalAla jI ! maiM ne Apake aneka prazaMsanIya zreSTha kAryoM kI prazaMsA saikar3oM puruSoM ke mukha se sunI hai| maiM jAnatI hU~ ki Apa gRhastha meM rahate hue bhI eka Adarza tyAgI ho| sohanalAla jI! merI to yahI bhAvanA hai ki jaise Apane bhaviSya kI pIr3hiyoM ke lie sacce zrAvaka kA Adarza upasthita kiyA hai, usI prakAra Apa bhaviSya meM hone vAle sAdhuoM ke lie bhI Adarza sAdhu kA udAharaNa upasthita kreN| ApakI tIvra pratibhA, tIkSNa buddhi, aTala dhairya tathA utkRSTa vinaya Adi guNoM ko dekha kara yaha pratIta hotA hai ki yadi Apa saMyama ko grahaNa karoge to zIghra hI apane ina Adarza guNoM ke kAraNa hama sabhI ko AtmakalyANa kA zreSThatara mArga dikhalAte hue sampUrNa caturvidha saMgha ke mukuTamaNi bana jaaoge|" mahAsatI ke ina vacanoM ko suna kara sohanalAla jI ne uttara diyA ___"mahAsatI jI ! merI to rAtadina yahI bhAvanA banI rahatI hai ki vaha kauna sA dhanya dina hogA java maiM antaraMga tathA vAhya sabhI prakAra ke parigraha kA tyAga kara niSparigrahI vnuugaa| mahAsatI jI ! merA antarAtmA to yahI kahatA hai ki maiM nivRtti mArga ko to avazya grahaNa karUgA, kintu isame kucha samaya to laganA hI hai| hAM, jahAM Apa jaisI pavitra AtmAoM kA zrAzIrvAda sulabha ho vahAM to jo kArya aneka varSoM meM banane vAlA ho vaha kucha mAsa meM hI bana sakatA hai|" isa para eka anya satI ne mahAsatI pArvatI jI mahArAja se kahA "mahArAja sAhiba ! inakI to sagAI hone vAlI hai, phira yaha saMyama kaise leMge?" Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 satI pArvatI se vArtAlApa isa para sohanalAla jI ne uttara diyA "mahArAja sAhiba ! jisa samaya AtmA meM tIvra vairAgya kI bhAvanA kA udaya hotA hai usa samaya eka to kyA sahasroM ke sAtha ke sambandha ko bhI tyAgane meM samaya nahIM lgtaa| AvazyakatA kevala tIvra vairAgya utpanna hone kI hai|" isake pazcAt sohanalAla jI ne anya bhI aneka prazna mahAsatI se kiye / mahAsatI jI.ne unake praznoM se unake jJAna bala se atyadhika prabhAvita ho kara unake praznoM kA uttara samucita rUpa se diyaa| isa prakAra jaba taka mahAsatI pArvatI jI pasarUra meM virAjI, taba taka zrI sohanalAla jI unase jJAna kA lAbha uThAte rhe| sohanalAla jI kI dinacaryA meM sAmAyika pratikramaNa Adi sabhI dhArmika kriyAoM kA dainika praveza thaa| unakI dhArmika bhAvanA itanI utkaTa thI ki sAdhu saMgati se usameM vizeSa aMtara nahIM par3atA thaa| mahAsatI pArvatI jI ne zrI sohanalAla jI ke ina guNoM kA pratyakSa paricaya pAkara pasarUra se prasannatApUrvaka vihAra kiyaa| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sagAI vibhUsA itthi-saMsaggo, paNIyaM rasabhoyaNaM / narassattagavesissa, visaM tAlauDaM jahA // darzavakAlika sUtra, adhyayana 8, gAthA 57 zrAtmazodhaka manuSya ke lie zarIra kA zRGgAra, striyoM kA masarga tathA pauSTika svAdiSTa bhojana saba tAlapuTa viSa ke samAna bhayaMkara haiN| sasAra meM baMdhana to aneka hote haiM, kintu moha ke samAna koI bhI dRr3ha baMdhana nahIM hotaa| yadi mohavaMdhana ko hI saMsAra kahA jAvaM to atyukti na hogii| yadi saMsAra me mohabaMdhana na ho to igna du.khamaya saMsAra me kisI bhI prANI kI Asakti na ho / mohabaMdhana mukhyata purupa ko stro kA tathA strI ke liye purupa kA hotA hai| bhagavAn neminAtha athavA jambU kumAra ke samAna isa mohabaMdhana ko kATane vAle virale hI vIra hote hai| kisI kavi ne kahA hai ki yauvanaM dhanasampattiH prabhutvamavivekatA / ekaikasya samaM nAsti kimu yatra catuSTayam / / yuvAvasthA, vaibhava, rUpa, adhikAra tathA aviveka jahAM ina meM se eka kA bhI nivAsa ho, vaha jo kucha bhI kara de so thor3A hai| kintu Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sagAI jahAM cAroM ho to usakA kyA puuchnaa| tathApi jahAM viveka hotA hai vahA~ yauvana, vaibhava, rUpa tathA adhikAra bhI zrAtmA kA aniSTa nahIM kara skte| sohanalAla jI meM yaha sabhI guNa the| ataeva unakI caturmukhI prazasA suna kara aneka kanyAeM bhagavAna se prArthanA kiyA karatI thI ki __ "he bhagavAn ! yadi hamAre puNya kA udaya hai to hamako sohanalAla jI ke jaisA sarvaguNasampanna pati mile| ___aneka kanyAoM ke mAtA pitAoM kI bhI yahI bhAvanA rahatI thI ki hamArI kanyA ko sohanalAla jaisA vara mile| unake guNoM para pratyeka sajjana mugdha thaa| unakA sundara rUpa, vikasita kamala puSpa ke samAna netra, haMsatA huA mukha kamala, vizAla vakSasthala, lambI bhujAeM, pUrNa brahmacarya kA adbhuta teja, bolane meM caturatA, vyApAra meM dakSatA, gurujanoM meM priya bhakti, dharma meM dRr3hatA, choToM se prema vyavahAra, dInoM ke liye dayAlutA tathA kAmabhIrutA Adi guNa pratyeka darzaka ke mana ko moha lete the| mAtA pitA, mAmA mAmI tathA bar3e bhAI zivadayAla sabhI Apake lokottara asAdhAraNa guNoM ko dekhakara prasanna hote rahate the| aneka kanyAoM ke pitA lAlA mathurAdAsa jI tathA lAlA gaMDAmala ke pAsa prAyaH Ate rahate the ki vaha sohanalAla jI ke sAtha unakI kanyA kA saMbandha honA svIkAra krleN| eka dina lAlA mathurAdAsa jI ne sohanalAla jI kI 24 varSa kI paripakva Ayu samajha kara unase vivAha ke sambandha meM unakI sammati pUchI / usa samaya unameM nimnalikhita vArtAlApa huA mathurAdAsa jI-beTA! pitA ke mana meM saMtAna ke sukha duHkha kI ciMtA sadA banI rahatI hai / tuma svayaM buddhimAna ho Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI tathA hamAre kula me mukuTamaNi ke samAna zreSTa ho| apane hAni lAbha ko bhI tuma khUba samajhate ho| phira bhI maiM pitA hone ke nAte tumase pUchatA hUM ki tumhAre vivAha ke sambandha meM kyA vicAra haiM ? kyoMki tumhArI Ayu vivAha yogya ho cukI hai| apane pitA jI ke mukha se ina zabdoM ko suna kara sohanalAla jI ne unako atyanta namratApUrvaka uttara diyaa| sohanalAla-pitA jI! Apa gurujanoM kI kRpA se maiM brahmacarya ke mahatva ko samajhatA huuN| phira bhI maiM gRhastha jIvana me praveza karake vivAha karanA burA nahIM smjhtaa| Apane eka bAra mujhe tIna prakAra ke manuSya batalAe the| eka vaha jo apanI pUjI se vyApAra karake kAma calAte hai| vaha uttama hai| dUsare vaha jo panI alpa pUjI se kAma calAne meM asamartha hokara RNa lekara kAma calAte haiN| vaha madhyama gine jAte haiN| tIsare vaha jo na to apanI pUMjI se kAma calAte haiM aura na RNa lete hai, varan dUsaroM kI naukarI karake kAma calAte haiN| aise vyakti Upara se saccA vyApArI hone kA DhoMga kiyA karate haiN| vaha adhama gine jAte hai| isI prakAra jo jIva pUrNa brahmacarya kA pAlana karate haiM, vaha vaMdanIya hai| jo pUrNa brahmacarya kA pAlana karane meM asamartha hone ke kAraNa vivAha karake anya striyoM me mAtA, vahina tathA putrI kI bhAvanA rakhate hai vaha madhyama hai| kintu jiname na to brahmacarya pAlana kI zakti hai aura na vaha vivAha karate hai aise vyakti svaya sadAcAra se patita hokara dUsaroM ko bhI sadAcAra se patita karAte haiN| aise adhama vyakti nindanIya haiN| abhI maiM apane ko brahmacarya kA pAlana karane meM samartha pAtA huuN| jisa dina bhI maiM apane ko asamartha samajhUgA, Apa zrI ke caraNoM me nivedana kruuNgaa| abhI to Apa mujhe isa jhaMjhaTa me na DAla kara nizcitatA se Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sagAI 173 samAja sevA tathA dhArmika kriyAoM kA sAdhana karane kA avasara deN| mohanalAla jI ke mukha se yaha uttara suna kara unake pitA mathurAdAsa jI bole- mathurAdAsa jI-putra ! tumhAre vicAra atyanta prazaMsanIya haiN| kintu maiM ne paTTI nagara ke zAha ko yaha vacana de diyA hai ki maiM sabhI se sammati karake tumhArI kanyA ke sambandha ko svIkAra kara lUgA / kyoMki vaha kanyA rUpavatI, guNavatI tathA viduSI hai| dharma kA prema bhI usako kama nahIM hai| tumhArI usakI jor3I ThIka rhegii| ataeva beTA ! mai cAhatA hUM ki tumhAre dhArmika kAryoM meM truTi bhI na ho, tumhAre brahmacarya ke zuddha vicAroM ko Thesa bhI na pahuMce aura sAtha hI mere vacana kI rakSA bhI ho jaave| ataeva ava tumhI batalAo ki isako kisa prakAra kiyA jAve ? sohanalAla jI ko apane mAtA pitA meM aTala zraddhA thii| vaha unake dhArmika vicAroM se pUrNatayA paricita the| sohanalAla jI kaisI hI Apatti Ane para bhI mAtA pitA kI AjJA se mukha nahIM mor3ate the| ataeva unhoMne pitA jI ko uttara diyA sohanalAla jI-pitA jI! Apa mere pUjya haiN| ApakI zrAjJA mujhe bhagavad AjJA ke samAna mAnya hai| yadi koI aisA tarIkA ho sake ki ApakI bAta bhI raha jAve aura mere pUrNa brahmacarya tathA dhArmika kriyAoM meM bAdhA bhI na Ave to mujhe koI Apatti nahIM hai| Apa jo kucha bhI kaheMge mere Atma kalyANa ke lie hI khege| sohanalAla jI kA yaha uttara suna kara lAlA mathurAdAsa jI kA hRdaya putra kI AjJAkAritA ke kAraNa Ananda se praphullita Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ho gyaa| unhoMne putra kA AliMgana karake bhAvAveza meM unakA mastaka cUma kara kahA___mathurAdAsa jI-beTA! tumako zAvAza hai| mujhe tumase aisI hI AzA thii| ___ isake pazcAt unhoMne sAtA lakSmIdevI se parAmarza karake paTTI ke zAha ko bulavA kara unase kahA mathurAdAsa jI-zAha jI! hama ApakI lar3akI kI sagAI to abhI le lege, kintu vivAha abhI nahIM krege| kyoMki sohanalAla kI icchA abhI brahmacarya kA pAlana karane kI hai| java taka usakI vivAha kI icchA na hogI, hama vivAha na karege aura na hama usako vivAha ke lie vivaza kreNge| paTTI ke zAha ne mathurAdAsa jI kI yaha bAta svIkAra krlii| kyoMki vaha yaha vAta jAnate the ki mathurAdAsa jI apane praNa ko prANa se bhI bar3ha kara mAnate haiN| eka bAra sagAI svIkAra kara lene para vaha vivAha ke liye iMkAra na kreNge| unako kyA patA thA ki sohanalAla jI AjIvana brahmacarya kA pAlana karate hue saMsAra meM eka avatArI puruSa khlaavege| anta me sambandha kA nizcaya karake eka zubha muhUrta meM sohanalAla jI kI sagAI kara hI dI gii| isa ghaTanA se sAre parivAra me Ananda hI Ananda chA gyaa| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 dIkSA kA nizcaya samemANA palemANA, puNo puNo jAI pakrapaMti / AcArAMga sUtra, prathama zruta skaMdha, adhyayana 4, uddezaka 1 saMsAra meM phaMse rahane vAle loga gharAbara janma maraNa prApta karate satsaMga sabhI sukhoM kA kAraNa hai| satsaMga prApta hone para usake prabhAva se sabhI manavAMchita siddhiyAM prApta ho jAtI haiN| satsaga hI isa jIva ko AtmA se paramAtmA banA detA hai| satsaMga kI eka ghar3I meM jIvAtmA ko itanA adhika lAbha prApta ho sakatA hai ki kusaMgati meM lAkhoM varSoM meM bhI utanA lAbha nahIM ho sktaa| isake viruddha kusaMgati se to adhogati dAyaka mahA pApa kA baMdha ho kara AtmA kI malinatA bar3hatI hai| satsaMga kA sAmAnya artha hai uttama sahavAsa / jahAM nirmala tathA zuddha vAyu nahIM AtI, vahAM rogoM kI vRddhi honA AvazyambhAvI hai| isI prakAra jahAM jIva ko nirmala AtmAoM kA saMga nahIM milatA vahAM AtmarogoM (durguNoM) kA utpanna honA anivArya hai| jisa prakAra durgadhi se bacane ke lie nAka para vastra rakha liyA jAtA haiM usI prakAra durguNoM se bacane ke liye kusaMgati Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI kA tyAga karanA Avazyaka hai| saMsAra bhI eka saMga hai| vaha anaMta kusaMgoM tathA duHkhanAzaka kAraNoM se bharA huA hai| ataeva usakA bhI tyAga karanA hI caahiye| jisa puruSa yA jAti ke sahavAsa se Atmonnati na hotI ho usakA saMga satsaMga nahIM hai| jo AtmA ko uttama mArga meM lagAve vahI satsaMga hai| jo koI bhI mokSa kA mArga batalAve vahI saccA mitra hai| sarvajJa deva dvArA batalAe zAstroM kA ekAgra ho kara niraMtara svAdhyAya karanA bhI satsaMga hai| satpuruSoM kA samAgama bhI satsaMga hai| jisa prakAra malina vastra ko sAvuna tathA jala se ujvala kiyA jAtA hai usI prakAra zAstroM ke adhyayana tathA satpuruSoM ke samAgama se AtmA kI malinatA dUra ho kara vaha zuddha ho jAtA hai| saMgIta, nRtya tathA svAdiSTa bhojana Adi hamAre nitya ke kArya hamako kitane hI priya hone para bhI satsaMga na ho kara kusaMga haiN| satsaMga se prApta huA eka vacana bhI amUlya lAbha detA hai| tatvajJAnI puruSoM ne mumukSu prANiyoM ko yahI upadeza diyA hai ki 'he bhavya prANiyoM! sava saMgo kA parityAga karake apane aMdara ke sabhI vikAroM se virakta ho kara ekAMta sevana kro|' yadi isa vacana para dhyAnapUrvaka vicAra kiyA jAve to isame bhI satsaMga kI hI prazaMsA kI gaI hai| AtmasvarUpa meM ramaNa karane vAle sabhI sama svabhAva vAloM meM se eka hI prakAra ko vartanA kA pravAha nikalatA rahatA hai| vaha eka svabhAva hone ke kAraNa eka dUsare ke sahavAsa se ekAnta sevana karate hue bhI AtmakalyANa hI karate hai| isa prakAra ke ekAnta sevana kI pravRtti kevala saMta samAgama se hI hotI hai| vaise viSayI loga bhI viSaya sevana meM ekAntavRtti dhAraNa karake samabhAva tathA Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA kA nizcaya 177 samavRtti se viSaya sevana karate haiN| kintu eka to unakA svabhAva eka nahIM hotA, dUsare una meM paraspara svArtha buddhi tathA bhraSTAcAra kA bhAva rahatA hai| phira viSaya sevana se AtmA ke apane svabhAva meM bhI malinatA AtI hai| ataeva viSaya sevana meM na samAnatA hai na nirdoSitA hai, varan Atmika patana hI hai| isI prakAra dharma dhyAna meM lIna rahane vAle alpAraMbhI puruSa kA satsaMga bhI atyanta prazaMsanIya mAnA jAtA hai| jahAM svArthaparatA tathA atyAcAra hai vahAM satsaMga nahIM ho sktaa| satsaMga se Atmika sukha tathA prAnanda kI prApti hotI hai| jahAM zAstroM ke sundara praznoM kA nitya samAdhAna kiyA jAtA ho, uttama jJAna dhyAna kI kathAoM dvArA satpuruSoM ke caritra para vicAra kiyA jAtA ho, jahAM tatva jJAna kI taraMgoM kI lahareM calatI raheM, jahAM sarvajJa ke kathana para vivecana kiyA jAtA ho, aise satsaga kA milanA atyanta kaThina hai| jisa prakAra pRthvI para koI bhI taira nahIM sakatA isI prakAra satsaMga se koI bhI nahIM DUbatA / satsaMga ke prabhAva se lohe kA bhI suvarNa bana jAtA hai / satsaMga ke prabhAva se hI rAjA zreNika, rohA cora tathA dRr3haprahArI ajunamAlI kA bhI uddhAra ho gyaa| satsaMga kI mahimA kA jitanA bhI varNana kiyA jAve thor3A hai| yahAM satsaMga kI mahimA ko prakaTa karane vAlA eka jItA jAgatA udAharaNa upasthita kiyA jAtA hai| isa se patA calatA hai ki sacce bhAvoM se kevala AtmakalyANa ke liye pavitra AtmA dvArA kI gaI jJAna dhyAna kI carcA kitanI prabhAvazAlI hotI hai| ___ eka dina pasarUra nagara meM prAta.kAla ke samaya zrI sohanalAla jI ne upAzraya me sAmAyika aMgIkAra karake prathama svAdhyAya ke boloM para vicAra kiyaa| phira unhoMne apane madhura kaMTha se Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI vairAgyotpAdaka mahApuruSoM kI jIvana gAthAoM ko gAnA prArambha kiyaa| unake pAsa cAra anya yuvaka baiThe hue the, jinake nAmaziva dayAla, dUlo rAya, gaNapata rAya tathA goviMda rAya the| yaha pAMcoM eka dUsare ke ghaniSTa mitra hote hue bhI kabhI kisI kI AlocanA, athavA striyoM ke zRGgAra kA varNana athavA vyartha kA upahAsa na karate hue samaya milane para prAyaH jJAnacarcA karate hue eka dUsare ko AtmotthAna meM sahAyatA diyA karate the| isa artha meM vaha eka dUsare ke sacce mitra the| sohanalAla jI sanatkumAra cakravartI kA caritra vAMca kara usakI vivecanA nimna prakAra se kara rahe the sanatkumAra nAmaka eka cakravartI rAjA hastinApura me rAjya karate the| unake AdhIna battIsa hajAra mukuTavaMda rAjA the| solaha sahasra devatA unakI sevA meM apanA saubhAgya mAnate the| unako sabhI prakAra ke bhogopabhoga kI utkRSTa sAmagrI sulabha thii| unakA zarIra itanA adhika sundara thA ki eka dina rAjA indra ne apanI sudharmA sabhA me unake rUpa kI atyadhika prazaMsA, kii| indra dvArA cakravartI ke rUpa kI prazaMsA suna kara do deva unakA rUpa svayaM apane netroM se dekhane ke liye vipra kA rUpa dhAraNa kara hastinApura Ae / unhoMne hastinApura Akara cakravartI ke senApati se unake darzana karAne kI prArthanA kii| isa para cakravartI ke senApati ne unako uttara diyA_ "bhAI ! isa samaya mahArAja snAna karane ke liye snAna ghara meM gae hue haiM / ataeva Apa do ghar3I Thahara jaaveN| jaba cakravartI snAna ke pazcAt rAjabhavana me Avege usa samaya darzana kara lenaa|" isa para brAhmaNa voleM Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA kA nizcaya 176 ___"senApati jI ! Ayu kA kyA bharosA ? hama ne bacapana meM cakravartI ke rUpa kI prazaMsA sunI thii| sunate hI hama unake darzana ke liye ghara se nikala pdd'e| isa prakAra hama sArI Ayu bhara cala kara cakravartI ke darzanoM ke liye yahAM pahuMce haiN| ataeva Apa hamako unake darzana avilamba karA deN|" senApati ne una vinoM kI jarAjarjarita avasthA dekha kara una se pUchA "Apa itane adhika TUTe jUte le kara kyoM Ae ho?" isa para brAhmaNa ne uttara diyA "yaha saba jUte mArga meM ghisa gae haiN|" senApati ne brAhmaNoM kI isa prakAra kI adbhuta utkaNThA dekha kara cakravartI ke pAsa jA kara nivedana kiyA aura unako vinoM kA hAla kaha sunaayaa| isa para cakravartI ne brAhmaNoM ko apane pAsa bulvaayaa| aba to senApati ke sAtha vinoM ne bhI antaHpura meM praveza kiyaa| jisa samaya vipra cakravartI ke sanmukha pahuMce to vaha snAna kI caukI para naMge badana baiThe hue the| ataeva usa samaya unake zarIra para koI bhI vastrAbhUSaNa nahIM the| unake zarIra para aMgamardana ke padArthoM kA vilepana tathA eka kaTivastra hI thaa| devatA loga unake candra kiraNoM ko bhI tiraskRta karane vAle rUpa, khile hue kamala puSpa ke samAna mukha kamala tathA vidyutprabhA se bhI adhika camakane vAle nayanAbhirAma kaMcanavarNa zarIra ko dekha kara Ananda meM vibhora ho kara atyadhika prasanna hue aura apanA mastaka hilAne lge| taba cakravartI ne unase prazna kiyA "Apa donoM apanA mastaka kyoM hilA rahe ho ?" Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI isa para vinoM ne uttara diyA "mahArAjAdhirAja ! ApakA rUpa dekhane kI hama logoM ko bar3I bhArI abhilASA thii| kyoMki hama ne sthAna sthAna para Apake rUpa kI atyadhika prazaMsA sunI thii| Aja hamane yaha pratyakSa dekha liyA ki Apake rUpa kI jaisI prazaMsA loka meM ho rahI hai vaha usase bhI adhika sundara hai| isa liye Ananda ke udreka se hamAre mastaka apane Apa Dulane lge|" ___ apane rUpa kI isa prakAra prazaMsA suna kara cakravartI ko bhI apane rUpa kA abhimAna ho AyA aura vaha viproM se bole ___ "Apa logoM ne jo merA rUpa isa samaya dekhA hai vaha to ThIka hai, kintu jisa samaya maiM vastrAlaMkAroM se vibhUpita ho kara rAja sabhA meM ratnajaTita siMhAsana para baiThUgA aura aMgarakSaka mere pIche tathA chattIsa sahasra mukuTabaMda rAjA mere sAmane hAtha jor3e khar3e hoMge tathA anya sabhAsad jijJAsu netroM se merI ora isa prakAra dekha rahe hoMge ki unake karNa merA eka eka zabda sunane ke liye lAlAyita hoM to usa samaya tuma mere rUpa ke adbhuta camatkAra se eka dama Azcaryacakita ho jaaoge|" cakravartI ke yaha zabda suna kara devoM ne uttara diyA __ "rAjan ! ApakI rAjasabhA meM jAkara bhI hama Apake rUpa ke camatkAra ko avazya dekhege|" aisA kaha kara vipra vahAM se cale ge| kucha samaya pazcAta cakravartI apanI rAjasabhA meM tejapUrNa vibhUti ke sAtha padhAre to usa samaya kI zobhA kA varNana karanA lekhanI kI zakti ke bAhira hai| isa samaya unhoMne anya dinoM kI apekSA kucha vizeSa zRGgAra kiyA thA, kyoMki unako dhyAna Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA kA nizcaya 181 thA ki Aja do vipra kevala unakI rUpamAdhurI kA pAna karane ke liye hI aaveNge| yathAsamaya donoM brAhmaNoM ne unakI rAjasamA meM praveza kiyaa| kintu vaha cakravartI ke rUpa ko dekha kara prasanna honA to dUra, ulaTe apanA mAthA dhunane lge| cakravartI ke. isakA kAraNa pUchane para unhoMne kahA "isa samaya ApakA vaha rUpa raMga nahIM hai|" isa para cakravartI ne unase prazna kiyA "jisa samaya merA zarIra zRGgAra tathA vaibhava se rahita thA taba to tuma usako dekha kara bahuta prasanna hue the, kintu usako zRGgAra tathA vaibhava sahita dekha kara tumako kheda huaa| isakA kAraNa Apa spaSTa btlaaiye|" cakravartI sanatkumAra ke yaha vacana suna kara viproM ne uttara diyA "deva ! Apake usa samaya ke tathA isa samayAke rUpa meM bhUmi tathA AkAza jaisA antara hai| usa samaya ApakA zarIra amRtatulya thaa| ataeva hamako use dekha kara prasannatA huI thI, kintu isa samaya ApakA zarIra viSatulya hai| ataeva hamako isa samaya kheda huaa.|" isa para cakravartI ne prazna kiyA ki, "vaha kaise ?" / taba brAhmaNoM ne uttara diyA . "rAjan ! usa samaya ApakA zarIra rogarahita thA; kintu isa samaya ApakA zarIra solaha mahArogoM dvArA grasita hai| yadi Apa hamArI bAta kI parIkSA karanI cAheM to pIkadAna maMgavA kara usameM thUka kara dekheN| usameM kRmi mileMge. aura makkhiyAM usa para baiThate hI mara jAveMgI." Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jo aisA kaha kara donoM brAhmaNavepI devatA apane 2 sthAna ko cale ge| unake jAne ke bAda cakravartI ne pIkadAna maMgavA kara usameM thUka kara dekhA to usameM kRmi dikhalAI diye tathA usa para baiThane vAlI makkhiyAM tatkSaNa mara gii| cakravartI ne darpaNa meM apane mukha ko dekhA to usako bhI zrIhIna paayaa| vinAzIka tathA azucimaya zarIra kA aisA prapaMca dekhakara cakravartI ke hRdaya meM tatkSaNa vairAgya utpanna ho gyaa| vaha apane mana meM socane lage ____ "oha ! yaha zarIra aisA kSaNabhaMgura hai taba to mRtyu kisI bhI kSaNa A sakatI hai aura aisI avasthA Ane para to paraloka sAdhana kA kucha bhI kArya na kiyA jA skegaa| yaha sArA saMsAra hI pAnI ke bulabule ke samAna vinAzIka hai| viSaya zahada lapeTI huI talavAra kI dhAra ke samAna hai| unako bhogane meM duHkha ke atirikta sukha nahIM mila sktaa| ataeva avinAzI sukha kI prApti ke liye isa nazvara saMsAra ko tyAga kara jinezvarI dIkSA lene se hI AtmakalyANa ho sakatA hai|" isa prakAra mana meM vicAra karake sanatkumAra cakravartI ne apanA sampUrNa vaibhava tyAga kara jainezvarI dIkSA dhAraNa kii| unakI rAniyAM, saMtrIgaNa tathA anya rAjyAdhikArI unako saMsAra meM punaH lAne kI abhilASA se chai mAsa taka unake pIche 2 phirate rahe / kintu sanatkumAra muni ne unakI ora dekhA taka nhiiN| aMta meM yaha saba ke saba nirAza hokara vApisa apanI rAjadhAnI meM aae| isake pazcAt sanatkumAra muni apane zarIra ke rogoM kI vedanA ko zAnta bhAva se sahana karate hue tapasyA karane lge| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 dIkSA kA nizcaya rogoM kI vidyamAnatA meM hI unhoMne aneka varSoM taka ghora tapa kiyA / jisake prabhAva se unako AmapauSadhi, viprauSadhi, khelauSadhi tathA jalloSadhi Adi RddhiyoM kI prApti ho gii| kintu unhoMne ina RddhiyoM ke prabhAva se bhI apane roga kA zamana nahIM kiyA / tapa karane meM unake isa asIma dhairya tathA sahanazIlatA kI prazaMsA eka anya avasara para svarga meM indra ne phira kii| taba pahile vAle donoM deva indra kI sahamati se sanatkumAra muni kI parIkSA lene unake pAsa aae| isa bAra unhoMne vaidyoM kA rUpa dhAraNa kiyaa| sanatkumAra muni ke pAsa jAkara unhoMne unase atyanta bhaktipUrvaka anunaya kI ki vaha unase apane rogoM kI cikitsA karA leM / taba muni ne unase prazna kiyA __muni-"vaidyarAja ! Apa loga kisa duHkha kI auSadhi karate haiM ? zArIrika du.kha kI yA Atmika duHkha kI ?" vaidya-hama to mahArAja kevala zArIrika duHkha ko hI cikitsA karate haiN| muni-zArIrika duHkha kA upAya to sarala hai| yaha to lava se bhI miTa sakate haiN| aisA kaha kara unhoMne apanA lava apane zarIra ko lagAyA / usake lagAte hI unakA zarIra pUrva ke samAna sundara kAntiyukta ho gyaa| isake pazcAt unhoMne vaidyoM se kahA muni-yadi Apake pAsa aSTakarmanAzaka auSadhi ho to hama le sakate haiN| vaidya-vaha auSadhi to mahArAja ApazrI ke pAsa hI hai| hama pAmaro ke pAsa vaha auSadhi kisa prakAra ho sakatI hai ? Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI aisA kaha kara unhoMne apanA svAbhAvika sundara devarUpa dhAraNa kara unakI bahuta prazaMsA kI / phira vaha unakI savinaya vandanA kara tathA unako namaskAra kara apane sthAna ko cale ge| idhara sanatkumAra muni ne aneka varSoM taka tapa tathA saMyama kI ArAdhanA karake kevala jJAna prApta kiyA, jisase vaha sarvajJa tathA sarvadarzI pada prApta kara anta meM mokSa gae / / zrI sohanalAla jI ke mukha se isa prakAra kI kathA suna kara unake cAroM mitra atyanta prasanna hue aura kahane lage _ "sohanalAla ! dhanya hai tumako ! sacamuca Aja to tumane hama saba kI AMkheM khola diiN| vAstava meM hamane apane manuSya janma ko vyartha hI gNvaayaa|" isa para sohanalAla jI ne uttara diyA "mitroM! bItI tAhi visAra de, Age kI sudha ley|" mitra-sohanalAla jI ! hama saba eka sAtha hI duHkhamocinI bhagavatI dIkSA kA varaNa kreNge| sohanalAla-mitra ! kahanA sahaja hai| kintu karake dikhalAnA aura phira usako pUrNatayA nisAnA atyanta kaThina hai| mitra-sohanalAla ! tuma hamArI yaha pratijJA smaraNa rakho ki avasara Ane para hama avazya hI dIkSA grahaNa kreNge| ___ sohanalAla-yadi tuma dIkSA grahaNa karoge to tumhAre sAtha hI maiM bhI dIkSA le luuNgaa| isa prakAra pAMcoM mitra dIkSA lene kA nizcaya karake upAzraya se uTha kara apane apane ghara ge| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satItva rakSA no ninihejja vIriyaM / bhagavAn mahAvIra ne upadeza diyA hai ki "apanI vIratA ko mata chipaatro|" ___ eka bAra gautama svAmI ne bhagavAna mahAvIra svAmI se prazna kiyA gautama-bhagavan ! jo puruSa sAmarthya hote hue bhI du:khI ke' duHkha ko dUra nahIM karatA, varan khar3e khar3e dekhatA rahatA hai tathA usase udAsIna rahatA hai vaha kisa karma ko bAMdhatA hai ? bhagavAn gautama ! vaha vIryAntarAya karma kA upArjana karatA hai| usake prabhAva se bhaviSya meM use zakti prApta nahIM hotii| ataeva usako dharmarakSA ke samaya pIche nahIM haTanA caahiye| itihAsa se bhI yahI bAta siddha hai ki zrI rAma ne kevala tArA ke satItva kI rakSA karane ke liye hI sahasragati ko mArA thaa| chatrapati zivA jI ne dilera khAM kI putrI ke zIla kI rakSA karane ke liye auraMgajeba ke putra zAha Alama kI kaI sahastra senA kA kevala tIsa-paiMtIsa vIroM ko le kara sAmanA kara usameM saphalatA prApta kI thii| vIravara durgAdAsa rAThaura ne eka bAlA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ke satItva kI rakSA ke liye zivA jI ke putra zammA jI kA sAmanA kiyA thaa| bAda meM isI kAraNa zammA jI ne use giraphtAra karake auraMgajeba ke pAsa bheja diyA thaa| kintu phira bhI vaha vIra apane praNa para aTala rahA aura anta meM use dharma ke prabhAva se aise sahAyaka bhI mila gae, jinhoMne usako chuTakArA dilA diyaa| hamAre caritranAyaka zrI sohanalAla jI ne eka bAra cAra kAmapipAsuoM ke paMje me par3I huI eka avalA ke satItva kI rakSA apane bAhuvala se kevala apanI vAIsa varSa kI Ayu me kI thii| ghaTanA isa prakAra hai eka dina vaizAkha mAsa me zrI sohanalAla jI kisI gRhakArya vaza pasarUra nagara se tIna mIla dUra saubhAga siMha ke kile meM gae the| kArya samApta karate karate Apako vahIM dina chipa gyaa| vahAM vAloM ne Apako rAtri bhara vahIM rokane kA Agraha bhI kiyaa| kintu Apa na ruke aura pasarUra ke liye cala hI diye| mArga meM dina acchI taraha chipa gayA aura aMdhakAra ho gyaa| Apa apane vicAroM me lIna hue mArga me cale jA rahe the ki Apake kAna me kisI abalA ke du.kha bhare nimnalikhita zabda par3e "are bhAI! koI mujhe vcaao| yaha pApo merA dharma naSTa kara rahe haiN|" sohanalAla jI ina zabdoM ko sunate hI yaha samajha gae ki koI atyAcArI kisI abalA kA satItva naSTa karane kA yatna kara rahA hai| ataeva Apa usakI rakSA karane ke uddezya se AvAja kI ora cala diye| vahAM jAkara Apane kyA dekhA ki vaI nadI ke kinAre kucha dUrI para cAra yuvaka khar3e hai| unake vIca meM eka bIsavarSIyA sundara strI nIce par3I thii| mAra khAne Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satItva rakSA 187 ke kAraNa usake mukha tathA nAka meM se rakta nikala rahA thaa| vaha yuvatI unase kaha rahI thii| ___"bhale hI tuma mujhe jAna se mAra DAlo, kintu merA dharsa mata vigaadd'o|" . kintu una narapizAcoM ke netroM meM usa abalA ke liye lezamAtra bhI dayA nahIM thii| vaha use mArate hue kaha rahe the ___"yadi tU rAjI khuzI hamArI icchA pUrI kara degI to hama tujhako chor3a dege, anyathA pahile terI durgati karake phira tujhe boTI boTI karake kATa DAleMge aura tere zarIra ke Tukar3oM ko ina jhAr3iyoM meM pheMka dege|" __isa dRzya ko dekha kara sohanalAla jI ke vIrahRdaya me usI samaya kartavya bhAvanA kA udaya huaa| unakA rakta vIrabhAva se khaulane lgaa| unhoMne mana meM vicAra kiyA ___ "yadyapi ina cAroM ke mukAbale meM maiM ekAkI hU~, kintu mere sAtha satya kA ajeya bala hai| yadi eka abalA kI satItva rakSA karate samaya mere prANa bhI cale gae to koI cintA nahIM / " isa prakAra mana meM vicAra kara unhoMne una durAcAriyoM ko nimnalikhita zabdoM meM lalakArA "khabaradAra ! jo bahina ke zarIra ko hAtha lagAyA / " __ sohanalAla jI ke yaha zabda suna kara vaha cAroM sakapakA kara eka dUsare kI ora dekhane lge| taba una meM se eka ne sohanalAla jI se kahA ___ "are nAdAna ! tujhe kyoM apane prANa bhArI ho rahe haiM ? apanI jAna bacA kara le jaa| tujhe dUsaroM se kyA matalaba ! isase terA kyA nAtA hai ?" / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI sohanalAla-yaha merI bahina hai| jo sAI apanI bahina kI ijjata ko luTate hue khar3A khar3A dekhatA rahe usake jIvana ko dhikkAra hai| tumhe isa abalA kA satItva lUTa kara kyA milegA ? tuma kSaNika sukha ke liye eka avalA ke jIvana ko naSTa karake apane liye naraka kA dvAra kyoM khola rahe ho ? / sohanalAla jI ke ina vacanoM ko suna kara vaha cAroM krodha meM bhara gae aura kahane lage "lAtoM ke devatA bAtoM se nahIM mAnA karate / dekho| isake pAsa koI bhI zastra nahIM hai, phira bhI yaha kisa prakAra akar3a rahA hai| jAna par3atA hai isako yahAM isakI mauta' hI bulA kara lAI aisA kaha kara una me se eka ne sohanalAla jI para lAThI kA vAra kiyaa| sohanalAla jI pratidina vyAyAma kiyA karate the| isa kAraNa vaha lAThI ke dAMva peMca khUba jAnate the| unhoMne usake vAra ko bacA kara aisI lAta jamAI ki lAThI usake hAtha se chUTa kara gira par3I / sohanalAla jI ne phurtI se lAThI uThA kara usa para aisI jora se vAra kiyA ki vaha usako sahane meM asamartha ho kara gira pdd'aa| usake girane para zeSa tInoM ne krodha meM bhara kara apanI apanI talavAre nikAla lii| vaha sohanalAla jI para vAra para vAra karane lge| kintu sohanalAla jI una ke sabhI vAroM ko lAThI para jhelate hue una para apanI lAThI se coTa bhI karate jAte the| isa bIca sohanalAla jI' kI lAThI kA vAra eka' ke Upara aisA karArA lagA ki vaha bhI gira par3A tathA' talavAra usake hAtha se chUTa kara yuvatI ke pAsa A girii| aba to yuvatI bhI sohanalAla jI ke aTala dhairya tathA adbhU ta sAhasa ko' dekha kara apanI pIr3A ko bhUla kara phurtI se uTha kara khar3I ho Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satItva rakSA 186 - gaI / usane apane pAsa girI huI talavAra ko uThA liyA aura sohanalAla jI kI sahAyatA karane ke liye A gii| aba to una donoM ne yaha vicAra kiyA ki "jaba isa akele ne hI hamAre do AdamiyoM ko ghAyala kara diyA to aba to yaha yuvatI bhI isakI sahAyatA ko A gii| yaha to jAna para bhI khela sakatI hai| aisI dazA meM na jAne kyA ho / " vaha loga isa prakAra apane mana meM vicAra kara hI rahe the ki udhara se ghor3oM kI TApoM kA zabda sunAI diyaa| usa zabda ko sunate hI vaha donoM vahAM se bhAga nikle| taba sohanalAla jI usa yuvatI ko apane sAtha lekara una ghAyaloM ko vahIM para chor3a kara pasarUra kI ora cala diye| nagara ke samIpa Ane para unhoMne yuvatI se pUchA sohanalAla-bahina ! tuma kauna ho aura inake phaMde me kisa prakAra par3a gaI thIM? yuvatI bhaya ke kAraNa aba bhI tharathara kAMpa rahI thii| usane apane ko saMbhAla kara uttara diyA yuvatI-bhAI ! maiM isI nagara ke khatrI kI putrI huuN| merI mAtA gAMva gaI huI hai| ina meM se eka ne Akara mujha se kahA ki 'terI mAM mArga me Ate hue gira par3I hai aura tujhe zIghra bulA rahI hai| maiM usakI bAta ko satya mAna kara usake sAtha ho lii| jaba maiM nagara se kucha dUra calI AI to zeSa tIna yuvaka bhI nikala aae| phira vaha mujhe pakar3a kara vahAM taka le ge| yadi Apa vahAM samaya para pahu~ca kara merI sahAyatA na karate to na jAne mujha para kyA biittii| usa samaya ghara para bhI maiM akelI hI thii| ataeva mere Ane kA patA kisI ko bhI nahIM thA / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI - sohanalAla-bahina ! maiM ne to koI khAsa kArya nahIM kiyaa| yaha to merA sAdhAraNa dharma thA / vAstava me tumhArI rakSA tumhArI dharmar3hatA ne kI hai| dhanya hai tumako jo tumane aise saMkaTa ke samaya bhI dharma ko na tyaagaa| isa prakAra vArtAlApa karate hue usa lar3akI kA ghara A gyaa| ghara pahuMca kara lar3akI ne apane pitA Adi ko saba ghaTanA sunaaii| use suna kara sabhI ne sohanalAla jI kI bahuta prazaMsA kI / vaha kahane lge| "Apane Aja hamAre kula kI lAja rakhalI / hama Apake isa RNa se kabhI bhI uRNa nahIM ho skte|" isake bAda usa lar3akI ne sohanalAla jI se kahA "bhAI ! Aja tumane merA anaMta upakAra kiyA hai| Apane mere prANa kI tathA prANa se bhI adhika satItva dharma kI rakSA kI hai| isake liye maiM tumhArI kina zabdoM me prazaMsA kruu| paramAtmA tumhArA maMgala kre| isa para sohanalAla jI bole "bhAI kA kartavya thA ki vaha bahina ke saMkaTa ke samaya usakI sahAyatA krtaa| maiMne isase adhika kucha bhI nahIM kiyaa| yaha to kevala dharma kA hI prabhAva thA, anyathA kahAM vaha cAra cAra zastradhArI aura kahAM maiM nihatthA aura akelA / " usa yuvatI ko usake ghara chor3a kara sohanalAla jI paryApta rAta gae apane ghara phuNce| kintu unake dvArA kiyA huA yaha vIra kArya vAta kI bAta se sAre nagara kI carcA kA viSaya bana gayA / lAlA gaMDA mala aura unakI patnI ne jaba isa samAcAra ko sunA to unhoMne sohanalAla jI ko bahuta zAvAzI dii| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aAdarza karuNA ege AyANukaMpAe no parANukaMpAe, ege parANukaMpAe no AyANukaMpAe / ege AyANukaMpAe vi parANukaMpAe vi, ege no AyANukaMpAe no parANukaMpAe / ThANAMga sUtra, caturthe ThANA bhagavAn mahAvIra svAmI ne ThANAMga sUtra ke uparokta vAkya meM cAra prakAra ke manuSya batalAe haiN| eka manuSya aise hote haiM jo apanI anukampA to karate haiM, kintu dUsare kI anukampA nahIM krte| uname pratyeka buddha, jinakalpI tathA nirdayI vyaktiyoM kA antarbhAva kiyA jAtA hai| dUsare vaha hote haiM jo apanI anukampA to nahIM karate, kintu dUsare kI anukampA avazya karate haiN| unameM tIrthaMkaroM tathA metArya jaise mahAn paramArthI munIzvaro kA antarbhAva kiyA jAtA hai| tIsare vaha hote haiM jo apanI tathA dUsare donoM kI anukampA kiyA karate haiN| inameM sthavirakalpI munivaroM kI gaNanA kI jAtI hai| cauthe vaha hote haiM jo apano tathA parAI donoM kI hI anukampA nahIM krte| inameM zrabhavya prANiyoM kA samAveza kiyA jAtA hai| uparokta uddharaNa se yaha siddha hotA hai ki jisa AtmA meM anukampA nahIM, vaha kabhI bhI Atma kalyANa nahIM kara sktaa| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI anukampA manuSyatva kA pradhAna aMga hai| isI ko karuNA bhI kahate haiN| jisa manuSya me isa guNa kI adhikatA hotI hai use karuNAsAgara athavA dayAsAgara kahA jAtA hai| hamAre caritranAyaka zrI sohanalAla jI kA sampUrNa jIvana bhI karuNA se paripUrNa thaa| unakI vyApArI avasthA kI eka Adarza karuNA kI ghaTanA kA varNana kiyA jAtA hai dazaharA ke bAda jo dIpamAlikA kA parva AtA hai, usame pratyeka bhAratIya apane apane ghara kI saphAI karavAtA hai| zrI sohanalAla jI bhI apane bhavana kI saphAI karavA rahe the ki unhoMne apane bhavana meM navIna sAmAna dekha kara apanI mAmI se pUchA sohanalAla--mAmI jI ! apane ghara meM yaha sAmAna kisa kA rakkhA huA hai ? maiMne to yahAM isako kabhI nahIM dekhaa| isa para mAmI jI ne ukSara diyA mAmI-beTA ! yaha sAmAna apane par3osI durgAdAsa khatrI kA hai| sohanalAla-unhIM kA, jo pratyeka sAdhu sAdhvI kA vyAkhyAna sunane ke lie pratidina upAzraya jAyA karate hai, bIca me eka dina kA bhI vyavadhAna nahIM par3ane dete aura yathAzakti dhArmika kriyAye bhI karate rahate haiM ? mAmI jI-hAM! unhIM kA hai| sohanalAla-to phira unhoMne apane isa sAmAna ko hamAre yahAM kyoM rakkhA hai ? mAmI jI-unake yahAM kurkI Ane vAlI hai| kurkI vAloM kA niyama hai ki vaha ghara me jo bhI sAmAna dekhate hai usI ko Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza karuNA 113 nIlAma kara dete haiN| kabhI kabhI to vaha ghara meM itanA sAmAna bhI nahIM chor3ate ki RNI vyakti apane bAla baccoM ko zAma kA bhojana bhI khilA sake / ina nirdaya kurkI vAloM kA hRdaya sAmane rote hue aurata baccoM ko dekha kara bhI nahIM pasIjatA / unako to kevala apane dhana kA hI dhyAna rahatA hai, phira kisI ke bAla bacce bhale hI bhUkhe mara jaave| unako to apanA mUladhana maya byAja ke milanA hI caahiye| aise rAkSasoM se bacAne ke liye hI durgAdAsa jI ne apanA sAmAna hamAre yahAM rakkhA hai| ___sohanalAla-kintu mAmI jI! usase kyA banegA ? bhale hI isa prakAra vaha apane kucha sAmAna ko bacAleM, kintu prANoM se bhI priya unakA sammAna to naSTa ho jaavegaa| mAmI jI ! yaha to sambhava nahIM hai ki Apane isa samAcAra ko jAna kara unake duHkha nivAraNa kA koI upAya na kiyA ho| mAmI jI-beTA ! tumhArA anumAna ThIka hai| maiMne atyanta yatna kiyA ki vaha mujhase dhana le kara apanA RNa cukA de, kintu usane sApha iMkAra kara diyaa| maiMne yahAM taka kahA ki yadi tuma dAna rUpa meM nahIM lenA cAhate to udhAra hI le lo aura jaba tuma cukAne yogya bano use apanI suvidhAnusAra cukA denaa| isa para usane uttara diyA ki "maiM eka kA RNa utArane ke lie dUsare kA RNa apane sira para nahIM cddh'aauuNgaa"| usane yaha bhI kahA ki "ApakI chatra chAyA to pratyeka dIna vyakti ke lie khulI hI rahatI hai, jisa dina hamArA kisI prakAra bhI gujArA nahIM calegA, usI dina hama ApakI chatra chAyA meM A jaavege| aura yaha sAmAna jo Apake yahAM rakkhA hai vaha sAhUkAra ko dhokhA dene ke liye nahIM rakkhA hai, varan jisa samaya mere bar3e cacere bhAI bImAra the usa samaya unhoMne yaha Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI sAmAna apane alpavayaska putra kI dharohara ke rUpa meM diyA thaa| unakA vaha vAlaka abhI nau varSa kA hai| yadi maiM abhI se usako yaha sAmAna saupa dU to vaha usakI rakSA na kara skegaa| isa lie isa dharohara ko surakSita rakhane ke lie ise Apake pAsa rakkhA hai|" usake yaha kahane ke bAda usase dubArA Agraha karane kA mujhe sAhasa na huaa| ___ sohanalAla-mAmI jI ! dhanya hai durgAdAsa ko, jo aisI pIr3ita avasthA me bhI dUsare kI dharohara ko surakSita rakhane kA use itanA adhika dhyAna hai| usakI to kisI prakAra sahAyatA karanI hI caahiye| mAmI jI- bettaa| hamAre parivAra me tuma hI buddhinidhAna ho / tuma koI aisA tarIkA nikAlo ki durgAdAsa ko patA bhI na cale aura usakA RNa isa prakAra cuka jAve ki usake AtmasammAna ko Thesa bhI na lge| __sohanalAla-mAmI jI! Apa mujhe kevala yaha batalA de ki usa para kurkI lAne vAle kauna hai| itanA patA laga jAne para zeSa pravandha maiM svayaM kara luugaa| ___ mAmI jI--bahuta acchA ! maiM durgAdAsa kI patnI se pUcha kara tumako batalA duugii| kucha dera ke bAda unhoMne durgAdAsa kI patnI ko apane ghara bulvaayaa| kucha dera taka idhara udhara kI bAteM karane para unhoMne usase kahA mAmI jI-bahina ! kyA kAraNa hai ki tuma dina pratidina atyadhika nirbala hotI jAtI ho ? jAna par3atA hai ki kisI Antarika cintA ke kAraNa tuma mana hI mana ghulI jA rahI ho| khatrAnI bahina ! aisI koI vAta nahIM hai| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza karuNA 165 ____ mAmI jI-bahina! yaha to tuma mujhe kevala bharamAne ke lie hI kaha rahI ho| bahina tuma yaha vizvAsa rakkho ki maiM tumhArA bheda kisI aura ke sAmane nahIM khola sktii| khatrAnI-bahina ! eka na eka dina to usa bheda ko sArA saMsAra jAnegA hI, kintu samaya se pUrva kahanA acchA nahIM lagatA / phira bhI tuma mujhe apanI bahina ke samAna samajhatI ho isa liye tumako maiM yaha batalA detI hUM ki divAlI bAda hamAre ghara kurkI Ane vAlI hai| maiM bhagavAna se yahI prArthanA karatI rahatI hUM ki bhagavAn vaha dina Ane se pUrva hI mujhe mauta de de, jisase mujhe apane netroM se apane parivAra kA apamAna na dekhanA pdd'e| mAmI-bahina ! kurkI kauna lekara AvegA? kyA unako samajhAne se kurkI ko kucha dina ke liye TAlA nahIM jA sakatA ? khatrAnI-bahina ! Apa to tote zAha ko jAnatI ho / vaha RNa vasUla karane meM bar3A kar3A AdamI hai| chUTa yA mohalata ke nAma se to use bhArI cir3ha hai| __mAmI jI-vahina ! kyA jAne, bhagavAn use subuddhi de de aura vaha tumako kucha mohalata de de| durgAdAsa kI strI ke cale jAne para mAmI jI ne sohanalAla jI ko tote zAha kA nAma batalA diyaa| sohanalAla jI ne tote zAha ke pAsa jAkara usane pUchA __sohanalAla-zAha jI! Apako durgAdAsa se kitanA rupayA lenA hai| ___ tote zAha -1500) mUla, 2000) byAja tathA 500) kharcA kula cAra sahastra rupayA lenA hai| usa rakama kI meM ne DigrI le lI hai| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 pradhAnAcArya zrI mohanalAla jI mohanalAla- yadi koI isa rupaya ko bhara de to Apa usase to nahIM mAMgoga? tote zAha-phira mujhe usasaM mAMgane kI kyA AvazyakatA hai yaha bAta suna kara sohanalAla jI ne usako cAra sahara rupaye de kara usase DigrI kI rasIda likhavA kara DigrI vAlA kAg2aja bhI le liyA aura usase kahA sohanalAla-seTha jI! aba Apa itanA kAma kareM ki dugodAsa ko bulA kara usase kahe ki "tuma dharmAtmA ho| isa liye maiM tumako sahUliyata detA hU~ ki tuma prati varSa cAra sau rupaye diyA karo / isa prakAra tumhArA sammAna bhI banA rahegA aura hamArA rupayA bhI mila jaavegaa|" jo jo rupayA Apako unase milatA rahe vaha Apa hamArI dukAna para bheja diyA kare / kintu yaha dhyAna rahe ki isa bAta kA patA durgAdAsa yA aura kisI ko bhI na lagane paave| tote zAha-kisI aura se kahane kI mujhe kyA paDI hai| isase to merI hI ijata bddh'egii| sohanalAla jI ke cale jAne para tote zAha na durgAdAma ko bulA kara usase kahA . tote zAha-durgAdAsa jI ! Apa vizvAsapAtra AdamI hai / maiM cAhatA hUM ki ApakA sammAna vanA rhe| merA tathA ApakA lenadena kAphI samaya se hai| isaliye maiM Apako itanI sahUliyata detA hU~ ki Apa merA rupayA cAra sau rupayA vArSika kista ke hisAba se dasa varSa meM cukA de| isa prakAra merA rupayA vasUla ho jAvegA aura ApakA sammAna bhI banA rhegaa| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ Adarza karuNA 167 __ tote zAha ke ina zabdoM ko suna kara durgAdAsa ko bar3I bhArI prasannatA huii| usane ise dharma kA sAkSAt prabhAva mAna kara aura bhI dRr3hatApUrvaka dharma kA pAlana karanA prArambha kiyaa| isa samAcAra se usake sAre parivAra ko bhI bar3A bhArI Ananda huaa| isa samAcAra ko suna kara mAmI jI tatkAla samajha gaI ki yaha sohanalAla kA kAma hai| unhoMne sohanalAla jI ke ghara Ane para unase pUchA mAmI jI-beTA ! tumane tote zAha ko kisa prakAra rAjI kiyA ? isa para sohanalAla jI ne apanI mAmI ko sArA samAcAra sunA diyaa| mAmI jI sArA vRttAMta suna kara sohanalAla kI caturatA para atyadhika prasanna ho kara unase kahane lagI mAmI jI-beTA ! tuma sacamuca hamAre parivAra me mukuTamaNi hoN| . sohanalAla-mAmI jI ! yaha saba ApakA hI pratApa hai| yadi Apa mujhe yaha ghaTanA na sunAtI, mujhe isa kArya ke karane kI preraNA na karatI aura tote zAha kA nAma na batalAtI to maiM isa kArya ko kisa prakAra kara sakatA thA ? Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dInoM kA kaSTa nivAraNa karuNAkara se karuNA ke liye, karuNAkrandana karake dekho| yadi tuma para atyadhika zrApatti zrA gaI hai aura usake nivAraNa ke liye tuma ko usa karuNAmaya kI karuNA kI vAstava meM AvazyakatA hai to eka bAra vAstava meM karuNAkrandana karake dekho / tumhArA kaSTa avazya dUra hogaa| Aja divAlI kA dina hai| sabhI loga atyanta prasanna ho kara apane apane ghara ke liye bAjAra se aneka prakAra kI vastueM lA rahe haiN| sohanalAla jI bhI pasarUra kI apanI dUkAna * para baiThe hue apane kArya meM vyasta haiN| Aja unakI dUkAna para grAhakoM kI adhika bhIr3a hai| kintu vaha sabhI grAhakoM ko saMtuSTa karake unake hAtha zAMtipUrvaka mAla beca rahe haiN| usI samaya eka dvAdazavarSIyA bAlikA sundara sAr3I pahina kara eka thAla me jalate hue dIpakoM ko sajA kara apanI mAtA kI AjJA se una dIpakoM ko devamaMdira meM rakhane ko le jA rahI hai ki mArga me usane jalate hue dIpakoM kI maMda havA ke jhoMkoM se rakSA karane ke liye unako apanI sAr3I ke palle se Dhaka liyaa| vaha maMda maMda Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dInoM kA kaSTa nivAraNa 166 gati se calatI huI sarrAphA bAjAra meM phuNcii| vahAM vaha dUkAnoM kI adbha ta sajAvaTa ko dekhane lagI to usakA dhyAna dIpakoM ke thAla para se haTa gayA, jisa se usakI sAr3I kA pallA DhIlA hokara dIpaka se chU gyaa| aba to usakI sAr3I eka dama dhU dhU karake jalane lgii| bAlikA apane ko mRtyu mukha meM dekha kara eka dama ghabarA utthii| thAla usake hAtha se chUTa kara pRthvI para gira pdd'aa| usase usakI sAr3I nIce se bhI jalane lgii| isase ghabarA kara bAlikA ke mukha se eka jora kI cIkha nikala gii| usakI karaNotpAdaka dardabharI cIkha ko AsapAsa ke sabhI dUkAnadAroM tathA mArga calane vAloM ne sunA aura vaha kiMkartavyavimUr3ha hokara usa bAlikA kI ora dekhane lge| kintu sohanalAla jI isa dRzya ko dekha kara apanI khulI huI dUkAna tathA grAhakoM ke sAmane phaile hue AbhUSaNoM sabhI ko bhUla kara apanI dUkAna se turaMta kUda pdd'e| usa bAlikA ke pAsa pahuMca kara unhoMne usakI sAr3I ke jalate hue bhAga ko apane pairoM ke nIce dabA kara usako hAtha se bhI malanA prArambha kiyaa| sAr3I kI Aga bujhAne meM unake donoM hAtha tathA paira jhulasa gae, kintu unhoMne apanA prayatna na chodd'aa| aMta meM unhoMne sAr3I kI Aga ko pUrNatayA bujhA diyA, jisase bAlikA ke prANa bhI baca ge| vaha bAlikA apane prANoM ko saMkaTa meM DAla kara eka aparicita bahina kI prANa rakSA karane vAle mahAn vIra bhAI kI prazaMsA karatI huI apane ghara calI gii| sohanalAla jI isake pazcAt apanI dUkAna para isa prakAra jAkara baiTha gae, jaise kucha bhI na huA ho / jaba Apane ghara jAkara apane hAtha paira meM marahama lagAyA to ApakI mAmI jI ne Apa se kahA Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jo ___ "beTA ! tumhAre hAtha paira me to bar3I bhArI jalana ho rahI hogI ?" isa para Apane uttara diyA "mAmI jI! merA yaha kaSTa zrI gaja sukumAla muni ke usa kaSTa ke mukAbale to kucha bhI nahIM hai, jo unako apane sira para rakkhe hae Aga ke prajvalita aMgAroM se huA thaa| yadyapi usase unake mastaka kA sampUrNa mAMsa jala gayA thA, kintu vaha apane dhyAna se vicalita nahIM hue the| aisI sthiti meM eka bAlikA kI prANa rakSA karate hue jo mere hAtha paira meM yaha phaphole par3a gae, vaha kucha bhI nahIM haiN| ___ mAmI jI apane dharmapriya nanadota ke aise apUrva vicAra suna kara mana hI mana prasanna hotI huI lakSmI pUjA ke kArya meM laga gii| kisI vyakti ko Apatti meM dekha kara sohanalAla jI ke hRdaya meM tatkAla usakI rakSA karane kA utsAha ho AtA thaa| ekabAra garmiyoM ke dinoM me loga satalaja nadI meM snAna karane jA rahe the| nadI meM jala adhika thaa| logoM kI dekhA dekhI kucha baccoM ne bhI zauka meM Akara usameM chalAMga lagA dii| uname eka baccA tairanA nahI jAnatA thaa| vaha anya lar3akoM kI dekhA dekhI dhArA ke bIca meM calA gyaa| aba to usake hAtha paira phUla gae aura vaha DUbane lgaa| lar3akA cIkha 2 kara sahAyatA kI yAcanA karane lgaa| kiMtu jala ke teja pravAha ko dekha kara usakI sahAyatA karane kA sAhasa kisI ko bhI nahIM huaa| anta meM sohanalAla jI se jo vahAM snAna kara rahe the--yaha dRzya na dekhA gayA aura unhoMne apane prANoM kI paravAha na karake nadI meM chalAMga lagA hI dii| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dInoM kA kaSTa nivAraNa 201 vaha tejI se tairate hue usa bAlaka kI ora cle| unhoMne apane sAtha eka rassA liyA huA thA, jisako vaha kamara meM bAMdha kara usI kI sahAyatA se lar3ake ko lAne kA vicAra kara rahe the| vaha lar3akA DUbane hI vAlA thA ki sohanalAla jI ne jAte hI usako pakar3a kara Upara ko uThAyA aura usakI kamara meM rasse ko majabUtI se bAMdha kara usa lar3ake ko lie hue bar3I kaThinatA se tairate hue kinAre para aage| unake jala se bAhira nikalate hI logoM ne tAliyAM bajA kara unakA svAgata kiyA aura unakI vIratA kI prazaMsA kii| sohanalAla jI ne prathama usa lar3ake ke peTa kA pAnI nikaalaa| phira unhoMne usako auSadhi dI, jisase vaha kucha hoza meM aayaa| taba taka usa lar3ake ke mAtA pitA bhI satalaja para A gae the| vaha sohanalAla jI kA atyadhika upakAra mAnate hue apane lar3ake ko apane ghara le ge| / ___ eka bAra sambat 1925 meM sohanalAla jI sarrAphe kA mAla mola lene dillI ge| samaya varSAM Rtu kA thaa| yamunA nadI apane pUre vega se car3hI huI maryAdA kA ullaMghana kara rahI thii| rAta dina Ananda vilAsa meM DUbI rahane vAlI dillI kI janatA isa dRzya ko dekhane ke liye nadI ke kinAre bar3I bhArI saMkhyA meM jA rahI thii| isI samaya eka alhar3a abodha balikA bhI yamunA kI asIma jala rAzi ko dekha kara Ananda se mugdha ho kara apane donoM hAthoM se tAliyAM pITatI huI nAca rahI thii| usakI ora kisI kA bhI dhyAna nahIM thaa| yamunA ke jala me phUloM kA eka guladastA bahatA huA A rahA thaa| bAlikA usako pakar3ane ke lie pAnI kI ora jhukI ki usakA paira phisala gayA aura vaha yamunA ke jala meM gira pdd'ii| aba to Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 pradhAnAcArya zrI mohanalAla jI vaha yamunA ke jala pravAha meM tejI se baha clii| janatA usako dekha kara kheda prakaTa karane lagI, kintu yamunA ke usa pracaNDa pravAha meM kUda kara usa kanyA ke prANa bacAne kA sAhasa kisI ko bhI nahIM huaa| usakI mAtA bilakha vilakha kara rotI huI janatA se prArthanA kara rahI thI ki koI usako putrI ke prANa bacA de| kintu usakI prArthanA para dhyAna dene ke lie koI bhI vIra agrasara hone kA sAhasa na kara skaa| bAlikA bhI 'mujhe bacAyo' 'mujhe bacAo' kA zabda karake rotI huI bahatI calI jAtI thii| usa samaya sohanalAla jI bhI yamunA ke pravAha ko dekhane yamunA taTa para gae hue the| bAlikA tathA usakI mAtA kI karuNa pukAra para unakA vIra hRdaya karuNA se bhara gyaa| ataeva vaha tatkAla usakI rakSA karane ke lie apane prANoM kI cintA na karate hue usa apAra jala rAzi meM sahasA kUda pdd'e| aba unhoMne apanI baliSTha bhujAoM se yamunA kI chAtI ko cIrate hue pUrNa vega se usa bAlikA kI ora bar3hanA prArambha kiyaa| unako yamunA jI meM kUdate tathA pravAha meM jAte hue dekha kara sabhI ne unase kahA ki "bhAI Age mata var3ho, vApisa lauTa aao| lar3akI ne to bacanA hI kyA hai| tuma nizcaya se apane prANoM ko saMkaTa meM DAla rahe ho|" kintu sohanalAla jI ne una logoM ke kahane para dhyAna nahIM diyA aura vaha yamunA ke prabala pravAha me Age bar3hate hI ge| anta meM vaha bAlikA ke pAsa pahuMca hI ge| unhoMne bAlikA ko apanI hathelI para thAma liyA aura dUsare hAtha se usa ananta jala rAzi ko cIrate hue kinAre kI ora Ane lage ! kinAre para khar3e sabhI vyaktiyoM kI AMkheM isa parakAjI mahA puruSa ke alaukika sAhasa para ekAgratA se lagI hui thiiN| jisa Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dInoM kA kaSTa nivAraNa 203 samaya vaha bAlikA ko le kara kinAre para pahuMce to sArI janatA ne bar3I bhArI harSadhvani karake unakA svAgata kiyaa| bAlikA kI mAtA to pagalI ke samAna unakI ora ko daur3I / usane unake pAsa pahuMcate hI apanI putrI ko hRdaya se lagA liyaa| apanI beTI ko apanI goda meM lekara vaha sohanalAla jI se bolI ___ "bhAI ! dhanya hai tere mAtA pitA ko, jinhoMne tere jaise addha ta vIra, sAhasI tathA dharmAtmA putra ko janma diyaa| tU ne zrAja apane prANoM kI cintA na karate huye merI baccI ko mRtyu ke mukha se nikAla liyaa| maiM nahIM jAnatI ki tujhe kina zabdoM meM dhanyavAda dU tathA kyA puraskAra duu|" usake ina zabdoM ko suna kara sohanalAla jI bole "bahina ! yaha koI bar3I bAta nahIM hai| yaha to eka manuSyocita sAdhAraNa kartavya thaa| maiMne yaha kArya upakAra ko dhyAna meM rakha kara nahIM kiyaa| isa bAlikA ko jala meM bahate dekha kara merA antarAtmA atyanta vyAkula ho gayA tathA usakI rakSA karane ke lie tar3apa utthaa| maiMne to apane AtmA ko zAnta karane ke lie jala meM kUda kara bAlikA ke prANa bcaae| mujhe prasannatA hai ki merA parizrama saphala ho gyaa| vAstava meM isa samaya merA AtmA atyanta zAnta tathA prasanna hai| yaha kyA mere liye kama puraskAra hai ? isa samaya to Apa isa 'choTI sI baccI ko sAtvanA deM, kyoMki yaha abhI bhI ghabarA rahI hai / mujhe isI ke sukha meM sukha tathA zAnti hai|" aisA kaha kara sohanalAla jI usa apAra bhIr3a me adRzya hogae aura bahuta kucha DhUDhane para bhI nahIM mile| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 pradhAnAcArya zrI mohanalAla jI eka vAra zrI sohanalAla jI caitra zukla pakSa meM pasarUra se vyApAra ke kAryavaza lAhaura Ae hue the| lAhaura una dinoM saMyukta paMjAba kI rAjadhAnI thaa| ataeva usakI zobhA una dinoM atyadhika bar3hI car3hI thii| una dinoM kA lAhora bhArata ke phaizana vAle nagaroM me saba se Age thaa| usake anArakalI vAjAra kI zobhA kA varNana karanA sugama nahIM hai| isa anArakalI vAz2Ara me jahAM dhanika logoM kI aneka vaibhavazAlI aTTAlikAeM thIM, vahIM eka dIna aMdhA bhikSuka bhI jA rahA thaa| usake zira me aneka phor3e the, jinase pIpa nikalane ke kAraNa usa para sahasroM makkhiyAM baiThI huI thii| usake zarIra ke vastra atyadhika malina the, jina para sthAna sthAna para rakta tathA pIpa ke dhavve usa vAtAvaraNa ko apanI durgandha se bhara rahe the| bhikSuka ke zarIra kA raMga bhI kAlA thaa| apane eka hAtha me khappara tathA dUsare hAtha me lAThI thAme hue vaha atyanta karuNAmaya vacanoM se apanI dInatA prakaTa karate hue bhIkha mAMga rahA thaa| ___ isI samaya pIche se eka baggI bar3I tejI se aaii| usake sAmane se eka kRSaka apanI cailagAr3I me anAja lAde hue calA A rahA thaa| baggI ke kocavAna ne aMdhe ko haTAne ke liye ghaMTI bajAI, kintu aMdhe ne apanA dhyAna anyatra hone ke kAraNa use nahIM sunA / vaggI ke ghor3e pUrNa vega se jA rahe the / ataeva vaha aMdhe ko dhakkA dete hue Age nikala ge| aMdhA usa dhakke ko sahana karane meM asamartha hokara vahI gira par3A aura vaggI usake Upara se nikala gii| kocavAna ne pakar3e jAne ke bhaya se pIche phira kara bhI nahIM dekhA aura vaha apane azvoM ko aura bhI tejI se hAMkatA huA vahAM se dUra nikala gyaa| aMdhe bhikSuka ke zira tathA pairoM meM bhArI coTa lagI aura Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dInoM kA kaSTa nivAraNa 205 uname se rakta nikalakara usake vastroM ko apanA raMga detA huA sar3aka kI dhUla ko bhI apane raMga meM milAne lgaa| janatA ne isa dRzya ko dekhA / vaha usake cAroM ora ekatrita hovara kocavAna ko kosa kara usake sAtha sahAnubhUti prakaTa karane lgii| kintu usake ghRNotpAdaka zarIra ko dekha kara kisI ko bhI usakI sevA suzrUSA tathA marahama paTTI karane kA sAhasa na huaa| udhara vaha aMdhA coTa lagane ke kAraNa mahAn karuNotpAdaka zabdoM meM ro ro kara apane bhAgya ko doSa detA huA kaSTa ke kAraNa behoza ho gayA / usa samaya hamAre caritranAyaka zrI sohanalAla jI pAsa hI eka sarrApha kI dUkAna para baiThe hue apane mitroM se vArtAlApa kara rahe the| acAnaka unakI dRSTi usa behoza aMdhe bhikSuka para pdd'ii| dekhate hI unakA komala hRdaya karuNA se bhara gyaa| vaha uTha kara usa bhikSuka ke pAsa ge| vahAM jAkara unhoMne usake ghRNotpAdaka zarIra ko apanI goda meM le liyaa| prathama unhoMne usake ghAvoM ko sApha kiyaa| phira unhoMne apane uttarIya vastra ko phAr3a kara usake sira meM paTTI baaNdhii| isake pazcAt vaha use hoza meM lAne kA prayatna karane lge| ____ aMdhA jaba hoza meM AyA to usane apane ko kisI kI goda meM pA kara usase prazna kiyA "bhAI ! maiM kahAM hUM?" taba sohanalAla jI ne use uttara diyA "bhAI ! tuma yahIM sar3aka para ho| batalAo tumhArI tabiyata kaisI hai ?" usa bhikSuka ke jIvana meM Aja yaha bilkula naI bAta thii| Aja taka sahAnubhUti athavA prema ke zabda kA umako lezamAtra bhI anubhava nahIM thaa| ataeva isa samaya vaha premapUrNa Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI vyavahAra dekha kara apane kaSTa ko bhUla gyaa| usa atyadhika kaSTa ke samaya bhI usake mukha para Ananda evaM zAMti kI zrAbhA chA gii| usake netroM se Ananda ke azru vaha nikle| apane rakSaka ke prati zraddhA se usakA hRdaya paripUrNa ho utthaa| usane gadagada kaMTha se kahA ___"bhAI ! merA to sArA jIvana hI kaSTa meM vItA hai| tuma mere liye kyoM kaSTa kara rahe ho| tumhAre vastra to nizcaya hI rakta aura pIpa se bhara gae hoNge| maiM tumhArI sevA ko janmabhara __ nahIM bhUlUgA / aba maiM hoza meM huuN| ataeva ava tuma prasannatA pUrvaka jA sakate ho|" isa para sohanalAla jI ne uttara diyA __ "bhAI ! maiM bhagavAna mahAvIra kA sevaka huuN| mujhe apane mAtA pitA se yahI zikSA milI hai ki 'AtmakalyANa karane kI icchA vAle ko dUsaroM ko sukhI banAne ke liye apane sukhoM kA balidAna karanA sIkhanA caahiye| usako ucita hai ki vaha dUsaroM ke sukha ko apanA sukha mAne aura dUsaroM ke duHkha ko dUra karane kA sadA prayatna karatA rhe| ataeva* mere bhAI, yaha vastra to kyA cIja haiM yadi merA sArA zarIra bhI rakta pIpa se bhara jAve taba bhI maiM sevA se mukha nahIM modd'gaa|" aisA kaha kara unhoMne dUdha magavA kara usako premasahita pilaayaa| phira vaha use tAMge meM leTA kara aspatAla le ge| unhoMne apane paise se usake liye navIna vastra vanavAe tathA DAkTara ko bhI rupayA de kara isa bAta kA prabaMdha kara diyA ki aspatAla meM usakI ThIka ThIka sevA suzraSA hotI rahe / usa aMdhe ko jaba taka ArAma nahIM huA sohanalAla jI use sAMtvanA dene ke liye prati dina aspatAla jAte rhe| unake aise alaukika Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dInoM kA kaSTa nivAraNa 207 prema bhare vyavahAra ko dekha kara aMdhA unako sAkSAt dInabaMdhu samajhatA thaa| vaha apanI rogazayyA para par3e par3e socA karatA thA ki "isa vyakti kA prema to rAma dvArA zabarI se kiye hue prema athavA kRSNa dvArA sudAmA se kiye hue prema se bar3ha kara hai, kyoMki zavarI rAma kI bhakta thI aura sudAmA kRSNa kA mitra thaa| maiM to isakA na bhakta hUM aura na mitra hI huuN| phira bhI yaha merI ni.svArtha sevA kara rahA hai| bhagavAn vahI hai jo bhakta kA du.kha dUra kre| kintu jo abhaktoM kA duHkha dUra kare vaha to bhagavAn se bhI bar3ha kara hai|" Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA grahaNa mANusate asAragmi, vAhIrogANa Alae / . jarAmaraNapatthammi, khaNaM pi Na ramAmahaM // uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 16, gAthA 15 vyAdhi aura rogoM ke ghara, janma tathA maraNa se ghire hue isa asAra manuSya janma me maiM kSaNa bhara bhI aAnanda nahIM maantaa| __ yaha pIche batalAyA jA cukA hai ki saMvat 1623 me zrI sohanalAla jI kI sagAI (nAtA) mAMjhA (paTTI) zahara meM eka samRddhizAlI tathA sarvapratiSTita gharAne me ho cukI thii| usa samaya unakI Ayu *kula sataraha varSa kI thii| agale varSa saMvat 1924 me lar3akI vAloM ne vivAha ke liye Agraha kiyA to lAlA gaMDA mala ne apane sabhI ghara vAloM kI sammati se uttara diyA ki vivAha 25 varSa kI Ayu se pUrva nahIM kiyA jA sktaa| isake pazcAt jaba 1628 meM kanyA pakSa vAloM ne vivAha kA prastAva phira kiyA to zrI sohanalAla jI ne svayaM hI yaha kaha kara iMkAra kara diyA ki jaba taka maiM apane pairoM para khar3A nahIM hoUMgA, taba taka maiM vivAha nahIM kruuNgaa| ___saMvat 1626 me eka bAra zrI sohanalAla jI vyApAra kAya vaza pasarUra ke samIpa eka gAva me ge| isa samaya unake Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 dIkSA grahaNa sAtha ziva dayAla, gaNapata rAya, dUlho rAya tathA govinda rAya yaha cAra sAthI aura bhI the| vahAM se vApisa Ate hue kilA zobhA siMha ke Age veI nAma kI eka nadI pasarUra ke mArga meM par3atI hai| zrI sohanalAla jI ne apane cAroM anya sAthiyoM sahita usako pAra karane ke liye usameM praveza kiyaa| ina logoM ke veI nadI kI madhya dhAra meM pahuMcane para usake jala kA pravAha adhika bar3ha gyaa| ina logoM ke pAsa sone cAMdI kA bojha bhI kama nahIM thaa| ataeva usa samaya unako apane DUbane kA bhaya sAmane dikhalAI dene lgaa| daivayoga se udhara se eka aura vyakti bhI A gyaa| use bhI nadI pAra karanI thii| usane ina pAMcoM se kahA "tuma mujhako apanA yaha sAmAna de do| maiM taira kara nikala jaauuNgaa| usa pAra pahuMcane para tuma apanA sAmAna mujha se le lenaa|" vaha vyakti apane ko adhika tairAka tathA inako kama tairane vAlA samajhatA thaa| inhoMne usakI bAta mAna kara apanA bojha usako de diyaa| idhara jala kA vega aura bhI bar3ha gayA aura vaha vyakti jala kA vega atyadhika bar3hane se pUrva hI nadI ke usa pAra jA phuNcaa| __ aba nadI meM itanA adhika jala A gayA ki inako apanI mRtyu kI pUrNa sabhAvanA ho gii| taba ina pAMcoM mitroM ne Apasa meM parAmarza karake yaha pratijJA kI ___"Aja hamako Arya deza tathA ucca kula ke sabhI uttama saMyoga mile hue haiM, kintu isa samaya hamArI Ayu pUrNa hone kI saMbhAvanA hai| hamako isa bAta kA kheda hai ki hamane manuSya janma pAkara bhI jo kucha hamako karanA cAhiye thA vaha nahIM kiyaa| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI isaliye Aja yadi hama isa upasarga se vaca gae to sAMsArika gRhastha jIvana kA parityAga karake dIkSA le lege| kintu yadi hamArI isa veI nadI meM hI mRtyu ho gaI to samasta AgAroM sahita hama saba prakAra ke parigraha kA tyAga karate haiN|" kintu zAsana devatA kI kRpA tathA samAja ke saubhAgya se unakI usa upadrava se prANarakSA ho gii| jaba yaha veI nadI ko pAra kara usake taTa para pahuMce to vaha vyakti inakA sonA jaMvara Adi mAla lekara yaha samajha kara bhAga nikalA thA ki yaha loga nadI meM hI DUba kara mara gae hoNge| yaha loga prANa rakSA ko vizeSa lAbha mAnate hue tathA gae hue mAla kA vizeSa duHkha na karate hue apanI pratijJA kI ora dhyAna dekara dIkSA kA nizcaya kiye hue apane apane ghara vApisa aae| kintu nyAyapUrvaka kamAyA huzrA dhana kho kara bhI vApisa mila jAyA karatA hai| jo vyakti veI nadI para inakA mAla lekara bhAga gayA thA, acAnaka vaha lAlA gaMDA mala ke yahAM A gayA / ava to usa se sArA mAla vasUla kara liyA gyaa| zrI sohanalAla jI ne usako vinA sajA dilAe hI chor3a diyA aura usako isa prakAra kI zikSA dI, jisase usakA jIvana sudhara ske| ___ jaba ina pAMcoM mitroM ke ghara vAloM ko inakI pratijJA kA samAcAra milA to unhoMne nizcaya kiyA ki isa vAta ke janatA meM phailane ke pUrva hI ina logoM kA gupacupa vivAha kara diyA jAveM / astu vaha loga gupta rUpa se vivAha ke liye AbhUSaNa Adi tayyAra karavAne lge| ava to vivAha kI pratyeka tayyArI kI jAne lgii| zrI sohanalAla jI kI mAtA lakSmI devI ko bhI isa kArya ke liye pasarUra bulA liyA gyaa| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA grahaNa apane abhibhAvakoM kI isa icchA kA patA ina pAMcoM ko laga gayA / isa para ina logoM ne Apasa meM parAmarza kiyA ki apanI pratijJA ko kisa prakAra pUrNa kiyA jaave| zrI sohanalAla jI ne govinda rAya se kahA ___"pratijJA ko saphala banAne kA samaya A gayA hai| bolo, ApakA kyA vicAra hai ?" isa para govinda rAya ne uttara diyA "ApakA to vivAha hone vAlA hai| AbhUSaNa tayyAra ho gae haiN|" taba sohanalAla jI bole "tumhAre vivAha kI tayyAriyAM bhI to pUrI ho cukI haiM aura gahanA bhI bana cukA hai|" taba gobinda rAya ne uttara diyA "maiM to apane vivAha ke AbhUSaNa ghara se nikAla laayaa|" yaha kaha kara usane AbhUSaNoM kI poTalI khola kara AbhUSaNa apane mitroM ko dikhalAe aura phira unako hathaur3e se kucala kucala kara tor3a ddaalaa| isa para usake cAroM mitroM ko usakA vizvAsa ho gyaa| aba unhoMne yaha pUrNa nizcaya kara liyA ki vaha vivAha ke cakkara meM kisI prakAra na par3a kara dIkSA avazya leNge| ___aba to ina logoM ke dIkSA lene ke vicAra kA samAcAra sAre nagara meM phaila gayA aura unake parivAra vAle unako saba prakAra se samajhAne lge| __ina pAMcoM kA apane ghara vAloM ke sAtha yaha jhagar3A saMvat 1626 se le kara 1631 taka lagabhaga pAMca varSa taka claa| kintu Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sAhanalAla jI yaha loga unake aneka prakAra ke bahalAne, phusalAne, DAMTane aura phaTakArane se bhI apanI 2 pratijJAoM ko tor3ane ko tayAra na hue| tathApi inameM se govindarAya para to itanI adhika sakhtI kI gaI ki usakA varNana karanA kaThina hai| usake ghara vAloM ne usake sAtha mAra pITa taka kii| anta meM usa vecAre ke pariNAma gira gae aura usane dIkSA lene kA vicAra chor3a kara apanA vivAha karavA liyaa| jaba zrI sohanalAla jI ne dekhA ki unake ghara vAle unako dIkSA lene kI anumati nahIM de rahe to vaha apane zeSa tIna sAthiyoM-zivadayAla, gaNapatarAya tathA dUlhorAya sahita pUjya zrI amarasiMha jI mahArAja ke pAsa amRtasara cale ge| , yahAM Akara Apane pUjya zrI se nivedana kiyA _ taraNatAraNa guru jI! hamaloga isa du.khadAyaka saMsAra sAgara ke prabala jvAra bhATe se aba ghabarA gae haiN| hamaloga yaha pratijJA kara cuke haiM ki jina dIkSA grahaNa karane ke atirikta hama aura koI mArga aMgIkAra nahIM kreNge| kintu hamAre gharavAle hamako isake lie anumati nahIM de rahe / Aja lagabhaga pAMca varSa se hamArA unake sAtha jhagar3A macA huA hai / hama unase anumati mAMgate 2 thaka gae / ava Apa kRpA kara hamako jinadIkSA dekara saMsAra sAgara meM DUbate huoM kA uddhAra kreN| hama loga saba ora se nirAza hokara bar3I bhArI AzA lekara Apake pAsa pAe haiN|" zrI sohanalAla jI Adi cAroM mitroM ke yaha vacana suna kara pUjya zrI amarasiMha jI mahArAja bole "vatsa sohanalAla ! tumhArI dhArmikatA ko hama tumhArI bAlyAvasthA se hI dekha rahe haiN| tumhAre mitra bhI vairAgya ke mArga Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA grahaNa 213 para Ane ke lie sAdhana karate hue dIkSA lene kI apanI pAtratA siddha kara cuke haiN| kintu jaina zAsana kA yaha niyama hai ki gharavAloM kI anumati ke binA hama tumako dIkSA nahIM de skte| tumako to sohanalAla, dIkSA le kara uccakoTi kA sAdhu vananA hI hai| tuma loga hamAre kahane se eka bAra prayatna aura kro| abakI bAra Ane para hama tumako dIkSA avazya de deNge|" pUjya amarasiMha jI mahArAja kA yaha Adeza pAkara yaha cAroM vyakti phira apane 2 ghara ge| unhoMne jAkara apane ghara vAloM ko kaha diyA ki yadi unhoMne unako turanta dIkSA lene kI anumati nahIM dI to vaha ghara meM hI anna pAnI kA tyAga kara saMthArA kreNge| isa para ghara vAloM ne ina logoM ko mauna raha kara arddha svIkRti de do| isa prakAra aneka saMgharSoM ke pazcAt mArgazIrSa badi 3 saMvat 1933 ko zrI sohanalAla jI bairAgI ne apane tIna mitroM sahita dIkSA grahaNa kii| pUjya zrI amarasiMha jI mahArAja ne sohanalAla tathA zivadayAla ko zrI dharmacanda jI mahArAja se aura dUlhorAya tathA gaNapatarAya ko zrI motIrAma jI mahArAja se dIkSA dilvaaii| dIkSA mahotsava atyanta dhUma dhAma se manAyA gyaa| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru sevA guru ThAr3e govinda khar3e, kA ke lAgoM pAya / balihArI guru Apane, jina govinda diye milAya // mere sAmane aAja acAnaka mere guru aura bhagavAna govinda donoM darzana dene ko zrA khar3e hue haiN| mere mana meM yaha dvividhA hai ki donoM meM se prathama kimake caraNa pakaDaM / kintu maiM to apane guru kI balihArI hUM aura isalie unake hI caraNa maiM pahile pakar3e gA, kyoMki govinda ko mujhase unhoMne hI milAyA hai / ___vAstava meM guru ke ahasAna kA badalA aneka janma lekara bhI nahIM cukAyA jA sakatA / jo kAma aneka varSoM ke tapazcaraNa se siddha nahIM ho sakate vaha guru kRpA se alpa samaya meM hI siddha ho jAte hai| zrI muni sohanalAla jI kA yaha vizeSa saubhAgya thA ki unako dIkSA lene ke turanta bAda hI guru sevA kA apUrva avasara prApta ho gayA aura vaha bhI lagabhaga tIna varSa tk| ApakI dIkSA ke pazcAt Apake dIkSA guru muni dharmacanda jI mahArAja kA svAsthya paryApta bigar3a gyaa| unake netroM meM vizeSa kaSTa bar3ha gayA / ataeva muni sohanalAla jI ne mana, vacana tathA karma kI tallInatA se guru kI sevA kii| Apa Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru sevA 015 jAnate the ki guru sevA se baDha kara dUsarA koI tapa nahIM hai| zrataeva Apa ne isa samaya pUrNa dhyAnapUrvaka guru kI sevA karanI Arambha kii| Apake guru muni dhamacanda jI ApakI dInA ke vAda paTiyAlA Agae the| ataeva aApake saMcat 2634 tathA 1635 ke do cAturmAsa paTiyAle meM hI hue| paTiyAlA meM Apa guru jI ko vaiyAvRtya karate the aura unakI cikitsA bhI karAte the| jaba unako paTiyAlA kI cikitsA se koI lAbha na huA to Apa unako lekara lAhaura gae / lAhaura meM unakI cikitsA adhika kuzala cikitsakoM dvArA karAI gii| kintu guru mahArAja muni dharmacanda jI ke asAtA vedanIya karma ke udaya ke kAraNa unako lAhaura kI cikitsA se bhI koI lAbha na huaa| lAhaura me Apako caubIsa ghaMTe guru jI kI sevA karanI par3atI thii| jina logoM ne Apake una dinoM ke sevA jIvana ko dekhA hai, unhoMne aApakI sevA bhAvanA kI mukta kaNTha se prazaMsA kI hai| jaba guru tathA ziSya donoM ko vizvAsa ho gayA ki roga prANaghAtaka hai aura aba prANoM ke bacane kI koI sambhAvanA nahIM hai to muni sohanalAla jI ne muni dharmacanda jI ko anta samaya meM sathArA karA kara apane antima kartavya ko bhI pUrNa kiyA / ThANAMga sUtra meM kahA gayA hai ki ' "tieNaM duppariyAraM samaNAuso taMjahA ammApiuNobhaTissa . dhammAyarissa saMthAoviNaM ......." ThANAMga sUtra, sthAna 3, uddezya 1, sUtra 23 tIna puruSoM ke upakAra kA badalA nahIM diyA jA sakatA-mAtA pitA kA, saraNa poSaNa karane vAle svAmI kA tathA dharmAcArya kaa| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ina saba kI sevA karatA huzrA uccakoTi ke dharma kA pAlana karatA hai| vAstava meM yahI dharma hai| zrI vAhubali jI ne apane pUrvabhava meM ucca koTi kI sevA kI thii| usI ke phala se unako saba prakAra ke zubha saMyoga mile aura apane bar3e bhAI bharata cakravartI se bhI unako adhika zakti prApta huii| muni nandipeNa bhI uccakoTi kI sevA karane vAle the| yahAM taka ki ApakI sevAparAyaNatA kI prazaMsA saudharma svarga ke indra ne apanI sudharmA sabhA meM kii| isa para devatA usakI parIkSA ko aae| kintu Apa devatA ke pratijJA karane para bhI apane sevA kArya se virata na hue| anta me devatA bhI apanA asalI rUpa dhAraNa kara nandipeNa muni ke caraNoM me gira par3A aura usane unase kSamA prArthanA kii| aMta me vaha deva muni nandipeNa kI atyadhika prazaMsA tathA stuti karake apane sthAna ko gyaa| svarga pahu~cane para usane isa viSaya me indra se bhI kSamA prArthanA kii| usane indra se kahA ___"muni nandipeNa kI sevAparAyaNatA ke sambandha me ApakA kathana vilkula ThIka thaa| vaha isa vRtti meM usase bhI bar3hakara haiN| vaha niHsvArtha bhAva se mana meM glAni na mAnate hue sabhI rogiyoM kI sevA kiyA karate haiN|" muni sohanalAla jI bhI sevAparAyaNatA ke guNa meM isI prakAra ke the| muni sohanalAla jI kA prArambha se hI vidyAvyAsaMga thA, kintu aparigraha mahAvrata ke pAlana meM vaha vidyAvyAsaMga ko bhI kucha nahIM samajhate the| prathama tIna varSa me unako vaiyAvRtya se jo thor3A bahuta avakAza milA thA, usameM unhoMne AgamagranthoM kA Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 guru sevA paryApta adhyayana kiyA thaa| vidvAna kA dhana zAstra huaA karate haiM / zAstra kA apane pAsa rakhanA paThanapAThana kI dRSTi se bhI Avazyaka hai| kintu Apane guru ke svargavAsa ke pazcAt jo kucha zAstra unake pAsa the vaha saba apane bar3e guru bhAI muni zrI zivadayAla jI ke adhikAra meM de diye| aba Apake pAsa koI bhI sUtra grantha nahIM rahA / __ una dinoM chApe kA pracalana Arambha hI huA thA, kintu usameM laukika grantha hI chapate the| dharmagranthoM ke chApane kA taba taka rivoja nahIM calA thaa| isaliye hastalikhita granthoM ko tayyAra karane tathA karAne meM bahuta parizrama par3atA thaa| sAdhuoM ke liye to granthoM kA mahatva aura bhI adhika thA, kyoMki vaha na to mUlya dekara likhA sakate the aura na mola ko hI le sakate the| jaba kabhI kisI navIna vairAgI ko dIkSA dI jAtI thI to usake liye zAstra maMgabAe jAte the| usa samaya likhe hue navIna granthoM ke maMgavAne para bar3I bhArI rakama kharca huA karatI thii| bar3e bar3e zAstroM kA mUlya hajAra Der3ha hajAra rupaye taka hotA thaa| likhAI kI dara prAyaH eka rupaye ke bIsa zloka hote the tathA eka zloka meM battIsa akSara gine jAte the| Aja to eka rupaye ke dasa zloka bhI kaThinatA se likhe jAte haiN| astu usa samaya apane par3hane ke sUtra granthoM ko apane bar3e guru bhAI ko nirIha bhAva se de denA muni sohanalAla jI ke liye atyadhika mahatvapUrNa thaa| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 tapa tathA adhyayana paMcahiM ThANehiM sattaM vAejjA taMjjahA saMggahaThayAe uvaggahaThayAe NijjaraThiyAe sattevAye pajjavayAte bhavissaMti sattassavA avochinna thayaThayAte / ThANAMga, ThANa 5, uhezaka 3 guru ko pAMca kAraNoM se ziSya ko par3hAnA cAhiye / prathama yaha bhAna kara ki maiMne isakA hAtha pakaDa kara ine apanI zaraNa meM liyA hai, dvitIya yaha saMyama meM sthira ho jAvegA to gaccha meM aAdhArabhUta ho jAvegA, tIsare nirjarA ke liye, cauthe svayaM merA zrata bhI atyanta nirmala ho jAvegA tathA pAMcaveM dhana kI zailI pinA vyavacheda ke bagabara banI rhegii| apane dIkSA guru muni dharmacanda jI ke svargavAsa ke bAda muni sohanalAla jI ne pUjya zrI amarasiMha jI mahArAja kI sevA meM rahanA prArambha kiyaa| aba unhoMne kaThina tapa karate hue niyamita rUpa se Agama granthoM kA adhyayana karanA prArambha kiyA / ina dinoM Apane AcArAMga Adi zAstroM ko bhI apane hAtha se likhaa| muni sohanalAla jI ke hAtha ke akSara bar3e sundara huA karate the| Apake hAtha ke likhe hue zAstra Aja taka vidyamAna haiN| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa tathA adhyayana 216 - ApakI buddhi atyanta tIkSNa thii| Apako jo kucha bhI par3hAyA jAtA vaha zrApa ko turanta yAda ho jAtA thaa| ApakI tIkSNa buddhi ke kAraNa pUjya zrI amarasiMha jI mahArAja bhI Apa para vizeSa kRpA kiyA karate the| Apako saMvat 1936 tathA 1637 me taba taka pUjya amarasiMha jI mahArAja kI sevA me amRtasara meM cAturmAsa karane kA avasara milA, jaba taka unakA ASAr3ha zuklA dvitIyA ko saMvat 1938 me amRtasara me svargavAsa na ho gyaa| 'vAstava me pUjya amarasiMha jI mahArAja ko isase do dina pUrva hI yaha bhAsa gayA thA ki ApakA Ayukarma zeSa hokara aba zarIra pUrA hone vAlA hai| Apane ASAr3ha kRSNa amAvasa saMvat 1638 ko pakSI upavAsa kiyaa| isake pazcAt jaba Apane ASAr3ha zuklA pratipadA ko pAraNA kiyA to vaha samyaka prakAra se praNamata na huaa| taba zrI pUjya mahArAja ne apane jAna bala se apane anta samaya ko jAna kara AlocanA Adi sarva vidhAna karake tathA saba jIvoM se kSamApana karavA ke zAnta bhAva se zrI saMgha ke sanmukha dina ke tIna baje se anazana prAraMbha kara diyaa| phira atyanta uttama bhAvoM ke sAtha mukha se ahana, zabda kA jApa karate hue dina ke eka baje ke lagabhaga Apane isa anitya saMsAra kA tyAga kiyaa| pUjya amarasiMha jI mahArAja ne apane cAlIsa cAturmAsoM meM se pratyeka me ATha 2. dina ke anazana kara kula 40 aThAI vrata kiye| pUjya amarasiMha jI mahArAja ke svargavAsa ke samAcAra se bhArata bhara meM zoka kI ghaTAeM chA gii| amRtasara ke zrAvakavarga ne isa ghaTanA kA saMvAda tAra dvArA sarvatra bheja diyA, jisase pratyeka sthAna ke prAvaka amRtasara meM ekatrita ho ge| zrAvaka Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI loga aneka prakAra ke karuNAmaya zabdoM meM vilApa karate the, taba zrI sohanalAla jI mahArAja ne zrI saMgha ko saMsAra kI anityatA dikhalA kara prabodha diyaa| isake pazcAt zrAvakoM ne eka sundara vimAna meM zrI pUjya amarasiMha jI mahArAja ke zarIra ko prArUr3ha karake unakA julUsa nikaalaa| isa vimAna ke Upara caudaha vahumUlya duzAle par3e hue the| julUsa ke Age Age vAjA baja rahA thaa| isa prakAra zmazAna bhUmi meM jAkara candana kI lakar3I kI citA para rakha kara unake zarIra kA agnisaMskAra kiyA gyaa| yaha utsava itanA adhika zAnadAra thA ki logoM ko usako dekha kara mahArAjA raNajItasiMha ke mRtyumahotsava kI yAda tAjA ho gii| muni sohanalAla jI mahArAja jaba se zrI pUjya amarasiMha jI mahArAja ke pAsa Ae the, unhoMne apanA samaya par3hane, likhane tathA tapazcaraNa karane meM hI vyatIta karanA prArambha kiyA / vAstava meM ApakA sArA jIvana hI tapasyApUrNa thaa| ___Apane bAraha varSa taka eka pAtra se hI kAma claayaa| lagAtAra bAIsa varSa taka Apane eka dina chor3a kara eka 2 dina para AhAra karate hue ekAntara tapa kiyaa| isake atirikta vIca me kaI vAra Apa cAra 2, pAMca 2 tathA chai 2 dina ke upavAsa kiyA karate the| eka bAra to Apane ATha dina kA bhI upavAsa kiyA thaa| kintu lagAtAra ATha dina se adhika Apane upavAsa kabhI nahIM rkhaa| vastra rakhane me bhI Apane apane uccakoTi ke tapazcaraNa kA paricaya diyaa| Apane vAraha varSa taka eka hI cAdara se kAma claayaa| eka samaya do cAdara Apane apane pAsa kabhI bhI nahIM rkhiiN| vaise sAdhuoM ko apane pAsa do cAdare rakhane kA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa tathA adhyayana 221 tathA AcAryoM ko apane pAsa tIna taka cAdara eka sAtha rakhane kA adhikAra hai| zrI sohanalAla jI ne Asana bhI apane pAsa eka se adhika nahIM rkhaa| Apa kisI attAra yA paMsArI kI dUkAna kI auSadhi bhI nahIM liyA karate the| jukAma hone para bhI Apa ghisa kara sira me loMga hI lagAyA karate the| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI jaiviyaNi gaNekise care jaiviyabhunaimAsamaMtaso jeiha ____ mAyAImijjaI AgaMtAgambhAya aNaM taso / mUtrakRtAMga, prathama zruta skandha, adhyAya 2, uddezaka 1, gAthA 6 yadi koI nagna bhI ho jAve, sarIra kI kRza bhI kre, deza meM bhI vicare, mAsa mAsa ke antara se bhI prAhAra kare, aisI vRtti karate hue bhI yadi vaha chala kare to anaMta kAla paryaMta garbhAdi meM praveza karatA hai| pUjya sohanalAla jI mahArAja ne jisa samaya muni dIkSA lekara sUtra granthoM kA adhyayana karanA Arambha kiyA to AtmA rAma saMvegI zvetAmbara sthAnakavAsI sampradAya ke viruddha bahuta anargala bhASaNa de rahe the| pUjya sohanalAla jI ne usakA kaI bAra mukAbalA kiyA aura anta meM vaha pUjya sohanalAla jI ke pIchA karane se aisA ghabarAyA ki usako unake sAmane se bhAgate hI bnaa|' nIce kI paMktiyoM meM AtmA rAma saMbegI ke caritra ko vistArapUrvaka diyA jAtA hai zrI AcArya amarasiMha jI mahArAja ne zrI jIvanarAma jI mahArAja ko vikrama saMvat 1606 meM dIkSA dI thii| unhoMne Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI 223 saMvat 1610 meM mAlerakoTalA nagara ke eka dittAmala nAmaka bAlaka ko dIkSA dI, jisake sambandha meM vahAM ke jainiyoM kA kahanA thA ki usa bAlaka kI jAti zuddha nahIM thii| dIkSA se pUrva usane eka bAra rAtri me meMhadI kI bhrAMti meM bhasma lagA liyA, jisase usake hAtha kAle tathA cikane ho ge| usa bAlaka kA dIkSA ke samaya jainiyoM ne jIvanarAma jI mahArAja se kahA ki "mahArAja! isa bAlaka ko dIkSA na deN| yaha dharma kA virodhI hogaa|" isa para zrI jIvanarAma jI mahArAja ne unako uttara diyA "he zrAvakoM ! isa bAlaka ke bhAgya meM jo hogA vahI honahAra hai|". yaha kaha kara unhoMne usa bAlaka ko dIkSA de dI aura usakA nAma AtmAgama rakha diyaa| jaba pUjya zrI amarasiMha jI mahArAja ne saMvat 1912 me mAlera koTalA meM cAturmAsa kiyA, to vahAM ke zrAvakoM ne unako jIvanarAma jI mahArAja ke sambandha me upAlambha diyA ki unhoM ne unake manA karane para bhI dittAmala nAmaka bAlaka ko dIkSA de dii| isa para pUjya mahArAja ne unako uttara diyA "ina kAraNoM se to yaha kArya anucita huaaa| isa hu~TAbasarpiNI kAla se to isa prakAra ke aneka vidhna dharma patha me AveMge hii| jamAlI kA udAharaNa bhI isI kI puSTi karatA hai|" isake pazcAt zraAtmArAma jI ne muni rAmavRkSa jI se sUtroM kA adhyayana kiyaa| kintu saMvat 1918 se lekara saMvat 1600 ke bIca meM pUrva karmoM ke udaya se AtmArAma jI ko sarvanakathita siddhAntoM meM azraddhA hone lgii| unako suni ke pAlane yogya Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI kRtyoM se aruci ho gii| isa samaya unako mithyAtva prakRti kA bhI udaya huA, jisase unako kalpita granthoM meM ruci ho gii| jaina zAstroM me zveta vastra dhAraNa karane kA vidhAna hai, kintu AtmArAma jI ko pIta vastra pasaMda aayaa| Agama graMthoM meM mukha paTTI kA spaSTa vidhAna hai| jo sadA mukha se lagI rahe usako hI mukha paTTI kahA jA sakatA hai, kintu AtmArAma jI ne mukha paTTI ko hAtha meM rakhanA Arambha kiyaa| Agama granthoM meM mUrtipUjA kA lezamAtra bhI vidhAna nahIM hai, kintu AtmArAma jI ne mohanIya karma kI prabalatA se ajIva padArtha meM jIva kI zraddhA krlo|| AtmArAma jI ne apanA 1920 kA cAturmAsa vidyAdhyayana karane ke liye paM0 muni ratnacanda jI ke sAtha kiyA thaa| paM0 muni ratnacanda jI ne AtmArAma jI ko nimnalikhita uttama zikSAeM dIM__ Arambha kAryo me dharma kI zraddhA nahI karanA, sidvAnta ke viruddha prarUpaNA nahIM karanA, maryAdA se adhika upakaraNa nahIM rakhanA, jJAna, darzana tathA cAritra meM unnati karanA, apane AtmA ko zithilAcAra tathA zithilAcAriyoM se bacAte rahanA, anya sampradAyoM ke ADambaroM ko dekhakara ADambara kI icchA rUpa mohanIya karma kA baMdha nahIM krnaa| AjA meM dharma hai| ata: bhagavAna kI AjJA kA lopana gopana nahIM karanA / hamezA AcArya kI AjJA meM rahanA / sUtraviruddha prarUpaNA karake ananta saMsArI mata bana jAnA, hamAre diye hue jJAna kA durupayoga mata krnaa| kintu AtmAgama jI isa prakAra kI zikSAeM prApta karake bhI mithyAtva prakRti kA udaya hone ke kAraNa Atmikapatana ke mArga para hI calate rhe| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativAdI bhayaMkara muni sohanalAla jI 225 AtmArAma jI ke zithilAcAra aura. saMyama- meM kAyara nA dekhate hue hI aisI zikSA dI aura zrI jIvanarAma, jI mahArAja ko kahalA bhejA thA ki Apake lihAja meM Akara maiMne muni zrAtmArAma ko kucha par3hAyA hai| kintu dharma kA dveSI banegA aisA merA anumAna hai| aMtaH Age aura adhyayana karAne kA merA vicAra nahIM hai| __AtmArAma jI ne mAlerakoTalA meM Akara vizanacanda Adi sAdhuoM ko bhI samyaktva se patita kiyaa| yadyapi AtmArAma jI zraddhAna se gira cuke the, kintu bAhya vyavahAra meM vaha apane ko zvetAmbara sampradAya kA hI kahate the| AtmArAma jI ke isa vyavahAra se muni kanIrAma jI Adi ne unako bahuta kucha zikSA dii| taba vaha pazcAttApa prakaTa karate hue AcArya zrI amaracanda jI mahArAja kI sevA meM upasthita hue| AtmArAma ne AcArya mahArAja kI bahuta vinaya kii| isa 3. para unhoMne RjupariNAmI hone ke kAraNa vyAkhyAna ke samaya AtmArAma jI ko hI vyAkhyAna karane kI AjJA de dii| kintu AtmArAma ne apane isa byAkhyAna meM bhI aneka bAteM sUtroM ke viruddha khiiN| - usa samaya syAlakoTa se lAlA saudAgara mala bhI pUjya mahArAja ke darzanArtha Ae hue the| isa vyAkhyAna ke bAda lAlA saudAgara mala tathA pUjya mahArAja ne AtmArAma ko aneka hitakArI zikSAeM diiN| zrI mahArAja ne AtmArAma se yaha bhI kahA "he ziSya ! isa manuSya janma kA bAra bAra milanA kaThina hai| yaha AtmA hiMsA dharma ke kAraNa isa saMsAra me anAdikAla se paribhramaNa karatA calA pAyA hai| yadi sUtra ke eka akSara Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI kA bhI anyathA artha kiyA jAve to AtmA ananta bhavoM ke karma bAMdha letA hai| tU artha kA anartha kyoM karatA hai ? yadi tujhe kisI bAta kI zaMkA hai to tU nirNaya karale athavA zAstra ko dUsarI bAra par3ha le|" pUjya amarasiMha jI mahArAja ke yaha zabda sunakara AtmArAma tathA vizanacanda Adi sAdhuoM ne unake caraNa pakar3a kara tathA hAtha jor3a kara unase nivedana kiyA ___ "he mahArAja ! hama to Apake dAsa haiN| jo kucha zraddhA ApakI hai vahIM hamArI bhI hai| hamane jo kucha sUtra viruddha bhASaNa kiyA hai, usake lie Apa hamako yathAnyAya prAyazcitta de athavA kSamA kara de|" yaha sunakara zrI mahArAja ne unako yathAyogya daMDa de diyaa| phira unhoMne eka patra likhakara bhI pUjya mahArAja ko diyA / isa patra para AtmArAma jI ke guru jIvanarAma ke atirikta nimna likhita anya sAdhuoM ke hastAkSara bhI the| 1 bizanacanda, 2 dharmacanda, 3 hukamacanda, 4 camcAmalla, 5 hAkamarAya tathA 6 salAmata / kintu AtmArAma kA antaHkaraNa malina thaa| ata vaha una zikSAoM se kucha bhI lAbha na le sakA aura usane 1923 ke cAturmAsa meM 11 prazna likhakara vUTerAya jI ko bhene, kyoMki una dinoM zrI bUTerAya jI kA cAturmAsa gujarAMvAlA meM thaa| zrI bUTerAya jI kA janma ludhiyAnA jile ke dUlavAM nAmaka grAma ke Tekacanda jATa kI karmo nAmaka strI se vikrama savat 1863 ko huA thaa| unhoMne saMvat 1888 me zrI 1008 pUjya malUkacanda jI mahArAja ke tapA gaccha ke zrI muni nAgaramala jI mahArAja Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI 227 ke pAsa dIkSA lii| kintu bAda meM unakI zraddhA bigar3a gaI aura unhoMne mukha paTTI utAra kara apane ko sAdhu kahalAnA banda kara diyA / to bhI vaha apane ko tapA gaccha kA mAnate the| .. zrAtmArAma jI ke likhe hue yaha gyAraha prazna itane azuddha "the ki unase unakA lekhaka ke rUpa meM bhASA para adhikAra bhI " siddha nahIM hotA, phira Agama granthoM para to aise vyakti kA __ adhikAra kisa prakAra ho sakatA hai aura kisa prakAra usake hA dvArA kiye hue prazna tarkasaMgata ho sakate haiM ? bUTerAya ne AtmArAma jI ke ina praznoM kA uttara bhI nahIM diyaa| kyoMki na to bUTerAya jI koI vidvAna hI the, na unhoMne koI sUkSma jJAna hI sIkhA thaa| meM isa prakAra AtmArAma jI idhara udhara zAstravirodhI kathana karate phirate the, kintu unako pUjya zrI amaracanda jI mahArAja " ke sAmane par3ane kA sAhasa nahIM thaa| saMvat 1924 meM dillI nivAsI lAlA jItamala jI ne // AtmArAma jI se nimnalikhita prazna kiye "mahAtmA jI ! sUtroM meM do prakAra ke dharma kA pratipAdana { kiyA gayA hai-muni dharma tathA gRhastha dharma kA / so pratimA jI 1 kA pUjana kisa sUtra meM batalAyA gayA hai ? phira jaina maMdira banAne athavA jina pratimA ke vanAne athavA usakI pratiSThA | karane kI vidhi kA varNana kauna sUtra meM hai ? ___ "phira jIva ko ajIva mAnanA tathA ajIva ko jIva mAnanA mithyAtva hai yA nahIM ? ajIva me jIva saMjJA mAnanA tathA jIva ko ajIva mAnanA mithyAtva hai yA nahIM ? phira gautama svAmI ne bhagavAna se kisa sUtra meM yaha prazna kiyA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI mohanalAla jI hai ki pratimA jI ke pUjana se jIva mokSa meM calA jAtA hai| phira dharma himA meM hai yA dayA meM aura bhagavAna kI pAtA ahiMsA me hai yA hiMsA meM hai " / ___isa para AtmArAma jI cupa ho gae aura unhoMne lAlA jItamala ko koI uttara nahIM diyaa| saMvat 168 meM pUjya zrI amarasiMha jI mahArAja ne apanA caumAsA jIre nagara meM kiyA / vahAM se vihAra karake zrApa jagarAvAM nagara pdhaare| yahAM anya bhI muni mahArAja unake dazanoM ke lie pdhaare| udhara vizanacanda yAdi sAdhu bhI ambAlA se vihAra karake jagarAvAM A gae the| jaba unako patA calA ki zrI pUjya amarasiMha jI mahArAja tathA anya aneka sAghu jagarAvAM meM virAjamAna haiM to inake mana meM yaha nizcaya ho gayA ki hama jo sUtroM ke viruddha AcaraNa karate haiM so pUjya mahArAja ko acchI taraha patA laga gayA hai, antu baha yahAM hamako gaccha se nikAlane ke liye hI ekatrita hue haiN| aisI / avasthA me hamAre pAsa ke sUtra Adi grantha chIna liye jaayeNge| ataeva unhoMne vApisa lauTa kara sava pustake Adi ludhiyAnA meM rakha kara phira jagarAvAM jAkara pUjya mahArAja ke darzana kiye| pUjya zrI amara amaracaMda jI mahArAja ne nimnalikhita / sAdhuoM ko jagarAvAM meM apane gaccha se nikAla diyA 1 vizana canda, 2 hukama canda, 3 nihAla canda, 4 nidhAna malla, 5 salAmata rAya, 6 tulasI rAma, 7dhanaiyA malla, 8campA lAla, 6 kalyANa canda, 10 hAkama canda, 11 gurAMdattA mala tathA 12 ralA rAma / yaha loga jagarAvAM se cala kara ludhiyAnA meM AtmA rAma ke pAsa cale ge| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI / 226 isake pazcAt AtmA rAma ke guru jIvana rAma jI mahArAja ne bhI phirojapura jile ke cUDacakka nAmaka grAma meM AtmA rAma ko apane gaccha se bAhira kara diyaa| isa para AtmA rAma rone lgaa| taba jIvana rAma jI mahArAja ne usase kahA ___aba itanA kyoM rotA hai ? tujhako to bhava bhava meM ronA pdd'egaa| aba maiM tujhako apane gaccha meM kabhI bhI na rakagA / " yaha kaha kara unhoMne AtmArAma ko apane gaccha se nikAla diyaa| isake pazcAta AtmArAma tathA vizanacanda Adi ne 1932 meM ahamadAbAda pahuMca kara vahAM buddhi vijaya ko guru dhAraNa kiyaa| yaha buddhi vijaya pahale sudharma gaccha se nikala kara tapA gaccha meM A gae the| pahile inakA nAma bUTe rAya jI thaa| ataeva ahamadAbAda meM AtmArAma Adi ne tapA gaccha kA veSa dhAraNa kiyaa| bAda me AtmArAma ko usa paMtha vAla gRhasthoM ne 'sUrIzvara' pada dekara saMvat 1943 meM use 'AcArya' pada dekara usakA nAma vijayAnanda sUrIzvara apara nAma AtmA rAma rakha diyaa| isa prakAra saMvat 1933 meM zrI sohanalAla jI mahArAja ke dIkSA lene ke samaya taka AtmA rAma jI sAdhu mArgI sampradAya se pRthaka hokara mandiramArgI pItAmbara sampradAya meM sammilita ho cuke the| pUjya zrI amara caMda jI mahArAja 1636 kA cAtumAsa ludhiyAne meM karake vahAM se vihAra karate hue amRtasara Ae to AtmA rAma tathA vizana caMda Adi sAdhu bhI amRtasara A ge| vizana caMda Adi sAdhuoM ne pUjya mahArAja ke pAsa Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI saMdezA bheja kara unake darzana kI anumati maaNgii| mahArAja kI anumati milane para vaha loga unake darzana ko Ae / ___taba muni zrI sohanalAla jI mahArAja ne pUjya mahArAja se nivedana kiyA "gurudeva ! ApakI anumati ho to maiM inase kucha vArtAlApa karanA cAhatA huuN|" pUjya mahArAja ke anumati dene para zrI muni sohanalAla jI mahArAja ne vizana canda Adi tapAgacchiyoM se nimnalikhita prazna kiye 1. Apa loga pratimA jI kI AzatanA 81 mAnate hai| mo pratimA jI ke atizaya kitane haiM ? jisa prakAra tIrthakara bhagavAn ke janma ke atizaya, dIkSA ke atizaya tathA kevala jJAna ke atizaya pRthaka pRthaka haiM, usa prakAra pratimA jI ke atizaya kauna se hai ? 2. bhagavAn ne dayA kA upadeza diyA hai athavA hiMsA kA? yadi hiMsA upadeza mAnate ho to navakoTi pratyAkhyAna kisa prakAra raha sakatA hai aura yadi dayA kA upadeza mAnate ho to Apa kA bartAva sUtrAnusAra nahIM hai| 3. jaba Apa loga bhaviSyat kAla meM mokSa hone vAle jIvoM kI 'namotyuNaM' pATha se vaMdanA karate haiM to jinamaMdira meM ziva liMga tathA zrI kRSNa jI kI pratimAoM kI sthApanA kyoM nahIM kI jAtI ? kyoMki Apake mata meM ziva jI ko avrata samyak dRSTi zrAvaka mAnA gayA hai| 4. jaba dvArikA jI bhasma ho gaI to dvArikA jI meM jina mandira the yA nahIM ? yadi vahAM jina maMdira the to vaha bhasma / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI kyoM hue ? kyA unameM atizaya nahIM thA ? yadi vahAM maMdira nahIM the to ApakA mata kalpita siddha hogaa| 5. dropadI jI ne kisa jina kI pUjA kI ? usa jinda kA kyA nAma thA ? usakA maMdira kaba banA thA aura usakI pratiSThA kisa AcArya ne karAI thI? 6. bhagabAna ne pratimA ke pUjana kA upadeza kisa nagara meM diyA ? use kisa zrAvaka ne dhAraNa karake usakA vidhi vidhAna pUchA ? battIsa sUtroM meM kauna sA zrAvaka aisA hai ? paJcasamiti tathA trigupti kA kyA svarUpa hai / 7. hiMsA tathA dayA ke kyA kAraNa hai ? aura unake kArya kyA kyA hai ? 8. mokAra maMtra ke pAMcoM padoM ke cAra nikSepa kisa prakAra banate haiM ? phira una meM se kauna kauna se vaMdanIya tathA kauna kauna se avaMdanIya haiM ? __ zrI muni sohanalAla jI ke dvArA uparokta prazna kiye jAne para ina praznoM kA koI uttara na dekara vizana canda jI ne kahA "hama to yahAM pUjya mahArAja ke darzana karane Ae haiN|" khaba zrI muni sohanalAla jI ne kahA "Apa pUjya mahArAja ke darzana AnandapUrvaka kreN|" jaba vizanacanda Adi sAdhu jAne lage to zrI sohanalAla jI mahArAja kahane lage "yadi AtmA rAma jI ko darzana karane hoM to vaha bhI kara leN|" . isa para pUjya mahArAja amarasiMha jI bole Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 . pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI "jaisI unakI icchA ho|" / isa para vizana canda ne pUchA "yadi AtmA rAma jI praznottara karanA cAheM to " taba pUjya mahArAja ne uttara diyA "yadi AtmA rAma jI kI icchA praznottara karane kI ho to hama tayyAra haiN| kintu yadi koI anya vyakti praznottara karanA cAhe athavA AtmA rAma hI kisI anya sthAna para praznottara karanA cAheM to hama zrI sohanalAla jI ko bhejeNge|" unake cale jAne ke uparAMta zrI sohanalAla jI mahArAja ne 100 prazna likha kara AtmA rAma jI ke pAsa bheje| kintu vaha una praznoM kA koI uttara na de kara vahAM se jaMDiyAlA kI ora cale ge| muni sohanalAla jI pUjya amarasiMha jI kI sevA meM do tIna varSa hI rahane para carcA tathA zAstrArtha karane meM atyadhika catura vana ge| zrotAoM para ApakA bar3A bhArI prabhAva par3atA thA / Apane usa bhayaMkara samaya meM pathabhraSTa hone vAle aneka vyaktiyoM kI rakSA kii| Apane jisa sAhasa se virodhiyoM kA sAmanA kiyA usako sArI janatA jAnatI hai| pUjya zrI ke pAsa se jAkara AtmA rAma jI gujarAnavAlA phuNce| vahAM ke zrAvaka unase sthAnakavAsI veSa me hI bacane lage the| jaba unhoMne vahAM saMvegI ke veSa me jAkara pracAra karanA Arambha kiyA to gujarAnavAlA ke bhAiyoM ne pUjya zrI amarAsaha jI mahArAja kI sevA meM nivedana patra bhejA ki ___ "yahAM AtmA rAma saMvegI ne vahuta Udhama macA rakkhA hai| isaliye Apa kSetra tathA dharma kI rakSA ke liye kisI yogya muni ko yahAM bhejane kI kRpA kreN|" Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI __isa nivedana patra ko pAkara pUjya zrI amarasiMha jI mahArAja apane mana meM vicAra karane lage ki "sAdhuoM kA gujarAnavAlA pahu~canA to Avazyaka hai| kintu gujarAnavAlA bhejane ke liye muni sohanalAla jI se adhika upayukta vyakti dUsarA hai nhiiN| kintu isa samaya muni sohanalAla jI telA kiye hue haiM, jise unhoMne Aja hI Arambha kiyA hai| cAturmAsa prArambha hone meM samaya kama hai / vaSo ke bAdala umar3a rahe haiN| yadi sohanalAla jI ko pAraNA karane ke uparAMta bhejA jAvegA to pAMca chai dina kI derI aura bhI ho jaavegii| isa samaya dharma saMkaTa kA avasara upasthita hai| ataeva samAja sevA ke liye mahatarA-Agorae ityAdi AgAroM se yahI ucita jAna par3atA hai ki sohanalAla jI ko unake vrata kA pAraNA kala hI karavA kara unako gujarAnavAle kI ora vihAra karA diyA jaave|" isa prakAra mana hI mana vicAra karake pUjya mahArAja zrI ne zrI sohanalAla jI ko apane pAsa bulA kara unase kahA ___"sohanalAla ! tuma savere hI apane vrata kA pAraNA karake jitanI jaldI ho sake gujarAnavAlA pahuMca jaao| samaya kama hai| safara lambA hai|" pUjya mahArAja ke yaha vacana suna kara muni sohanalAla ne unako vandanA namaskAra karate hue unase namratApUrvaka nivedana kiyA "gurudeva ! mujhe kala ke sthAna para Aja hI vihAra karane kI AjJA dI jAve to ApakI bar3I kRpA hogii| tele kA pAraNA to maiM nArAvAla athavA pasarUra jAkara kara lUgA / ApakI kRpA se isa meM mujhe koI kaSTa nahIM hogaa| Apane jo mujhe pAraNA karane ko kahA so bhI ThIka hai, kintu yaha AgAra to bhagavAn Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI mahAvIra svAmI ne kamaz2oroM ke lie rakkhe haiN| maiM to ApakI dayA se mana tathA zarIra donoM se hI nirbala nahIM huuN| Apa mujhe AjA pradAna kareM, jisase maiM abhI vihAra kara skuu|" __ pUjya zrI ko zrI sohanalAla jI ke mana tathA zarIra donoM kI zakti para pUrNa vizvAsa thaa| ataeva vaha bole ___"acchA, yadi tumhArI aisI sammati hai to tuma abhI vihAra kara sakate ho|" astu zrI sohanalAla jI mahArAja ne ThANe tIna se amRtasara se usI samaya vihAra kara diyaa| Apake vihAra kA samAcAra tAra dvArA gujarAnavAlA bheja diyA gayA, jisase vahAM ke zrAvakoM ko bahuta bhArI prasannatA huii| . udhara savegI AtmA rAma jI ko jaba samAcAra milA ki unake mukAbale ke liye zrI muni sohanalAla jI mahArAja gujarAnavAlA A rahe hai to unako var3I bhArI cintA ho gii| vaha mana meM socane lage ___"sohanalAla jI kA yahAM AnA to bahuta buga huaa| unake Ane se to hamArA sArA cAturmAsa kirakirA ho jaavegaa| yadi kisI prakAra yahAM unakA AnA ruka sake to acchA hai|" isa prakAra mana me vicAra karate hue unhoMne apane kaI zraddhAlu tathA pratiSThita vyaktiyoM dvArA sthAnakavAsI mukhya zrAvako se kahalavAyA ki ___"hama yahAM kI jimmevArI lete haiM ki zrI AtmA rAma jI - sthAnakavAsI dharma ke viruddha koI bAta na khege| Apa tasallI rkhe| yaha hamArI jimmevArI hai| Apa amRtasara se sAdhuoM Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI ko na bulaaveN| yadi vaha vahAM se vihAra kara cuke hoM to unako vApisa karavA deN| kAraNa ki rAstA kaccA hai tathA Rtu barasAta kI hai| mArga meM aneka dariyA tathA nadiyAM haiN| sAdhuoM ko zrAne meM kaSTa hogaa|" gujarAnavAlA ke sthAnakavAsI zrAvakoM ne isa prakAra kI bAtoM ko suna kara unhe svIkAra kara liyaa| gujarAnavAlA se nArovAla samAcAra bheja diyA gayA, aura vahAM se vaha samAcAra muni sohanalAla jI ko bhI mila gyaa| isake atirikta yaha samAcAra pUjya zrI ke pAsa amRtasara bhI bheja diyA gyaa| pUjya zrI ne bhI isa samAcAra ko pAkara muni sohanalAla ko lauTane kI AjJA bheja dii| ataeva muni sohanalAla jI ThANe tIna se amRtasara vApisa pahuMca ge| aba muni sohanalAla jI phira apane paThana pAThana me laga ge| vaha tIna sahasra gAthAoM kA dainika svAdhyAya kiyA karate the| zrI pUjya amarasiMha jI mahArAja kA ASAr3ha zuklA dvitIyA saMvat 1138 ko svargavAsa hone ke uparAMta zrI saMgha ne sammati karake zrImAn paMDita rAmavRkSa jI mahArAja ko jyeSTha kRSNa tRtIyA saMvat 1636 ko mAlerakoTalA nAmaka nagara meM AcArya pada para sthApita kiyaa| kintu pUjya rAma vRkSa jI mahArAja kI Ayu svalpa hone ke kAraNa unakA isa ghaTanA ke 21 dina ke bAda jyeSTha zukla navamI saMvat 1936 ko svargavAsa ho gyaa| isake bAda zrI saMgha ne pArasparika parAmarza ke uparAMta zrI svAmI motI rAma jI mahArAja ko AcArya pada diyaa| Apa parama zAnta pariNAmoM vAle the tathA janma se kolI kSatriya the| aba pUjya zrI Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI mohanalAla jI motI rAma jI mahArAja ke nirdezana tathA anuzAsana meM zrI saMgha me phira dharma kI vRddhi hone lgii| pUjya zrI motI rAma jI mahArAja sudharmA svAmI se lekara paMjAba paTTAvalI ke anusAra 88 vIM pITha para the| 1638 kA cAturmAma muni zrI mohanalAla jI mahArAja pUjya amarasiMha jI mahArAja ke svargavAsa ke pazcAta amRtasara se vihAra karake nArovAla, pasarUra, DasakA, syAlakoTa, gujarAnavAlA tathA kasUra Adi kSetroM me dharma pracAra karake logoM kI zraddhA ko dRr3ha karate hue ThANe do se phirojapura padhAre / Apa vIca me janatA ko virodhiyoM tathA pAkhaMDiyoM se sAvadhAna karate jAte the| isa samaya phirojapura ke zrAvakoM ne Apase vinatI kI ki vaha apanA cAturmAsa vahIM kareM / ataeva saMvat 1938 kA cAtumAsa Apane phirojapura me hI kiyaa| phirojapura meM eka bAra Apa eka ajaina ke ghara gocarI ko gae to usane jaina dharma ke dvaSa ke kAraNa Apako na kevala gAliyAM dIM, varan mUsala se mAra kara pair3iyoM me dhakkA diyaa| Apa dhakke ke vega ko saMbhAlane meM asamartha hokara gira par3e, jisase ApakA pahale kA AhAra gira gayA aura pAtra phUTa ge| kintu itanA adhika atyAcAra kiye jAne para bhI Apane apane pariNAmoM ko nahIM bigAr3A aura Apa zAnta bane rahe / Apake zAnta bhAva tathA usake atyAcAra para logoM ne use atyadhika lAnateM dii| vaha use pITane ke liye phirate rahe, kintu muni sohanalAla jI mahArAja ne unako aisA karane se rokA / kintu itane para bhI usa atyAcArI ke mana meM pazcAttApa nahIM huaa| bAda meM usake samasta kula kA nAza ho gyaa| loga arse taka Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI 237 usake sambandha meM yahI kahate rahe ki yadi vaha isa prakAra pUjya sohanalAla jI mahArAja ke Upara atyAcAra na karatA to usake kula kA nAza na hotaa| gaiDerAya jI kI dIkSA apane phirojapura ke cAturmAsa se pUrva jaba Apa nArovAla gae the to vahAM Apake upadeza se gaiDerAya nAmaka eka bAlaka ko vairAgya ho gayA thaa| Apake phirojapura padhArane para vaha bAlaka bhI phirojapura Akara ApakI sevA karatA huA vidyAbhyAsa karane lgaa| gaiMDerAya atyadhika buddhimAna tathA honahAra bAlaka thA / usame dharma kI tIvra bhAvanA ke sAtha 2 maMjIThI raMga kA vairAgya dRr3ha ho cukA thaa| usake mAtA pitA ne usako gRhastha meM rokane kA atyadhika prayatna kiyA, kintu bAlaka kI r3hatA ke kAraNa unako lezamAtra bhI saphalatA nahI milI / aMta meM usane pUjya sohanalAla jI mahArAja se unake phirojapura ke cAturmAsa me hI do anya bairAgiyoM sahita dIkSA grahaNa kii| muni gaiMDerAya jI pUjya sohanalAla jI mahArAja ke bar3e ziSya the| zrApa atyadhika vinayI, gurubhakta, zAstravettA tathA asAdhAraNa tapasvI muni the| muni sohanalAla jI ko isa prakAra eka apUrva ziSya ratna kI prApti huii| vaha unake sacce sahAyaka tathA kriyAmArga ke cintAmaNi ratna se bhI adhika sahayogI the| sAtha hI Apa atyadhika tejasvI, pratApI tathA dharma pracAra ke liye anukUla vinIta ziSya the| muni gaiMDerAya jI tathA pUjya muni sohanalAla jI donoM guru ziSyoM ne bAraha varSa taka eka 2 cAdara, eka 2 corapaTA tathA tIna 2 pAtroM se hI kAma liyaa| Apa loga bhojana me vahuta hI sAdA the| jo kucha bhI mila jAtA Apa eka hI pAtra Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI meM grahaNa karate the| ApakA vArI khAtA bhI eka hI thaa| Apa attAra tathA pasArI kI dUkAna se davA bhI nahIM lete the| muni gaiMDerAya jI mahArAja ne bhI jIvana bhara eka hI corapaTA, eka hI mukhavastrikA tathA eka hI gAtI rkhii| Apa vRddhAvasthA meM Akara eka loI kA Tukar3A arthAt akarA rakhane lage the| isa prakAra muni gaiDerAya jI meM aneka guNa the| muni sohanalAla jI ne aise ziSya ko sAtha lekara vihAra karate hue na kevala samAja kA kalyANa kiyA varan apane AtmA kA vikAsa bhI kiyaa| 1636 kA cAturmAsa ___ muni sohanalAla jI mahArAja phirojapura kA cAturmAsa samApta karaka vahAM se vihAra kara ge| ava Apane pharIdakoTa, bhaTiMDA, hAMsI, hisAra tathA dillI meM dharma pracAra karate hue pAnIpata, sonIpata, karnAla, zAhAbAda Adi kSetroM meM dharma pracAra kiyaa| isa bIca meM Apako ambAle se aneka vinatiyAM mila cukI thii| ataeva Apane ambAlA kI vinatI ko svIkAra kara ambAlA nagara me padArpaNa kiyaa| vahAM ke zrAvaka samAja ke aAgraha se Apane apanA saMvat 1936 kA cAturmAsa ambAlA nagara me kiyaa| saMvat 1936 me AtmArAma jI saMvegI kA cAturmAma bhI ambAlA me hI thaa| isa kAraNa se bhI vahAM ke zrAvaka varga ne muni sohanalAla jI kA cAturmAsa vahIM kraayaa| isa samaya muni zrI sohanalAla jI ne ThANe pAMca se ambAlA me cAturmAsa kiyaa| Apake sAtha muni zrI gaNapata rAya jI, muni zrI gaiDerAya jI, muni melArAma jI tathA tapasvI muni rAmacanda jI bhI the| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativAdI bhayaMkara muni sohanalAla jI 236 isa cAturmAsa me donoM ora ke gRhasthoM ne isa bAta kA yatna kiyA ki AtmArAma jI muni zrI sohanalAla jI ke sAtha zAstrArtha kareM | kintu aneka bAra samaya dene para bhI AtmArAma jI kabhI bhI muni sohanalAla jI ke sAmane nahIM Ae / jaba muni sohanalAla jI ne dekhA ki AtmArAma unake sanmukha Ane ko tayyAra nahIM hai to unhoMne phirojapura vAle lAlA trilokacanda se isakI carcA kI / taba lAlA trilokacanda ne Apase kahA "Apa AtmArAma jI ke nAma kucha prazna likha kara mujhe de deN| maiM unake pAsa jAkara unake uttara unase lekara Apako lA dUMgA / " astu muni sohanalAla jI mahArAja ne nimnalikhita pAMca prazna likha kara AtmArAma jI ke lie lAlA trilokacanda ko diye prazna 1. saMvegI loga mUrti pUjana ke pramANa rUpa me yaha kahate haiM ki dropadI ne apane vivAha ke avasara para pratimA pUjana kiyA thA / so dropadI ne kisa jina kI pratimA kA pUjana kiyA thA ? sthAnAMga sUtra meM tIna prakAra ke jina, kevalI athavA arhan batalAe gae haiM avadhi jJAnI, mana:paryaya jJAnI tathA kevala jJAnI / phira usa pratimA kI kisa mahAtmA ne pratiSThA karavAI thI ? 'usa pratimA kA maMdira kisa tIrthakara ke upadeza se banAyA gayA thA ? jJAtRdharma kathAMga ke solahaveM adhyAya meM hI yaha batalAyA gayA hai ki dropadI nAnAkRta thI / arthAta pichale janma me vaha Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 pradhAnAcArya zrI mohanalAla jI isa janma ke bhogoM ke prati nidAna karake marI thii| astu usako isa prakAra ke bhoga dropadI janma meM milanA anivArya thaa| phira jJAtRdharma kathAMga ke varNana se yaha bhI patA calatA hai ki dropadI kA pitA rAjA drapada jainI nahIM thA. kyoMki usake yahAM hone vAlI dAvata me cha prakAra ke nimnalikhita zrAhAra bana the asanaM, pAnaM, gvAiyaM, mAyaNaM. maha, maaNsN| yaha saMbhava nahIM ki jainI ke yahAM madya mAMsa kA bhojana khAyA jAve athavA sArvajanika rUpa se parosA jaaye| isake viparIta pANDava loga jainI the, kyoM ki unake yahAM madya tathA mAMsa ko chor3akara zeSa cAra prakAra kA bhojana hI atithiyoM ko parosA gayA thaa| phira dropadI ne jisa jina pratimA kA pUjana kiyA thA, usake sambandha meM yaha kaise mAnA jAve ki vaha jina pratimA jaina tIrthaMkara kI hI thI, kyoM ki jina zabda ke artha nimna. likhita haiM bhUta, devatA, kAmadeva, avadhijJAnI, bhagavAn , gautama buddha, vAsava, indra aura arjun|| jaisA ki medinI kopa me likhA hai 'jino'haMti na buddhe ca pusi syAjjitvare tripu|' jitvara zabda ke viSaya meM bhI medinI kopa me kahA gayA jetA, jiSNuzca jisvaraH jisNurnA vAsave'june / so yaha kisa prakAra mAnA jAve ki usane jina pratimA kA pUjana karate samaya jainamRti kA hI pUjana kiyA ? mahAbhArata rma Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI Adi prAcIna granthoM meM yaha vidhAna hai ki kumArI kanyA apane vivAha ke eka dina pUrva kisI devatA kA pUjana karane jAyA karatI thii| rukmiNI ke sambandha meM yaha varNana AtA hai ki vaha kAmadeva kA pUjana karane gaI ki kRSNa ne vahIM se usakA haraNa kiyaa| rAmAyaNa meM kahA gayA hai ki sItA jI pArvatI kA pUjana karane gaI thIM ki vahAM unakI bheMTa dhanuSa tor3ane se pUrva phUloM ke lie Aye hue rAma lakSmaNa se huii| ____ yaha spaSTa hai ki rAjA drapada jainI nahIM the| ataeva dropadI ne jisa 'jina pratimA' kA pUjana kiyA, yA to vaha kAmadeva kI athavA svayaM arjuna kI thI, kyoMki jaisA ki Upara medinI koSa kA pramANa diyA gayA hai, jina zabda kA artha arjuna bhI hai| jJAtA dharma kathAMga meM Apake kahane ke anusAra dropadI ne 'jina pratimA kA pUjana karate samaya 'NamotthuNaM' pATha par3hA hai| so yaha bAta bhI prAmANika nahIM hai| kyoMki jJAtA dharma kathAMga kI prAcIna pratiyoM meM isa avasara para 'NamotthuNaM' pATha nahIM miltaa| jJAtA dharma kathAMga kI aisI eka prAcIna prati pUnA ke bhaMDArakara iMsTITya Ta ke pustakAlaya meM hai tathA dUsarI prati dillI ke zrAvaka mohanalAla jI ke pAsa bhI hai| ina donoM pratiyoM meM se kisI meM bhI isa avasara para NamotthuNaM pATha nahIM hai| ataeva jJAtA dharma kathAMga meM isa avasara para diyA huA 'NamotthuNaM' pATha nizcaya se kSepaka hai| prazna 2-'nhAekayavatnIkammA' zabda kA artha kyA hai ? yadi isakA artha ghara kA deva mAnoge to bhUta Adi siddha hoNge| kyoMki tIrthaMkara deva kisI ke bhI ghara ke deva na ho kara aNagAra aura devAdhideva haiM, athavA yadi unakA, artha bhUta Adi mAnoge Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI to samyaktva meM dUSaNa lagatA hai| kAmadeva zrAvaka ke rUpa ko par3ha kara dekho| prazna 3-oghaniyukti ke pramANa se AtmArAma jI ne dropadI jI ko vivAha se pUrva mithyAdRSTi siddha kiyA hai| dekho zrAtmArAma jI ke dvArA kiye hue praznoM me pAMcavA prazna jo unhoMne saMvat 1623 me bUTerAya jI se kiye the| Apake donoM pramANoM meM se kisako satya mAnA jaave| Apa paraspara virodhI kathana karane ke doSa se kisa prakAra baca sakate haiM ? prazna :-mati pajA kA upadeza kisa bahana ne kisa sthAna para kiyA hai| tIrthaMkara bhASita sUtroM meM pAMca mahAvratoM tathA zrAvaka ke dvAdaza vratoM kA upadeza pUrNa vidhi se kiyA gayA hai, to uname mUrti kI vidhi vidhAna kyoM nahIM kiyA gayA ? prazna 5-java tIrthakara deva sahasroM jIvoM ko dIkSA dete haiM tathA sahasroM ko hI zrAvaka ke dvAdaza vrata grahaNa karavAte hai to mUrti kI pratiSThA bhI karavAte hoMge, so kisa arhana ne mUrti kI pratiSThA karavAI aura usakA varNana kisa sUtra me kiyA gayA hai ? ___ Apa kahate ho ki rAyaprasenI ne sUryAbha devatA dvArA devaloka meM jina pratimA kI pUjA kiye jAne kA varNana hai| kintu jahAM svarga me jina pratimA kA varNana hai, vahAM bhUe pratimA (bhUta pratimA) tathA jakha pratimA (yakSa pratimA) kA bhI varNana hai| yadi vahAM jina pratimA hotI to usake sAtha gaNadhara pratimA tathA sAdhu pratimA bhI honI cAhiye thI, unake na hone se yaha spaSTa pratIta hotA hai vaha jina pratimA jinendra bhagavAn kI pratimA na ho kara kisI anya devatA kI pratimA hai| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI 243 ____svarga meM toraNa Adi pratyeka vastu kI pUjA kI jAtI hai| unake apane pichale devoM kI mUrtiyAM bhI vahAM rahatI haiN| prAcIna bhArata meM bhI isa prakAra kI mUrtiyAM kalA ke Adara athavA itihAsa kI dRSTi se rakkhI jAtI thiiN| bhAkha kavi ke pratimA nATaka meM ayodhyA ke bAhira eka aise pratimA mandira kA varNana kiyA gayA hai, jisameM dazaratha se pUrva ke sabhI raghubaMzI rAjAoM kI mUrtiyAM thiiN| jaba rAma ke bana gamana ke bAda bharata apanI nanasAla se ayodhyA vApisa Ae to unako usa pratimA maMdira meM dazaratha kI mUrti ko dekha kara yaha patA calA thA ki unake pitA kA svargavAsa ho cukA hai| ___ svarga kI mUrtiyoM kA varNana nakha zikha se kiyA jAtA hai| jaba ki tIrthaMkara bhagavAn kA varNana zikha nakha se kiyA jAtA hai| isake atirikta sUryAbha devatA ke varNana meM mUrti ke netroM meM 'lAlimA kA varNana hai, jo kevala bhogI puruSoM ke netroM meM hI sambhava hai| tyAgiyoM ke netroM meM lAlimA nahIM ho sktii| sUryAbha devatA kI jina pratimA ke stana bhI haiM, jaba ki bhagavAna ke stana nahIM hote, aisI sthiti meM yaha kisa prakAra kahA jA sakatA hai ki sUryAbha devatA ke vimAna meM milane vAlI mUrti jinendra bhagavAn kI pratimA hai ? Apa loga nandIzcara dvIpa meM tIrthaMkaroM kI mUrtiyoM ke astitva ko kisa prakAra siddha kara sakate haiM ? . bhagavAna ke dvArA nandIzvara dvIpa ke varNana ko suna kara jo labdhi dhArI sAdhu nandIzvara dvIpa gayA thA, usane vahAM jA kara jo kucha kiyA, usako 'vaMdayitA' pada se sUtra meM prakaTa kiyA gayA hai| vandanA, stuti athavA guNoM kA varNana karane ko kahate Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI haiN| isakA yaha artha to nahIM haiM ki vahAM mUrti thI, jisakI usa labdhidhArI muni ne pUjA kii| 'vaMdayitA' pada se pUjana kA bhI patA nahIM calatA, phira Apa Agama granthoM se mUrti pUjA kisa prakAra siddha kara sakate hai ? isake atirikta AgamoM meM yaha sthAna sthAna para likhA huA hai ki devatA loga avatI hote haiN| phira nitya pUjA karane ke vrata kA nirvAha kisa prakAra kara sakate haiN| yadi zrApa yaha mAnate ho ki vaha kabhI kabhI pUjA kara liyA karate hoMge to nitya prakSAla tathA pUjana na hone se vahAM kI pratimAoM kI avinaya hotI hogii| . pUjya muni zrI sohanalAla jI mahArAja ke dvArA likhe hue ina praznoM ko lekara bAbU trilokacanda jI AtmArAma jI ke pAsa gye| unhoMne yaha sabhI prazna unako par3ha kara sunA diye| kintu unhoMne unakA kucha bhI uttara nahIM diyaa| isameM saMdeha nahIM ki saMbegiyoM ke aneka granthoM me pratimA pUjana kA varNana hai| 'kintu vaha sabhI grantha nae haiM, uname prAcIna koI nahIM hai| Agama graMthoM meM to mUrti pUjA kA varNana kahIM bhI nahIM pAyA jaataa| saMsAra meM sabhI bAtoM kA jJAna hone ke cAra sAdhana haiMnAma, sthApanA, dravya aura bhAva / jAma ke binA to kisI bhI vastu kA jJAna nahIM ho sktaa| jisa kisI vastu kA bhI varNana kiyA jAtA hai nAma ke binA usake viSaya me kucha bhI patA nahI cala sakatA / nAma rakhane meM castu ke guNa kA dhyAna nahIM rakkhA jAtA hai| yaha prAyaH dekhana Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI meM AtA hai ki AMkhoM ke aMdhe kA nAma nayanasukha rakha diyA jAtA hai| vAstava meM nAma kA prayoga vyavahAra ke liye hI kiyA jAtA hai, kyoMki nAma jJAna kA pradhAna sAdhana hai| kATha, patthara, citra, pAsoM Adi ko kisI bhI rUpa me mAna lenA sthApanA kahalAtA hai / sthApanA do prakAra kI hotI hai| eka tadAkAra sthApanA, dUsarI atadAkAra sthaapnaa| kisI vastu athavA vyakti kA usI ke AkAra kA citra athavA mUrti banAnA tadAkAra sthApanA hai| jaise mahAtmA gAMdhI athavA neharU jI kA citra asalI mahAtmA gAMdhI yA neharU jI na hote hue bhI unake AkAra kA hone ke kAraNa tadAkAra sthApanA kahalAtA hai| atadAkAra sthApanA meM kisI cIz2a ko binA AkAra kA dhyAna rakkhe kisI bhI prakAra kI mAna lete hai| jaise zataraMja ke pAsoM ko rAjA, maMtrI, UMTa, hAthI, ghor3A tathA paidala mAna kara donoM khelane vAle unake dvArA kRtrima yuddha karate haiN| kintu unameM se koI bhI pAsA rAjA, maMtrI UMTa, hAthI, ghor3e yA paidala kI zakala kA nahIM hotaa| ise atadAkAra sthApanA kahA jAtA hai| tadAkAra sthApanA tathA atadAkAra sthApanA donoM se hI eka parimita prayojana ko siddha kiyA jAtA hai| yadi koI vyakti cAhe ki vaha zavaraMja ke ghor3e se khelane ke alAvA usa para savArI bhI karale to yaha sambhava nahIM hai| isakA eka aura udAharaNa bhI ho sakatA hai| koI vyakti apanA makAna banavAne ke liye apane prastAvita makAna kA nakazA nakzenavIsa se banavA kara use Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI myunispita kameTI meM maMjUrI ke liye bhejatA hai to vaha na to usa rasoI ghara meM bhojana banavA sakatA hai aura na usake snAna ghara meM snAna kara sakatA hai| isake atirikta sinemA meM yuddha, mAra-pITa, nadI nAloM tathA bhojana Adi ke jo asaMkhya dRzya dikhalAye jAte haiM so una nadI nAloM meM na to koI snAna kara sakatA hai aura na unA dAvatoM meM sammilita hokara koI bhojana kara sakatA hai| yaha saba tadAkAra sthApanA hai / Aja mahAtmA gAMdhI Adi rASTrIya netAoM kI mUrtiyoM ko saMgamaramara, patthara, cAMdI Adi kI banavA kara sthAna sthAna para rakhavAne kI prathA cala par3I hai, kintu unako kevala unakI mUrti hI mAnA jA sakatA hai unako vAstavika mahAtmA gAMdhI yA neharU jI Adi mAna kara unake sAtha mahAtmA gAMdhI athavA neharU jI jaisA vyavahAra nahIM kiyA jA sktaa| ___ isI prakAra apane jaina tIrthaMkaroM kI mUrti ko citra kalA athavA mUrtikalA kI dRSTi se samajhA jA sakatA hai, kintu aisI sthiti meM unako kevala mUrti hI mAnanA cAhiye usa mUrti ko bhagavAn nahIM mAnA jA sktaa| __ skUla ke vidyArthiyoM ko bhUgola kI zikSA dete samaya nakaze dvArA sabhI prakAra ke parvatoM tathA nadiyoM kA jJAna prApta karAyA jAtA hai| kintu usa nakaze meM sumeru parvata kA sthAna hI batalAyA jA sakatA hai, sumeru parvata kA mAva usameM kisI prakAra bhI nahIM A sktaa| isa viSaya meM eka ThekedAra kA udAharaNa smaraNa rakhane yogya hai| ekaM ThekedAra eka bar3A bhArI makAna banavA rahA thA, jisameM Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI 247 kaI sau mistrI, rAja tathA majadUra kAma karate the| usane unako dainika maz2adUrI bAMTane ke line dasa sahasra rupayA maMgavAyA, so kisI ko dasa-dasa rupaye dainika se lekara rupayA-rupayA AThaATha Ane taka karake saba rupayA bAMTa diyA gyaa| isa para rupayA-rupayA pATha-ATha Ane pAne vAle majadUroM meM asatoSa bar3ha gayA ki ThekedAra dasa sahasra rupayA saba svayaM khA gayA, aura unako kevala rupayA-rupayA tathA ATha-ATha Ane de de kara hI TAla diyA gyaa| isa para eka anya ThekedAra ne agale dina dasa sahasra rupayA maMgavA kara alaga rakha diyA, aura dasa sahastra kaMkar3iyAM maMgavA kara una maz2adUroM ke sAmane eka eka kaMDI ko eka rupayA mAna kara saba me baMTavA diyaa| jaba isa prakAra kama vetana pAne vAle majadUra saMtuSTa hogae to usane phira unako asalI rupayA usI hisAba se bAMTa diyaa| isI prakAra kaMkarI ko kaMkarI hI mAnA jAvegA, asalI rupayA nahIM mAnA jA mktaa| isI prakAra mUrti ko mUrti hI mAnA jAvegA, asalI bhagavAn mAna kara usakI pUjA nahIM kI jA sktii| kaI mUrtipUjakoM kA kahanA hai ki vaha mUrti ko sAmane rakha .. kara bhagavAn kA dhyAna karate haiN| isakA artha yaha huA ki vaha mUrti ke sAtha sAtha bhagavAn kA dhyAna bhI karake eka sAtha do vastu kA dhyAna karate haiM, kintu zAstra kA vidhAna yaha hai ki eka samaya meM eka viSaya kA upayoga hI ho sakatA hai| do vastuoM... kA eka sAtha upayoga kabhI bhI nahIM ho sakatA nyAya darzana kA bhI yaha prasiddha siddhAnta hai ___ yugapatjJAnAnutpattirmanaso liMgam / zuru sAtha do vastuoM kA jJAna na ho sakanA mana kA cihna hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI myunispila kameTI meM maMjUrI ke liye bhejatA hai to vaha na to usa rasoI ghara meM bhojana banavA sakatA hai aura na usake snAna ghara meM snAna kara sakatA hai| isake atirikta sinemA meM yuddha, mAra-pITa, nadI nAloM tathA bhojana Adi ke jo asaMkhya dRzya dikhalAye jAte haiM so una nadI nAloM meM na to koI snAna kara sakatA hai aura na una dAvatoM me sammilita hokara koI bhojana kara sakatA hai| yaha saba tadAkAra sthApanA hai / zrAja mahAtmA gAMdhI Adi rASTrIya netAoM kI mUrtiyoM ko saMgamaramara, patthara, cAMdI Adi kI banavA kara sthAna sthAna para rakhavAne kI prathA cala par3I hai, kintu unako kevala unakI mUrti hI mAnA jA sakatA hai unako vAstavika mahAtmA gAMdhI yA neharU jI Adi mAna kara unake sAtha mahAtmA gAMdhI athavA neharU jI jaisA vyavahAra nahIM kiyA jA sktaa| ___ isI prakAra apane jaina tIrthaMkaroM kI mUrti ko citra kalA athavA mUrtikalA kI dRSTi se samajhA jA sakatA hai, kintu aisI sthiti meM unako kevala mUrti hI mAnanA cAhiye usa mUrti ko bhagavAn nahIM mAnA jA sktaa| ___ skUla ke vidyArthiyoM ko bhUgola kI zikSA dete samaya nakaze dvArA sabhI prakAra ke parvatoM tathA nadiyoM kA jJAna prApta karAyA jAtA hai| kintu usa nakaze meM sumeru parvata kA sthAna hI batalAyA jA sakatA hai, sumeru parvata kA bhAva usameM kisI prakAra bhI nahIM A sktaa| __isa viSaya meM eka ThekedAra kA udAharaNa smaraNa rakhane yogya _ hai| ekaM ThekedAra eka bar3A bhArI makAna banavA rahA thA, jisameM Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI 247 kaI sau mistrI, rAja tathA majadUra kAma karate the| usane unako dainika majadUrI bAMTane ke line dasa sahasra rupayA maMgavAyA, so kisI ko dasa-dasa rupaye dainika se lekara rupayA-rupayA ATha ATha Ane taka karake saba rupayA bAMTa diyA gyaa| isa para rupayA-rupayA pATha-ATha Ane pAne vAle majadUroM meM asaMtoSa bar3ha gayA ki ThekedAra dasa sahasra rupayA sava svayaM khA gayA, aura unako kevala rupayA-rupayA tathA ATha-ATha Ane de de kara hI TAla diyA gyaa| isa para eka anya ThekedAra ne agale dina isa sahasra rupayA maMgavA kara alaga rakha diyA, aura dasa sahastra kaMkar3iyAM maMgavA kara una majadUroM ke sAmane eka eka kaMkDI ko eka rupayA mAna kara saba me baMTavA diyaa| jaba isa prakAra kama vetana pAne vAle majadUra saMtuSTa hogae to usane phira unako asalI rupayA usI hisAba se bAMTa diyaa| isI prakAra kaMkarI ko kaMkarI hI mAnA jAvegA, asalI rupayA nahIM mAnA jA makatA / isI prakAra mUrti ko mUrti hI mAnA jAvegA, asalI bhagavAna mAna kara usakI pUjA nahIM kI jA sktii| kaI mUrtipUjakoM kA kahanA hai ki vaha mUrti ko sAmane rakha . kara bhagavAna kA dhyAna karate haiN| isakA artha yaha huA ki vaha mUrti ke sAtha sAtha bhagavAna kA dhyAna bhI karake eka sAtha do vastu kA dhyAna karate haiM, kintu zAstra kA vidhAna yaha hai ki eka samaya meM eka viSaya kA upayoga hI ho sakatA hai| do vastuoM. kA eka sAtha upayoga kabhI bhI nahIM ho sktaa| nyAya darzana kA bhI yaha prasiddha siddhAnta hai yugapatjJAnAnutpattirmanaso liMgam / ' eka sAtha do vastuoM kA jJAna na ho sakanA mana kA cihna hai / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI isa prakAra unakA yaha kahanA ki hama mUrti ko AdhAra banA kara bhagavAn kA dhyAna karate haiM ThIka nahIM hai| kucha anya mUrtipUjaka kahA karate haiM ki jisa prakAra eka kamare meM vezyAoM ke citroM ko dekha kara unake andara rAga bhAva utpanna hotA hai usI prakAra vItarAga mUrtiyoM ko dekha kara mana me vItarAga bhAva kA udaya hotA hai| unakI yaha yukti bhI yukti na hokara yuktagabhAsa hai| kAraNa ki unake mana me sundaratA ke prati AkarSaNa athavA rAga bhAva kA udaya cAritra mohanIya karma kI rati prakRti ke udaya ke kAraNa hotA hai, kintu vItarAga rUpa dhArmika bhAva kA udaya una kamoM ke kSayopazama se hotA hai| sUrti se jisa prakAra cAritra mohanIya karma ke udaya meM sahAyatA milatI hai| usa prakAra usake kSayopazama meM sahAyatA nahIM mila sktii| vAstava meM jJAna upayoga se hotA hai| jaba kisI bAta meM upayoga hotA hai to usakA nAna jaldI ho jAtA hai| kintu upayoga na hone se usa bAta kA patA bilakula bhI nahIM cltaa| yaha prAyaH dekhane meM AtA hai ki hama kisI vyakti se koI sundara kahAnI suna rahe haiN| prAyaH kahAnI sunate sunate hamArA dhyAna kahIM aura calA jAtA hai aura hama kahAnI ke silasile ko apane mana meM chor3a kara usako suna nahIM paate| kaI bAra topoM kI garjanA hone para hamAre kAna ke parde taka phaTa jAte haiM, kintu jaba hamArA dhyAna kahIM aura hotA hai to vaha topoM kI bhISaNa garjanA bhI hamako bilakula sunAI nahIM detii| isa prakAra yaha siddha hai mana eka samaya eka bAta ko hI socatA hai| do bAtoM kA dhyAna eka sAtha nahIM kara sktaa| isase nyAya zAstra ke isa siddhAnta kI puSTi hotI hai ki Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI 246 yugapat jJAnAmutpattirmanaso liMgam / isa liye logoM kA yaha kahanA ki vaha pratimA ke dhyAna ke dvArA bhagavAn kA dhyAna karate haiM, siddhAnta ke viruddha hai| aise vyakti kevala pratimA kA hI dhyAna karate hai, bhagavAn kA dhyAna nahIM krte| ___isa prakAra tadAkAra sthApamA ke svarUpa ko ThIka ThIka jAna kara mUrti athavA citra Adi meM usa vastu ke mUrti Adi kI sthApanA hI mAnanI cAhiye, svayaM usa vastu ko hI mUrti athavA citra rUpa nahIM mAna lenA caahiye| aisA mAnane vAle sthApanA nikSepa ke svarUpa ko ThIka nahIM smjhte| kisI vastu ko usa vastu ke trikAlAbAdhita rUpa meM jAnanA dravya nikSepa hai| jisa prakAra kisI jIvita prANI ko zarIra sahita hone para bhI jIva batalAnA, yadyapi zarIra pudgala kA banA hotA hai aura usame jIva nahIM hotaa| kintu jIvita prANI ke zarIra meM jIvAtmA ke saMyoga ke kAraNa hama usako jIva kahate haiM ki kisI jIva ko mata staao| usake viSaya me hamArA yaha kathana usake trikAlAbAdhita svarUpa kI apekSA se hai| dravya nAma ke do bheda haiM eka Agama dravya, dUsarA noagama dravya / kisI dravya ke svarUpa ko usake zAstra varNita rUpa meM jAnanA Agama dravya hai naya hai| kintu usako jAyaka zarIra, usake bhAvI rUpa tathA usake bhata tathA bhaviSya ke bhinna bhinna rUpoM kI dRSTi se usako jAnane athavA usakA varNana karane ko, Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI noAgama dravya nikSepa kahate haiN| isa nikSepa ke dvArA hamako sabhI dravyoM ke vAstavika rUpa kA patA lagatA hai| isI dravya nikSepa ke dvArA kisI bhUtapUrva havaladAra ko havaladAra kaha kara tathA bhUtapUrva jaja ko jaja sAhiba kaha kara pukArate haiN| kisI vastu ke vartamAna rUpa ko jaisI kI taisI dazA meM jAnanA yA varNana karanA bhAva naya hai| jaise daphtara meM klarkI karane vAle kisI havaladAra ko klarka hI kahanA aura havaladAra na khnaa| padacyuta rAjA yadi jaMgala meM raha kara lakar3I kATatA ho to use lakar3ahArA hI kahanA, rAjA na kahanA bhAva nikSepa hai| isa bhAva nikSepa ke dvArA aprakRta varNana kA nirAkaraNa karake prakRta rUpa kA varNana kiyA jAtA hai| ___ nAma, sthApanA tathA dravya nikSepa ina tInoM nikSepoM meM vastu ke dratyakSa svarUpa kA varNana kiyA jAtA hai| isa liye bhAva hI vandanIya hai| prAyaH loga ajJAnavaza nAma, sthApanA tathA dravya kA varNana bhAva rUpa me karake na kevala apane ajJAna kA paricaya dete haiM, varan apane usa ajJAna dvArA apane liye asakhya karmoM kA bhI baMdha karate haiN| ataeva kisI vastu tatva ke svarUpa para vicAra karate samaya usakA svarUpa ina cAroM nikSepoM kI dRSTi se ThIka ThIka jAnanA caahiye| ambAlA ke 1636 ke usI cAturmAsa me muni zrI gaiMDerAya jI ko jvara ho gayA aura dasta laga gaye to AtmArAma jI saMvegI kI jora se AvAja Ane lagI ki eka ko to lambA pA diyA (lambA DAla diyA), ava bAkI kI bArI haiN| isa saMbandha meM yahAM taka sunane me AyA ki mUTha calA kara samApta kara diyA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativAdIbhayaMkara muni sohanalAla jI 251 jAvegA ityAdi isa para muni zrI sohanalAla jI mahArAja ne caileMja diyA ki. "yadi kucha zaktI hai to use hamako dikhalAo, gaiDerAma jI ko isa samaya asAtA vedanIya karma kA udaya hai| yaha kaSTa sAtA vedanIya kA udaya hone athavA asAtA kI miyAda samApta hone para apane Apa zAnta ho jaavegaa| jo sAdhu maMtra athavA mUTha Adi kI bAta socatA hai vaha sAdhu nahIM ho sakatA, varan usameM to manuSyatA kA bhI abhAva hai|" __ isake bAda lagabhaga eka saptAha meM muni zrI gaiDerAma jI kA svAsthya ThIka ho gayA aura ambAle kA yaha cAtumosa Ananda pUrvaka samApta ho gyaa| zrAtmArAma jI ne apanA cAturmAsa samApta karake jayapura kI ora vihAra kiyaa| zrI sohanalAla jI usakA pIchA karanA cAhate the| ataeva unhoMne pUjya AcArya motIrAma jI mahArAja se yaha anumati mAMgI ki vaha pAMca varSa taka usakA pIchA kreNge| kyoMki unako AzA thI ki isa bIca meM vaha kahIM na kahIM to zAstrArtha ke liye mukAbale para aavegaa| kintu AtmArAma jI apane pIche pIche zrI muni sohanalAla jI ke Ane kA samAcAra pAkara aise bhAge ki vaha jayapura meM alpa vizrAma kara vahAM se Age ajamera tathA byAvara hote huye mAravAr3a kI ora isa prakAra zIghratA pUrvaka nikala gae ki unakA patA sugamatA se na lagAyA jA ske| zrI muni sohanalAla jI ne usakA vyAvara taka pIchA kiyA / anta meM pUjya zrI motIrAma jI mahArAja ne muni zrI sohanalAla jI ke pAsa saMdeza bhejA ki 'jo bhAga gayA usakA pIchA chor3a diyA jAve aura muni sohanalAla jI usakA pIchA na karake vApisa pAjAveM / ' Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI muni zrI sohanalAla jI ne isa avasara para rAjasthAna meM acchA pracAra kiyaa| isake pazcAt saMvat 1947 ke pUjya sohanalAla jI ke mAlerakoTalA ke cAturmAsa meM bhI AtmArAma jI kA cAturmAsa mAlerakoTalA meM hI thaa| phira saMvat 1648 meM bhI vaha amRtasara meM pUjya sohanalAla jI ke sAtha tathA AtmArAma jI eka hI nagara meM the| kintu AtmArAma jI vAravAra bulAye jAne para bhI zAstrArtha karane se bacate hI rhe| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNi udayacanda jI kA samparka appA kattA vikattA ya, duhoNa ya suhANa praya / appA mitta mAmittaM ya, duppaTThiya supttishro|| uttarAdhyayana sUtra, a0 20, gAthA 36, 37 prAramA hI apane duHkhoM aura sukhoM kA kartA tathA bhoktA hai| acche mArga para calane vAlA prAramA mitra hai, aura bure mArga para calane vAlA prAtmA zatru hai| pUjya muni zrI sohanalAla jI jaba AtmArAma jI ke pIche jayapura se Age bar3he to jayapura ke zrAvakoM ko ApakI vihattA, tapa tathA tyAga kI zakti dekha kara bar3I bhArI zraddhA huii| ataeva jaba taka Apa vyAvara padhAre taba taka jayayura vAloM ne Apake pAsa jayapura meM cAturmAsa karane kI vinatI kaI bAra kI, astu, Apane unakI prArthanA ko svIkAra kara saMvat 1940 kA cAturmAsa jayapura meM karanA svIkAra kiyaa| jayapura cAturmAsa meM Apake sAtha jo sAdhu the, unameM eka muni haricanda jI mahArAja bhI the| vaha zrI muni nArAyaNadAsa jI mahArAja ke ziSya the| kintu unako akAla meM zAstroM kA svAdhyAya karane meM Ananda AtA thaa| zrI sohanalAla jI Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI mahArAja ne unako aisA karane se kaI bAra manA kiyaa| kintu, unhoMne apanI isa Adata ko na chodd'aa| anta me kucha samaya ke uparAMta muni haricanda jI pAgala ho gye| kintu zrI sohanalAla jI mahArAja ne unako ThIka kara hI liyaa| jayapura ke cAturmAsa ko samApta kara Apane vahAM se vihAra kara diyaa| aba Apane, alavara, dillI, khekar3A Adi sthAnoM meM dharma pracAra karate hue kAMdhalA kI ora prasthAna kiyaa| kAMdhalA vAle Apake pAsa cAturmAsa kI vinatI lekara dillI taka Ae the| ataeva Apane vinatI ko svIkAra karake saMvat 1941 kA cAturmAsa kAMdhale meM kiyaa| isa samaya Apake sAtha tIna muni aura the muni zrI gaiMDerAya jI mahArAja, tapasvI sevakarAma jI ke ziSya muni ghAsIrAma jI mahArAja tathA muni haricanda jI mhaaraaj| Apane kAMdhale cAturmAsa meM nauvatarAya vairAgI ko zrI gaiDerAya jI se dIkSA dilavA kara usakA nAma udayacanda rakkhA / yahI bAlamuni Age cala kara prasiddha gaNi udayacanda jI mahArAja ke nAma se prasiddha hue| ___ bAlaka nauvatarAya kA janma vikrama saMvat 1922 meM nAbhA rAjya ke eka rAtA nAmaka grAma meM eka ucca gaur3a brAhmaNa vaMza meM huA thaa| unake pitA zrI zivajIrAma eka sAdhana sampanna zreSTha brAhmaNa the| unake pAsa kaI makAna tathA sau bIghe jamIna thii| vaha saMskRta tathA jyotiSa vidyA ke acche vidvAna the| ApakI patnI tathA bAlaka naubatarAya kI mAtA kA nAma sampattidevI thaa| bAlaka naubatarAya ko bAlyAvasthA se hI ekAMta priya thaa| sAdhu-saMtoM ke saMga me usako vizeSa Ananda AtA thaa| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNi udayacanda jI kA samparka 255 eka bAra naubatarAya ke pitA ne jo unakI janma patrI para vicAra kiyA to unako spaSTa dikhalAI de gayA ki yaha vAlaka eka uccakoTi kA tapasvI sAdhu banegA / astu aba unhoMne bAlaka naubatarAya kI dinacaryA para vizeSa dhyAna denA Arambha kiyA / unhoMne unako hindI tathA saMskRta kA adhyayana karAnA Arambha kiyA / kucha dinoM bAda naubatarAya jI ke pitA ne socA ki naubata kI sAdhuoM kI saMgati chur3Ane ke liye use dillI bheja denA cAhiye / dillI ke eka lAlA pannAlAla jI osavAla dhanika unake ghaniSTa mitra the / vaha sthAnakavAsI jaina hone ke sAtha sAtha atyadhika dhArmika prakRti ke the / astu paMDita zivajIrAma ne naubatarAya ko lAlA pannAlAla ke pAsa dillI bheja diyA / lAlA pannAlAla ke devIdayAla nAmaka eka cAcA the / unakI darIbe me pagar3iyoM kI dUkAna thI / naubatarAva debIdayAla jI ke sAtha upAzraya me jAne lagA / kramazaH usakA samparka jaina muniyoM se bar3hA aura usake mana ke unake caritra ke prAMta atyadhika zraddhA utpanna ho gaI / naubatarAya ko jaba dillI me rahate hue pAMca varSa hogae to pUjya muni kacaur3Imala jI mahArAja kI sampradAya ke sAdhuoM kA cAturmAsa saMvat 1636 meM lAlA pannAlAla ke makAna me huaa| naubatarAya ko aba jaina muniyoM kI jIvanacaryA ko nikaTa se dekhane kA avasara milA / aba usako vizvAsa ho gayA ki saMsAra me Atma kalyANa kA sabase uttama mArga jaina dIkSA lenA hai / nauvatarAya ko isake pazcAt saMvat 1640 meM muni zrI gaMbhIramala jI ke dillI cAturmAsa ke samaya unake pAsa Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI rahane kA bhI avasara milaa| nauvatarAya ne unake caraNoM me baiTha kara Ajanma brahmacarya rakhane kA niyama le liyaa| pannAlAla jI ko java vAta mAlUma huI to unhoMne usakI sUcanA nauvatarAya ke pitA ke pAsa rAtA bheja dii| vaha dillI Akara apane putra ko samajhA bujhA kara rAtA le gye| yahAM unake vivAha kI carcA bhI calI, kintu unhoMne sApha kaha diyA ki usako janma bhara brahmacArI raha kara jaina dIkSA lenI hai| eka sanAtana dharmI brAhmaNa kumAra aura jina dIkSA le| isa samAcAra se na kevala sAre parivAra meM varan Asa pAsa ke aneka nagaroM me halacala maca gii| kintu naubatarAya ne kisI ko bhI nahIM sunI aura eka vAra avasara pAkara rAtA se cupa cApa bhAga kara phira dillI aage| isa bAra usako saubhAgyavaza pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja ke darzana karane kA saubhAgya prApta huaa| Apake sAtha Apake suprasiddha pradhAna ziSya paDita zrI geMDerAya jI mahArAja bhI the| nauvatarAya upAzraya meM unake pAsa Ane jAna lgaa| eka dina nauvatarAya ne zrI sohanalAla jI mahArAja se nivedana kiyA ki 'gurudeva ! maiM Apake zrI caraNoM meM baiTha kara jina dIkSA lenI cAhatA huuN|" isa para unhoMne uttara diyA "dRr3ha nizcaya karalo tumako kyA karanA hai ? tuma dekhate ho| ki jaina sAdhu kI jIvanacaryA bar3I kaThora hotI hai| yahAM to jIvita hI apane ko mRtaka samajhanA hogaa| saMsAra kI bhoga vAsanAoM ke liye yahAM aNumAtra bhI avakAza nahIM hai| yahAM Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNi udayacanda jI kA samparka 257 to apane Apa ko dina aura rAta sAdhanA kI agni meM tapAnA aura AtmA ke vAstavika rUpa ko nikhAranA hogaa| kyA tuma zira ke bAloM ko ukhAr3ane kI bAta jAnate ho ? yaha patA hai ki usameM kitanA kaSTa hotA hai ? kyA tuma usa kaSTa ko prasanna bhAva se sahana karane ko tayAra ho ?" muni zrI sohanalAla jI ke yaha zabda suna kara naubatarAya ne unako uttara diyA "gurudeva ! maiM jaina sAdhuoM kI jIvanacaryA se pUrNatayA paricita huuN| maiM kisI aura kAraNa se sAdhu nahIM bananA caahtaa| maiM to kevala Atma kalyANa ke liye hI sAdhu bananA cAhatA huuN| ataeva isa mArga me Ane para kitane hI kaSTa kyoM na hoM, mujha para kitanI bhI ApattiyAM kyoM na par3eM maiM una saba ko sahanda kara Atma kalyANa ke lakSya para pahuMcane kA dRr3ha saMkalpa kara liyA hai| AjIvana brahmacArI bane rahane kA niyama maiM pahile hI grahaNa kara cukA huuN|" isa para muni sohanalAla jI prasanna hote hue bole pUjya zrI-"acchA! tumane Ajanma brahmacarya kA niyama liyA huA hai ?" naubatarAya-jI hAM, gurudeva ! pUjya zrI-taba to tumhArA mArga prazasta hai| naubatarAya-to phira kRpA kIjiye, gurudeva! pUjya zrI-kyA ghara se mAtA pitA kI AjJA mila cukI hai ? naubata-nahIM, gurudeva ! AjJA milane kI sambhAvanA bhI nahIM hai| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI pUjya zrI-vinA abhiyAtakoM kI AjJA prApta hue naina sAdhu kisI ko bhI apanA ziSya nahIM bnaate| ataH pahile apane mAtA pitA kI AjJA prApta kro| naubata-binA AjJA ziSya banAne se kyA vAdhA hai ? pUjya zrI-yaha bhI eka corI hai| sAdhu ko pratyeka prakAra kI corI kA yAvajjIvana tyAga hotA hai| nauvata-yadi AnA na mile to? pUjya zrI-to kA kyA prazna ? lagana hone para saba kucha, mila sakatA hai / yaha dhyAna rahe ki andara kI jvAlA bujhane na paave| naubatarAya ke pitA paM0 zivajIrAsa ina dinoM rAtA gAMva chor3a kara phagavAr3A Agae the| eka bAra vaha nauvatarAya ko dillI se samajhA bujhA kara phAvar3A le aae| isa bAra naubatarAya ne apane vicAra unake sAmane atyanta dRr3hatApUrvaka rakha diye| aba samajhAne bujhAne se hAra kara usake sAtha atyadhika kaThora vyohAra kiyA gyaa| mAranA, pITanA, bhUkhe rakhanA Adi aneka prakAra ke atyAcAra unake sAtha kiye ge| jaba vaha isa prakAra bhI na sAnate to unako koThe meM banda karake bAhira se tAlA jar3a diyA jAtA thaa| isa prakAra unake Upara maryAdA se adhika atyAcAra kiye ge| kintu vaha apane nizcaya se tila mAtra bhI na ddige| anta meM vaha eka bAra avasara pAkara vahAM se phira akele hI nikala bhaage| vaha mArga kI ApattiyoM ko sahana karate hue dillI meM lAlA pannAlAla kI dUkAna para hI A gye| lAlA pannAlAla ne unake sAre vRtAnta ko suna kara unase kahA Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNi udayacanda jI kA samparka 254 "aba tumako rokanA vyartha hai| tumhArI jyoti vaha jyoti nahIM, jise koI bujhA ske| acchA, aba tuma jisa patha para Agaye ho usa para Age bddh'o| merA AzIrvAda tumhAre sAtha hai| tuma eka mahAna saMyamI tapasvI muni bano aura jaina dharma ke antarikSa meM sUrya ke samAna cmko|" anta meM naubatarAya jI lAlA pannAlAla se pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja kA patA lekara kAMdhalA jA pahuMce / yaha samaya pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja ke saMvat 1641 ke cAturmAsa kA thaa| jisakA pahile varNana kiyA jA cukA hai| ataeva vahAM lapasyA tathA dharma dhyAna kI dhUma macI huI thii| ___ naubatarAya ne pUjya zrI ke caraNoM meM par3a kara unale dIkSA dene ke liye nivedana kiyaa| unhoMne phira vahI prazna kiyA pUjya zrI mAtA pitA kI AjJA le Aye ho ? naubatarAya-AjJA to nahIM milii| 'pUjya zrI-phira dIkSA kisa prakAra ho sakatI hai| naubatarAya-AjJA mile yA na mile| maiM to aba vApisa lauTa kara ghara nahIM jaauuNgaa| kRpA kara aba Apa mujhe dIkSA de deN| mana Akula ho gayA hai aba maiM adhika pratIkSA nahIM kara sktaa| pUjya zrI-yaha to nahIM ho sktaa| hama zAstra ke vidhAnna kA ullaghana nahIM kara skte| kucha bhI ho, prathama AjJA prApta karo, phira dIkSA kI bAta hogii| lAcAra hokara naubatarAya ne kAMdhale se hI apane pitA ko patra likhaa| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI paMDita zivajIrAma patra pAte hI kAMdhalA aae| logoM ne zivajIrAma ko bahuta samamAyA, kintu vaha anumati dene ko taiyAra na hue| anta meM kAMdhale ke jainiyoM ne eka yukti se kAma liyaa| unhoMne naubatarAya ke pitA se kahA __"Apa brAhmaNa haiM aura kisI bhI avrAhmaNa ke hAtha kA khAnA nahIM khaate| chuAchUta kA vicAra ApameM atyanta ugra hai| kintu ApakA putra na jAne kahAM kahAM ghUmA hai ? kisa kisa ke hAtha kA usane khAyA hai ? kyA Apa aise putra ke sAtha apanA bhojana pAna kA sambandha rakkhege ? yadi Apa usake sAtha bhojana pAna'kA sambandha rakkhege to ApakI brAhmaNa jAti meM usakI kyA pratikriyA hogI? Apa jarA vicAra se kAma leN|" isa bAta ko suna kara paMDita zivajIrAma vicAra meM par3a ge| una dinoM chuAchUta kA bhUta Aja kala kI apekSA adhika bhayaMkara rUpa meM ucca jAti kahalAne vAlo ko davAe hue thaa| anta meM unhoMne naubatarAya ko dIkSA lene kI anumati dekara unheM agni parIkSA meM saphala hone, kA AzIrvAda diyaa| ava kyA thA / kAMdhalA se jaina saMgha meM harSa kI lahara daur3a gii| unhoMne atyanta dhUma dhAma se dIkSA mahotsava karane kI yojanA bnaaii| yadyapi nauvatarAya tathA pUjya zrI donoM hI isa dhUma dhAma ke viruddha the, kintu zrAvakoM ne nahIM maanaa| aura nauvatarAya jI ko bhAdoM sudI ekAdazI saMvat 1641 ko zraddhaya muni gaiDerAya jI ke dvArA dIkSA dilAI gii| aba nauvatarAya jI kA nAma muni udayacanda rakhA gyaa| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNi udayacanda jI kA samparka 261 kintu muni udayacanda jI ko dIkSA lete hI parIkSA kI / 'agni me tapanA pdd'aa| zrApa para maleriyA kA sayaMkara AkramaNa huaa| jisame Apako pandraha bIsa dina laka atyadhika kaSTa sahana karanA pdd'aa| kintu Apane usa kaSTa ko atyanta dhairyapUrvaka sahana kiyA / ApakI sahanazIlatA ko dekha kara pUjya sohanalAla jI ne kahA _ 'udaya apane samaya meM eka mahAn tejasvI muni bnegaa|' pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja ne apane muni maMDala sahita kAMdhalA ke cAturmAsa ke bAda meraTha aura mujaphpharanagara jiloM ke dehAtI kSetroM meM bhramaNa kiyaa| grAmINa janatA ne pUrNa bhakti bhAvanA se Apake muni saMgha kA svAgata kiyaa| Apa jahAM bhI pahuMcate zrI saMgha meM harSa kA samudra hiloreM lene lagatA hai Apake vyAkhyAna meM itanI adhika bhIr3a hotI thI ki Apa prAyaH sArvajanika rUpa se khule cauka meM bhASaNa diyA karate the| nava dIkSita muni udayacanda ne bhI gAMvoM ke dharma pracAra meM bhAga liyaa| ApakA muni saMgha vihAra karatA huA meraTha jile ke bar3auta nagara phuNcaa| vahAM tapasvI muni zrI lIlAdhara jI mahArAja, muni zrI haranAmadAsa jI (suprasiddha mahAmuni zrI dayArAma jI mahArAja ke gurudeva) mahArAja aura muni zrI zivadayAla jI mahArAja zrAdi saMta virAjamAna the| suprasiddha paNDitA Ayo zrI pArvatI jI mahArAja bhI una dinoM bar3auta meM hI thiiN| vaha bAla munti udayacaMda jI kI vilakSaNa jJAnacetanA ko dekha kara bahuta prasanna huii| vahAM se cala kara pUjya zrI sohanalAla jI sahArAja apane muni maNDala sahita grAmAnugrAma dharma pracAra Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI karate hue dillI pdhaare| vahA~ se Apane paMjAba kI ora prasthAna kiyaa| aba Apa jIMda, kaithala' samAnA, paTiyAlA tathA nAbhA Adi kSetroM meM dharma pracAra karate hue mAlerakoTalA phuNce| mAlerakoTalA vAle Apase bahuta samaya se cAturmAsa kI vinatI kara rahe the| ataeva saMvat 1642 kA cAturmAsa Apane mAlerakoTalA meM kiyaa| mAlerakoTalA ke cAturmAsa meM ApakA prabhAva vahAM ke rAjya karmacAriyoM para bahuta acchA pdd'aa| Apake upadeza ke prabhAva se mAlerakoTalA rAjya bhara meM hiraNa Adi kA zikAra khelanA banda kara diyA gyaa| mAlerakoTalA kA kSetra paMjAba prAMta meM jainapurI ke nAma se vikhyAta thaa| usa samaya vahAM eka sahasra se adhika jainiyoM ke ghara the| mAlerakoTalA ke cAturmAsa ke bAda Apa vahAM se vihAra karake rAmapurA hote hue pUjya mahArAja AcArya motIrAma jI ke darzana karane ludhiyAnA pdhaare| isa avasara para Apane unako apanI vyAvara taka kI usa yAtrA kA vRttAMta sunAyA, jo Apako AtmArAma saMvegI kA pIchA karate hue karanI par3I thii| yAtrA kA saba vRttAMta suna kara pUjya motIrAma jI mahArAja bahuta prasanna hue| ludhiyAne se vihAra karake Apane phagavAr3A, hoziyArapura, jAlaMdhara chAvanI, jAlaMdhara nagara, kapUrathalA tathA jaMDiyAlA meM dharma pracAra karate hue amRtasara meM padArpaNa kiyaa| amRtasara kI janatA Apake upadeza se bahuta prasanna hui| vahAM se vihAra Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNi udayacanda jI kA samparka 263 karake Apa paTTI, kasUra, lAhaura tathA gujarAnavAlA meM dharma pracAra karate hue syAlakoTa pdhaare| ___ syAlakoTa vAle Apase bahuta samaya se cAturmAsa kI prArthanA kara rahe the| ataeva Apane saMvat 1643 kA apanA cAturmAsa syAlakoTa meM hI kiyA / cAturmAsa ke avasara para yahAM bahuta acchA dharma pracAra rhaa| yahAM amRtasara ke zrI natthUrAma jI jaina osavAla ne Apase dIkSA dene kI prArthanA kii| Apane usakI pAtratA ko dekhate hue use zrI gaiMDerAya jI kA ziSya bnaayaa| svAlakoTa kA cAturmAsa samApta karake Apa jammU kI ora pdhaare| jammU vAle Apase padhArane kA Agraha bahuta samaya se kara rahe the| Apane unakI cinatI svIkAra kara unako bhI apane dharmopadeza kA lAbha diyaa| Apake vyAkhyAna kA yahAM bhArI prabhAva pdd'aa| kAzmIra ke mahArAja pratApasiMha, unake rAjya karmacAriyoM tathA aneka jaina ajaina logoM ne Apake upadeza kA lAbha utthaayaa| jammU se vihAra karake zrApa phira syAlakoTa kI ora cale / vahAM se pasarUra, nArovAla, kalAnaura, ajanAlA, majITha, amRtasara, jaMDiyAlA gurU, sulatAnapura, kapUrathalA, jAlaMdhara, hoziyArapura, jaijo, baMgA, navAzahara, rAhare, balAcaura, ropar3a, nAlAgar3ha, punaH ropar3a, kurAlI, kharar3a tathA banUr3a meM dharma bhacAra karate hue Apa ambAlA pdhaare| yahAM Apako mAlera. koTalA ke saMgha kA cAturmAsa kA nimaMtraNa milaa| Apa isa nimaMtraNa ko svIkAra karake rAjapurA paTiyAlA tathA samAnA meM dharma pracAra karate hue mAlerakoTalA pdhaare| astu ApakA saMvat 1644 kA cAturmAsa mAlerakoTalA meM huyA / isa cautumAsa ke bAda Apane yahAM se vihAra karake Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ludhiyAne jA kara pUjya zrI motIrAma jI mahArAja ke darzana kiye| rAvalapiNDI kA zrI saMgha Apase cAturmAsa karane kA Agraha bahuta samaya se kara rahA thaa| ataeva Apa ludhiyAne se vihAra karake gujaravAla, jagarAMcA, varanAlA, bhaTiMDA, pharIdakoTa, phirojapura, kasUra, lAhaura, gujarAMvAlA, vajIrAbAda, kujAM (jilA gujarAta), lAlAmUsA, jehalama, rautAsapura, kallara ityAdi kSetroM me dharma pracAra karate hue rAvalapiNDI kI ora cle| rAvalapieDI kA mArga lambA thA, mArga kI kaThinAiyAM bhI kucha kama nahIM thiiN| kintu dharma pracAra kA adamya utsAha mana meM liye muni maNDala apane lakSya kI ora bar3hatA hI gyaa| kitane hI sthAnoM para zrAhAra pAnI kA prabhAva rhaa| Thaharane kA sthAna bhI ThIka ThIka nahIM milA aura mArga me paryApta saMkaTa kA sAmanA karanA pdd'aa| kintu dharma pracAra ke patha para calane vAle mahApuruSoM ko isa du.kha me bhI sukha kA hI anubhava hotA thaa| muni zrI udayacanda jI bhI isa pUre samaya bhara apane guru zrI gaiMDerAya jI sahita pUjya zrI kI sevA meM rahe aura vidyAdhyayana karate rhe| Apa loga rAvalapiNDI pahuMce to janatA meM harSakA vArApAra na rhaa| munirAja unake liye sAkSAt bhagavAna the| jaina tathA ajaina sabhI janatA unake darzanoM ke liye umar3a pdd'ii| rAvalapiNDI cAturmAsa ke saMvat 1645 ke cAra mAsa bar3e Ananda pUrvaka dharma pracAra meM vyatIta hue| rAvalapiNDI kA dharmadhyAna tathA tapazcaraNa una dinoM khyAti prApta kara rahA thaa| ghUjya zrI sohanalAla jI mahArAja zAstroM ke agAdha paMDita the| unhoMne apane cintana tathA manana ke dvArA zAstroM kA gaMbhIra Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNi udayacanda jI kA samparka 265 jJAna prApta kiyA thaa| isa samaya zrApa muni udayacanda jI ko jaina sUtroM kA adhyayana karAyA karate the| rAvalapiNDI ke cAturmAsa ke bAda muni saMgha ne syAlakoTa kI ora-vihAra kiyaa| rAvalapiNDI ke aneka bhAI bhI unake sAtha hI cale / muni saMgha jaba kilA rohatAsa pahuMcA to vahAM jehalama nivAsI zrI bihArIlAla jI mile| Apa bahuta samaya se vairAgya bhAvanA meM baha rahe the| Apa amRtasara ke zrosavAla the, kintu kArovAraM jehalama me karane ke kAraNa jehalama nivAsI hI bana gaye the| ApakI dIkSA lene kI lagana purAnI thii| kintu ghara vAloM kI anumati na milane se sakala manoratha na ho sake the| isa bAra unhoMne ghara vAloM kI anumati kA samAcAra sunA kara dIkSA dene kI prArthanA kii| rAvalapiNDI vAle bhAiyoM ko patA lagA to unhoMne vApisa rAvalapiNDI jA kara dIkSA karAne kA Agraha kiyaa| pUjya zrI vApisa lauTanA nahIM cAhate the| kintu rAvalapieDI vAloM ke atyadhika zrAgraha ke kAraNa Apako apanA vicAra badalanA pdd'aa| astu Apa vApisa rAvalapiNDI gae aura vahAM bihArIlAla jI ko dIkSA atyanta samAroha pUrvaka dI gii| muni saMgha kucha dinoM rAvalapiNDI me raha kara phira vihAra ke lambe mArga para agrasara huaa| pUjya sohanalAla jI ne grAmAnugrAma dharma pracAra karate hue, musalamAnoM Adi se mAMsAhAra chur3Ate hue, hiMsaka-anArya deza meM bhI ahiMsA bhAva kI gaMgA bahAte hue, kallara, rautAsa, gujarAta tathA kuJjAha meM dharma pracAra karate hue vajIrAbAda pdhaare| yahAM Apako lAhaura ke zrI saMgha kA cAturmAsa karane kA nimaMtraNa milA / Apane unakA atyadhika Agraha dekhakara unake nimaMtraNa ko svIkAra kara liyaa| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI aba Apa vajIrAvAda se vihAra karake DamakA, pasarUra, syAlakoTa, jAyake, usake, gujarAMvAlA tathA sekhekAla meM dharma pracAra karate hue lAhaura pdhaare| isa prakAra ApakA 1646 kA cAturmAsa lAhaura meM huaa| paJjAva prAMta me lAhora prArambha se hI jaina samAja kA pramukha kendra thaa| jaina muni zAnticaMda jI ne samrATa akabara se bakarIda ke avasara para lAhaura me hI hiMsA kAMDa vanda karavAyA thaa| upAdhyAya samaya sundara jI ne bhI lAhaura meM hI raha kara 'rAjAno dadate saukhya' isa ATha akSara ke choTe se vAkya ke ATha lAkha artha kiye the| ___ pRjya zrI sohanalAla jI ke lAhaura ke cAturmAsa meM dharma dhyAna kA khUba ThATha rahA / isa cAturmAsa meM Apa lakSmaNadAsa nAmaka eka vairAgI ko jJAnAbhyAsa karA rahe the| cAturmAsa kI samApti para lAlA dunIcaMda ne pUjya zrI sohanalAla jI se prArthanA kI "vairAgI lakSmaNadAsa ko dIkSA mere ghara se dI jaave|" pUjya zrI ke isa prArthanA ko svIkAra kara lene para dIkSA mahotsava kI tayArI kI jAne lgii| idhara jainI loga dIkSA mahotsava kI nayArI kara rahe the, udhara dharmadrohI vidrohiyoM ne usameM vighna DAlanA prArambha kiyaa| kintu lAlA dunIcaMda hatAza hone vAle vyakti nahIM the| Apane DipTI kamiznara se mila kara virodhiyoM kA kucakra asaphala kara diyA aura dIkSA ke jalUsa kI svIkRti le lii| phala svarUpa dIkSA mahotsava bar3I dhUma dhAma se manAyA gyaa| usame bAhira kI janatA bhI bar3I saMkhyA meM AI thii| dIkSA kA jalUsa bhajana maMDaliyoM ke sAtha Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 gaNi udayacanda jI kA samparka nagara ke mukhya mukhya bAjAroM aura caurAhoM se hokara nikalA aura kahIM bhI kisI prakAra kA vighna nahIM huaa| pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja lAhaura ke cAturmAsa ke bAda vahAM se vihAra karake amRtasara, jaMDiyAlA, kapUrathalA, jAlandhara, hoziyArapura, phagavAr3A, baMgA, jaijo, navAzahara, rAhoM, valAcora, ropar3a, tathA nAlAgar3ha, meM dharma pracAra karate hue dubArA phira roMpar3a aae| phira zrApa vahAM se cala kara mAchIvAr3A, samarAlA tathA khannA kI janatA ko dharma saMdeza dete hue ludhiyAnA pdhaare| yahAM Akara Apane pUjya zrI motIrAma jI mahArAja ke darzana kiye| ludhiyAnA meM Apako samAcAra milA ki AtmArAma jI saMbegI ne vijayAnanda sUri nAma se paMjAba ke mUrti pUjaka jainiyoM meM phira apanA saMgaThana acchA kara liyA hai| usakA saMvat 1947 kA caturmAsa mAlerakoTalA me hone kA nizcaya ho gayA thaa| vAstava me jaba taka pUjya zrI amarasiMha jI mahArAja jIvita rahe AtmArAma jI kI kucha bhI nahIM calane paaii| kintu unake svargavAsa ke pazcAt unhoMne apane saMgaThana ko dRr3ha banA liyaa| __ mAlerakoTalA ke sthAnakavAsI bhAiyoM ko jaba apane yahAM AtmArAma jI ko cAturmAsa kA samAcAra milA no vaha bahuta ghbraae| aba vaha sAmuhika rUpa meM pUjya AcArya zrI motIrAma jI mahArAja tathA muni zrI sohanalAla jI mahArAja kI sevA meM ludhiyAnA jAkara upasthita hue| unhoMne unase vinatI kI ki vaha apanA 1947 kA caturmAsa mAlerakoTalA meM hI kreN| Apane paristhiti para vicAra karake unakI vinatI ko svIkAra kara liyaa| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI aba Apa ludhiyAnA se vihAra karake gUjaravAla, rAyakoTa, varanAlA, sanAma, tathA saMgarUra, meM dharmapracAra karate hue mAlerakoTalA kI ora cle| isa bIca meM Apa rAmapura ke bhAiyoM kI vinatI pUrNa karane ke liye rAmapura bhI padhAre yahAM ratnacanda nAmaka eka bairAgI dIkSA lenA cAhatA thA, yaha mahAzaya jilA lAhaura ke bhagiyAraNa nagara ke jaina osavAla the, pUjya sohanalAla jI mahArAja ne unako muni udayacanda jI se dIkSA dilA kara unhe Arthika carcAvAdI kI padavI bhI dii| isa prakAra dIkSA dekara Apa mAlerakoTalA pdhaare| AtmArAma jI kI upasthiti ke kAraNa mAlerakoTalA ke isa cAturmAsa ko tIvra saMgharSa kA samajhA jA rahA thaa| muni sohanalAla jI ke sAtha isa cAturmAsa me muni vilAsarAya jI mahArAja svayaM prAcArya mahArAja pUjya motIrAma jI mahArAja, muni udayacanda jI mahArAja tathA navadIkSita muni zrI lakSmaNadAsa jI the / ApakA cAturmAsa khUba dhUmadhAma se huaa| mthAnakavAdI tathA saMvegI donoM hI pakSa apane 2 siddhAntoM kA kA pracAra khUba kara rahe the, aneka bAra zastrArtha kA prasaMga bhI upasthita huA / kintu zrI vijayAnacanda jI ke zAstrArtha ke liye tayAra na hone se pratyakSa sagharsa na ho skaa| kintu pratyakSa saMgharSa na hone para bhI parokSa saMgharSa dainika huA karatA thaa| zrAvakoM ke dvArA zAstracarcAeM calatI rahatI thiiN| eka se eka var3hakara yuktiyoM ke jAla bichAe jAte tathA chinna bhinna kiye jAyA karate the, muni zrI sohanalAla jI ke sAtha sAtha muni udayacanda jI bhI isa zAstracarcA me bhAga liyA karate the| muniudayacanda ke sarvathA navIna yuktivAda evaM zAstrajJAna ko dekha Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNi udayacanda jI kA samparka 266 kara pUjya zrI motIrAma jI mahArAja tathA muni zrI sohanalAla jI mahArAja atyanta prasanna hote the| isa zAstracarcA Adi kA bahuta kucha uttaradAyiva muni udayacaMda jI ne hI le rakkhA thaa| yahAM gaNezIlAla nAmaka eka saMjegI ne saMbegiyata ko chor3a kara pUjya mahArAja motIrAma jI kI zaraNa lii| mAlerakoTalo cAturmAsa ke samaya Apane eka musalamAna ko bhI samyaktva dhAraNa karAyA, jisakA varNana Age kiyA jaavegaa| ___ mAlerakoTalA kA cAturmAsa samApta hone para zrI vijayAnanda sUri (AtmArAma) jI ne ludhiyAnA aura jAlandhara hote hue hoziyArapura jile ke antargata miyAnI, TAMDA, uramar3a, zreyApura Adi kSetroM kI ora vihAra kiyaa| yaha sabhI kSetra sthAnakavAsI the, jinheM AtmArAma jI apane prabhAva meM lAnA cAhate the| unake sAtha paJcIsa saMbegI sAdhuoM kA pUrA dala thaa| AtmArAma jI ke isa vihAra ke sambandha meM sthAnakavAsI muni saMgha meM bhI vicAra vimarza kiyA gyaa| muni udayacaMda jI mahArAja ne muni sohanalAla jI se prArthanA kI "mujhe unakA mukAbalA karane ke liye udhara jAne kI anumati dI jaave| Apane bahuta kucha kArya kiyA hai| abakI bAra yaha sevA mujhe dI jaave| pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja mAlerakoTalA ke cAturmAsa ApakI tarka buddhi kA camatkAra dekha cuke the| ataeva muni udayacaMda jI ko prasannatApUrbaka AjJA de dI gii| muni udayacaMda apane ekamAtra ziSya lakSmaNadAsa ko lekara saharSa apanI vijaya yAtrA ke patha para cala pdd'e| AtmArAma jI jahAM bhI jAte muni Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI udayacaMda vahIM pahuMca jAte aura sacce jaina dharma kA jaya ghoSa janatA ke hRdaya meM gujA dete / Apake upadeza ke kAraNa khuzAlacaMda nAmaka eka saMvegI saMbegayata ko tyAga kara gaNA vichedaka zrI gaNapatirAya jI ke pAsa rAyakoTa phuNcaa| anya bhI aneka vyaktiyoM ne isa samaya saMbegI mata ko chodd'aa| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvarAja pada nANeNa viNA na huti caraNaguNA uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 28 gAthA 30 jJAna ke binA jIvana meM cAritra ke guNoM kI prApti nahIM ho sktii| pUjya zrI motIrAma jI mahArAja isa samaya paryApta vRddha ho cuke the aura vaha yaha soca rahe the ki saMgha kI vyavasthA ke kArya ko kisa prakAra calAyA jaaye| kucha vRddha muniyoM kA yaha bhI kahanA thA ki apane kArya meM sahAyatA muni sohanalAla jI se le aura usake liye unako yuvarAja pada de deN| yaha sAre vicAra saMgha meM cala rahe the, kintu unako antima rUpa dene meM aneka kaThinAiyAM thii| muni zrI sohanalAla jI mahArAja apane saMvat 1647 ke mAlerakoTalA ke cAturmAsa ke bAda vahAM se vihAra karake nAbhA, paTiyAlA, rAjapurA, ambAlA, ugAlA, malANA tathA saMDorA meM dharma pracAra karate hue vahAM se lauTa kara DerAvasI kI ora cle| phira Apane kharar3a, kUrAlI, ropar3a aura nAlAgar3ha meM pracAra karake ropar3a dubArA pAe vahAM se zrApa balAcaura, jaijoM hoziyArapura, jAlaMdhara tathA jeDiyAlA kI janatA ko dharma saMdeza dete hue amRtasara pdhaare| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI amRtasara vAle Apase cAturmAsa ke liye bahuta samaya se vinatI kara rahe the| ataeva Apane apanA saMvat 1648 kA cAturmAsa amRtasara meM hI kiyaa| isa samaya saMbegI AtmArAma jI bhI amRtasara me hI the| kintu pUjya zrI ke bAra-bAra zAstrArtha kA saMdeza bhejane para bhI AtmArAma jI ko ApakA sAmanA karane kA sAhasa nahIM huaa| to bhI isa samaya donoM ora se kaI eka vijJApana nikle| java java muni zrI sohanalAla jI carcA ke liye tayAra hue to AtmArAma jI amRtasara se cala pdd'e| muni zrI sohanalAla jI mahArAja amRtasara se vihAra karake jaDiyAlA, jAlaMdhara, phagavAr3A aura baMgA meM dharma pracAra karate hue jaijo (patharAMvAlI) padhAre / yahAM Apane saMvegiyoM ko phira parAjita kiyA / Apa jaijoM se vihAra karake hoziyArapura Ae to vahAM bhI Apase praznottara hue kintu AtmArAma jI sUtroM se mUrti pUjana siddha nahIM kara ske| isa samaya hoziyArapura me lAlA bUTerAma jI, lAlA caukasamala tathA kRpArAma jI caudharI prasiddha saMgI the| jaba unhoMne dekhA ki zrI AtmArAma jI pratimA pUjana ko sUtroM dvArA siddha nahIM kara sake to unhoMne isa viSaya kA muni zrI sohanalAla jI mahArAja ke sAtha acchI taraha nirNaya karake unase hI samyaktva dhAraNa kiyaa| aba unhoMne tapAgaccha ko sUtroM ke viruddha jAna kara tyAga diyaa| hoziyArapura meM hI Apane mAgha kRSNa paJcamI ko amRtasara nivAsI osavAla jaina zrI vinayacanda jI tattar3a vairAgI ko dIkSA dii| usake sAtha Apane karmacanda jI ror3avaMzI tathA vinayacanda jI kI mAtA lakSmIdevI ko bhI dIkSA dii| zrApa Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 yuvarAja pada hoziyArapura se bihAra karake TAMDA makeDiyA meM dharma pracAra karake phira vApisa hoziyArapura aae| hoziyArapura kA zrI saMgha Apase bahuta samaya se apane yahAM cAturmAsa karane kI vinatI kara rahA thaa| ataH Apane isa bAra unakI vinatI ko svIkAra kara saM0 1646 kA apanA cAturmAsa hoziyArapura meM kiyA / __ isa cAturmAsa ke bAda Apa hoziyArapura se vihAra kara jaijoM, valAcaura, ropar3a, ambAlA, syAhavAda, karanAla, thAnesara, moNaka; sanAma, baranAlA tathA rAyakoTa meM dharma pracAra karate hue gUjaravAla pdhaare| yahAM Apako mAlerakoTalA ke zrI saMgha kI ora se cAturmAsa kA nimaMtraNa milA, jisako Apane svIkAra kara liyaa| astu Apane savat 1950 kA apanA cAturmAsa mAlerakoTalA meM kiyaa| mAlerakoTalA ke cAturmAsa ke bAda Apa vahAM se vihAra karake rAyakoTa, jagarAvAM, bhaTiMDA, rAmAmaMDI, sirasA, hisAra tathA kher3I meM dharma pracAra karate hue hAMsI pdhaare| yahAM ke zrI saMgha ne Apase atyadhika Agraha pUrvaka vahAM cAturmAsa karane kA nimaMtraNa diyaa| Apa usa nimaMtraNa ko svIkAra kara vahAM se vihAra kara gae aura tussAma, vihANI, bhiDalADA tathA ratiyA meM dharma pracAra karate hue hAMsI pdhaare| terA paMthiyoM se zAstrArtha isa prakAra Apane apanA saMvat 1651 kA cAturmAsa hAMsI meM kiyaa| una dinoM vahAM jaina zvetAmbara terA paMthI sAdhuoM kA bhI cAturmAsa thA, jinameM muni mANikacanda jI pramukha the / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ina donoM kA hAMsI meM eka sAtha cAturmAsa hone se donoM ora se apanA apanA pracAra kiyA jAne lgaa| muni zrI sohanalAla jI mahArAja ke sAtha muni zrI lAlacaMda jI mahArAja bhI the| isa samaya sthAnakavAsI grahasthoM meM uttara pradeza kAMdhalA nivAsI lAlA ghamaMDIlAla jI hAMsI Ae hue the| terApathI gRhasthoM meM bIkAnera rAjya ke nagara saradAra zahara ke seThiyA loga Ae the| donoM pakSa kI ora se paryApta vijJApana nikalane ke bAda Apasa meM yaha carcA calI ki donoM sampradAya ke sAdhu Apasa me zAstrArtha kreN| zAstrArtha ke niyama taya hone ke uparAMta kAMdhalA tathA saradAra zahara ke donoM grahasthoM ne zAntirakSA kA uttaradAyitva donoM ora se apane apane upara le liyaa| astu eka bhavya paMDAla meM muni zrI sohanalAla jI mahArAja tathA terApaMthI sAdhu mANikacanda jI meM nimna praznottara ke rUpa meM carcA vArtA huii| muni sohanalAla jI-Apake anukaraNa viSayaka siddhAnta zAstrAnusAra nahIM hai| muni mANikacanda-vaha kisa prakAra ? muni sohanalAla-ApakA kahanA hai ki 1-bAr3e meM lagI huI Aga se jalane vAlI gauoM ko bacAne vAlA ekAnta pApI hai| 2-UMce makAna se girate hue bAlaka ko bacAnA ekAnta pApa hai| 3-yadi koI anArya puruSa kisI tapasvI sAdhu ko phAMsI lagA kara mAranA cAhatA hai usake bacAne vAlA ekAnta pApI hai| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvarAja pada 275 4-mArga meM par3e hue bAlaka ko bhale hI vaha gAr3I athavA moTara ke nIce daba kara marane vAlA ho-bacAne vAlA ekAnta pApI hai| 5-yadi kasAI kisI gAya yA bakarI ko kATa rahA ho to usako bacAne vAlA ekAnta pApI hai| 6-yadi kisI ke paira ke nIce koI jIva asAvadhAnI se AgayA to batA kara sAvadhAna karane vAlA ekAnta pApI hai| . 7-terA paMthI sAdhu ke atirikta kisI anya sAdhu kupAtra ko AhAra pANI denA ekAnta pApa hai| 8-terA paMthI sAdhu ke atirikta kisI anya ko dAna denA, mAMsa khAnA, madirA pInA tathA vezyA gamana karanA ina saba meM samAna pApa hai| -putra apane mAtA-pitA kI tathA strI apane pati kI sevA kare to isameM ekAnta pApa hai| 10-yadi kisI ke ghara meM Aga laga jAve to usameM se jalate hue strI baccoM Adi ko bacAnA ekAnta pApa hai| muni mANikacanda-zrApake pAsa isa bAta kA kyA pramANa hai ki terA paMthI ina bAtoM ko mAnate haiN| muni sohanalAla-isa viSaya meM Apake prathama prAcArya bhIkhama jI ne nimna likhita anukaraNa DhAla likhI hai| "koI lAya sUbatalAne kAr3ha bacAyo bale kUe par3atAne bacAyo bale tAlAba meM DUbattA ne bAhara kAde Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ radda pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI bale UMcA thI par3atA ne jhAla liyo tAyo zro upakAra saMsAra taNoM che / saMsAra taNo upakAra kare cha tiNa ke nizcaya hI saMsAra badhe te jaann|" DhAla 11 pRSTha 52 "gRhasthare lAgI lAyo ghara bAre nikaliyoM na jaao|| valatA jIva vila vila bole, sAdhu jAya kivAr3a na khole // " DhAla 2 pRSTha 5 "gRhastha bhUlo ujAr3a bana meM, akhI ne bala ujar3a jaave|| tiNa ne mArga batAyane ghara pahuMcAve, bala thako huvo to kAMdhe baiThAye, o upakAra saMsAra taNo cha / " DhAla 11 pRSTha 53 "sAdhu thI anero kupAtra che|" . bhrama vidhvaMsana pRSTha 76 muni mANikacanda-vAha, yaha bAta Apane khUba khii| sthAnakavAsI tathA terahapaMthI unhIM battIsa sUtroM ko mAnate haiN| hamArA isa viSaya me jo kucha bhI siddhAnta hai vaha saba AgamoM ke anukUla hai| muni sohanalAla-nahIM, ApakA siddhAnta AgamoM ke anukUla nahIM hai| muni mANikacanda-isakA koI pramANa Apa de sakate haiM? muni sohanalAla-pramANa eka nahIM, aneka diye jaavege| Apa ThANAMga sUtra ke caturtha ThANe ko khola kara dekhiye| usameM Apako nimnalikhita vAkya milegA----- Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvarAja pada 277 ege AyANukaMpAe no parANukaMpAe, ege parANukaMpAe no AyANukaMpAe / ege AyANukaMpAe vi parANukaMpAe vi, ege no AyANukaMpAe no parANukaMpAe / ThANAMga sUtra, caturtha ThINa . magavAna mahAvIra svAmI ne isa vAkya meM cAra prakAra ke manuSya batalAe haiM / eka manuSya aise hote haiM jo apanI anukaMpA to karate haiM, kintu dUsaroM kI anukaMpA nahIM krte| inameM pratyeka buddha, jinakalpI sAdhuoM tathA nirdayI vyaktiyoM ko ginA jAtA hai| eka aise hote haiM jo apanI anukaMpA to nahIM karate, kintu dUsare kI anukaMpA avazya karate haiN| isameM magavAn tIrthakara tathA metAraja jaise mahAn paramArthI muniyoM ko ginA jAtA hai| ___eka aise hote haiM jo apanI tathA donoM kI hI anukaMpA karate haiN| isameM sthAvira kalpI muniyoM ko ginA jAtA hai| eka aise hote haiM jo apaNI yA parAI kisI kI bhI anukaMpA nahIM karate / isameM prabhavya prANiyoM kA samAveza kiyA jAtA hai| isa caubhaMgI se yahI siddha hotA hai ki jisa AtmA meM anukampA nahIM hai, vaha kabhI bhI Atma kalyANa nahIM kara sktaa| muni mANikacanda-to isa bAkya ke anusAra hamako prathama koTi ke pratyeka buddhoM tathA jina kalpI sAdhuoM meM ginA jA sakatA hai| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 - pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ___muni sohanalAla-unameM kyoM Apako to nirdayI vyaktiyoM meM ginA jAnA caahiye| kyoMki na to Apa loga jina kalpI haiM aura na pratyeka buddha haiN| muni sohanalAla jI ke yaha zabda kahate hI upasthiti janatA eka dama tAlI pITa kara haMsa pdd'ii| isa para saradAra zahara ke seThiyA tathA paMthI zrAvaka Udhama karane lage, kintu lAlA ghamanDIlAla ne sAhasa se kAma lekara zAnti sthApita kara dii| taba muni mANikacanda vahAM se lajjita ho kara uTha gaye aura muni sohanalAla vahAM se vijaya prApta kara apane sthAna para aae| _ muni zrI sohanalAla jI ne hAMsI ke cAturmAsa ke bAda vahAM se vihAra karake bihANI, rohataka, kAnhI, jiMda, kasUNa, bar3audA, bhiThamaDA, TuhANA, moNaka, sanAma, sagarUra, dhUrI tathA mAlerakoTalA meM dharma pracAra karate hue ludhiyAne jA kara pUjya zrI motIrAma jI mahArAja kI sevA meM saMvat 1951 ke anta meM upasthita hue| unhIM dinoM Apane kalAnaura jilA guradAsa pura nivAsI zrI jamItarAya bairAgI ko dIkSA dekara unheM muni zrI . gaiMDerAya jI kA ziSya bnaayaa| yaha pIche likhA jA cukA hai ki pUjya zrI motIrAma jI mahArAja bahuta samaya se apane kArya ko halkA karane ke sambandha meM vicAra kara rahe the| unakI dRSTi meM sAre saMgha meM muni sohanalAla jI vidvatA, bhASaNa zailI, tapazcaryA tathA saMgaThana zakti Adi guNoM meM saMgha kI rakSA karane yogya the / zrataeva Apane yaha nizcaya kara liyA thA ki abakI bAra bheMTa hone para muni sohanalAla jI ko yuvAcArya pada de diyA jaave| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvarAja pada - 276 yuvAcArya pada kA mahotsava yaha nizcaya ho jAne para Apane muni zrI sohanalAla jI sahita samasta saMgha ke pAsa samAcAra bheja diyA ki vaha saba caitra kRSNa trayodazI ko ludhiyAnA pAkara yuvarAja pada ke ' mahotsava meM sammilita hoN| zrataeva isa samAcAra ko pAkara amRtasara se tathA deza ke kone-kone se sAdhu, sAdhviyAM, zrAvaka tathA zrAvikAeM ludhiyAnA aaii| caitra kRSNa trayodazI saMvat 1652 vikramI ko eka bar3A bhArI mahotsava manAyA gyaa| isameM cAra tIrtha ke samakSa munizrI sohanalAla jI ko yuvAcArya pada kI cAdara dI gii| isa avasara para Ayo pAvatI jI ko bhI gaNAvacchedikA kA pada diyA gyaa| paMcAMga ke sambandha meM vicAra yuvAcArya padakA yaha mahotsava bahuta bar3A thaa| isameM paMjAba bhara ke zvetAmbara sAdhu paryApta saMkhyA meM Ae the / isa sammelana meM muni zrI mayArAma jI ne janatA ko sambodhita karate hue nimna prakAra se vyAkhyAna diyaa| __"pUjya zrAcArya mahArAja, yuvAcArya, gaNAvacchedikA jI, zrAcAryoM tathA munigaNa, zrAvakAe tathA zrAvaka mere nivedana ko suneN|" . " "hamAre zAsana ke cAra aMga haiM, jinako cAra anuyoga kahA jAtA hai| vaha yaha haiM danyAnuyoga, gaNitAnuyoga, caritAnuyoga tathA kathAnuyoga / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI digambara sampradAyame inacAroM anuyogoM me se gaNitAnuyoga ko karUNAnuyoga tathA kathAnuyoga ko prathamAnuyoga bhI kahA jAtA hai, hamAre dravyAnuyoga, caritAnuyoga tathA kathAnuyoga ke sAhitya atyAdhika vikasita hone para bhI gaNitAnuyoga kA hamArA sAhitya bahuta kama hai| vaha itanA kama hai ki vaha na hone ke barAbara hai, jisase sAdhu logoM ko vrata pAlana meM kaThinAI hotI hai| yathApi gaNitAnuyoga ke mUla siddhAMtoM kA varNana hamAre sUtra granthoM meM paryApta kiyA gayA hai, kintu vaha itanA kaThina hai ki aneka sAdhuoM kI samajha meM nahIM AtA / phira grahastha to usako kisa prakAra samajha sakate hai| isI liye usa para vyavahArika dRSTi se dhyAna nahIM diyA jAtA aura na usa ke anusAra zAstrIya aise yaha jaina tithipatra hI banAe jAte haiN| isI kAraNa hamAre aneka parvadina Aja bhagavAna kI AjJAnusAra nahIM nizcita kiye jAte, bhagavAna ne spaSTa sabase isako mithyAtva kahA hai| hama Aja kala ke pauMcAMgoM ko mithyAtva mAnate hue bhI unhIM kA Alambana lete haiM aura unhI ke anusAra apane tithipatra banAte haiM aura una kA nAma jaina tithipatra rakha dete haiM, phira usame se uttarAdhyayana sUtra ke nAma se aTakalapacco, trayodazI tithi ko ghaTAte haiN| usakA zeSa saba hisAva mithyAtva mata ke AdhAra para lagAyA jAtA hai| isa prakAra hama donoM praNAliyoM ko milA kara 'AdhA tItara AdhA vaTera' vAlI kahAvata ko caritArtha karate hai| zrAja sarakAra ke rAja me saba ko apane apane dharma zAstroM ke anusAra AcaraNa karane kI suvidhA prApta hai to hama bhI Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvarAja pada, 281 apane paryoM kA nizcaya apane zAstroM ke anusAra karake bhagavAna kI AjJAnusAra ArAdhaka kyoM na bneN| isa viSaya meM yahAM nivedana karane se pUrva pUjya zrI motIrAma jI mahArAja kI zrAjJAnusAra AryA pArvatI jI kI sahamati se munimaDala isa vizaya para Apasa meM parAmarza karake yaha nizcaya kara cukA hai ki Age ke liye muni zrIcanda jI dvArA banAe hue tithipatra ke anusAra tithiyAM, parva ke dina tathA cAturmAsa zrAdi ke dinoM kA nizcaya kiyA jAve, ataeva bhAvI cAturmAsa jaina zAstro ke anusAra hI hogaa| _ 'Apako yaha smaraNa rakhanA cAhiye ki jaina zAstroM ke anusAra cAturmAsa cAra mAsa kA hI hotA hai, adhika kA nahIM hotA' kAraNa ki varSa meM jo mAsa bar3ha jAne ke kAraNa do do bAra Ate haiM, vaha ASAr3ha aura * paupa yaha do mAsa hI hote hai, jo cAturmAsa me nahIM pAte / isa liye jaina sAdhuoM kA cAtumAsa sadA hI cAra mAsa kA hotA hai|" ___ muni zrI mayArAma jI ke isa kathana ke bAda paJcAMga ke sambandha me sUkSma dRSTi te jaba vicAra kiyA gayA to usa meM aneka truTiyAM dikhalAI diiN| muni zrI canda kA banAyA huA tithipatra bhI truTi rahita siddha nahIM ho sakA / ataeva isa vicAra vimarza ke pazcAt pUjya zrI motIrAma jI mahArAja bole| navIna jaina paJcAMga tayAra karane kA viSaya yuvAcarya muni zrI sohanalAla ko sauMpa diyA jaave| unhoMne jaina jyotipa tathA laukika jyotiSa donoM kA hI tulanAtmaka adhyayana kiyA hai| astu unako yaha kArya diyA jAve ki vaha jaina zAstroM ke Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI anusAra isa viSaya para vicAra karake nayA paJcAMga banAve | jaba unakA banAyA huA paJcAMga tayAra ho jAve to sabhI parva tathA cAturmAsa ke dina usI paJcAMga ke anusAra manAe jAyA kareM / " AcArya mahArAja ke isa kathana ke uparAnta sabhI saMgha ne sarvasammati se navIna jaina paJcAMga banAne kA kArya yuvAcArya zrI sohanalAla jI mahArAja ke supurda kara diyA / yudAcArya zrI sohanalAla jI mahArAja bhI isa kArya ko apane sira para lekara isa meM pUrNa zAntI se laga gae, inhoMne isa viSaya kI zAstrAnusAra atyAdhika chAnavIna karake isa viSaya meM jaina zAstroM tathA ajaina granthoM donoM kA phira adhyayana kiyA / anta meM inhoMne bahuta UhApoha ke bAda pahile pAMca varSa kA aura phira use bar3hA kara paiMtIsa varSa kA paJcAMga banAyA / inhoMne eka aise niyama kA AviSkAra kiyA ki usa niyama kI sahAyatA se kucha thor3e parivartana ke sAtha pratyeka paiMtIsa paiMtIsa varSa kA paMcAMga bana jAtA thA / isa prakAra unhoMne bIte hue 2500 varSoM ke atirikta paJcama Are ke zeSa sAr3he aThAraha sahastra varSa kA pUrA paJcAMga taiyAra kara diyA, isa paJcAga meM kucha niyama sAdhAraNa the, jinake anusAra paJcAMga banatA thA aura kucha niyama vizeSa the jinakA dhyAna pratyeka paiMtIsa varSa kA nayA paJcAMga banAte samaya vyAna rakhanA par3atA thA / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 musalamAna ko samyaktva dhAraNa karAnA kammaNA vaMbhaNo hoi, kammuNA hoi khattio / vaiso kammuNA hoi, suddo havai kammuNA // uttarAdhyayana, adhyayana 25, gAthA 33 // manuSya karma se hI brAhmaNa hotA hai, karma se hI kSatriya hotA hai; karma se hI vaizya hotA hai aura apane kiye hue karmoM se hI zUdra hotA hai| ___yaha pIche likhA jA cukA hai ki yuvAcArya zrI sohanalAla jI ne apanA 1947 kA cAturmAsa mAlera koTalA meM kiyA thaa| kAraNa ki AtmArAma jI saMbegI kA cAturmAsa bhI mAlera koTalA meM hI kiyA jAnA nizcita ho gayA thaa| kintu atyaMta yatna karane para bhI saMvegiyoM kI ora se zAstrArtha ke liye sAmane koI bhI nahIM aayaa| AtmArAma jI ke isa mAlera koTalA cAturmAsa ke kAraNa jaina dharma ke sambandha meM vahAM eka ullekhanIya ghaTanA ho gii| ___ islAma ne apane janmakAla se hI apane ko eka pracAraka dharma mAnA hai| vaha apane dharma kA aneka prakAra se pracAra kara Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI mohanalAla jI nae nae vyaktiyoM ko musalamAna banA kara apanI gatizIlatA kA paricaya dete rahate haiM, jabaki jainI loga nae vyaktiyoM ko apane dharma meM dIkSita karane meM utsAha na rakhate hue isa bAta kA paricaya dete haiM ki jaina dharma eka gatihIna dharma hai| yaha bAta digambara jainiyoM tathA saMvegiyoM para pUrNatayA lAgU hotI hai, kintu sthAnakavAsiyoM para AMzika rUpa meM lAgU hAtI hai| ___ una dinoM mAlera koTalA meM vAhira se Ae hue eka maulavI anAullAha apane ko islAma kA bar3A bhArI pracAraka mAnate the| unhoMne apane dharma vAloM ko yaha dikhalAne ke liye ki jaina dhama eka Izvara virodhI dharma hai-mAtmArAma jI ke pAsa jAkara kucha vArtAlApa kiyaa| maulavI ne AtmArAma jI se jAkara prazna kiyA maulavI-kyA zrApa khudA ko mAnate haiM ? AtmArAma jI-khudA koI nahIM hai, vaha kevala mUkhoM kA bhrama hai| _ ... __ ___ maulavI atAullAha ke sAtha anya bhI kaI musalamAna the| AtmArAma jI ke isa uttara ko suna kara vaha loga eka dama tAlI vajA kara uTha khar3e hue| bAhira sar3aka para Ane para atAullAha ne apane sAthiyoM se kahA "dekhA Apane ! maiM ne kaisI jaldI unake muMha se kahalavA liyA ki khudA koI cIja nahIM hai| bhalA batAo to una jainiyoM se bar3A dUsarA kauna kAphira ho sakatA hai ? sunate haiM yahAM jainiyoM ke eka aura lIDara muni sohanalAla ne bhI caumAsA kiyA hai| calo unake raMga DhaMga bhI dekhe| yakInana khudA kI hastI se vaha bhI iMkAra krege|" Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ musalamAna ko samyaktva dhAraNa karAnA 285 atAullAha ke yaha kahane para saba musalamAnoM ne usakA samarthana kiyA aura vaha saba ke saba upAzraya ko cle| upAzraya meM Ane para maulavI atAullA ne yuvAcArya mahArAja se bhI vahI prazna kiyA atAullA-kyA Apa dA ko mAnate haiM ? yuvAcArya jI--khudA, gADa, siddha, paramAtmA tathA Izvara yaha saba eka dUsare kA artha hI batalAte haiN| vAstava meM uname koI antara nahIM hai| jisako musalamAna khudA kahate haiM usI ko sanAtanI hindU Izvara kahate haiM, IsAI usI ko gADa kahate hai aura jainI bhI usI ko siddha kahate haiN| kintu jainI loga isa bAta ko nahIM mAnate ki 'usakI marjI ke binA pattA taka nahIM hiltaa|" atAullA-kyoM isa bAta ko mAnane se kyA nukasAna hai ? yuvAcArya jI-isako mAnane kA artha yaha huA ki saMsAra ke jahAM saba acche kAma khudA kI marjI se hote haiN| vahAM corI, vyabhicAra, hatyA, cora bAjArI, juvA khelanA Adi saba bure kArya bhI usI kI marjI se hote haiN| yadi Apa Izvara kI marjI acche aura bure donoM kAmoM meM mAnoge to Apa yaha nahIM kaha sakate ki amuka vyakti ko bure kAma kA burA phala milaa| dUsare zabdoM meM isa siddhAnta ko mAnane se Izvara ThIka isa prakAra kA bana jAtA hai ki "cora se to kahe corI kara aura sAdha se kahe ki jAgate rahanA / " arthAt isa siddhAnta ko mAnane se Izvara atyanta kapaTI tathA dhokhebAja siddha hotA hai| dUsare zabdoM meM Izvara ko zrApa saMsAra ke kAmoM kA kartA mAna kara gAlI dete hai| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI atAullA--svAmI jI! Apane Aja merI AMkheM khola dii| dharsa ke asalI tatva ko maiM aba samajhA huuN| tava to mahArAja Izvara ko duniyAM kA banAne vAlA bhI nahIM sAnanA cAhiye ? yuvAcArya jI-jaina dharma Izvara ko sRSTikartA nahIM maantaa| umakA siddhAnta hai ki saMsAra ke vanAne yA usako naSTa karane se Izvara kA koI sambandha nhiiN| Izvara to AtmA kI sabase UMcI avasthA kA nAma hai aura pratyeka vyakti yatna karake usa darje taka pahuMca sakatA hai| atAullA-kyA mahArAja ! maiM bhI khudA ke darje taka pahuMca sakatA hUM? yuvAcArya jI-nizcaya se| atAullA-vaha kisa prakAra ? yuvAcArya jI-Apako prathama zrAvaka ke bAraha vratoM ko dhAraNa karanA cAhiye / vaha bAraha vrata bhI akene ahiMsA meM hI A jAte haiN| isake bAda yuvAcArya mahArAja ne maulavI atAullA ke sAmane zrAvaka ke vArahoM vratoM kA vistAra pUrvaka vyAkhyAna kiyaa| unako suna kara maulavI volA atAullA-mahArAja! maiM to Aja samajhA ki saMsAra meM yadi koI dharma hai to jaina dharma hai| merA ahobhAgya hai ki meM Apake pAsa aayaa| AtmArAmajI savegI ke bAda Apake pAsa to maiM isa AzA se AyA thA ki Apako bahasa mubAhise meM harA duuNgaa| kintu Apa to bahasa na karake dila para adhikAra karate hai| acchA ava zrAvaka ke bAraha vrata de kara Apa mujhe bhI apanA ziSya banA leN| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ musalamAna ko samyaktva dhAraNa karAnA 287 yuvAcArya jI-tuma zrAvaka ke bAraha vrata le sakate ho ! atAullA-maiM zrI mahArAja ke caraNoM kI sAkSIpUrvaka yaha pratijJA karatA hUM ki maiM sarvajJadeva arhanta tathA siddha ke atirikta anya kisI ko deva na maanuu'gaa| jaina dharma ke atirikta kisI anya dharma ko dharma na mAnUgA aura bhagavAna mahAvIra kI vANI ke alAvA kisI anya zAstra ko na mAnatA huA zrAvaka ke bAraha vratoM kA sadA pAlana kruuNgaa| maulavI atAullA ke yaha zabda kahate hI sArI upasthita janatA eka sAtha jora se bola uThI "bhagavAna mahAvIra svAmI kI jy|" "pUjya zrI prAcArya motIrAma jI kI jaya / " "yuvAcArya zrI sohanalAla jI kI jy|" isake pazcAt maulavI atAullA ne yuvAcArya muni zrI sohanalAla jI ke sAtha apanI isa bheMTa ke viSaya meM kaI urdU samAcAra patroM meM lekha likhe| yuvAcArya jI ke ludhiyAnA nivAsa ke avasara para hI jamIvarAya tathA puruSottama vijaya nAmaka do saMbegI sAdhu bhI yuvAcArya mahArAja ke pAsa aae| unhoMne praznottara ke uparAMta saMbegI siddhAnta kA parityAga kara yuvAcArya mahArAja ke caraNoM meM naye sire se zvetAmbara sthAnakavAsI siddhAnta ke anusAra dIkSA lii| isa prakAra yuvAcArya mahArAja ne ludhiyAnA ke apane cAturmAsa meM dharma kA atyadhika pracAra kiyaa| . Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya pada samayAe samaNo hoi, baMbhacereNa bNbhyo| nANeNaya suNI hoi, taveNa hoI tAvasI / / uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 25, gAthA 32 samatA se zramaNa hotA hai, brahmacarya se brAhmaNa hotA hai, jJAna se muni hotA hai tathA tapa se tapasvI vanA jAtA haiN| yuvAcArya muni zrI sohanalAla jI mahArAja cAturmAsa ke pazcAt ludhiyAne se vihAra karake vAMgara tathA khAdara deza meM dharma pracAra karate hue dillI pdhaare| yahAM Apane zrAvaka se kucha sUtra dhAraNA karI kraaii| una dinoM dillI meM sUtroM ke vidvAna acche gRhastha the| Ajakala bhI dillI me zrI mohanalAla jI battIsoM sUtra ke jAnakAra hai| yuvAcArya jI dillI se vihAra karake bar3auta, bAmanaulI, vInolI, ailama, kAMdhalA, tIttarabAr3A, pAnIpata, karanAla, ambAlA, ropar3a, balAcaura tathA jaijoM meM dharma pracAra karate hue hoziyArapura pdhaare| Apane saMvat 1653 kA cAturmAsa hoziyArapura meM kiyaa| cAturmAsa ke bAda Apa jAlaMdhara, kapUrathalA, jaDiyAlA, Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya pada . 289 amRtasara, nArovAla tathA pasarUra meM dharma pracAra karate hue syAlakoTa pdhaare| syAlakoTa me hI Apane saMvat 1654 kA apanA cAturmAsa kiyaa| cAturmAsa ke bAda Apa vahAM se vihAra karake jammU , pasarUra, gujarAnavAlA, lAhaura, kasUra tathA paTTI me dharma pracAra karate hue amRtasara pdhaare| yahAM Apane apanA saMvat 1655 kA cAturmAsa kiyaa| amRtasara se vihAra karake Apa jaMDiyAlA, kapUrathalA, jAlaMdhara, phagavAr3A, vaMgA, navA zahara, balAcaura, ropar3a, kharaDa, banUDa me dharma pracAra karate hue ambAle pdhaare| yahAM Apane phAlguNa badi pana mI saMvat 1655 ko tIna vairAgiyoM ko dIkSA dI, jinake nAma yaha hai bIrabala, daulatarAma tathA, rAmacandra / vahAM se vihAra karake Apa ugAlA tathA mUlAnA meM dharma pracAra karate hue saMDaurA aae| yahAM Apane caitra zuklA dvitIyA saMvat 1656 ko kundanalAla jaina agravAla nAmaka eka bairAgI ko dIkSA dii| Apa saMDaurA se vihAra karake ugAlA, zAhAbAda, thAnesara, jIMda, nagUrA, bar3odA, TuhANa, moNaka, sanAma, saMgarUra tathA dhUrI me dharma pracAra karate hue nAbhA pdhaare| yahAM Apa ko paTiyAlA ke zrI saMgha kI aAgrahapUrNa vinatI prApta huii| Apa usako svIkAra kara samAnA hote hue paTiyAlA pdhaare| isa prakAra ApakA saMvat 1656 kA cAtumosa paTiyAlA me huaa| paTiyAlA ke cAturmAsa ke bAda Apa nAbhA, mAlerakoTalA, gUjaravAla, chAr3a, maholI, ludhiyAnA, phalora, nakodara, zAhakoTa, sulatAnapura lIdhI tathA kapUrathalA meM dharma pracAra karate hue jAlaMdhara pdhaare| yahAM Apane hoziyArapura ke zrI saMgha kI Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI AgrahapUrNa vinatI ko svIkAra kara vahAM cAturmAsa karane kA nizcaya kiyA / yahAM se zrApa vaMgA tathA jaijoM hote hue hoziyArapura pdhaare| ___ isa prakAra ApakA 1657 kA cAturmAsa hoziyArapura huaa| isa vAra hoziyArapura meM saMvegI zrAtmArAma ke ziSya vallabha vijaya kA bhI cAturmAsa thA / vallabha vijaya jI kI Ayu abhI kama thii| ataeva unhoMne yuvAcArya zrI sohanalAlajI mahArAja ke mAtha eka vakIla se madhyasthatA me carcA kii| yaha vakIla rAyabahAdura kundanalAla kA bahanoI thaa| vakIla kA nAma devIdayAla jI thA / vaha jagarAMvAM ke nivAsI the| vallabha vijaya jI ko isa carcA meM burI taraha niruttara honA par3A / yuvAcArya mahArAja cAturmAsa ke bAda vahAM se vihAra karake phagavAr3A, ludhiyAnA, rAyakoTa, jagarAvAM, bhaTiDA tathA baranAlA me dharma pracAra karate hue sunAma aae| yahAM Apane kizorIlAla vairAgI ko dIkSA dekara use zrI vihArIlAla jI mahArAja kA ziSya bnaayaa| yahAM Apane mAlerakoTalA ke zrI saMgha kI vinatI ko svIkAra kara vahAM cAtumosa karane kA nizcaya kiyA / vahAM se vihAra karake Apa saMgarUra, dhUrI, bhUlar3aher3I, bhadalagar3ha tathA nAbhA me dharma pracAra karate hue mAlerakoTalA pdhaareN| isa prakAra saMvat 1658 me Apane mAlerakoTalA meM cAtumAsa kiyaa| mAlerakoTalA me Apake vyAkhyAnoM kI itanI dhUma macI ki sabhI dharma vAloM para usakI pratikriyA huii| Apake isa cAturmAsa se maulavI atAullA bhI Apake darzana karane AyA / eka kasAI ko maulavI atAullA kA ApakI Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , zrAcArya pada 261 vadanA karanA bahuta burA lgaa| usane prathama to atAullA ko bulA kara yuvAcArya mahArAja kI nindA karate hue use islAma se vimukha hokara muratida bana jAne para bahuta kucha kaThora zabda kahe, kintu jaba atAullA ne usako yuktipUrvaka uttara diyA to vaha yuvAcArya mahArAja ke pAsa zAstrArtha karane aayaa| mahArAja kA usake sAtha nimnalikhita vAtolApa huaa| ___kasAI-maine sunA hai ki jainI loga paramAtmA ko sRSTikartA nahIM maante| yuvAcArya-hAM, yaha ThIka hai| kasAI-to sRSTi ko kisane banAyA ? suvAcArya-sRSTi ko kisI ne bhI nahIM bnaayaa| yaha anAdi kAla se isI prakAra calI AtI hai| kabhI kabhI kAlakrama se kisI kisI bhAga meM apane Apa bhayaMkara vinAza ho jAtA hai to ajJAnI loga use pralaya tathA vahAM phira jIvoM kI utpatti ko sRSTi ko utpatti kahate haiN| kintu vAstava meM yaha vizva itanA bar3A tathA nisIma hai ki yahAM aisI aisI ghaTanAoM ko kucha bhI mahatva nahIM diyA jA sktaa| phira Izvara ke sAtha to usakA koI bhI sambandha nahIM / yadi tuma Izvara ko sRSTikartA mAnoge to Izvara kA kartA kisako mAnoge ? phira usakA - kartA kisako maanoge| isa prakAra anavasthA doSa A jaavegaa| phira Izvara ko sRSTikartA mAnakara Apa usako gAlI bhI kasAI-vaha kisa prakAra yuvAcArya jI-bAta yaha hai ki tumhAre matAnusAra Izvara pApI tathA dharmAtmA sabhI ko banAtA hai| cora, uThAIgIroM, luccoM, vyabhicAriyoM aura DAkuoM ko bhI vahI banAtA hai| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI jaba vaha svaya hI ina saba ko banAtA hai to unako unake / bure kAsa kA daMDa dene kA usako kyA adhikAra hai ? isa prakAra to vaha unake sAtha dhokhebAjI karatA hai| ___ kasAI-logo ke kiye huye aAmAloM kA to natIjA diyA hI jaavegaa| yuvAcArya jI-jaba unakI narjI ke binA eka pattA taka nahIM hilatA to una bure AdamiyoM ke sAre kAryoM kA prAraka ApakA khudA hI siddha hotA hai| phira vaha una ke dvArA kiye hue bure kAmoM ke uttaradAyitva se kisa prakAra vaca sakatA hai ? yuvAcArya mahArAja ke isa kathana se kasAI eka dama niruttara ho gayA aura vaha vahAM se alajalUla bakate hue muha chipAkara bhAga niklaa| maulavI atAullA ne isa sAre vArtAlApa ke samAcAra ko bhI urdU akhabAroM meM nikalavA diyaa| prAcArya motIrAma jI mahArAja kA svargavAsa idhara yuvAcArya zrI sohanalAla jI kA cAturmAsa mAlera koTalA me thA, udhara parama zAnta mudrA ke dhAraka pUjya AcArya zrI motIrAma jI mahArAja tathA gaNAvacchedaka zrI gaNapatirAyajI mahArAja ityAdi sAdhuoM kA cAturmAsa ludhiyAnA me thA / cAturmAsa ke bIca me hI zrI pUjya motIrAma jI mahArAja ko jvara Ane lagA / unakA zarIra to atyadhika vRddha thA hI, ataeva jvara bhayaMkara pramANita huaa| udhara unakI Ayu bhI samApta ho cukI thii| ataeva azvina kRSNa dvAdazI saMvat 1658 ko ludhiyAnA meM hI unakA svargavAsa ho gayA / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 AcArya pada zrI pUjya mahArAja ke svargavAsa ke samAcAra se samasta jaina saMgha meM zoka chA gayA / ludhiyAnA ke zrI saMgha ne atyaMta samAroha pUrvaka unakI antyeSTi kriyA kii| udhara paTiyAlA kA zrI saMgha apane yahAM bihAra kI vinatI lekara yuvAcArya zrI sohanalAla jI mahArAja ke pAsa mAlerakoTalA phuNcaa| Apane unake Agraha ko dekhate hue unakI binatI ko svIkAra kara liyA aura cAturmAsa samApta hone para mAlerakoTalA se vihAra karake nAbhA hote hue paTiyAlA jA pdhaare| AcArya pada kA mahotsa aba yaha sabako dikhalAI de gayA ki yuvAcArya zrI sohanalAla jI mahArAja hI pUjya motIrAma jI ke pATa para baittheNge| unako yaha bhI dikhalAI de gayA ki unake AcArya pada para biThalAne kA mahotsava paTiyAlA meM hI. manAyA jaavegaa| astu deza ke saba bhAgoM se muni, AryikA, zrAvaka tathA zrAvikAeM paTiyAlA meM A A kara ekatrita hone lage / isa prakAra paTiyAlA meM gaNAvacchedaka zrI gaNapatarAya jI mahArAja tathA muni zrI lAla canda jI mahArAja Adi 26 sAdhu ekatrita hue / isa mahotsava ke liye mArgazIrSa zukla paJcamI saMvat 1658 vRhaspativAra kA dina niyata kiyA gyaa| . eka bahuta bar3e sAmiyAne me AcArya pada mahotsava kA kArya AraMbha kiyA gyaa| usameM zrI saMgha ne sammati karake ambAlA nivAsI lAlA chajjUmala jallAmala, lAlA zizurAma paTiyAlA / nivAsI tathA amRtasara nivAsI zrAvakoM kI sammati se zrI pUjya / motIrAma jI mahArAja kI AjJA kA anusaraNa karate hue atyanta samAroha ke sAtha vidhipUrvaka zrI svAmI sohanalAla jI Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI mahArAja ko AcArya pada para sthApita kiyA gyaa| taba se hI patroM me Apako zrI pUjya sohanalAla jI mahArAja likhA jAne lgaa| ApakI dekharekha me zrI saMgha aura bhI adhika utsAha ke sAtha apane dhArmika kArya karane lagA, zrI pUjya sohanalAla jI mahArAja bhagavAna mahAvIra svAmI ke uttarAdhikArI zrI sudharya svAmI ke ve pATa para baitthe| paTiyAlA ke AcArya pada mahotsava ke bAda zrI pUjya sohanalAla jI mahArAja vahAM se vihAra karake rAjapurA, ambAlA, thAnesara, karanAla, pAnIpata tathA sonIpata meM dharma pracAra karate hue dillI pdhaare| saMvat -1656 kA apanA cAturmAsa bhI Apane dillI meM hI kiyaa| yahAM Apane ratlacanda vairAgI ko bhI dIkSA dii| dillI meM dharma pracAra karake Apane cAturmAsa ke bAda uttara pradeza kI ora vihAra kiyaa| ___ Apa khekar3A, bAgapata, bar3auta, vAmanolI, binolI tathA alama meM dharma pracAra karate hue kAMdhalA padhAre / saMvat 1960 kA cAturmAsa Apane kAMdhalA meM hI kiyaa| isa cAturmAsa ke bAda mArgazIrSa kRSNa saptamI saMvat 1960 ko Apane kAMdhale meM tIna dIkSAeM diiN| unameM eka pasarUra nivAsI the| yaha rahIsa lAlA gaiMDerAya sAhibe dUgar3a ke bhatIje tathA lAlA goviMdazAha ke putra the| inakI mAtA kA nAma zrImatI lakSmI devI thaa| ina bairAgI kA nAma kAzIrAma jI dUgar3a thaa| unako teraha varSa kI Ayu meM vairAgya ho gayA thaa| chai varSa taka unakA ghara vAloM ke sAtha jhagar3A rahA / vAstava me pUjya mahArAja ko yaha eka apUrva ratna milaa| Age calakara yaha samAja kA var3A bhArI AdhAra siddha huA, jisa se pUjya zrI sohanalAla jI ne use apanA uttarAdhikArI vnaayaa| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 AcArya pada kAzIrAma jI ke atirikta dUsarI dIkSA zrI narapatarAya jI dUgar3a osavAla ko dI gii| vaha janukA ke rahane vAle the aura vahAM se Akara pasarUra rahane lage the| yaha lAlA amIcanda jI zAha ke putra tathA nanda zAha ke bhatIje the| yaha bar3e bhArI samRddhizAlI kula ke the| ina do ke atirikta eka bairAgina zrImatI mathurAdevI ko bhI dIkSA dI gii| yaha mahilA bhI atyanta dhanI kula kI thii| usane kumArI avasthA meM hI dIkSA le lI thii| zrI pUjya mahArAja kAMdhalA se cAturmAsa ke bAda ailama cale gae the| phira Apa dIkSAeM dene ke liye mArgazIrSa vadI saptamI ko kAMdhalA dubArA padhAre the| kAMdhalA ke dIkSA mahotsava ke bAda Apane dillI Akara jJAnacaMda ko dIkSA dii| - Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrArtha nAbhA tAvadgarjanti zAstrANi, jambukAH vipine yathA / yAvanna garjatyagra, satyasiddhAnta kesarI / / vibhinna zAstroM ke anuyAyI vana meM gIdar3oM ke samAna tabhI taka garjA karate haiM, jaba taka satya siddhAnta rUpI siMha zrAkara garjanA nahIM krtaa| zrI pUjya sohanalAla jI mahArAja dillI se vihAra karake sonIpata, pAnIpata tathA karanAla meM dharma pracAra karate hue phAlguNa mAsa meM kaithala phuNce| vahAM se samAnA hote hue Apa nAbhA pdhaare| jina dinoM zrI pUjya mahArAja nAbhA padhAre to zrI vallabhavijaya jI saMvegI bhI nAbhA se hI the..| Apane tatkAlIna nAbhA nareza zrImAna hIrAsiMha jI ke pAsa sAyaMkAla ke samaya darabAra me jA kara AzIrvAda diyaa| Apane unake sanmukha eka likhita nivedana patra upasthita kiyA ki unako sthAnakavAsI munirAja vizepakara pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja ke sAtha zAstrArthaM karane diyA jaave| Apane unake sanmukha chai prazna upasthita karake 'nivedana kiyA ki mujhe ina chai praznoM kA uttara sthAnakavAsI sAdhuoM se dilavAyA jaave| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrArtha nAbhA 267 rAjA sAhiba ne unake praznoM ko suna kara unase kahA "dekhiye bAbA jI ! yadi sthAnakavAsI jIta gaye to tumako muhapatti (mukha vastrikA) jo tumane hAtha meM lI huI hai, muha para bAMdhanI pdd'egii|" ballabha vijaya jI ne nAbhA nareza kI isa zarta ko svIkAra kara liyaa| isake pazcAt nAbhA nareza ne bhAI tArAsiMha se eka patra likhavA kara use do paMDitoM ke dvArA pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja kI sevA meM bhejaa| una donoM ke nAma paMDita vAsudeva tathA zrIdhara jI the| zrI pUjya mahArAja ne ukta patra ko par3ha kara donoM paMDitoM se kahA "hama ballabha vijaya ke sAtha svayaM zAstrArtha karanA ucita nahIM samajhate, kyoMki vaha koI mAnanIya AcArya yA vidvAna nahIM hai| ataH hamArI ora se unake sAtha hamAre pote ziSya svAmI zrI udayacanda jI mahArAja zAstrArtha kreNge|" yadyapi muni zrI udayacaMdajI isa samaya nAbhA meM nahIM the, kintu vaha zrI pUjya mahArAja kA saMdeza pAkara nAbhA jA phuNce| zAstrArtha jyeSTha badi caturthI saMvata 1661 se nAbhA nareza ke jJAnagoSThI bhavana meM prArambha huaa| isame svayaM mahArAja hIrAsiMha aura dUsare bhAI kahAnasiMha, paM0 zrIdhara jI tathA vAvA paramAnanda jI Adi pratiSThita vidvAna upasthita rahate the| ___ zAstrArtha kA mukhya viSaya mukhavastrikA ko bAMdhanA athavA na bAMdhanA thaa| bIca bIca me mUrtipUjA, pAtra upakaraNa kI maryAdA tathA zuddhi kI carcA bhI vistAra ke sAtha kI jAtI thii| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI __ muni zrI udayacaMda jI kI prazAMta bhAvanA, gaMbhIratA aura vidvatApUrNa tarkazailI kA aisA camatkArapUrNa prabhAva par3A ki virodhI pakSa ke logoM ne bhI unakI mukta karaTha se prazaMsA kii| nAbhA nareza hIrAsiha jI to mahArAja zrI ke utkRSTa vairAgya, tyAga vRtti evaM pAMDitya para itane adhika mugdha hue ki vaha jaba dekho taba unakA guNAnuvAda karate rahate the| mukhavastrikA ke sambandha me vallabha vijaya jI ne puuchaa| vallabha-mukhavastrikA vAMdhanI kahAM likhI hai ? udaya-pahile Apa mukhavastrikA kA artha kiijiye| vallabha-mukhastha vastrikA iti mukhavastrikA / udaya-hastastrikA to nahIM ? jaba sUtrakAra hI 'mukha vastrikA' isa nizcita zabda kA prayoga kara gae haiM, to phira usako hAtha me kyoM kara rakhA jA sakatA hai ? yadi yaha hAtha me rakhane ke liye hotI to sUtrakAra usake liye 'hasta vastrikA' zabda kA prayoga krte| kyA Apa zAstroM ke zabdoM ko nirarthaka mAnate hai, jo mukhavastrikA zabda kA artha hAtha meM rakhanA kahate haiM ? khule mukha bolanA to bhagavAna kI AjJA ke viruddha hai aura dazoM uMgaliyoM ko milAkara aura unako mastaka se lagAkara namaskAra karane ke liye AjA hai| yadi mukhavastrikA hAtha me hogI to dazoM nAkhUnoM ko milAkara mastaka para kaise lagAyA jA sakatA hai ? kintu vallabha vijaya jI ne isa yukti kA koI uttara na dekara idhara udhara kI kahanA Arambha kiyaa| isa para bhAI kahAnasiMhajI ne kahA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrArtha nAmA 266 kahAnasiMha-mahArAja ! maiM samajha gayA ki ApakA tathA inakA siddhAnta to eka hI hai, kyoMki unhoMne to mukhavastrikA bAMdhI huI hai aura Apa use hAtha meM liye baiThe haiN| ataeva ApakA yaha prazna vyartha hai ki mukhavastrikA mukha para bAMdhanI cAhiye yA nahIM ? Apa muMha kholakara to nahIM bola skte| vallabha vijaya-yadi hama bhUla se yA jaldI meM khule mukha bola bhI jAveM to usake liye prAtaH sAyaM pratikramaNa kara lete haiN| usameM isakA bhI prAyazcita ho jAtA hai| bhAI kahAnasiMha-ballabha vijaya jI mahArAja ! maiM samajha gayA ki ApakA tathA inakA siddhAnta eka hI hai| kyoMki unhoMne to mukhavastrikA bAMdhI huI hai aura Apa use hAtha meM liye baiThe haiM, ataeva ApakA yaha prazna sarvathA vyartha hai ki mukhavastrikA mukha para bAMdhanI cAhiye yA nhiiN| ___ muni udayacanda jI-to bhI hama mukhavastrikA ke viSaya meM kucha bAteM saMkSepa meM batalAnA cAhate haiN| mahArAja nAbhA-vaha hama avazya sunanI cAhate __ muni udayacanda-mukhavastrikA vAyukAya Adi jIvoM kI rakSA ke liye tathA jaina sAdhuoM kI pahicAna ke lie muMha para dhAraNa kI jAtI hai| muha kI vAyu se bAhira ke vAyukAyika jIvoM kI hiMsA ' hotI hai| mukhavastrikA kevala mukha para bAMdhane ke liye hai, na ki zarIra prayArjana ke liye| jaina AgamoM meM mukhavastrikA ko jaina sAdhu ke veSa kA eka abhinna aMga mAnA gayA hai, jaisA ki nimnalikhita pramANoM se siddha hai Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ___"paDiggaho pAyavandhana pAya kesariyA pAyaThavaNaMca paDilAiM tinnira rayatANaM gocchAro tinnie pakchagA roharaNaM colapaTTaka pAyapUchaNaM muhaNaMtaka mAdiyaM evaM piya saMjamassa uvavUha gaThayAe vAya daMsa masaga sIya parirakhaNaThayAe iti / " prazna vyAkaraNAMga, adhyayana 10 ___pAtra, pAtra yAMdhane kI jholI, pAna poMchane kA ghastra, AhAra karate samaya pAtroM ke nIce bichAne kA vastra, tIna vastra pAtroM ke-eka aimA vastra jo sabhI pAtroM para pA jAve, jisase pAnoM meM dhUla na par3e, lUhane tIna, pracchAdikA arthAt dAMcAdara sUtI aura eka loI UnI yA tInoM sUtI, rajoharaNa, colapaTa, zrAsana, mukhavastrikA tathA pAtra jisameM zodha ke samaya jala le jAyA jAve ityAdi vastueM saMyama vRddhi aura sardI garamI, DAMsa tathA macchara zrAdi se rakSA ke liye hI hai| vallabha vijaya jI ke dAdA guru bUTe rAyajI ne apane vanAye 'mukhapatticarcA' ke pRSTha 145 para 'mahAnizItha sUtra ke nimnalikhita pATha kA avataraNa diyA hai"karaNeTTiyAe vA muhaNaMtageNa vA viNA DariyaM paDikamme micchukkaDaM puTimaDdaM / " mahAnizItha sUtra, adhyayana sAta / - mukhapatti meM jo dhAgA paDhA huyA hai usako kAno meM binA DAle yadi dhyAna kare to dopahara kA daNDa, maya 'micchAmi dukaDa' ke zrAve / sanAtana dharmiyoM ke prasiddha grantha 'ziva purANa' me bhI mukhapatti vAMdhane kA varNana hai-- Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrArtha nAbhA . 301 "haste pAtraM dadhAnAzca tuNDe vastrasya dhArakAH / malinAnyeva vastrANi dhaarynto'lpbhaassinnH||" zivapurANa jJAna sahitA. 'adhyayana 21, zloka 25 / hAtha meM pAtra, dhAraNa kAne vAle, mukha para mukhapatti pahinane vAle, malina bastro ko dhAraNa kiye hue thoDA bolane vAle (jaina sAdhu hote haiN|) sAvacUri yati dinacaryA saMbegiyoM kA prasiddha grantha hai| usame likhA hai ki "vattIsaMgula dIhaM rayaharaNaM, puttiyAya zraddhaNaM / jIvANa rakkhaNaTTA 'ligaTThA' cepa eyatu / / " battIsa agula lambA rajoharaNa aura usame addha (solaha aMgula) mukha vastrikA yaha jIvo kI rakSA ke liye tathA 'pahicAna' ke liye bhI rakkhe jAte haiN| saMvegiyoM ke Adhunika granthoM meM to isake aneka pramANa maujUda haiM, kintu yaha mukhavatrikA ko mukha para na bAMdha kara use hAtha me rakhate hai| mahArAja hIrAsiMha jI-kahiye ballabha vijaya jI! kyA Apa ina pramANoM ko mAnane se iMkAra karate hai ? isa para ballabha vijaya jI cupa ho gae aura mahArAja nAbhine zAstrArtha me vijaya prApta karane kA paravAnA likha kara muni udayacanda jI ko de diyaa| isa para ballabha vijaya jI ne bahuta asaMtoSa prakaTa kiyA / sarakArI ghoSaNA me kahA gayA thA ki "zrI udayacanda jI mahArAja kA pakSa , purAnI paramparA ke anusAra hai| hamArI sammati me jo beSa aura cihna jainiyoM ke Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI lie ziva purANa me likhe hai, vaha saba vahI haiM, jo Aja kala rathAnakavAsI sAdhu rakhate haiN| vAstava meM apane prAcIna cihoM kA rakhanA hI ucita hai|" isa ghoSaNA-patra ke prakAzita hote hI muni udayacanda ke jayakAroM se AkAza gRja utthaa| paMjAba ke satra kSetroM ko isa vijaya kA samAcAra tAra dvArA bheja diyA gyaa| ina viSaya me 'zAstrArtha nAmA' nAmaka eka pustaka 'jaina dharma pracAra' nAmatrI bhaeDAra, sadara bAjAra, dillI se prakAzita ho cukI hai| vizeSa jijJAsA rakhane vAle sajjana ukta grantha kA adhyayana kreN| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 sthAyI nivAsa no nirAhavejja pIriyaM / AcArAMga sUtra, zruta skaMdha 1, adhyayana 5, uddezya 3 / apane sAmarthya kA apalApa mata kro| pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja nAbhA meM zAstrArtha ke liye muni zrI udayacanda jI ko niyukta karake vahAM se vihAra kara paTiyAlA, ambAlA, kharar3a, ropar3a, balAcaura, tathA vaMgA me dharma pracAra karate hue phagavAr3A pdhaare| yahAM jAlaMdhara ke zrI saMgha ne lAlA ralArAma jI maijisTaTa Adi ke sAtha Akara apane yahAM cAturmAsa karane kI vinatI kii| pUjya zrI ne unake Agraha ko dekhakara use svIkAra kara liyA / ataeva Apa vahAM se hoziyArapura hote hue prathama jAlandhara chAvanI aura usake bAda jAlandhara nagara padhAre / isa prakAra ApakA saMvat 1661 kA cAturmAsa jAlandhara meM hI huaa| cAturmAsa ke bAda Apa kapUrathalA pdhaare| vahAM Apa se lAlA natthU zAha tathA lAlA banArasIdAsa jaina raIsa ne vinatI kI ki cunnIlAla vairAgI ko dIkSA kapUrathale meM hI dI jaave| Apake svIkAra kara lene para kapUrathale ke bhAiyoM ne atyanta samArohapUrpaka usakA dIkSA mahotsava kiyaa| vairAgI cunnIlAla Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI jI amRtasara ke osavAla the| pUjya zrI ne use muni zrI kAzIrAma jI mahArAja kA ziSya bnaayaa| Apa kapUrathalA se bihAra kara ke jaMDiyAlA hote hue amRtasara padhAre / Apane apanA savat 1662 kA cAtumAgna amRtasara meM hI kiyA / amRtasara ke cAturmAsa ke samaya yApana lAlA IzvaradAsa vairAgI ko dIkSA dii| lAlA IzvaradAsa atyanta zaktizAlI vyApArI the| vaha aolavAla dUgar3a the| unakI dIkSA atyanta tyAga tathA vairAgya kA udAharaNa hai| unako muni zrI kAzIrAma jI mahArAja kA zipya banAyA gyaa| dIkSA pUjya zrI ne svayaM dii| __ amRtasara ke isa cAturmAsa ke bAda grApa vahAM se vihAra kara gaye / kintu Apake caraNo meM vedanA ho gii| Apako havA laga jAne se vAyu roga hogayA, jisase Apake hAtha para kAMpane lge| __ amRtasara ke zrI saMgha ko jaba pUjya zrI ke zarIra me isa asAvya roga ke ho jAne kA samAcAra milA to yahAM bar3I bhArI cintA ho gii| ava vahAM ke mukhya mukhya zrAvaka lAlA natthU zAha, jagannAtha, rAdhA kizana, lAlA kRpArAma, nArAyaNa dAsa, vasaMtA mala, juhAre zAha, mAdho zAha, lAlA hukamA zAha, lAlA phaggU zAha, bhagavAna dAsa, lAlA dunI zAha tathA saMta rAma Adi sava ekatrita ho kara jaDiyAlA aae| yahAM Apa logoM ne mahArAja se nivedana kiyA "gurudeva / ApakA zarIra ava vihAra karane yogya nahIM rahA hai| astu aba Apako Apatti dharma kA pAlana karate hue vihAra karanA baMda kara denA cAhiye aura amRtasara me sthAyI rUpa se nivAsa karanA caahiye| Apa jAnate haiM ki amRtasara ke zrI saMgha Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAyI nivAsa 305 ko yaha sammAna pUjya zrI amarasiMha jI mahArAja ne bhI pradAna kiyA thaa| aba Apake hAtha paira kApane lage hai| astu Apako aba unake dikhalAe hue mArga ko grahaNa karanA caahiye|" isa para pUjya mahArAja ne uttara diyA 'Apa logo ne jo kucha bhI kahA hai vaha ThIka hai| kintu abhI hamArI Ayu kula chappana varSa kI hai| vRddhAvasthA nizcaya se A gaI hai| kintu yaha zarIra to bhAr3e kA TaTTa hai| hama usakI sAja samhAla kyoM rakkhe ? hamArA vicAra apane bharasaka vihAra karate rahane kA hI hai|" isa para zrAvaka loga bole "pUjya mahArAja ko uttara dene kA sAhasa to hama me nahIM hai, kintu Apa eka sampradAya ke pradhAna AcArya hai| phira Apake kAraNa dharma pracAra bhI kama nahIM hotaa| ataeva samAja kA hita isI bAta me hai ki usake Upara ApakI chatra chAyA adhika se adhika samaya taka banI rhe| astu hama logoM ne yaha nizcaya kara liyA hai ki hama yahAM se Age mahArAja ko vihAra na karane dege| aura yadi mahArAja yahAM se Age bihAra kareMge to hama mAge meM satyAgraha kreNge|" pUjya mahArAja ne kahA "zrAvakoM ko isa prakAra hamako apanA nizcaya badalane ko vAdhya nahIM karanA caahiye| acchA, abhI to hama ArAma karege / isa viSaya para kala dekhA jaavgaa|" pUjya mahArAja se isa prakAra uttara pAkara zrAvaka loga jaMDiyAlA meM hI Thahara ge| kintu prAtaHkAla hone para pUjya zrI ne zrAvakoM se vAtAlApa kiye binA hI vihAra kara diyaa| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI pUjya mahArAja vihAra karake pandraha vIsa kadama hI cale hoMge ki unhoMne una sabhI zrAvakoM ko apane mArga meM bhUmi para leTe hue pAyA / isa dRzya ko dekha kara unake netroM meM premAzru umar3a Ae aura vaha una zrAvakoM se kahane lage "acchA, bhAI ! tuma uttho| tumhAre anurodha ko svIkAra kara hama vApisa amRtasara calate haiN|" pUjya mahArAja ke mukha se yaha zabda nikalate hI saba zrAvaka eka dama bola uThe "pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja kI jaya / " isake pazcAt pUjya zrI una zrAvakoM ke sAtha hI jaMDiyAlA se vihAra kara vApisa amRtasara padhAra ge| amRtasara Akara yadyapi ApakI paryApta cikitsA karAI gaI, kintu ApakA jaMghAvala kramazaH kSINa se kSINatara hI hotA rhaa| isa prakAra prApa savat 1662 se lekara 1662 taka 'lagAtAra tIsa varSa taka amRtasara rhe| Apake yaha tIsoM cAturmAsa amRtasara se hI hue| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 padavI dAna mahotsava paDhama nagaNaM to dayA, evaM ciTThai svvsNje| annANI kiM kAhI ? kiMvA nAhI ya seyaNavagaM // , dazavaikAlika sUtra, adhyayana 4, gAthA 10 // 'prathamA, jJAna hai, pIche dayA / isI krama para samagra tyAgIvarga apanI saMyama yAtrA ke liye ThaharA huzrA hai / bhanA, ajJAnI mamuSma kyA karegA? zreyas aura azreyas ko yA puNya evaM pApA ko vaha kaise jAna sakegA ? pUjya zrI sohanalAla jI mahAgaja jaba roga ke kAraNa sthAyI rUpa se amRtasara meM virAja gae to saMgha kI bAhya vyavasthA kA kArya bhinna bhinna sthavira muniyoM ko sauMpa diyA gyaa| ina muniyoM meM jJAnI muni zrI mayArAma jI mahArAja, Agama tatvavettA zrI AtmArAma jI mahArAja, zAstrArtha vizeSajJa muni udayacanda jI mahArAja tathA yuvaka muni zrI kAzIrAma jI mahArAja pramukha the| saMvata 1965 me pasarUra ke zrAvakoM ne pUjya zrI kI sevA meM Akara nivedana kiyA ki zrI muni kAzIrAma jI mahArAja pasarUra nivAsI hone para bhI dIkSA ke bAda vahAM nahIM gae haiN| astu pUjya mahArAja ne muni kAzIrAma jI ko vahAM bheja diyaa| isI sambandha Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 pradhAnAcArya zrI mohanalAla jI meM apane kartavya kA pAlana karate hue muni kAzIrAma jI mahArAja ne pajAba kA bhramaNa karate hue phAlguNa 1665 meM pamamra nagara meM zAha koTa nivAsI zrI harakhacanda jI vairAgI ko dIkSA dii| pApa khaNDelavAla jaina the aura pahile jAlandhara meM rahA karate the| muni zrI kAzIrAma jI mahArAja ne savata 1967 meM bhaTiMDA nivAsI zrI kalyANa mala jI rAgA ko dAnA kii| 'pAya agravAla jaina the| kalyANa mala jA yAga cala kara bar3a bhArI tapasvI pramANita haae| unhoMna kaMvala jala ke AdhAra para eka eka mAsa kI tapasyA kaI bAra kii| __ pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja ne saMvat 1668 meM bairAgI tArAcanda tathA vairAgI gaMgArAma jI ko dIkSA dii| digambara mata ke pramANa amRtasara meM pUjya zrI ke pAsa pAnIpata se mAdhava muni kA eka patra AyA ki yahAM ke digambarI bhAI nagnatA ke viruddha tathA strI mukti ke vipaya me apane zAstroM ke pramANa cAhate hai| isa para pUjya mahArAja ne unako nimna likhita pramANa likhavA kara bhijavAe sAdhuoM ke liye nagna rahanA Avazyaka nahIM digambara zAstroM me vastroM ko parigraha na mAna kara mUcho athavA mamatva ko parigraha mAnA gayA hai| jaisA ki umA svAmI ne kahA hai mUrchA prigrhH| tatvArtha sUtra, adhyAya 7, sUtra 17 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padavI dAna mahotsava 306 ___ mUrchA zabda kI vyAkhyA digambara AcArya pUjyapAda ne tatvArtha sUtra kI sarvArthasiddhi TIkA meM isa prakAra kI hai ____ "bAhyAnAM gomahiSamaNimuktAdInAM cetanAcetanAnAM rAgAdInAmupadhInAM ca saMrakSaNArjanasaMskArAdilakSaNA vyAvRttimA / " ___ go, bhaiMsa, maNi, muktA Adi cetana tathA acetana rAga bhAdi upadhiyoM ke saMrakSaNa, arjana tathA saMskAra prAdi lakSaNa rUpa mamattva ko mUrchA kahate haiN| amRtacanda sUri ne bhI apane grantha "puruSArthasiddhyupAya" meM yahI kahA hai yA mUrchAnAmeyaM, vijJAtavyaH parigraho hyaSaH / mohotyAdudIrNo, mUrchA tu mamatvapariNAmaH || puruSArthasiddhyuNAya 111 mUrchA ko hI parigraha jAnanA cAhiye / moha ke udaya se utpanna hone vAlA mamatva pariNAma hI mUrchA hai| isa prakAra vastra parigraha nahIM, varan unakA mamatva parigraha hai| digambara zAstroM ke anusAra vAstava me parigraha tIna prakAra kA hotA hai___eka kSetra, vAstu, suvarNa Adi daza prakAra kA bAhya parigraha ; dUsarA rati, arati, kAma, krodha Adi caudaha prakAra kA Abhyantara parigraha tathA tIsarA zarIra parigraha / isa prakAra yadi zarIra me mamatva hai to vastra na rakhane para bhI muni ko parigrahI kahA jAvegA aura yadi vastroM me usakA mamatva nahIM hai to use vastra dhAraNa karane para bhI nimrantha kahA. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI jaavegaa| isI kAraNa digambara mAnyatA ke anusAra tIrthaMkaroM ke azoka vRkSa, siMhAsana, chatra, camara, kamala Adi aSTapratihArya tathA samozaraNa rUpa parigraha hote hue bhI unako mamatva ke abhAva meM niSparigrahI mAnA jAtA hai| isake atirikta tatvArtha sUtra meM nimnalikhita sUtra meM sAdhuoM ke bheda batalAe gae haiM unase bhI yahI patA calatA hai / ukta sUtra yaha haipulAkavakuzakuzolaninthasnAtakA nigranthAH / tatvArthasUtra, adhyAya 6, sUtra 46 nigranthoM ke pAMca bheda haiM-pulAka, bakula, kuzIla, nigrantha pora snaatk| sarvArthasiddhi me, unake lakSaNa karate hue batalAyA gayA hai ki uttara guNoM kA pAlana karane kI abhilApA hote hue bhI jinake vrata kabhI kabhI hI pUrNa hote hoM, vaha avizuddha caritra vAle pulAka ke samAna pulAka muni hote haiM ! jo apane vratoM kA pUrNa pAlana karate hue bhI zarIra upakaraNa ko sajAne ke liye yatna karate hue apane muni parivAra meM mile rahate haiM-vaha mohagrasta bakuza muni kahalAte haiN| vakuza kA lakSaNa pUjyapAda svAmI ne sarvArthasiddhi me nimnalikhita zabdoM meM kiyA hai nainthya pratisthitA akhaNDitavratAH zarIropakaraNavibhUSAnuvartino'viviktaparivArA mohazavalayuktA bakuzAH / kuzIla do prakAra ke hote haiM--pratisevanA kuzIla tathA kaSAya kuzIla / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padavI dAna mahotsava 311 aviviktaparigrahAH paripUrNobhayAH kathaJcittara guNavirodhinaH pratisevanAkuzIloH / parigraha kA tyAga na karate hue jinake mUla guNa tathA uttara guNa pUrNa hone para bhI jinake uttara guNoM meM doSa laga jAyA karatA ho unhe pratisevanA kuzIna kahA jAtA hai| kaSAyoM ko vaza me karake sajvalana kaSAya mAtra ke AdhIna kaSAya kuzIla kahe jAte haiN| gyArahaveM tathA vArahaveM guNasthAnavartI una munirAja-ko nirgrantha kahA jAtA hai jo kevala jJAna prApta karane vAle haiN| snAtaka do prakAra ke hote haiM-eka terahaveM guNasthAnavartI kevala jJAnI tathA dUsare caudahave guNasthAnavartI prayoga kevlii| isa prakAra ina muniyoM me tatvArthasUtrakAra umA svAmI tathA sarvArthasiddhikAra pUjyapAda ne vastroM ke atirikta apane zarIra ko sajAne taka kI pravRtti batalAI hai| isase prakaTa hai ki vastra ke viruddha digambara jainiyoM kA Agraha unake apane granthoM ke bhI viruddha hai| isake atirikta muniyoM ke dvArA sahana kI jAne vAlI bAIsa pariSahoM meM 'nAgnya' pariSaha bhI isI bAta ko siddha kastI hai| jisa prakAra AhAra pAnI na milane athavA antarAya ke kAraNa AhAra pAnI ke kaSTa ko sahana karanA kSudhA parISaha tathA tRSA pariSaha hotI hai, usI prakAra vastra na milane ke kAraNa hone vAle kaSTa ko sahana karanA nAganya pariSaha hai| jaba koI byakti nagna ho hI gayA to usakA pariSaha kaisA? Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI zvetAmbara AgamoM me jo jinakalpI kA vidhAna kiyA gayA hai vaha unako kama se kama gyAraha aMga kA pUrNa tathA vArahaveM aga meM dazave pUrva kI tIsarI vastu taka kA pUrNa jJAna tathA prathama saMhanana honA Avazyaka hai| astu Ajakala ke digambara jaina muniyoM ko jinakalpI nahIM kahA jA sktaa| digambara AcArya jina sena kRta Adi purANa ke sarga 11, zloka 73 meM bhI / sAdhuoM ke jina kalpI tathA syavira kalpI do bheda mAnakara jina kalpI me jJAna kI vizeSatA ko mAnA gayA hai|| isake atirikta digambara sAdhuoM ke liye kamaNDalu, pustaka, kalasa, davAta, kAg2az2a, rUmAla, paTTI Adi rakhanA bhI anivArya hai| isake atirikta digambara muni sardiyoM me ghAsa ke andara dubaka kara sote hai| ghAsa me to jIvajantuoM kI saMbhAla bhI nahIM kI jA sktii| aisI sthiti meM unake dvArA una jIvo kI hiMsA honA anivArya hai| phira digambara zAstroM me digambara muni ko navama guNasthAna taka puruSa, strI tathA napu saka ina tInoM veda kA udaya mAnA hai / ataeva usako prayoga se davA kara jitendriya vananA par3atA hai| isa prakAra ke anya bhI aneka digambara granthoM me muniyoM ke vastroM ke pakSa meM likhA huA mila sakatA hai ! strI mukti gommaTasAra kI gAthA 388 tathA 714 Adi kaI sthAnoM me strI ke liye kSapaka zreNI tathA avedipana Adi kA ullekha kiyA gayA hai| gommaTasAra karma kAMDa me kahA gayA hai Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padavI dAna mahotsava 313 vedA hArottiya saguNoghaM NavaraM saMda thI khabage / kieha duga-suhatilesiya vAmevi NaM titthayarasattaM // gommaTa sAra karmakAMDa gAthA 354 veda se zrAhAra taka kI mArgaNAzro meM svaguNasthAna kI sattA hai| vizeSatA itanI hI hai ki kSapaka zreNI meM car3hane vAle napusaka, strI tathA pAMca lezyA vAle mithyAtvI ko satva meM tIrthaMkara prakRti hotI hai| isakA abhiprAya yaha spaSTa hai ki strI kSapaka zreNI meM car3hatI hai kintu tIrthakara bananA adhUrA hai| yaha spaSTa hai ki kSapaka zreNI para car3hane vAlA kevala jJAnI bana sakatA hai| aura vaha kevala jJAna prApta karake mokSa prApta kregaa| phira bhale hI vaha strI ho, napuMsaka ho, cAhe puruSa ho gommaTasAra karmakANDa me guNasthAna krama se karma prakRtiyoM kI vyucchiti kA krama yaha batalAyA gayA hai| dese tadiya kasAyA, tiriyA ujjoya NIca tiriya gdii| chaTTa bAharaduggaM, thINatigaM udaya vocchiNNA // 267 // apamatte sammattaM, aMtima tiya saMhadIya'pummi / chacceva NokasAyA, aNiTTiya bhAga bhAgesu // 268 // vedatiya koha mANaM, mAyAM saMjalaNameva // 266 / / pAMcave guNasthana meM pratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha, timraJca Ayu, udyota, nIca gotra tathA tiryanca gati kA tathA chaThe guNa sthAna meM AhAraka zarIradvika, tathA tInoM nidrA prakRtiyoM kA udayavyuccheda ho jAtA hai // 267 // Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa unama strI aura napusakara mokSa bho prApta 314 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI sAta apramatta guNa sthAna meM samyaktva prakRti aura anta ke tIna maMhanana kA, pAThaveM apUrva karaNa guNasthAna meM hAsyAdi ke kapAyo kA // 267 // tathA nauveM anivRtti karaNa guNasthAna me tInoM beda tathA sajvalana krodha, mAna aura mAyA ina tIna kapAyoM kA udaya viccheda ho jAtA hai| isakA abhiprAya yaha huA ki purupa veda, strI veda aura napusaka veTa ina tInoM kA nauve guNasthAna meM udaya vicchaMda ho jAtA hai / vAda ke guNasthAnoM me unako apane apane veda kapAya kA udaya nahIM hotaa| nAma karma kA udaya vidyamAna hone ke kAraNa uname zarIra kI racanAmAtra rahatI hai aura vaha avedI mAne jAte hai / purupa, strI aura napusaka yaha tInoM kSapaka zreNI bAMdhate haiM, terahave guNasthAna meM pahuMcate haiM aura mokSa bho prApta karate haiN| ___dhavala grantha me AcArya bhUta balI tathA puSpadanta kahate haiN| vedAnuvAdeNa itthivedaesu pamattasajada pahuDi jAva aNiaTTi bAdarasAMparAiya paviha upasamA khavA davvapamANeNa kevaDiyA? saMkhejjA / / SaTkhaMDAgama jIvasthAna, dravyapramANAnugama dhavalA TIkA mudrita pustaka 3rI, sUtra 126, pRSTa 416 striyoM meM pramattasaMyata guNasthAna se lekara anivRtti bAdara sAMparAya praviSTa upazamaka aura kSapaka guNasthAna taka jIva dravyapramANa kI apekSA kitane haiM ? saMkhyAta hai| / Age isI pATha me likhA hai ki 108 puruSa, 20 strI aura 10 napuMsaka kSapaka zreNI karate haiM aura mokSa meM jAte haiN| Age eka aura pATha meM likhA hai ki Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padavI dAna mahotsava 315 vIsA napusakaveyA, itthIveyA ya huMti cAlIsA / puvedA aDayAlA, siddhA ikkammi samayammi / eka samaya meM eka sAtha 20 napuMsaka, 40 strI tathA 48 puruSa siddha hote haiN| __ina saba bAtoM se siddha hai ki digambara zAstra strI mukti ke pakSa meM haiN| __isake atirikta umA svAmI ne tatvArtha sUtra me siddhoM ke nimnalikhita bheda kiye haiM kSetrakAlagatiliGgatIrthacAritrapratyekabuddhabodhitajJAnAvagAhanAntarasaMkhyAlpabahutvataH saadhyaaH| tatvArtha sUtra, adhyAya 10, sUtra 7 / siddhoM meM paraspara koI bheda na hote hue bhI unake pUrva manuSya rUpa kI apekSA unako kSetra, kAla, gati, liGga, tIrtha, cAritra, pratyeka buddha bodhita, jJAna, avagAhanA, antara, saMkhyA tathA alpabahutva ke bheda se vibhAjita kiyA jA sakatA hai / yadi akele puruSa hI siddha hote to yahAM liGga kI dRSTi se unakA bheda karane kI koI AvazyakatA nahIM thii| isa prakAra pUjya zrI ne yaha saba pramANa mAdhava muni ke liye likhavA kara pAnIpata bhijavA diye| isa prakAra sAta ATha varSa taka saMgha kA kArya nirvighna calatA rhaa| kintu pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja isa vyavasthA se saMtuSTa nahIM the| vaha samajha gae the ki unakA roga sthAyI hai aura usake acchA hone kI AzA nahIM hai| ataeva vaha apane sira se saMgha ke uttaradAyitva ko kucha kama karake usako apane ziSya Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI praziSyoM meM vibhakta kara denA cAhate the| isa prakAra ke vicAra kaI varSa taka unake hRdaya meM uthala puthala macAte rhe| anta meM unhoMne yaha nizcaya kara liyA ki saMgha ke viziSTa kAryakartA muniyoM ko kucha nizcita uttaradAyitva dekara usake anusAra kucha padaviyAM de dI jaaye| astu ApakI preraNA se vikrama saMvat 1666 ke phAlguNa mAsa me amRtasara meM paMjAba prAnta ke jaina munirAjoM kA eka virATa sammelana kiyA gayA / yaha sammelana na kevala amRtasara ke lie, varan samasta jaina samAja ke liye atyadhika mahatvapUrNa thA / isame bhAga lene ke liye paMjAba bhara ke muniyoM tathA AyikAoM ke atirikta zrAvaka zrAvikAe bhI bar3I bhArI saMkhyA me Ae the / isa samaya janatA ke hRdaya meM utsAha kA samudra hilore le rahA thaa| zraddhaya tathA pUjya zrI sohanalAlajI mahArAja ke caraNoM me eka mahAn vicAra kArya rUpa meM pariNata hA rahA thaa| utsava ke samaya pUjya zrI ne muni zrI udayacanda jI mahArAja ko apane samIpa bulAkara unase ekAnta meM kahA / "udayacanda ! aba maiM vRddha ho gayA huuN| jIvana kA kyA patA ki kyA kava ho jaave| merI icchA ava apane pada ke uttaradAyitva ke bhAra ko halakA karane kI hai| ataeva maiM cAhatA hU~ ki isa sammelana me apane kisI yogya uttarAdhikArI ko niyukta kara dU / merI icchA hai ki tuma mujha ko isa viSaya me sammati do|" ___ apane vAbA guru ke isa prakAra prema tathA vAtsalya bhare zabdoM ko sunakara muni zrI udayacanda jI ne unake caraNoM kI vandanA karate hue uttara diyA Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 padavI dAna mahotsava ___ "bhagavan ! maiM to ApakA eka kSudra ziSya mAtra huuN| maiM itane mahatvapUrNa parAmarza dene kA Apa anubhavI puruSoM ke sAmane kyA adhikAra rakhatA huuN|" / isa para pUjya zrI ne muni udayacandajI se khaa| "bAta yaha hai ki yuvAcAya pada saMgharSa kA kAraNa bana sakatA hai, jise maiM TAlanA cAhatA hU / yaha batalAo ki isa viSaya me saba kA eka mata kisa prakAra prApta kiyA jaave|" isa para muni zrI udayacaMda jI ne uttara diyaa| ___ "saba kI sammati lene se yaha kAma nahI hogaa| Apa hamAre mAnya prAcArya hai| Apa jo bhI karege, hama saba ko vahI svIkAra hogaa| mere vicAra meM isa vipaya me saba muniyoM ke hastAkSara le lene caahiye| kintu padavI pradAna karane kA sava adhikAra Apako apane hAtha me rakhanA caahiye| Apa apanI ora se jo kucha bhI karege, usame kisI ko bhI Apatti na hogii|" pUjya zrI ne muni udayacaMda jI kI isa sammati ke anusAra sabhI munirAjoM ke hastAkSara le liye| sabhI ne prasannatA se sArI sattA pUjya zrI ke hAtha me arpaNa kara dii| isa prakAra paMjAba ke zramaNa saMgha ne anuzAsana kA eka mahAn evaM bhavya Adarza upasthita kiyaa| padavI pradAna mahotsava ke liye phAlguNa zukla chaTa vikrama saMvat 1666 kA dina nizcita kiyA gyaa| isa avasara para jamAdAra kI bar3I havelI ke andara muniyoM, AryikAoM, zrAvakoM tathA zrAvikAoM ne bar3e bar3e vidvAn tathA tapasvI muni Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI rAjoM ke vyAkhyAna sune / samAroha ke anta me pUjya zrI sohana lAla jI mahArAja ne nimnaprakAra se padaviyAM pradAna kI muni zrI kAzI rAma jI mahArAja-yuvAcArya kI cAdara / paMDita pravara muni zrI AtmArAma jI mahArAja-upAdhyAya / muni zrI karmacaMdajI mhaaraaj-bhusuutrii| muni zrI jar3AucaMdajI mahArAja-gaNAvacchedaka / muni zrI lAlacaMdajI mahArAja-gaNAvacchedaka / muni zrI gaNapatarAyajI mhaaraaj-gnnaavcchedk| muni zrI mayArAmajI mahArAja eka acche tathA prabhAvazAlI sAdhu the| unako bhI gaNAvacchedaka banAyA gyaa| muni zrI udayacaMdajI mahArAja ko zrAcArya zrI jI ne gaNI pada kI cAdara arpita kii| yadyapi muni zrI udayacaMda jI ne isa pada ko lene se barAbara iMkAra kiyA, kintu pUjya zrI ke Agraha tathA upasthita saMgha kI vinamra prArthanA para dhyAna dekara anta me unako gaNIpada svIkAra karanA hI pdd'aa| ___ isa avasara para AcArya zrI ne yaha mahatvapUrNa ghoSaNA kI ki "mere dvArA diye hue yaha sabhI pada bahuta adhika mahatvapUrNa haiM / maiMne padavI dAna kA yaha jo kucha kArya kiyA hai vaha saMgha kI vyavasthA ke liye hI kiyA hai| usakI saphalatA Apa saba kI sadbhAvanAoM para hI nirbhara hai| isa liye Apa saba eka sUtra me baMdha kara kArya karo tathA isa prakAra bhagavAna mahAvIra svAmI ke zAsana ke gaurava ko bddh'aao| yaha sabhI pada nAma ke liye nahIM, varan kArya karane ke liye haiN| Apa saba apane apane pada ke prati sacce rhe|" Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padavI dAna mahotsava 316 pUjya zrI ke isa bhASaNa ke pazcAt unakI jaya jayakAra ke zabdoM se AkAza gUMja utthaa| isa prakAra yaha mahatvapUrNa padavI dAna mahotsava samApta huA / mahotsava ke pazcAt prAyaH sabhI munirAja amRtasara se vihAra kara gae, kintu pUjya zrI muni gaiMDerAya jI Adi muniyoM sahita apane roga ke kAraNa amRtasara meM hI rahe / vAstava meM pUjya zrI kA yaha samaya atyanta kaThina thA / unakA roga bar3hatA jAtA thA, kintu vaha apane tapazcaraNa meM truTi nahI hone dete the / padavIdAna mahotsava se agale varSa saMvat 1670 meM unhoMne nArovAla nivAsI tilakacanda jI osavAla ko dIkSA dilA kara unako muni zrI narapata rAya jI mahArAja kA ziSya banAyA / Apake zAsana meM saMvat 1672 meM baMgA jilA jAlandhara meM tIna dIkSAeM huI | jammU rAjya ke nivAsI kastUracanda bairAgI ko muni zrI gaiDerAya jI kA ziSya banAyA gyaa| syAlakoTa nivAsI nihAlacanda jI osavAla ko bhI muni zrI gaiMDerAya jI kA hI ziSya banAyA gyaa| isake atirikta jammU rAjya ke nivAsI dIpacanda jI bairAgI ko zrI karmacanda jI bahusUtrI kA ziSya banAyA gayA / nihAlacanda jI mahArAja bAda meM bahuta bar3e tapasvI pramANita hue| Apane solaha dina taka ke kaI bAra nirjala vrata kiye / 21 dina taka kA bhI nirjala vrata kiyA / jala ke sAtha to Apane 61 dina taka kA vrata bhI kiyaa| tIsa paccIsa, cAlIsa Adi dinoM ke vrata to Apane aneka bAra kiye / , agale varSa pUjya zrI ke zAsana me amRtasara tathA anya sthAnoM meM cAra dIkSAeM huI 2 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI 1-paTTI nivAsI nagInacanda osavAla ko muni paMDita narapatarAya jI kA ziSya banAyA gyaa| 2-muni zrI gaiDerAya jI mahArAja ne jajoM meM kapUracanda jI ko dIkSA de kara unhe muni zrI natthUrAma jI kA ziSya bnaayaa| 3-navAzahara me gaNI zrI udayacanda jI na saMDaurA nivAnI raghubaradayAla jI vairAgI ko dIkSA dii| ___ina dIkSAoM ke atiritta eka mahatvapUrNa dIkSA amRtasara me svaya pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja ne zrI zuklacanda jI vairAgI ko dekara unhe yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja kA zipya bnaayaa| unake tInoM nAmo meM se prAcArya zrI sohanalAla jI mahArAja ne unakA zuklacaMda nAma hI pananda kiyaa| yaha dIdA yASAr3ha zukla pUrNimA saMvat 1673 ko dI gaI thii| vAstava meM yaha dIkSA atyadhika mahatvapUrNa thii| Age cala kara yaha munirAja jaina samAja ke bar3e bhArI AdhAra siddha hue| jisa samaya pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja ke bAda yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja prAcArya bane to muni zrI zuklacanda jI ko AcArya kAzIrAma jI ke svargavAsa ke bAda yuvAcArya banAyA gyaa| kintu muni zrI zuklacanda jI itane tyAgI tapasvI the ki sAdar3I sammelana ke samaya unhoMne saMgha kI ekatA ke lie apane yuvAcArya pada ko bhI chor3a diyaa| Aja kala Apa apanI agAdha vidvattA ke kAraNa paMDita muni zrI zuklacanda jI mahArAja kahalAte hai / ataeva agale adhyAya me Apake caritra ke Upara vistArapUrvaka vicAra kiyA jAtA hai| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. muni zuklacandra jI kI dIkSA "ege ahaMmasi, na me atthi koi na yAhamavi kassa vi|" evaM se 'egAgiNameva appANaM smbhijaannejjaa| AcArAMga sUtra, prathama zrutaskandha, adhyayana 8, uddezaka 6 / "maiM akelA huuN| merA koI nahIM hai aura na maiM hI kisI kA huuN|" isa prakAra muni apane ko akelA hI samajhe / ___ . paDita muni zrI zuklacandra jI mahArAja kA gRhastha jIvana kA nivAsa sthAna jilA gur3agAMvA kA eka dar3aulI nAmaka grAma thaa| yaha grAma tahasIla rivAr3I meM rivAr3I nagara se lagabhaga bAraha mIla kI dUrI para hai| Apake gRhastha jIvana ke pitA paDita baladeva zarmA jAti se gaur3a brAhmaNa the| yadyapi vaha jAti se gaur3a brAhmaNa the, kintu vaha yajamAna vRtti na karake vyApAra dvArA hI apane parivAra kA pAlana poSaNa kiyA karate the| vaise Apake pAsa gAMva me khetI yogya bhUmi bhI itanI thI ki usase parivAra kA kArya saMtoSa-janaka rUpa se cala jAyA karatA thaa| kintu Apane Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI vyApAra ke mvAbhAvika niyama ke anusAra bAhara jAkara vyApAra karane kA nizcaya kiyaa| kucha dinoM bAda Apa ahamadAvAda jA pahuce / vahA Apane kaTapIsa kA kAma karanA prArambha kiyaa| jaba ApakA kAma ahamadAbAda meM acchI taraha jama gayA to vahA~ Apane apanI dharmapatno zrAmatA mahatAba ku vara ko bhI bulA liyA / paMDita baladeva zarmA jI ahamadAbAda me apanA kaTapIsa kA vyApAra zAMtipUrvaka karate the ki unakI dharmapatnI ko garbha rahA / kramaza garbha puSTa hotA rahA aura dasave mahIne meM unhoMne vikrama mavat 1652 bhAdoM zukla dvAdazI zanivAra ko eka atyanta honahAra vAlaka ko janma diyaa| gyArahaveM dina bAlaka kA nAma karaNa saskAra karake usakA nAma bhojarAja rakhA gyaa| ____bAlaka ke janma ke pazcAt gharavAloM kI bhI khabara Ane lagI ki Apa A jAye / mAtA pitA ko bhI apanI janma bhUmi kI yAda satAne lgii| astu vaha ahamadAbAda ko kaTapIsa kA vyApAra chor3akara apane gAva daDaulI A gae~ / yahAM vAlaka ko bhojarAja na kaha kara bhavAnIzakara nAma se bulAte the| . .. ___ aba bAlaka zuklacandra dvitIyA ke candramA ke samAna dina prati dina bar3hane lagA aura - usakI mAtA usakI bAla lIlAoM ko dekhakara atyadhika prasanna rahane lgii| : * gAMva me jaba bAlaka kI Ayu sAta varSa kI huI to usakA gAMva me hI akSarArambha karAyA gyaa| adhyApaka kA nAma paM0 bhavAnI zaMkara hone ke kAraNa vAlaka kA nAma zuklacandra rakha diyA gayA / kramazaH bAlaka kI par3hAI Age calI aura usakA samparka anya gAMva ke aneka bAlakoM ke sAtha bhI ho gayA / dar3aulI Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra dinAna aba Apane muni zuklacandra jI kI dIkSA 323 ke jaisI zikSaNa suvidhA anya gA~voM me na hone ke kAraNa anya aneka gAMvoM ke vidyArthI bho daDaulI me par3hane AyA karate the| ina vidyArthiyoM me nAhar3a nAmaka gAMva kA eka brahmadatta nAmaka vidyArthI bhI thA / zuklacandra jI kI, usase acchI mitratA ho gaI thii| paMDita baladeva zarmA jI kA kucha dinoM gAMva me rahane ke uparAMta dehAnta ho gyaa| astu Apake cAcA ne abohara maMDI jAkara eka bisAtakhAne kI dukAna khola lii| yaha dUkAna Apane pharrukhanagara nivAsI lAlA chajjUmala ke sAje meM kholI thii| aba Apako par3hAI se haTAkara abohara maMDI kI dUkAna para bheja diyA gyaa| abohara me ApakA samaya prAyaH zrAmoda pramoda meM hI vyatIta huA karatA thaa| udhara gAMva meM bulAkara ApakI sagAI bhI kara dI gaI / ____ eka bAra ApakA mitra brahmadatta apane gAMva nAhar3e se cala kara Apake pAsa abohara maMDI meM milane ke liye aayaa| abohara se vaha Apako AgrahapUrvaka apane sAtha apane gAMva nAhar3a le gyaa| ____ jaba Apa brahmadatta ke sAtha nAhar3a pahuMce to vahAM brahmadatta kI mAtA ne Apake prati atyadhika prema pradarzita kiyaa| kintu jisa samaya vaha Apako bhojana karA rahI thI to usake netroM me AMsU bhara aae| Apane usake netroM meM AMsU dekha kara usase zuklacandra-mAtA' tumako kisa bAta kA duHkha hai / ' tumhAre netroM meM AMsU kyoM A gae ? mAtA--nahIM beTA! kucha nhiiN| yoM hI kucha khayAla ho aayaa| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI zuklacandra-z2arA maiM bhI sunU ki kisa bAta kA khayAla ho paayaa| mAtA-are veTA ! bar3e bUr3hoM ke mana meM to na jAne kitane vicAra tUphAna bana kara AyA karate haiN| tuma una saba ko suna kara kyA karoge? zuklacandra-nahI mAtA ! yaha vAta to Apako avazya vatalAnI pdd'egii| yadi Apa mujhe vAstava me brahmadatta ke jaisA samajhatI haiM to Apako mujhase apane dukha ko kahane me saMkoca nahIM karanA caahiye| mAtA-acchA beTA! terA atyadhika Agraha hai to suna / yaha jo terI sagAI hur3iyAnA kI lar3akI ke sAtha huI hai usa lar3akI kI sagAI pahale brahmadatta ke sAtha huI thii| bAda me java brahmadatta ke pitA kA svargavAsa ho gayA to lar3akI vAloM ne hamArI asahAyatA kA dhyAna karake hamAre yahAM se sagAI chur3A kara tumhAre sAtha kii| zuklacandra-acchA, yaha bAta hai ! to mAtA, merI yaha pratijJA hai ki maiM usa lar3akI ke sAtha kabhI bhI vivAha nahIM kruuNgaa| mAtA-nahIM veTA! yaha kahAnI tumako sunAne kA merA yaha abhiprAya kabhI nahIM thA ki tuma itanI kaThora pratijJA kara lo| zukla candra---kintu mAtA ! vaha mAMga mere mitra brahmadatta kI hai| mai usako kisa prakAra svIkAra kara sakatA hUM ? mAtA ne Apako apanI pratijJA chor3ane ko bahuta kucha kahA, kintu Apane apane mana me apanI isa bhISaNa pratijJA para sumeru parvata ke samAna acala bane rahane kA nizcaya kara liyaa| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni zuklacandra jI kI dIkSA 325 nAhar3a se Apa apane gAMva daDolI A ge| ava zrApa rAtadina isa ciMtA meM rahate the ki hur3iyAnA ke isa sambandha ko kisa prakAra tor3A jAve ? zuklacandra jI kI mAtA mahatAba kuvara mahendragar3ha, jilA paTiyAlA kI beTI thii| vahAM kI eka anya agravAla lar3akI bhI dar3aulI me vyAhI thii| ataeva apanI mAtA ke nAte se zuklacandra jI usako mausI kahA karate the| vaha bhI Apako apanA bhAnajA mAna kara ApakI bahuta khAtira kiyA karatI thii| usake lar3ake ke pAsa eka UMTa thaa| eka bAra zuklacandra jI ne usa mausI ke lar3ake se prastAva kiyA ki UMTa para car3ha kara kucha savArI kI jAve / astu UMTa tayyAra kara liyA gayA aura yaha tathA UTavAna donoM usa para baiTha kara gAMva se bAhira cle| kucha dUra jAne para Apane UMTavAn se hur3iyAnA calane kA prastAva kiyaa| hur3iyAnA bhI dar3aulI se kucha adhika dUra nahIM thA / astu Apa kucha hI ghaMToM meM hur3iyAnA jA phuNce| gAMva meM praveza karane para Apako eka vRddhA milii| Apane usase prazna kiyA zuklacandra jI-mAM jI ! isa gAMva kI kisI lar3akI kI sagAI dar3aulI me huI hai ? bur3hiyA-hAM, huI to hai| pahile usa lar3akI kI sagAI nAhar3a me huI thii| bAda meM lar3ake ke pitA mara jAne para unhoMne vahAM se sagAI chur3Akara usakI dUsarI sagAI daDaulI meM kii| bur3hiyA becArI ko kyA patA thA ki pUchane, vAlA svaya hI vaha lar3akA thA, jisake sAtha usa lar3akI kI sagAI ho cukI Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI thii| usane unako lar3akI vAle kA ghara bhI saMketa se batalA diyaa| isake pazcAta zuklacandra jI apane UMTa para baiThe hue usa lar3akI vAle ke makAna ko dekhate hue usake sAmane se nikle| lar3akI ke pitA ne unako dekhate hI pahicAna liyaa| vaha unase bolA "Aiye, Aiye / Apa idhara kaise A nikale ?" zuklacandra-maiM idhara UMTa para saira karate hue UMTa vAle ke sAtha AyA thA ki yaha mujhe idhara le aayaa| lar3akI vAlA-aba Apa A hI gae haiM to kucha dera vizrAma kIjiye aura bhojana karake cale jaaveN| __ zuklacandra--bhojana to hama karake Ae haiN| dUsare hama ghara binA kahe mArga vinA jAne idhara Ae haiN| isaliye hamArA isa samaya yahAM rukanA kisI prakAra bhI ucita nahIM hai| usane kama se kama kucha khA pI lene kA to Apa se bahuta kucha Agraha kiyA, kintu Apa usakI koI bAta svIkAra na kara vahAM se cala hI diye / 'lAcAra vaha bhI Apake sAtha sAtha Apako pahuMcAne kI dRSTi se claa| __Apa usake sAtha sAtha cale Ate the aura mana me yaha socate jAte the ki vivAha kA prasaMga calA kara usase kisa prakAra vivAha karane kA nipedha kara / anta me jaba vaha Apako gAMva ke bAhira pahuMcA kara pIche lauTane lagA to usane Apa se kahA "hamArA vicAra aba ke phAlguNa meM vivAha karane kA hai| yaha Apa apane ghara vAloM se kaha de|" isa para zuklacandra jI bole Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni-zuklacandra jI kI dIkSA 307 ___"kintu merA vicAra to vivAha karane kA nahIM hai| mujha se to sagAI ke samaya pUchA taka nahIM gyaa| jaba Apane apanI lar3akI kI maMganI nAhar3a meM kI thI to Apako usakA vivAha bhI vahIM karanA caahiye| zrApake yaha vacana usako bahuta bure lage, aura vaha Apase kahane lgaa| * "isa bAre meM mujhe Apa se koI bhI bAta nahIM karanI hai| jaba saba kucha Apa ke cAcA se taya ho gayA hai to isameM saba kucha vahI kreNge|" yaha kaha kara vaha lauTa gyaa| usane ghara jAte hI eka patra dar3aulI ko likhakara usameM zuklacandrajI ke gAMva me Ane tathA unake sAtha hue vArtAlApa kA saba samAcAra likha diyaa| phira usane usa patra ko eka AdamI ke hAtha dar3aulI bheja diyaa| udhara zuklacandra jI bhI daDaulI apane ghara A ge| Apake Ane ke kucha samaya bAda hur3iyAnA se patra lekara vaha AdamI bhI A gayA / Apake cAcA ne jaba vaha patra par3hA to unako bar3A burA lgaa| unhoMne krodha meM bhara kara Apa se puuchaa| "kyoM zuklacandra ! tuma hur3iyAnA kyoM gaye the ?" taba Apane bAta banAte hue unako uttara diyA "merA vicAra na to vahAM jAne kA hI thA aura na maiM vahAM jAna bUjha kara gayA / mujhe vahAM U~Ta vAlA le gyaa|" taba Apake cAcA ne phira puuchaa| "to tuma vahAM vivAha karane ko iMkAra kara Ae ?" isa para Apane thor3A sAhasa karake uttara diyA Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI "jaba usa lar3akI kA vAgdAna nAhar3a ho cukA hai to maiM usase kaise vivAha kara sakatA hUM? maiMne unase kaha diyA hai ki meM ApakI lar3akI se vivAha nahI kara sktaa| Apa usakA vivAha nAhar3a kreN|" Apake cacA ko Apake yaha zabda sunakara krodha ho paayaa| vaha cillA kara Apase bole / "to bar3e bUDhoM ke bIca meM bolane bAlA tU kauna hotA hai ?" unhoMne isa prakAra Apako bahuta DAMTa phaTakAra batalAI / kintu Apa saba kucha cupacApa sunate rhe| Apane apane vicAra para dRr3ha rahane kA sakalpa aura bhI pakkA kara liyaa|" aba Apa para gAMva meM saba ora se DATa phaTakAra par3ane lgii| astu Apa dar3aulI se avohara maMDI cale Ae aura vahIM rahane lge| ___ kucha dinoM bAda hI phAlguNa me ApakA vivAha karane kA niyamAnusAra hur3iyAne se patra A gyaa| dar3aulI ke Apake ghara vAloM ne Apake pAsa abohara maMDI samAcAra bhejA ki vaha Apako avilamba dar3aulI bheja deM, kintu isa bAra Apane apane mana me kucha adhika sAhasa baTora kara vivAha ke lie dar3aulI jAne se sApha iMkAra kara diyaa| kintu cAcA ne Apako khUba DAMTa phaTakAra batalAI aura daDolI jAne ke liye jabardastI relagAr3I me viThalA diyaa| ___ abohara me Apake pAsa do makAna the| eka maMDI meM kirAye kA thA, jisame vaha svayaM rahate the| dUsarA vastI se kucha alaga thaa| isa makAna meM saragodhA nivAsI eka dhanika gaur3a brAhmaNa Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 muni zuklacandra jI kI dIkSA mahilA kucha dinoM ke liye kAraNavaza A kara ThaharI / zuklacandra jI jaba isa bAra abohara meM rahe to usake pArsa makAna khAlI karAne kI AzA se, prAyaH zrAyA jAyA karate the| usane Apa ko khoyA khoyA sA tathA ciMtita sA dekha kara jo Apa se isakA kAraNa pUchA to Apane saMkoca karate huye use sArI ghaTanA sunA kara kahA "merI cintA kA vAstavika kAraNa yaha hai ki maiM vivAha to karUgA nhiiN| aba isa vivAha kI musIbata se kisa prakAra chuuttuu|" ___ strI-tumhArA yaha socanA to ucita nahIM hai| mAtA pitA saMtAna ko janma dete haiM to usakI satAna kA sukha dekhane ke liye hI dete haiN| Apako unakI icchA kA Adara karake yaha vivAha kara lenA caahiye| zuklacandra-vivAha to maiM kisI prakAra bhI nahIM kruuNgaa| cAhe mujhe ghara se nikala kara deza videza bhaTakanA hI kyoM na pdd'e| ____ strI-taba to isakA yaha pariNAma hogA ki eka bAra Apa ko ghara chor3a kara jarUra bhAganA hogaa| zuklacandra--yaha to mujha kA bhI dikhAI de rahA hai| strI-aisI dazA me maiM Apa se eka vacana lenA cAhatI huuN| zuklacandra-vaha kyA ? strI-yA to Apa isa vivAha ko jaise bhI ho avazya kara le, athavA yadi Apako ghara chor3a kara bhAganA hI par3e to Apa aura kahIM na jAkara sIdhe mere ghara saragodhA aave| merA vizvAsa hai ki maiM Apake jIvana ko vyavasthita karane meM Apako vizeSa sahAyatA de skuugo| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 pradhAnAcArya zrI mohanalAla jI zuklacandra-khaira, Apake isa anurodha ko mai svIkAra karatA huuN| isa prakAra saragodhA kI usa mahilA ko AzvAsana dekara zuklacandra jI apanI dUkAna para avohara maMDI me rahane lge| kintu jaba unako unake cAcA ne vivAha ke liye gAMva bhejane ke liye jabaradastI relagAr3I meM biThalA diyA to unako apane bhAvI jIvana ke sambandha meM gaMbhIratA se vicAra karane kI AvazyakatA huii| zuklacandra jI apane cAcA dvArA rela me jabardastI viThalAe jAkara abohara se to cala par3e. kintu gAr3I ke bhaTiMDA Ane para vaha usame se utara pdd'e| unhoMne apane TikaTa ko pheka kara vahAM se saragodhA kA dUsarA TikaTa liyaa| saragodhA meM usa mahilA ne ApakI bahuta adhika khAtira kii| vAstava me vaha mahilA eka dhanI vidhavA thI aura usake ekamAtra saMtAna usakI eka putrI thI, jisakA vivAha zuklacandra jI ke sAtha karake unako vaha gharajamAI banA kara rakhanA cAhatI thii| isIliye zuklacandra jI ke jAne para usane unake Upara khUba kharca karanA prArambha kiyaa| kintu usa vidhavA kA devara usakI sampatti kA apane ko uttarAdhikArI samajhatA thaa| ataeva vaha usakI ghara jamAI rakhane kI yojanA ke viruddha thaa| isIliye vaha zuklacandra jI se bhI khUba jalatA thaa| _ Arambha me to zuklacadra jI ne usake isa vyavahAra kI upekSA kI, kintu bAda meM jaba Apa ko patA calA ki vaha mahilA mAMsAhAriNI hai to Apa ko usa se ghRNA ho gii| aba Apane usake dvArA diyA huA dravya usako vApisa karake saragodhA chor3a diyaa| , Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni zuklacandra jI kI dIkSA 331 saragodhA se Apa sIdhe amRtasara paae| amRtasara meM Apako apane gAMva dar3aulI kA nivAsI rAmajI lAla nAmaka eka brAhmaNa mila gyaa| vaha jaina zraddhA vAlA thA aura dillI meM muni dIkSA lenI cAhatA thaa| kintu usa samaya usakI mAtA ne usake dIkSA lene me bAdhA DAla dI thii| jaba vaha Apako bAjAra meM milA to usane Apa se kahA . rAmajI lAla-kaho zuklacandra ! yahAM kahAM ghUma rahe ho / vara para to tumhAre parivAra vAle tumhAre liye ro ro kara prANa de rahe haiM / astu tumako turanta gAMva jAkara apane parivAra ke dukha . ko dUra karanA caahiye| isa para zuklacandra jI ne uttara diyA zuklacandra-ghara to aba maiM nahIM jAUMgA / maiM apane vivAha ke sambandha meM unake vicAroM ko mAnane ko tayAra nahIM hUM / yadi ghara gayA to phira vahI saba cakkara pdd'ege| astu ghara to maiM aba nahIM jaauuNgaa| rAmajI lAla-acchA jaba tumako ghara nahIM jAnA hai to tuma mere sAtha clo| maiM tumako, jJAna, puNya tathA dharma ke nae nae sthAna dikhalAUMgA / vaha Apako apane ghara le gayA, jahAM usake pAsake granthoM ko dekhakara Apako jaina dharSa kA prathama vAra paricaya milaa| bAda me vaha Apa ko pUjya zrI sohana lAla jI mahArAja ke pAsa le gyaa| pUjya zrI ne Apa ko jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, bandha, saMvara, nirjarA tathA mokSa ina nava tatvoM ke sanbandha meM upadeza dekara yaha batalAyA ki isa anAdikAlIna bhavasAgara ko muni dIkSA liye binA pAra nahIM kiyA jA sktaa| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI __ sthAnaka ke bAda rAmajI lAla Apa ko apane sthAna para le jAkara Apa se bolA ___"zuklacandra ! jisa mArga para tuma jA rahe ho vaha tumhAre liye kalyANakArI nahIM hai| isa prakAra svatantratApUrvaka ghUmane se navayuvaka utchakhala ho jAtA hai| tumako apanA ghara chor3e lagabhaga tIna varSa ho ge| usa samaya tumhArI Ayu sataraha varSa kI thii| aba tuma pUre bIsa varSa ke ho cuke ho| yuvAvasthA bar3I bhayaMkara hotI hai / tumako apanI yuvAvasthA ko eka nizcita mArga para lagA denA cAhiye / yadi tuma aisA na karoge to saMbhava hai ki tuma kisI patana mArga ke pathika bana jaao| isa liye tuma ko aba bhI samaya hai| yA to tuma ghara jAkara apane ko apane ghara vAloM kI icchA para chor3a do, anyathA tuma jaina dIkSA lekara muni bana jAo! isa para zuklacandra jI vole "acchA, abhI mujhe kucha dina ina bAtoM para vicAra karane do|' rAmajIlAla-tuma abhI amRtasara me kitane dina ThaharanA cAhate ho ? __ zuklacandra jI-yadi Apa mere yahAM hone kA samAcAra ghara na bheje tA merA vicAra yahA eka mAsa taka Thaharane kA hai| rAmajIlAla-tumhArI aisI icchA hai to tuma yahAM AnandapUrvaka ThaharA / maiM tumhAre ghara samAcAra nahIM bhejuugaa| isake pazcAt rAmajIlAla ne Apako sAdhu banAne kI icchA se sAdhu pratikramaNa yAda karane ko diyaa| Apane bhI use zIghra hI yAda kara liyaa| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 . muni zuklacandra jI kI dIkSA 333 aba rAmajI lAla ne zrI pUjya mahArAja se zuklacandra jI ko dIkSA dene kI preraNA kii| kyoMki Apake bAliga hone ke kAraNa Apake saMbaMdha meM Apake mAtA pitA kI anumati kI AvazyakatA nahIM thii| zrI pUjya mahArAja ke sahamata hone para rAmajI lAla ne zukla candra jI se kahA___ "zuklacandra jI! abhI Apa dIkSA le lo| dIkSA mujhako bhI zIghra hI lenI hai, kintu mujhe abhI apane putra kA vivAha karanA hai| astu maiM usakA vivAha karane ke uparAMta dIkSA luugaa| Apake svIkAra karane para dIkSA kA saba sAmAna maMgavA liyA gyaa| aba Apase pUjya zrI ne puuchaa| "kyoM zuklacandra ! kyA tuma jaina dIkSA lenA cAhate ho ?" Apane uttara diyA '"jI hAM, maiM apanI icchA se dIkSA lenA cAhatA huuN|" pUjya mahArAja ne yahI prazna do bAra aura bhI kiyA aura Apane tInoM bAra eka hI uttara diyaa| astu Apako ASAr3ha zukla pUrNamAsI saMvata 6673 ko dopahara savA tIna baje pUjya zrI ne svayaM dIkSA dekara tapasvo muni ratana canda jI mahArAja kA ziSya bnaayaa| aba Apako yogya ziSya banAne kI bhAvanA se unase prakRti milAne ke liye Apako tapasvI jI se hI paThana pAThana karavAne lge| muni ratanacanda jI bar3e bhArI tapasvI the| unhoMne paimaTha 2 dina taka ke upavAsa kaI 2 vAra kiye the| pUjya mahArAja kI Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI icchA thI ki Apa unakI sevA kreN| kintu muni ratanacanda jI kI Ayu adhika zeSa nahIM thii| unhoMne 65 dina ke aMtima upavAsa ke dinoM me eka patra likhakara pUjya zrI ke pAsa rakhakara unase nivedana kiyA ki "isa patra ko mere upavAsa ke bAda kholA jaave|" usa patra meM Apane likhA thA ki merA 65 dina ke upavAsa ke aMtima dina prANAMta ho jaavegaa| astu unakA svargavAsa unake batalAe hue ThIka samaya para ho gyaa| muni ratanacaMda jI kA svargavAsa ho jAne para Apako dUsare sAdhu apanI sevA me lene ko phusalAne lge| eka dina Apane avamara dekhakara pUjya zrI se nivedana kiyaa| zuklacandra-gurudeva ! kaI sAdhu mujhe isa bAta kI preraNA karate haiM ki maiM unakI sevA meM calA jaauuN| Apa kRpA kara mujhe mere kartavya karma kA nirdeza kare / jisa samaya muni zuklacandra jI ne yaha zabda pUjya zrI kI sevA me nivedana kiye to yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja bhI vahIM upasthita the| / pUjya zrI ne Apako uttara diyA ___"yadi tumase bhaviSya meM koI muni aisI bAtacIta kare to apane ko yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja kA ziSya batalA diyA krnaa| astu usa samaya se Apa adhikatara yuvAcArya jI ke mAtha hI vihAra karane lage aura saMgha me bhI yuvAcArya jI ke hI zipya khlaae| - Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 paJcAGga sambandhI vicAra evaM khu muNI AyANaM / sayA su akkhAyadhamme vidhya kappe nijmosittaa| AcArAMga sUtra, prathama zrutaskandha, adhyayana 6, uddezaka 3 / , sadA pavitratA ke sAtha dharmArAdhana karane vAlA, AcAra pAlana karane vAlA muni dharmopakaraNa ke atirikta sabhI vastuoM kA tyAga kara detA hai| __ pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja isa prakAra saMgha ke kArya ko vividha prakAra kI padaviyAM dekara pUrNatayA vyavasthita karake amRtasara meM nivAsa karate rahe / __saMvat 1676 meM unhoMne amRtasara meM dayAlacanda jI bairAgI ko dIkSA dekara unako tapasvI muni IzvaralAla jI kA ziSya bnaayaa| muni zuklacanda jI mahArAja ne kucha hI varSoM me Agama graMthoM kA adhyayana kara apanI asAdhAraNa buddhi kA paricaya diyaa| Apane saMvat 1678 meM pUjya zrI kI AjJA se pasarUra me jammU nivAsI zyAmacanda jI vairAgI ko dIkSA dii| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI pUjya zrI ne saMvata 1980 me amRtasara meM nainItAla nivAsI kAnhacanda jI vairAgI ko dIkSA dii| vaha jAti ke brAhmaNa the| saMvat 1682 me amRtasara meM luhArAsarAya nivAsI khUbacanda jI bairAgI ko dIkSA dekara unako dIpacanda jI mahArAja kA ziSya banAyA gayA / savat 1983 meM pUjya zrI kI AnA se yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja ne dillI meM uttara pradeza nivAsI prakAzacanda jI vairAgI ko dIkSA dii| saMvata 1984 meM amRtasara me luhArAsarAya nivAsI phUlacanda jI bairAgo ko dIkSA dekara unako muni dIpacanda jI mahArAja kA ziSya bnaayaa| savat 1985 me paTTI nagara me Tekacanda jI vairAgI ko dIkSA dekara unhe gaiMDe rAya jI mahArAja kA zipya banAyA gyaa| yadyapi isa pUre samaya bhara pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja sthira rUpa se amRtasara me virAje rahe, kintu unakI vRddhAvasthA ke sAtha 2 unakI nirvalatA bhI bar3hatI jAtI thii| amRtasara jaina zrI saMgha pUrNaM bhakti bhAvanA se unakI sevA kA lAbha le rahA thaa| ekAeka saMvat 1985 me zrI pUjya mahArAja kI taviyata adhika vigar3a gii| ava unakI zArIrika sthiti atyadhika nAjuka ho gii| zrI pUjya mahArAja kI sevA karane ke liye yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja tathA mahAsthavira muni gaiDe rAma jI mahArAja bhI una dinoM amRtasara me hI virAjamAna the| pUjya zrI ke roga kA samAcAra pAkara gaNI udayacanda jI mahArAja bhI zIghra hI vihAra ka rake amRtasara A ge| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAGga sambandhI vicAra 337 una dinoM eka ora to pUjya zrI kI rogaparicaryA kI jA rahI thI aura dUsarI ora unakA banAyA huA nayA jaina paJcAMga muniyoM meM carcA kA viSaya banA huA thaa| pUjya zrI kA AgamAbhyAsa gaMbhIra tathA tlsprshiithaa| jaina jyotipa ke to Apa prakANDa paMDita the| candra prajJapti Adi sUtroM ke rahasya unake liye haratAmalakavata the / yaha pIche batalA diyA jA cukA hai ki pUjya sohanalAla jI mahArAja ne apanI yuvarAja avasthA meM pUjya zrI motIrAma jI mahArAja tathA muni saMgha kI icchAnusAra navIna jaina tithipatra ke nirNaya ke kArya ko apane hAtha meM liyA thaa| unhoMne Agama anthoM, sUrya prajJapti tathA candraprajJapti Adi granthoM kA gaMbhIra adhyayana karane ke pazcAt eka navIna jaina paJcAMga kI racanA bhI kara dI thii| kintu jaiga paJcAMga bana jAne para bhI Apane usako kAryarUpa meM pariNata karane ke liye koI AjJA saMvat 1972 taka bhI pracArita nahIM kii| kucha samaya bAda zrI upAdhyAya AtmArAma jI mahArAja isa sambandha meM pUjya zrI ke sAtha vicAra vinimaya karane ke liye amRtasara pdhaare| Apane pUjya zrI ko vandanA karake unase nivedana kiyA' "gurudeva ! Apane jaina AgamoM ke sUkSma tatvoM kA gahana pArAyaNa karake jaina paJcAMga kA nirmANa kiyA hai, kintu mArA sagha abhI taka prAcIna sanAtanadharmI zailI se bane hue paJcAMgoM ke anusAra hI apane cAtumAsa Adi manA rahA hai, jo ucita nahIM hai| merI Apa se prArthanA hai ki Apa AcArya ke nAte apane banAe hue jaina tithi patra ko pracArita karane kI AjJA saMgha ko deN|" isa para pUjya mahArAja ne uttara diyA Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI "AtmArAma jI / ApakA kahanA yathArtha hai| kintu mujhe aisA pratIta hotA hai ki unako pracArita karane kI AnA dene se pUrva mujhe isa sambandha me sagha kI sampati bhI jAnane kA yatna karanA caahiye|' pUjya mahArAja ke yaha zabda sunakara upAdhyAya jI bole "merI tuccha sammati me to isa viSaya me AcArya tathA upAdhyAya kI sammati hI paryApta hai| prAcIna kAla meM yahI vyavasthA thii| maiM isa para pUrNatayA sahamata huuN| ataeva Apa isa sambandha me saMgha me AjJA pracArita kara de|" isa para pUjya mahArAja ne saMgha meM isa bAta kI AjJA pracA. rita kara dI ki bhaviSya meM sabhI cAturmAsa navIna jaina tithi patra ke anusAra hI manAe jaave| __ pUjya zrI kI isa AjA kA muni saMgha ne bahusaMmmati se svAgata kiyaa| ataeva isake pazcAt paMjAba ke prAyaH muniyoM ne pUjya zrI dvArA banAe hue navIna jaina tithi patra ke anusAra hI cAturmAsa mnaae| kintu muni lAlacanda jI mahArAja, AryA pArvatI jI mahArAja tathA muni choTelAla jI mahArAja ke sAdhuoM ne isa navIna jaina tithi patra ko na mAnA aura unhoMne apane apane cAturmAsa purAnI zailI se hI kiye| gaNI udayacanda jI ne bhI apanA cAturmAsa pUjya zrI ke navIna jaina tithipatra ke anusAra hI kiyaa| saMvata 1973 ke isa cAturmAsa ke pazcAt yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja, gaNAvacchedaka muni zrI choTelAla jI mahArAja, muni jar3AU canda jI mahArAja tathA muni hIrAlAla jI mahArAja rohataka me ekatrita hue| vahAM unhoMne pArasparika vAdavivAda karake yaha nirNaya kiyA ki Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 paJcAGga sambandhI vicAra - "jaba hama loga ghagghara nadI se paMjAba kI ora jAeMge to apane apane cAturmAsa jaina tithi patra ke anusAra kiyA kareMge, kintu jaba hama ghagghara nadI ke dUsarI ora jAyA kareMge to apane cAturmAsa purAnI paripATI para hI kiyA krege| kyoMki udhara purAne vicAra rakhane vAloM kI saMkhyA adhika hai|" isa prakAra samAja me patrI paramparA kA eka bhArI saMgharSa khar3A ho jAne para jAladhara me muniyoM kA eka sammelana kiyA gayA / isa sammelana me AryA pAvatI jI mahArAja tathA gaNI udayacanda jI mahArAja kA jaina tithi patra ke sambandha me zAstrArtha huaa| isa zAstrArtha me aMtima rUpa se yaha nizciya kiyA gayA ki__ "sabhI jaina muni apanA apanA cAturmAsa kevala cAra mahIne kA hI kreN| kyoMki eka to jaina zAstroM ke anusAra lauMda sabhI mahAnoM meM nahIM ho sakatA aura dUsare jena muniyoM kA cAturmAsa cAra mAsa se adhika kA kabhI bhA nahIM hotaa|" kintu kucha muniyoM tathA AryAoM ne isa nirNaya ko bhI na mAnA aura patrI tathA paramparA ina donoM daloM meM koI bhI sAmaMjasya antima rUpa se na ho sakA / muni zrI mizrIlAla jI mahArAja ne to isI bhAvanA ke vazavartI hokara jaina tithi patra ke viruddha satyAgraha bho kiyA, kintu usameM unako saphalatA nahIM milii| __ jaba patrI kA virodha karane vAloM kA pakSa paryApta nirbala par3ane lagA to vaha sara motI sAgara tathA devatAsvarUpa bhAI paramAnanda jI ema0e0 jaise prabhAvazAlI gRhasthoM ko pUjya zrI ke pAsa amRtasara laae| unhoMne jaba pUjya zrI ke sAtha isa Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI vipaya para vArtAlApa karake mAmale ko akchI taraha samajhA to jaina patrI kI sarAhanA kii| phira unhoMne yaha bhI kahA ___"isa sambandha me pUjya zrI kA virodha karane kA kiso ko adhikAra nahIM hai| hAM, usako mAnane yA na mAnane kI sava ko svatantratA hai| isa sambandha me muni mizrIlAla jI mahArAja yA kisI anya vyakti kA satyAgraha karanA sarvathA anucita hai aura vaha satyAgraha na hokara durAgraha hai|" isa prakAra pajAba me jaina tithi patra kA prazna kaI varSa taka atyanta gaMbhIra matabheda kA kAraNa banA rahA / isameM vizeSa bAta yaha bhI thI ki donoM pakSa ke Andolaka isa viSaya kI gaharAI meM jAkara usako samajhane kA prayatna na karate hue kaSAya ke vazavartI hokara kevala Andolana kara rahe the, jo ki eka unnatizIla tathA jAgRta samAja ke anurUpa nahIM thaa| jaba yaha Andolana muniyoM se hokara gRhasthoM meM bhI A gayA to isa matabheda ko dUra karane ke sambandha meM pajAba jaina sabhA kI ora se kaI bAra prayatna kiyA gyaa| saMvat 1981 vikramI me tArIkha 16 janavarI 1924 ko lAhaura meM muni zrI lAlacanda jI mahArAja kI upasthiti meM unakI sammati tathA svIkRti se kucha pratiSThita sAdhu munirAjoM tathA 15 zrAvakoM kI eka kamaiTI niyata kI gaI / lAlA phattUrAma va lAlA khajAMcI rAma ko isa upasamiti kA mantrI banAyA gyaa| isa kameTI ke AdezAnusAra matriyoM ne parizrama karake sAdhu munirAjoM ko jAlandhara nagara me ekatrita karake unakA eka sammelana kiyaa| yaha sammelana lagabhaga eka saptAha taka claa| isa sammelana meM gaNAvacchedaka muni zrI lAlacanda jI mahArAja, Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAGga sambandhI vicAra 341 gaNI udayacanda jI mahArAja tathA mahAsatI pArvatIjI mahArAja ke madhya par3e hue matabhedoM ko dUra kara diyA gyaa| ___isake pazcAt jaMDiyAlA meM phira munirAjoM ko ekatrita kiyA gyaa| yahAM bhI kucha matabhedoM ko dUra kara phira sabako prayatna karake amRtasara me ekatrita kiyA gyaa| yaha vArtAlApa amRtasara meM kaI dina taka calatA rahA / anta me munirAjoM, AryikAoM tathA zrAvakoM kI sarvasammati se 21 aprala 1624 ko saMvat 1681 vikramI meM hI eka pUrNa nirNaya kamaiTI niyata kI gii| isa kameTI me ATha sAdhu zrI pUjya mahArAja kI ora se, ATha sAdhu vipakSa kI ora se tathA 15 una zrAvakoM ko rakhA gayA, jo 16 janavarI 1624 ko lAhaura ko kameTI me rakhe gae the| isa prakAra isa nirNaya kameTI meM kula 31 sadasya rakhe ge| isa samaya sarvasammati se yaha bhI taya kiyA gayA ki isa kameTI kI baiThaka 25 disambara 1904 ko hoziyArapura meM kI jAve / kintu hoziyArapura kI isa baiThaka meM zrI pUjya mahArAja ke AThoM sAdhuoM ke pahuMca jAne para bhI vipakSa kI ora se koI sAdhu mahArAja nahIM Ae / isake agale hI dina hoziyArapura meM 26 disambara 1624 ko paMjAva jaina sabhA kI antaraMga kameTI kA adhivezana bhI kiyA gyaa| isake sabhApati jammU tathA kAzmIra rAjya ke bhUtapUrva saciva dIvAna bizanadAsa jI sI0 esa0 AI0, sI0 AI0 I0 the| isameM kaI nagaroM ke cune hue zrAvakoM ke atirikta hoziyArapura ke pradhAna pradhAna zrAvaka bhI upasthita the| isa baiThaka meM prastAva sakhyA do nimnalikhita rUpa me pAsa kiyA gayA "cUki abhI taka bhI nirNaya kameTI ne patrI ke sambandha me Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI apanI riporTa nahIM dI, ataeva nirNaya kameTI ke samasta munirAjoM tathA AryikAoM kI sevA me yaha prArthanA hai ki vaha 28 ' tathA 26 mArca 1925 se pUrva apanI AyojanA pUrNa kara le| yadi tadanantara paMjAba jaina sabhA kI Antarika sabhA yaha nirNaya karatI hai aura yadi nirNaya kameTI kI sammati ho to eka choTI sI sahAyaka upasamiti niyata kara dI nAve, jisame gimnalikhita cAra sadasya hoN| yaha upasamiti patrI sambandhI prazna para sarva sambhava sAdhanoM se jitanA jJAna prApta kara sake ekatrita karake apanI riporTa nirNaya kameTI ke sanmukha upasthita kre| nirNaya kamaiTI me upasthita hokara usa riporTa para vicAra kiyA jaaye| aura nirNaya kamaiTI pUrNa AyojanA tArIkha 21 apraila 1624 ke prastAva ke anusAra saMgrahIta kre| upasamiti ke liye nimnalikhita cAra mahAnubhAva sadasya banAe gae 1-lAlA mulkharAja jI vI0 e0 gujarAMvAlA, 2-lAlA motIrAma nAhara hoziyArapura, 3- bAbU harajasarAya bI0 e0 amRtasara tathA 4-lAlA jagannAtha nAhara pttttii|" / aba zvetAmbara sthAnakavAsI paMjAva jaina sabhA jaMDiyAlA gura kI ora se isa prastAva ko kAryarUpa meM pariNata karane ke liye uparokta cAroM sadasyoM ke nAma adhikArapatra jArI karate hue unase apanA kArya zIghra hI Arambha karane kI preraNA kI gii| isa upasamiti kI niyukti para bAda me nirNaya kameTI ke pradhAna rAya bahAdura dIvAna vizanadAsa sAhiba tathA janarala sekreTarI rAya sAhiba lAlA Tekacanda jI kI vyaktigata rUpa meM bhI svIkRti le lI gii| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAGga sambandhI vicAra 343 isa upasamiti kI prathama vaiThaka 23 janavarI 1625 ko amRtasara me karake usakA nAma 'patrI nirNaya kameTI' rakhA gayA / isakA pradhAna lAlA harajasa rAya bI0 e0 ko tathA mantrI lAlA motIrAma ko cunA gyaa| ___isake pazcAt isa upasamiti me ATha prazna banA kara unaka uttara maMgavAne ke liye zrI pUjya mahArAja kI sevA me bhejA gyaa| isa samiti kI 26 julAI 1625 kI gujarAMvAlA kI mITiMga meM sarvasammati se 145 prazna tayAra karake vaha bhI pUjya mahArAja kI sevA meM bheja diye ge| pUjya mahArAja ne 18, 16 tathA 20 disambara 1925 ko cAroM sadasyoM kI upasthiti meM ina praznoM ke uttara likhvaae| bAda me uttara likhane kA kAma upasamiti ne akele lAlA harajasa rAya para chor3a diyaa| unhoMne isa kArya ko 11 maI 1626 taka pUrNa kiyaa| 1 disambara 1926 ko ina uttaroM para vicAra karane ke liye upasamiti kI baiThaka lAhaura meM huii| isame riporTa ke likhane kA kAyeM lAlA mulkharAja jI vI0 e0 gujarAMvAlA tathA lAlA jagannAtha jI nAhara paTTI vAloM ko diyA gyaa| bAda me lAlA mulkha rAja ne bhI apanA kAma lAlA jagannAtha nAhara ke jimme hI kara diyA / kintu lAlA jagannAtha nAhara dvArA likhI huI isa riporTa ko lAlA mulkha rAjajI bI0 e0 tathA lAlA harajasarAya jI bI0 e0 ne pasanda na kara use pakSapAtapUrNa mAnA aura apanI ora se eka svatantra riporTa likhii| isa riporTa ko 4 jUna 1928 taka pUrNa kiyA gyaa| isa riporta ko zvetAmbara sthAnakavAsI jaina sabhA dvArA 'riporTa patrI nirNaya kamaiTI' nAma se san 1928 ke anta meM chapavA kara prakAzita kiyA gayA / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 pradhAnAcArya zrI mohanalAla jI isa kameTI ke vicAroM kA sArAMza yaha thA 1-hamArI sammati me zrI pUjya mAhiba kA vIra nirvANa samvat ko pracalita vIra nirvANa samvata se 13 varSa adhika lagAnA ayukta nahIM hai|| hamArI sammati me yuga ke 1831 dina jo ki zrI pUjya mahArAja ne apanI patrikA me lagAe haiM, jaina zAstrAnusAra haiM aura pratvakSa ke viruddha nahIM hai / parantu hama zrI pUjya mahArAja se vinaya karate haiM ki vaha agalI bAra chapane para isa adhika dina ke tithi, ghar3I, pala, nakSatra karaNa Adi bhI usame lagA de| 3-hamArI sammati meM Are kI gaNanA yugasaMvatsara kI dRSTi se jo zrI pUjya mahArAja ne kI hai vaha ThIka hai| 4 hamArI sammati meM jambUdvIpa prajJapti ke vola yuga kI aAdi ke hI nava bola haiN| 5-hamArI sammati me zrI pUjya jI kA laukika ASAr3ha ko jaina zrAvaNa mAnanA ThIka hai auH pratyana ke sarvathA anukUla hai| 6- hamArI sammati se zrI pUjya sohanalAla jI kI patrI ke kula, upakula, kulApakula aura sannipAta nakSatra zAstroM ke anusAra hai| 7-hamAre vicAra me jaina tithipatrikA pratyakSa se milatI hai / 8-hamArA vicAra hai ki jaina zAstrAnusAra jaina tithi patrikA para AcaraNa karane se saMvatsarI parva Adi ghUmate hue nahIM aayege| ___E- hamArI samsati me zrI pUjya sAhiba kA sarvadA cAra mAsa kA cAturmAsa karanA jaina siddhAnta ke anusAra hai| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAGga sambandhI vicAra 345 10 - - hamAre vicAra me zrI pUjya kA kevala pauSa aura ASAr3ha ko hI adhika arthAt lauMda mAsa mAnanA jaina siddhAntAnukUla hai / 11 - zrI pUjya sAhiba kA cAturmAsa baiThane ke pazcAt pacAsaveM dina aura caturmAsI vihAra se sattara dina pUrva samvatsarI karanA bhagavAn mahAvIra svAmI ko saccI paramparA hai / 12 - bhAdra zukla paJcamI ko sarvadA saMvatsarI karanA bhagavAn mahAvIra kI AjJA kA yathArtha anukaraNa hai / 13 - zrAvaNa yA aura kisI mAsa meM saMvatsarI karane kI zAstra kadApi AjJA nahIM detA / 14 - pratyeka do mAsa ke pazcAt kRSNa pakSa meM ASAr3ha, bhAdra, kArtika, pauSa, phAlguNa aura vaizAkha mAsoM me tithi ghaTAnA jaina zAstroM ke anusAra hai / uparilikhita siddhAnta ke viruddha pakkhI patra tayAra karanA ThIka nahIM / jaina zAstra ke anusAra jaina tithi patrikA meM eka yuga ke sUrya ke 60 mAsa, Rtu ke 61, candra ke 62 aura nakSatra ke 67 mAsa lage hue hai aura pAMca saMvatsaroM ke sUrya ke 120 pakSa aura candra ke 124 pakSa aura 62 amAvasyA aura 62 pUrNimA haiM / ata hamArI sammati me 'jo patro hai so zAstra hai, jo zAstra hai so patrI hai / " kramazaH patrI ke sambandha me saMgha meM matabheda itanA adhika bar3hA ki kucha loga dUsarA AcArya taka banAne kA vicAra karane lage | gaNI udayacanda jI se prastAva kiyA gayA ki vaha nae zrAcArya kA pada saMbhAla le / kintu garaNI udayacanda jI ne saMgha Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI kI ekatA ko banAe rakhane kI dRSTi se isa prastAva ko asvIkAra karate hue kahA ___ "hama saba pUjya zrI ke sevaka hai / ve hamAre AcArya hai aura hama unake sAdhu / yaha ThIka hai ki isa samaya virodha cala rahA hai aura unake sAtha sambandha TUTA huA sA hai, kintu hamako AcArya zrI kA sammAna karanA hI caahiye| AcArya zrI jI ke pAsa ke saMta hamako vandanA kare yA na kare, hama avazya bandanA namaskAra ke dvArA AcArya zrI jI kA sammAna kareMge / Apa logoM ke liye na sahI, kintu mere liye AcArya zrI jI ke atirikta eka ora vandanA bhI Avazyaka hai| vaha mere gurudeva ko vandanA hai| gurudeva zrI gaiMDerAya jI mahArAja pUjya zrI kI sevA me hai| maiM unako bhI vandanA kruugaa| gurudeva kI vinaya maiM nahI chor3a skuugaa|" ___ gaNI udayacanda jI ke ina udgAroM kA Adara karate hue virodhI mata rakhane vAle sabhI sAdhu gaNI jI ko Age karake pUjya zrI kI sevA me phuNce| unhoMne gaNI jI ke AdezAnusAra unakI vandanA Adi kI sabhI vidhi kii| jaba ina sAdhuoM ke sAtha patrI aura paramparA ke prazna ko lekara carcA calI to pUjya zrI ne Agama pATha nikAla kara saba sAdhuoM ke sammukha rakha diye aura unake sambandha meM carcA karane ko khaa| isa para gaNI udayacanda jI ne savinaya nivedana kiyA "bhagavan | maiM to zrI caraNoM me prArthanA karane AyA hUM, zAstrArtha karane nahIM AyA / Apa jAnate haiM ki yadi mai vAdI ke rUpa meM AtA to usakA svarUpa kucha aura hI hotaa| hama to Apake sevaka haiN| hamArA kAma prArthanA karanA tathA ApakA kAma Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 paJcAGga sambandhI vicAra usa para dhyAna denA hai| merI Apase vinamra prArthanA hai ki Apa vartamAna samaya kI sthiti ko dekhate hue yadi patrI kA pracalana sthagita kara dene kI kRpA kare to saMgha meM zAMti sthApita ho jaavegii|" kintu AcArya zrI ne patrI ke pracalana ko sthagita karanA ucita na samajhA aura sagha me matabheda banA hI rahA / tathApi kucha loga saMgha me ekatA sthApita karane kA prayatna aba bhI karate rhe| __ pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja apane samaya ke eka mahAn evaM pradhAna santa the| vaha samAja me krAMti karanA cAhate the| unakI icchA thI ki jaina samAja brAhmaNa paJcAGgoM ke bandhana se mukta hokara isa prakAra AcaraNa kare ki jaina jyotiSa kA svatatra mahattva phira sthApita ho jAve / kintu unhoMne dekhA ki janatA prAcInatA ke pakSa ko chor3anA nahIM cAhatI aura idhara zAstrAnusAra patrI pracAraka dala prabala zaktizAlI hotA huA bhI ekatA kA virodhI nahIM thA / isI kAraNa patrI tathA paramparA pakSa ke bar3hate hue matabheda ko dRSTi me rakhate hue akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAMphresa ne apanI jenarala kameTI kI eka baiThaka 26 jUna 1626 ko saMvat 1688 meM kii| isame usane prastAva naM0 11 ke anusAra nizcaya kiyA ki kucha nizcita vyaktiyoM kA eka DepUTezana amRtasara meM zrI pUjya mahArAja kI sevA me upasthita ho kara unase isa viSaya para vArtAlApa kare / kAMphresa ne isa DepUTezana kA nimna likhita sAta zrAvakoM ko sadasya cunA 1 seTha gokulacanda jI, dillI 2 seTha varddhamAna jI, ratalAma Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI 3 seTha acalasiMha jI, AgarA 4 seTha kezarImala coraDiyA, jayapura 5 bhaMDArI dhUlacaMda jI, ratalAma 6 lAlA Tekacanda jI, jaMDiyAlA tathA 7 seTha hIrAlAla jI, khaaceraaddhvaalaa| yaha DepuTezana tA0 7, 8 tathA : apraila 1931 ko amRtasara me zrI zrI zrI 1008 pUjya sohanalAla jI mahArAja kI sevA meM upasthita huA / isa DepUTezana ke Ane ke avasara para amRtasara me paJjAva bhara ke pramukha zrAvaka bhI Agae the| DepUTezana ne sthAnIya sadgRhasthoM tathA anya sthAnoM ke gRhasthoM kI upasthiti me zrI jI kI sevA meM yathAyogna namratApUrvaka vinatI kI ___ "gurudeva / hamArI Apase prArthanA hai ki Apa jaina tithi patrikA ke pracAra ko abhI sthagita karake samAja kI ekatA ko bar3hAne meM sahAyatA dene kI kRpA kare aura kAMphresa dvArA prakAzita TIpa ko svIkAra karane kI kRpA kare / ' DepUTezana kA yaha nivedana suna kara zrI pUjya mahArAja ne uttara diyA "yadyapi kAnphresa dvArA prakAzita kI gaI riporTa meM zAstrAnusAra kaI bAte vicAraNIya tathA sazodhana kI jAne yogya haiM, kintu zrI saMgha kI ekatA ke vicAra se hama apanI saMpradAya kA isa TIpa ke anusAra kArya karane kI AjJA denA strIkAra karate hai / tathApi kAnphrasa kA yaha kartavya hogA ki vaha apanI TIpa ko zAstrAnusAra banAye / isa kArya ke liye tathA zraddhA prarUpaNA, sAdhu samAcArI, dIkSA Adi ke sambandha me vicAra karane ke T Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAGga sambandhI vicAra 344 liye akhila bhAratIya muni sammelana kA Ayojana kre| yaha sammelana kisI aise sthAna para zIghra se zIghra kiyA jAve, jahAM paMjAba ke sAdhu bhI sugamatA se pahu~ca ske| isa sammelana meM ina sabhI viSayoM ke sambandha meM zAstrAnusAra nirNaya kiyA jaave| yaha Avazyaka hai ki isa muni sammelana me kAnsa kI vartamAna TIpa ko avadhi samApta hone ke pUrva hI bhaviSya ke liye naI TIpa banAlI jAve / isa sammelana me hamAre dvArA tayAra kI huI jaina jyotiSa tithi patrikA, kAnphreMsa kI TIpa tathA upasthita kI jAne vAlI kisI bhI anya TIpa athavA tithi patrikA para vicAra karake usameM Avazyaka saMzodhana kiye jAve / ukta sammelana jisa paMcAMga ko bhI bahu sammati se pAsa kara degA kAnphreMsa kA yaha kartavya hogA ki vaha usako samasta bhArata me pracalita karA kara usako kArya rUpa meM pariNata kre| yadi kAnsa kI ora se eka varSa ke andara sammelana ke liye prayatna na kiyA gayA to eka varSa ke pazcAt hama usakI TIpa ko mAnane ke liye pAbanda na hoNge| "jaina saMgha kI ekatA ke lie maiM patrI ke prazna ko sthagita kara dene ko tayAra hUM, parantu yaha ekatA lUlI laMgar3I nahIM honI caahiye| Apa mere kahe anusAra samasta bhArata ke sthAnakavAsI jaina munirAjoM kA eka sammelana karAne kA avilamva prayatna Arambha kara de| isI prakAra sthAnakavAsI jaina samAja ke saMgaThana kI sudRr3ha nIMva DAlI jA sakatI hai| jaba taka sthAnakavAsI jaina saMgha ke sabhI sampradAyoM kI eka prarUpaNA tathA eka samAcArI na hogI taba taka samAja kA andhakArapUrNa bhaviSya prakAzamAna nahIM bana skegaa|" isa para DepUTezana ne pUjya zrI se isa viSaya meM pUrNa sahamati Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 - pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI prakaTa karate hue unako vizvAsa dilAyA ki aise sammelana ke liye avilamba prayatna prArambha kiyA jaavegaa| ___ DepUTezana ne 16 apraila 1631 ke 'jaina prakAza' me amRtasara kI isa saTa ke pUrNa vivaraNa ko dete hue samAja se apIla kI ki vaha 'akhila bhAratIya muni sammelana' ko bulAne ke liye pUrNa zakti se prayatna kre| vAstava me abhI taka yaha yojanA kAphI dinoM se DhIlI DhAlI sI cala rahI thii| logoM ke mana me vicAra to thA, kintu use kArya rUpa meM pariNata karane kA sAhasa kisI ko bhI nahIM thaa| samAja ko isa sambandha meM eka gaharI preraNA kI zrAvazyakatA thI, jo usakA Thoka samaya para zrI pUjya sohanalAla jI mahArAja se mila gaI / isa preraNA ke bAda samAja meM vAstava me bala A gayA, aura yaha yojanA baddhamUla ho gii| ava sAre samAja meM akhila bhAratAya muni sammelana bulAne kA Andolana prArambha ho gyaa| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 pradhAnAcArya .. na vi muDieNa samaNo, na oMkAreNa baMbhaNo / 'na muNo ragaNavAsena, na kusacIreNa taavso|| uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 25, gAthA 31 sira muDA lene mAtra se koI zramaNa nahIM hotA, 'o3m' kA japa kara lene mAtra se koI brAhmaNa nahIM ho jaataa| nirjana bana meM rahane mAtra se koI muni nahIM hotA aura kuzA ke bane vastra pahina lene se koI tapasvI nahIM ho sktaa| akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAMphreMsa kA DepUTezana amRtasara se Ate hI apane kAma meM laga gayA / usane akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAMphreMsa kI eka jemarala kameTI bulAI / kAMphresa kI kameTI kA yaha adhivezana 11 tathA 12 aktUbara 1931 ko dillI meM huzA / isameM kameTI ne yaha svIkAra kiyA ki akhila bhAratIya sAdhu samzelana' ko bulAne kI vAstava meM bar3I bhArI AvazyakatA hai| ataeva usane isa sammelana ko saphala banAne ke liye eka upasamiti banA dii| isa baiThaka meM yaha bhI taya kiyA gayA ki akhila bhAratIya muni sammelana yathAsaMbhava phAlguNa saMvat 1986 me kiyA jaave| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI isake atirikta yaha bhI taya kiyA gayA ki kAMkha kI agalI baiThaka apraila 1630 me ho, jisame ukta upasamiti dvArA banAI huI yojanA para vicAra kiyA jaave| upasamiti kA saMyojaka AgarA ke seTha acalasiMha ko banAyA gyaa| seTha acalasiMha ne kAMgrasa ke isa niracya ke sambandha meM jaina patrA me vijJapti bhI prakAzita karA dI, jisase sAre samAja me utsAha kI eka lahara daur3a gii| ___ava to bhArata ke sabhI prAntoM meM prAntIya sammalana karake isa viSaya me prayatna kiyA jAne lgaa| garva prathama gajakoTa prAMtIya sAdhu sammelana tathA pAlI mAr3avAr3a muni sammelana karane kA nirNaya kiyA gyaa| isI bIca me mAgha sudI 13 saMvat 1988 tadanusAra 20 pharvarI 1632 ko sAdhu sammelana samiti sabhA ne jayapura kI apanI baiThaka meM nizcaya kiyA ki akhila bhAratIya muni sammelana ke liye ajamera ke nimaMtraNa ko svIkAra kara liyA jAve, kyoMki ajamera bhArata ke madhya bhAga meM hai, jahAM bhArata ke sabhI bhAgoM ke jaina muni vihAra karake pahu~ca sakate haiN| - sammelana kA sthAna nizcita ho jAne se aba bhArata ke sabhI prAntoM ke isa sambandha meM prayatna teja ho ge| aba janatA me isa sambandha meM utsAhapUrvaka pracAra kiyA jAne lgaa| akhila bhAratIya muni sammelana karane kA prazna jaba gaNI udayacanda jI ke sAmane AyA to vaha bahuta prasanna hue| kintu unhoMne apane mana meM vicAra kiyA ki ___ "jaba taka prathama paMjAba prAMta ke muniyoM kA eka sammelana nahIM ho jAtA, tava taka akhila bhAratIya muni sammelana saphala nahIM ho skegaa| yadi pratyeka prAnta ke asagaThita evaM Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya 353 avyavasthita muni vRhat sammelana meM yoM hI jAkara ekatrita ho gae to vaha vahAM kisI bhI nirNaya para nahIM pahu~ca skeNge|" apane mana meM yaha vicAra karake Apa isa yojanA ke sambandha me parAmarza karane ke liye pUjya zrI kI sevA meM amRtasara ge| gaNI jI ne ejya zrI kI sevA me bahuta dinoM taka Thahara kara unake sAtha akhila bhAratIya tathA prAntIya donoM prakAra ke muni sammelanoM ke viSaya me kaI kaI bAra gambhIra vicAra vimarza kiyA / pUjya zrI ne donoM hI sammelanoM ke sambandha me apane anubhavaparNa vicAra btlaae| bahuta kucha vicAra vimarza ke uparAnta yaha nizcaya kiyA gayA, ki paMjAba ke muniyoM kA eka sammelana caitra kRSNa 6, 7 tathA 8 savat 1988 ko hoziyArapura meM kiyA jaave| isa samAcAra se paMjAba ke muni saMgha meM utsAha kI tahara daur3a gii| samaya kema thaa| ataeva prAyaH munirAja yaha samAcAra pAkara zIghratApUrvaka hoziyArapura Ane lge| sarvazrI upAdhyAya AtmArAma jI mahArAja, yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja, gaNI udayacanda jI mahArAja, paMDita zrI nekacandajI mahArAja, paDita vinayacanda jI mahArAja, paM0 naraMpatarAya jI mahArAja, paDita zrI rAmasvarUpa jI mahArAja Adi muni apanI apanI ziSya maNDalI ke sAtha hoziyArapura padhAre / isa prakAra yaha sammelana paMjAba ke itihAsa meM pahilA hI thaa| sammelana kA kArya prArambha hone para sarvasammati se gaNI udayacanda jI mahArAja ko usakA sabhApati cunA gyaa| unhoMne apane saphala netRtva meM saba kArya zAntipUrvaka calAyA / patrI aura paramparA ke kaTutAparNa lambe saMgharSa ke pazcAt donoM pakSa ke Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI muni prathama vAra hoziyArapura sammelana meM hI ekatrita hue| saMgha me sabhI nirNaya sarvasammati se kiye gae / isa sammelana meM aneka prastAva pAsa kiye gae, jinameM se kucha mukhya mukhya prastAva yaha the___ prastAva 1. zrI sudharmAgacchAcArya zrI muni pUjya sohana lAla jI mahArAja saMgha ke parama hitaiSI tathA dIrghadI hai| Apako atyanta kRpA aura vicAra zakti dvArA zrImatI mahAsabhA jAgRta huI hai / ApazrI kI kRpA se akhila bhAratIya jaina kAMphresa ne utsAhita hokara vRhat muni sammelana kI nIMva DAlI aura saba prAntoM se jAgRti kI, jisakA vivaraNa jaina prakAza patra meM dekha sakate hai| paMjAba saMgha jo kucha samaya se vikharA huA thA, ApazrI kI kRpA se hI prema sUtra meM ba~dha gyaa| jo paraspara tarka vitarka meM kaTivaddha thA Aja sahAnubhUti tathA jaina dharma ke pracArakArya ne lagA huA dikhalAI de rahA hai| ApazrI kI kRpA se kAThiyAvAr3a, mAravAr3a aura gujarAta kaccha, dakSiNa prAnta me jo kaI gaccha paraspara vikhare hue the vaha bhI prema sUtra me saMgaThita ho gae hai| ukta mahAcArya ke guNoM kA anubhava karate hue unako hArdika dhanyavAda diyA jAtA hai| paMDita muni rAma svarUpa jI dvArA upasthita kiye hue isa prastAva ko sarvasammati se pAsa kiyA gyaa| prastAva 2 akhila bhAratIya kAnphreMsa kI ora se prakAzita pakSI patra kI pratirUpa pakSI patra prakAzita kiyA jAnA caahiye| prastAvaka -upAdhyAya AtmArAma jI mahArAja anumodaka-zrImatI gravartinI AryA pArvatI jI mahArAja - Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya 355 prastAva 3. saba AcAryoM ke Upara eka pradhAnAcArya honA caahiye| isa prastAva ko sarvasammati se pAsa kara, use vRhata sammelana meM upasthita karane kA nizcaya kiyA gyaa| prastAva 4. pratyeka gaccha meM eka AcArya honA cAhiye aura saba AcAryo ke Upara eka pradhAnAcArya honA caahiye| usake nIce muniyoM kI eka kauMsila honI caahiye| yuvAcArya kAzIrAma jI mahArAja ke isa prastAva ko sarvasammati se pAsa karake vRhatsammelana meM upasthita karane kA nizcaya kiyA gyaa| isake atirikta muniyoM, AryAoM tathA zrAvakoM ke saMgaThana tathA vratapAlana Adi ke sambandha meM bhI aneka prastAva pAsa kiye gae / hoziyArapura sammelana kA lAbha uThAkara paMjAba ke muni gha ko pUrNatayA susaMgaThita tathA niyamabaddha banA liyA gayA / vartamAna AcArya ke vArSika pATa mahotsava ko bhI manAne kA nizcaya kiyA gyaa| yaha bhI nizcaya kiyA gayA ki ajamera sammelana meM patrI kA prazna upasthita ho to paMjAba ke muni usakA virodha na kreN| Apasa ke saMgharSa ko vahAM na cher3A jaave| isa bAta ko saba muniyoM ne mAna liyA aura kahA ki hama patrI kA virodha nahI kreNge| unhoMne yaha bhI nirNaya kiyA ki muni sammelana kA bahumata se kiyA huA pratyeka nirNaya unako mAnya hogaa| isa sammelana meM ajamera meM hone vAle akhila bhAratIya muni sammelana me jAne ke liye pAMca pratinidhiyoM kA nirvAcana' bhI kiyA gyaa| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI hoziyArapura sammelana ke pazcAt vahAM se sabhI pratinidhiyoM ne ajamera kI ora vihAra kara kiyaa| 'rga paryApta lambA thaa| kahAM pajAva aura kahAM mAravAr3a ? bar3I lambI aura kaThora yAtrA thii| kintu jaina muni yAtmika kartavya kI tulanA meM zArIrika kaSTa ko cintA nahI kriyA karate / pratinidhiyoM me gaNI udayacanda jI hI sava se vRddha the| unakA zarIra rogI bhI thaa| kintu unakA sana rogI nahIM thA / ataeva upAdhyAya AtmArAma jI mahArAja tathA yuvAcArya kAzIrAma jI mahArAja ke samAna teja na calate hue bhI vaha apane mArga para Age bar3hate hI gae / prAyaH pratinidhiyoM ne 1988 kA cAturmAsa ajamera ke mArga meM hI kiyA / gaNI udayacanda ii ne yaha cAturmAsa rAmapurA me kiyaa| cAturmAsa samApta hone para unhoMne phira ajamera kI ora vihAra kara diyaa| Apa loga mAlerakoTalA, nAbhA, kaithala, dillI, alavara, jayapura tathA kizanagar3ha me dharma pracAra karate hue ajamera phuNce| ajamera kI jaina tathA ajaina sabhI janatA isa avasara para atyadhika prasanna thii| isako isa bAta kA gaurava thA ki dUra dUra deza ke munirAja mArga kI anekAneka bhayakara kaThinAiyo saMhana karate hue ajamera padhAre the| gujarAta, kaccha, kAThiyAvAr3a, mAravAr3a, mevAr3a, paMjAba, uttarapradeza aura mAlavA Adi sabhI prAntoM ke munirAja ajamera meM A rahe the| vAstava meM sthAnakavAsI jaina sampradAya kA virATa rUpa ajamera meM hI dekhane ko milA / usako dekhakara itihAsakAra vallabhI tathA mathurA ke jaina sammelanoM ko smaraNa kara rahe the| lagabhaga haz2Ara pandraha sau varSe ke bAda ajamera ko vallabhI tathA mathurA ke jaisA sammAna prApta huaa| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya 357 zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke mokSa ke bAda sarva prathama paTanA meM, phira lagabhaga 300 varSa bAda mathurA meM aura vIra nirvANa saMvat 180 meM kAThiyAvAr3a kI rAjadhAnI vallabhI nagarI meM zrI devarddhi gaNI kSamAzramaNa ke netRtva meM jaina sAdhu sammelana huA thaa| isa vallabhI sammelana meM hI jaina sUtra granthoM ko lipibaddha kiyA gayA thaa| vallabhI nagarI ke bAda lagabhaga 1500 varSa ke antarAla se samasta AryAvarta ke sthAnakavAsI jaina samAja ke sabhI gaccha, peTAsampradAya Adi ke pratApI pUjyavara jaina samAja ke utthAna tathA jJAna darzana cAritra kI vRddhi, vicAra vinimaya tathA baMdhAraNa niyata karane ke lie ajamera kI bhUmi para ekatrita hue| isa samaya samasta bhArata me sthAnakavAsI sampradAya ke muniyoM kI saMkhyA yaha thI muni AryA jI kula saMkhyA - 463 1132 1565 unameM se ajamera sammelana meM upasthiti nimnalikhita thIupasthita muni upasthita AryA jI pratinidhi muni 238 40 76 sammelana caitra kRSNA dazamI budhavAra saMvat 1686 ko prAtaHkAla 8 baje prArambha huA! aMgrejI hisAba se isa dina 5 apraila 1633 thii| yaha akhila bhAratIya muni sammelana lAkhanakoTarI marmayoM ke nauhare meM bhItara ke cauka ke vaTa vRkSa ke nIce kiyA gayA thaa| kucha thor3I sI khulI baiThakoM ke bAda sammelana ko gRhasthoM ke liye baMda kara diyA gyaa| anta meM Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI pandraha dina ke vAdavivAda ke pazcAt caitra zukla 10 saMvat 1660 ko sammelana kI pUrNAhuti kI gii| isa dina agrejI hisAva se 19 apraila 1633 thii| pUjya sohanalAla jI mahArAja ke zAsana meM isa samaya kula 73 muni tathA 60 AryA jI milA kara kula 133 tyAgIvarga thaa| inameM se 25 muni paMjAba se 480 mIla paidala cala kara sammelana me padhAre the| ina 25 muniyoM me nimnalikhita pAMca nirvAcita pratinidhi the 1 gaNI udayacanda jI mahArAja, 2 upAdhyAya AtmArAma jI mahArAja, 3 yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja, 4 muni zrI madanalAla jI mahArAja tathA 5 muni zrI rAmajIlAla jI mahArAja / uparokta 76 pratinidhi samAna AsanoM para golAkAra me baitthe| unake bIca me hindI tathA gujarAtI likhane vAle muni baiThe the| sammelana me chabbIsoM sampradAyoM ke pratinidhi jaina dharma ke gaurava kA punaruddhAra karane ke liye ekatrita hue| ____ maMgalAcaraNa ke pazcAt gaNI udayacanda jI mahArAja ko sarvasammati se isa sammelana kA zAntirakSaka cunA gayA / Apake atirikta zatAvadhAnI muni ratnacanda jI mahArAja ko bhI unake sAtha cunA gyaa| Apane iMkAra kiyA aura DaTa kara iMkAra kiyaa| parantu icchA na hote hue bhI Apa logoM ko yaha pada svIkAra karanA hI pdd'aa| isa sabhA kI hindI kAryavAhI ko likhane kA kArya upAdhyAya zrI AtmArAma jI mahArAja tathA gujarAtI kAryavAhI ke likhane Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya , 356 kA bhAra laghu zatAvadhAnI muni saubhAgyacanda jI mahArAja ko diyA gyaa| unakI sahAyatA ke liye muni zrI madanalAla jI mahArAja tathA muni zrI vinayaRSi jI mahArAja ko niyata kiyA gyaa| Arambha meM zatAvadhAnI muni ratnacanda jI mahArAja ne maMgalAcaraNa kiyaa| phira sammelana ke kArya ko sugama banAne ke liye 21 munivaroM kI eka viSaya nirvAcinI samiti banAI gii| isakA korama 11 kA rakkhA gyaa| viSaya samiti kI baiThaka rAtri ko kI jAtI thI / sammelana meM nimna likhita nizcaya kiye ge| 1--bhinna bhinna sampradAyoM kI samAna samAcArI kA pravartana eka sUtra meM prathita karane tathA sammelana ke prastAvoM ko kAryarUpa me pariNata karane ke liye vibhinna sampradAyoM ke pratinidhi 27 muniyoM kI eka samiti banAI gii| isameM pUjya AcArya zrI sohanalAla jI mahArAja ke nimna likhita cAra pratinidhi rakkhe gaye-- 1 yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja, 2 gaNI udayacanda jI mahArAja, 3 upAdhyAya AtmArAma jI mahArAja tathA 4 muni zrI madanalAla jI mahArAja / isa muni samiti ke prAMta vAra nimnalikhita pAMca maMtrI cune gaekAThiyAvAr3a ke maMtrI--zatAvadhAnI muni ratnacanda jI mahArAja, paJjAba ke maMtrI-upAdhyAya AtmArAma jI mahArAja, mAravAr3a ke maMtrI-muni zrI chaganalAla jI mahArAja, Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI dakSiNa ke matrI-paMDita muni zrI AnandaRSi jI mahArAja, mevAr3a ke maMtrI-muni zrI hastImala jI mahArAja / / isa samiti ke kArya ke liye vistRta niyama bhI banAe ge| isake atirikta eka jJAna pracAraka maNDala kI sthApanA bhI pRthaka pRthaka kSetroM ke liye kI gii| isake niyama bhI vistAra pUrvaka banAe ge| ajamera ke isa akhila bhAratIya sAdhu sammelana ko vayovRddha pUjya AcArya zrI sohanalAla jI mahArAja ne nimna likhita saMdeza bhejA "jina zAsana hitaiSI upasthita gacchAdhipati tathA anya pratinidhi munivaroM kI ora vande jinavaram 'lagabhaga do varSa pUrva akhila bhAratavarSIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAMsa kA DepUTezana mere pAsa TIpa ke sambandha me amRtasara AyA thaa| usa samaya mujhe apanI cirakAlIna manokAmanA usake sanmukha prakaTa karane kA avasara milA / cAra tIrtha ke kalyANa kA sAdhana zAsanAdhAra munirAjoM kA jo kAla aura dUrI ke kAraNoM se zatAbdiyoM se bhinna bhinna vicAra rakha rahe haiM unakA eka sthAna para ekatrita hokara Apasa me vArtAlApa karanA aura saMghaTita karane kA mArga niyata karanA hI merI manokAmanA thii| mujhe yaha anubhava karake atizaya Ananda ho rahA hai ki zAsana hitaiSI aura caturtIrtha premiyoM ke athaka parizrama se vaha zubha dina A hI phuNcaa| apanI vRddhAvasthA tathA zArIrika nirvalatA ke kAraNa maiM svayaM isa sammelana meM sammilita ho kara Apako vicAra carcA meM sahayoga / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya pada 361 dene meM asamartha hUM aura isa prakAra maiM pArasparika sAkSAtkAra kA lAbha nahIM uThA sakatA, tathApi maiMne apane yuvAcArya aura anya pratiSThita munirAjoM ko vIra zAsana ke kalyANa sAdhanoM ke cintana meM sahayoga dene ke liye bhejA hai| __'isa sammelana kI ora na kevala samasta bhArata ke sAdhumArgI caturvidha saMgha kI, varan jaina dharma kI anya sampradAyoM kI dRSTi bhI utsukatA se lagI huI hai| sammelana se yaha prabala AzA hai ki vaha sarva saMgha ko eka dhArA meM pravAhita karane aura jaina siddhAnta ke AdhAra para zraddhA aura AcaraNa meM ekyatA lAne kA kAraNa bnegaa| kSamAzramaNa devarddhi gaNI'ne jo kArya Der3ha hajAra varSa pUrva Arambha kiyA thA, usa kArya ke punaruddhAra kA bhAra bhI zrApa para hogI / sammelana kI parakha usake kAryoM se kI jaavegii| sAdhu varga jitanA UMcA uTha sakegA, utanA hI saMgha ke anya aMga uTha skeNge| mujhe pUrNa vizvAsa hai ki Apake vicAra maMthana ke phalasvarUpa zrI saMgha kA bhaviSya apUrva manohara tathA ujvala hogA tathA Apa mahAnubhAvoM kA sudUravartI deza dezAntara kA paryaTana tathA unake pariSahoM kA sahana karanA zAsana tIrtha kI vAstavika yAtrA siddha hogaa|" Apake isa saMdeza ko sAdhu ,mnelana ne atyanta zraddhApUrvaka sunaa| __isa sammelana ke liye itane adhika munirAjoM ke atirikta unake darzanArthI 50 sahasra ke lagabhaga strI puruSa bhI ajamera Ae the| kAnphreMsa ke kAryakartAoM ko bIsa sahasra janatA ke Ane kI AzA thI aura isI andAja se usane vyavasthA bhI kI thI, kintu bAda meM use apanI sabhI yojanA meM parivartana karanA pdd'aa| lokAnagara nAma se eka sundara nagara vasA diyA gayA Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI thaa| rAta ko to usakI chaTA nirAlI hI pratIta hotI thii| bijalI kI rozanI, daravAjoM tathA tambuoM ke gumbaja dUra se bar3e bhavya dikhalAI dete the| loMkAnagara me loga vizeSa Ananda kA anubhava karate the| isa mele meM samAja ke dasa lAkha se adhika rupaye kharca hue| kahA jAtA hai ki jitanA rupayA lagA utanA kAma nahIM huA, kintu samAja kI vikaTa paristhiti me utanA kAma bhI kama nahIM thaa| bhinna bhinna AcAryoM kI pArasparika ekatA isa sammelana kI eka bhArI vizeSatA thI / isase navayuvakoM meM bhI krAMti kI eka naI lahara utpanna ho gii| sAdhu sammelana ke sAtha sAtha kAMphrasa tathA navayuvakoM ke sammelana bhI bar3I dhUmadhAma se kiye ge| yadi yaha sammelana na hote to navayuvakoM ko samAja kI saccI sthiti kA jJAna na hotaa| itane munirAjoM ke darzana kyA koI manuSya sahasroM rupaye kharca karake bhI apane kuTumbiyoM ko karavA sakatA thA ? ___ sAdhu sammelana dvArA apane prathama prastAva meM jo munisamiti kI sthApanA kI gaI thI, vaha eka krAMtikArI kArya thaa| vAstava meM yahIM se yugAntara Arambha hotA hai| isa samaya taka sthAnakavAsI samAja meM pRthak pRthaka AcAryo ke aneka sampradAya the| Arambha me inakI saMkhyA bAIsa thI, jo bAda meM bar3ha kara lagabhaga battIsa taka pahuMca gii| unameM Apasa meM eka dUsare ke sAtha nahIM ke barAbara sambandha thaa| yadi kisI ko samasta muni saMgha se kucha kahanA ho yA unase kucha jAnanA ho to taba taka isakA koI bhI sAdhana nahIM thaa| muni samiti kI sthApanA karake sAdhu sammelana ne saMgaThana kA pramANa diyaa| isa samiti ke liye pandraha kArya niyata kiye ge| inameM kucha kArya to aise the, jinase samiti kA silasilA banA rahe Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 pradhAnAcArya aura vaha eka yugAntarakArI sthAyI saMsthA bana sake / usake zeSa kArya sAdhuoM ke ucca AcaraNa sambandhI the| sAdhuoM kA saMgaThana karanA tathA sammelana ke prastAvoM ko kAryarUpa meM pariNata karane kA kArya isI samiti ko diyA gyaa| sammelana kA kArya AnandapUrvaka calatA rhaa| bIca-bIca meM eka se eka bhayaMkara vighna vAdhAyeM AI, kintu gaNI jI ke kuzala netRtva meM saba samasyAeM sulajhatI rahIM aura sammelana kI gAr3I barAbara Age bar3hatI rhii| isa sammelana kI saba se adhika mahatvapUrNa bAta yaha thI ki isameM zraddhaya jainAcArya pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja ko sarvasammati se sammelana kA pradhAna cunakara unako pradhAnAcArya banAyA gayA / pUjya zrI ke caraNoM meM akhila bhAratIya jaina samAja kI yaha zraddhAMjali bhArata ke sabhI munirAjoM ke liye sammAna tathA saubhAgya kA pratIka thii| yadi paMjAbI sAdhu tathA paMjAba kAnphreMsa ke kAryakartA rAya sAhaba Tekacanda tathA ratanacaMda jI amRtasarI Adi isameM - utsAhapUrvaka bhAga na lete to sammelana saphala honA kaThina thaa| -- isa sammelana meM jaina tithi patra ke prazna ko eka upasamiti ke supurda karake sammelana ko samApta kiyA gayA / vAstava meM isa sammelana ke dvArA jaina muniyoM kI ekatA ko eka dRr3ha AdhAra mila gyaa| sammelana ke pazcAt paMjAba ke munirAja phira apane prathama mArga se paMjAba kI ora lauTa pdd'e| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ajamera ke akhila bhAratIya muni sammelana kA samAcAra jaba amRtasara me pajya zrI sohanalAla jI mahArAja ko sunAyA gayA to vaha sarala bhAva se kahane lage "mujhe to vRddhAvasthA ke kAraNa yaha AcArya pada hI bhAra svarUpa pratIta ho rahA hai| ava yaha pradhAnAcArya kA navIna uttaradAyitva to mujhe aura bhI bhAra meM davA degaa| kintu ekatA ke liye caturvidha saMgha kI sahAyatA se sahane kI zakti prA sakatI hai|" saMvat 1860 me Apane amRtasara meM uttara pradeza silasalI nivAsI hukumacandajI bairAgI ko dokSA dilAkara unheM yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja kA ziSya bnaayaa| hukumacanda jI keharI zrAvaka ke putra the aura janma se agravAla jaina the| saMvat 1661 meM vasaMta paMcamI ke avasara para Apane amRtasara meM jayapura rAjya ke nivAsI sudarzana bairAgI ko dIjA dii| savat 1661 kI mAgha sudI paMcamI ko Apane amRtasara me dIkSA dekara unako muni paNDita zuklacanda jI mahArAja kA ziSya bnaayaa| yaha Age calakara bar3e bhArI tapasvI pramANita hue| isake pazcAt kucha mAsa ke bAda ApakA svAsthya phira nirbala par3ane lagA / kintu ajamera ke sAdhu sammelana ke utsAha ke kAraNa samAja ke kArya me lezamAtra bhI zithilatA nahIM AI / pUjya mahArAja apane svAsthya para dhyAma na dete hue bhI apane upadeza dvArA saba kA varAbara kalyANa karate rahe / __ajamera sammelana dvArA tithi nirNaya karane kA kAma jaina zvetAmbara sthAnakavAsI kAnphreMsa ko sauMpa diyA gayA thaa| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya usane apanI jenarala kameTI kI baiThaka 20 sitambara se 23 sitambara 1633 taka karake nimnalikhita gyAraha sadasyoM kI eka kameTI isa viSaya para vicAra karane ke liye banAI 1 rAya sAhiba Tekacanda jI jaMDiyAlA guru 2 maubhAgyamala jI mehatA jAvarA 3 dIvAna bahAdura vizanadAsa jI 4 caMdanamala jI kocara jodhapura 5 candanamalajI bhUthA-satArA 6 jeThamala jI seThiyA bIkAnera 7 candUlAla chaganalAla zAha ahamadAbAda 8 dhUlacanda jI surANA pIpAr3a 6 dhUlacanda jI bhaNDArI ratalAma 10 lAlA harajasarAya jI amRtasara 11 lAlI muzIrAmajI bhAvar3A jIrA (paMjAba) umarazI bhAI kaccha dezalaeNpura vAle tathA jAmanagara vAle zrI vIra jI bhAI ko bhI jyotiSa zAstra kA vizeSakSa hone ke nAte isa tithi nirNAyaka upasamiti kI baiThaka meM upasthita hone kA nimantraNa bhejA gyaa| isa upasamiti kI baiThaka 10 tathA 11 navambara 1633 ko jayapura meM kI gaI, jisameM kula 7 sadasya aae| ---isa baiThaka meM nizcaya kiyA gayA ki isa sambandha me jyotiSa viSaya ke jJAnI munirAjoM tathA gRhastha jyotiSiyoM kA mata prApta karake nirNaya kiyA jaave| kintu taba se Aja taka isa viSaya meM koI bhI ullekhanIya pragati nahIM bana sakI hai| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtma zakti guNehiM sAhU aguNehi'sAhU, giehAhi sAhU guNa muJca'sAhU / viyANivA appagamappaeNa jo rAgadosehi samo sa pusjo // dazavakAlika sUtra, adhyayana 6, uddezaka 3, gAthA 11 guNoM se sAdhu hotA hai aura aguNoM se asAdhu hotA hai| ataeva he bhumukSu ! sadguNoM ko grahaNa kara aura duguNoM ko chor3a / jo sAdhaka apane prAtmA dvArA apane prAtmA ke vAstavika svarUpa ko pahacAna kara rAga aura dvaSa donoM meM sama bhAva rakhatA hai vaha pUjya hai| saMsAra meM sadA se hI zakti kI pUjA hotI AI hai| kintu zArIrika zakti ko buddhi kI zakti ke sAmane sadA hI parAjaya svIkAra karanI par3atI hai| siMha, hAthI, ajagara jaise mahAparAkramI prANI bhI manuSya kI buddhi ke sAmane hAra mAnate haiM, kintu Atmika zakti ke sAmane manuSya kI buddhi kI zakti bhI parAjita ho jAtI hai / mAdhu mahAtmAoM ko Atmika zakti ke camatkAra ke udAharaNa zAstroM me aneka bhare par3e haiN| caNDakauzika sarpa ne apane atyAcAroM se gAMva vAloM kA.mArga calanA vanda kara Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma zakti diyA thA, kintu bhagavAna mahAvIra svAmI kI Atmika zakti ke sAsane usane sira jhukA kara hiMsA karanA eka dama chor3a diyaa| bhagavAn pArzvanAtha kA jIva apane marubhUta hAthI ke bhava me atyanta pracaNDa thA, kintu vaha apane pUrva bhava ke svAmI rAjA aravinda ko muni rUpa me dekhate hI jAtismaraNa ho jAne tathA aravinda kI Atmika zakti ke kAraNa itanA zAnta ho gayA ki pUrNatayA saMyama kA pAlana karane lgaa| sAdhu mahAtmAoM dvArA zApa tathA anugraha kI ghaTanAoM se to prAcIna zAstra bhare par3e haiN| hamAre caritranAyaka pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja mA Atmazakti kA eka akSaya bhaNDAra the| yadyapi vaha yaMtra, mana tathA taMtra ke sAdhana se eka dama dUra the, kintu unake tapa kI zakti itanI adhika bar3hI huI thI ki na kevala uname, varan unake aneka ziSyoM meM bhI aneka prakAra kI labdhiyAM utpanna ho gaI thiiN| yahAM taka ki unameM bhaviSya kI bAta ko batalAne taka kI bhI zakti thii| isa adhyAya meM unake jIvana kI kucha aisI hI ghaTanAoM kA varNana karane kA yatna kiyA jaavegaa| ___eka gAMva meM kucha duSTa vyaktiyoM ne aphavAha phailA dI ki jaina sAdhu baccoM kA le jAte haiN| bhalA kahAM to acaurya mahAvrata ke pAlaka jaina muni, jo mAtA pitA tathA abhibhAvakoM kI anumati ke binA alpavayaska bAlakoM ko dIkSA taka nahIM dete aura kahAM una para corI kA apavAda ! kintu duSTa loga apane kAryo me ucita anucita kA vicAra nahIM kiyA karate / pUjya zrI eka bAra sAyaMkAla ke samaya kisI gAMva meM praveza karane vAle the ki gAMva se tIna vyakti Ate hue dikhalAI diye| unhoMne jo jaina muniyoM ko gAMva kI ora jAte dekhA to krodha meM bhara kara kahane lage / .. . . . . . Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jo ___ "are / vaha dekho ! bacce ur3Ane vAle jaina sAdhu gAMva kI ora jA rahe hai / inako gAMva meM ghumane se rokanA caahiye|" Apasa me isa prakAra parAmarza karake una tInoM ne Akara pUjya mahArAja ko saikar3oM gAliyAM dete hura gAMva meM jAne se rokaa| itanA hI nahIM, unhone pUjya mahArAja kI jholI ko bhI chInane kA prayatna kiyaa| kintu pUjya mahArAja vala me unase kama nahIM the| unhone balapUrvaka apanI jholI ko aisI bar3hatA se pakaDa liyA ki vaha unase jholI na chIna sake aura khisiyA kara raha ge| isa para pUjya mahArAja unase vAle ___ "bhAI ! kyoM jabaradastI karate ho| tuma nahIM cAhate to hama gAMva me nahIM jaavege|" yaha suna kara vaha loga Apa logoM ko chor3a kara gAMva me lauTa gae aura pUjya zrI vahI jagala me banI huI kucha jhopar3iyoM me jA kara Thahara gae, kyoMki usa samaya dina chipane hI vAlA thA aura usa gAMva ko chor3a kara dUsare gAMva me dina hI dina meM pahuMca jAnA sambhava nahIM thaa| isI lie Apa jaMgala ke kucha chapparoM me Thahara ge| udhara vaha tInoM vyakti java apane ghara pahuMca kara ArAma karane lage to uname se jisa vyakti ne pUjya zrI ko sabase adhika gAliyAM dI thI, usakI gardana ko koI ajJAta vyakti rAta me isa prakAra koTa gayA ki hatyAre kA kisI prakAra patA na laga skaa| usake zeSa donoM sAthiyoM ne jaba isa samAcAra ko sunA to vaha bahuta ghabarAe / unake mana me vizvAsa ho gayA ki yaha unhIM mahAtmA ko satAne ke pApa kA daNDa hai| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtma-zaktiH 366 . astu vaha apane ghara se nikala kara turanta jaMgala meM jAkara pUjya zrI ko khojane lge| unake saubhAgyavaza unako jaMgala kI jhopar3iyoM meM pUjya zrI ke darzana ho hI ge| unhoMne pUjya zrI ko dekhakara unake caraNoM meM par3a kara unase nivedana kiyA "mahArAja ! hama bar3e pApI hai, jo hamane kala gAliyAM dekara 'Apako kaSTa diyA / rAta me hamAre tIsare sAthI kI koI ajJAta vyakti garadana kATa gyaa| Apa hamako kSamA krdeN| kahIM aisA na ho ki hamArI bhI usake jaisI gati ho| hama ApakI zaraNa haiN|" isa para pUjya zrI ne uttara diyA ___ "bhAI ! hama to jaina sAdhu haiN| hamAre liye to zatru aura mitra, stuti karane vAle tathA gAlI dene vAle sabhI barAbara haiN| hama kisI ko zApa nahIM dete, na hamane tumhAre usa sAthI ko hI zApa diyA hai / usako apane karma kA phala svayaM hI mila gyaa| isameM hamArI lezamAtra bhI preraNA nahIM hai| tuma nizcita rho|" yaha suna kara vaha donoM bole "mahArAja ! yaha ho sakatA hai ki hamAre sAthI ko Apane zApa na diyA ho aura na ApakA usa para krodha ho, kintu . saMbhava hai ki ApakA rakSaka koI devatA ho aura yaha usI kA kArya ho / yadi aisA ho to hama loga apanI bhI kuzala' nahIM mAnate / Apa kRpA kara hamAre aparAdha ko kSamA kara deN| hamAre mana ko zAMti isI se milegii|" isa para pUjya mahArAja ne uttara diyA, Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI / ___ "acchA bhAI ! hama to tumhArA koI aparAdha nahIM mAnate, kintu yadi tumako isI prakAra zAMti prApta ho sakatI hai to hama tumhAre aparAdha ko kSamA karate hai|" pUjya mahArAja ke yaha zabda suna kara vaha donoM bahuta prasanna hote hue apane apane ghara cale ge| sahAtmA gAdhI ne jaba san 1616 me raulaTa aikTa ke virodha meM dezavyApI satyAgraha Andolana karane kI ghopaNA kI to daMza me umakI vyApaka pratikriyA huii| 6 apraila 1616 ko deza bhara me har3atAla hone ke kAraNa amRtalara meM bhI bhArI har3atAla huii| una dino paMjAba ke rASTrIya netA DAkTara satyapAla tathA DAkTara kicalU mAne jAte the aura vaha donoM hI amRtasara meM rahate the| amRtasara ke jilA majisTreTa na 10 apraila 1016 ko una donoM ko apanI koThI para bulAkara cupacApa kisI ajJAta sthAna ko bheja diyaa| isa para janatA bar3I bhArI bhIr3a me jilA mejisTreTa se unakA patA pUchana usakI koThI kI yora clii| kintu mArga me senA ne usa bhIr3a ko rokakara usa para golI calA dii| isa para bhIr3a bhI hiMsA para utArU ho gii| usane krodha me Akara nezanala baiMka ko imArata meM Aga lagA kara usake yUropiyana mainejara ko mAra ddaalaa| bhIr3a ne pAMca aMgreja strI puruSoM ko mArA aura vaika, relave godAma tathA anya sArvajanika imAratoM meM Aga lagA dii| adhikAriyoM ne ina ghaTanAoM para Aga babUlA hokara sArA nagara senA ko sauMpa diyA aura vyavahArika rUpa me sainika kAnUna ( mArzala lA) lagA diyA / Aga lagAne me kucha sAdhuo kA hAtha hone kI aphavAha bhI Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma zakti -thii| ataeva sainika adhikArI pratyeka sAdhu ko dekhate hI use pakar3a kara aneka prakAra kI yAtanAeM dete the| anekoM ko to golI bhI mAra dI jAtI thii| isa samaya tapasvI muni zrI gaiMDerAya jI mahArAja baMgA jilA jAlaMdhara meM vihAra kara rahe the| unhoMne yaha samAcAra sunakara turanta hI pUjya mahArAja kI sevA meM jAne ke liye amRtasara ko vihAra kara diyaa| logoM ne Apa se bahuta kucha manA kiyA, kintu Apa na maane| jaba Apa vihAra karate hue amRtasara ke mArga me jaMDiyAlA guru Ae to vahAM Apako pulisa ne rokA / vAstava me yahAM se amRtasara taka pUre mArga me pulisa kA tathA khAsa amRtasara meM gorI senA tathA gurakhoM kA paharA thaa| jaMDiyAlA guru me pulisa ne Apako bahuta samajhAyA ki Apa Age na bddh'e| Apa ko sAdhuoM para kiye jAne vAle senA ke atyAcAroM kA varNana bhI sunAyA gyaa| kintu Apane eka hI bAta kahI .. ____ "mujhe mere guru ke darzana karane se isa samaya saMsAra kI koI zakti nahIM roka sktii|" yaha kaha kara Apa amRtasara kI ora ko bar3ha cle| jaba Apa amRtasara ke sAmane Ae to Apane apane saMgha ke sAdhuoM se kahA __"aba Apa laghuzaMkA Adi se nivRtta hokara thor3A dhyAna kara lo| taba senA ke kSetra meM praveza kreNge|" isa para saba loga laghuzaMkA Adi se nivRtta hokara dhyAna karane lge| Apa loga sar3aka meM khar3e 2 hI lagabhaga pAMca minaTa taka dhyAna karake Age bar3he to upAzraya pahuMcane taka mArga meM koI bhI Apa se isa prakAra nahIM bolA, jaise Apako kisI ne bhI na dekhA ho| Apake sAtha kula cAra yA pAMca sAdhu the| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI Apake upAzraya meM pahuMcane para pUjya zrI Apako dekha kara bole , "gaiMDe rAya jI ! isa prakAra kI sthiti me Apa yahAM kyoM __ cale Ae ?" isa para Apane uttara diyA "phira ApakI sevA kauna karatA?" xxx yadyapi ina dinoM amRtasara me sainika zAsana ke kAraNa kisI kA bhI bAhira nikalanA surakSita nahIM thA, kintu jaMDiyAlA guru ke nivAsI rAya sAhiba Tekacanda ne jaina sAdhuoM ke jAne Ane kI kaThinAI ko dUra kara diyA thaa| kintu upAzraya ke samIpa hI eka makAna kA nAma jamAdAra kI havelI thA / usameM rahane vAlI eka mesa ko sAra kara kisI ne usake zava ko upAzraya kI Dyor3hI meM DAla diyA thaa| isI upAzraya meM sAdhu loga dUsarI maMjila para tathA pUjya mahArAja tIsarI maMjila para the| zava ke sambandha meM jaba tahakIkAta karane nAgarika tathA sainika adhikArI upAzraya kI nIce kI maMjila meM Ae to sabako yaha bhaya ho gayA ki kahIM vaha Upara Akara sAdhuoM ko dika na kre| kintu vidhi kI gati kucha aisI huI ki una adhikAriyoM ko upAzraya kI nIce kI maMjila hI dikhalAI dI, dUsarI majila, tIsarI maMjila tayA Upara jAne ke jIne unako kucha bhI dikhalAI nahoM diye / isa para vaha loga kahane lge| "acchA ! yaha makAna kula itanA hI hai ?" sAtha ke logoM ne isakA kucha bhI uttara nahIM diyA aura vaha loga vahAM se dekha bhAla karake cApisa cale ge| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma zakti 373 amRtasara kA isa durghaTanA meM eka makAna meM Aga laga gii| vaha Aga aisI phailI ki upAzraya ke pAsa ke makAna meM bhI A lgii| sAdhu loga Aga ko dekhakara mahArAja se bole ___ "gurudeva ! Aga upAzraya meM bhI A jAvegI / Apa ise chor3a kara cle|" ' taba Apane uttara diyA "bhAga upAzraya meM kabhI nahIM aavegii| Apa loga nizcita hokara baiThe rheN| ghabarAne kI koI AvazyakatA nahIM hai|" __ Apake yaha kahane ke bAda Aga aura bhI tejI se phailane lagI aura usakI lapaTeM upAzraya ke kivAr3oM ko chUne lagI, jisase vaha kATha ke kivAr3a kAle par3a ge| taba sAdhu loga phira ghabarA kara bole ___"gurudeva ! aba to Aga apane dvAra taka A gaI / aba to isa sthAna ko chor3a deN|" kintu Apane phira vahI uttara diyaa| "bhaI ! cintA mata kro| Aga yahAM kabhI nahIM A sktii|" __ Apake yaha kahate 2 Aga ThaNDI ho gaI aura upAzraya usa Aga se sApha baca gyaa| , yaha sArI ghaTanAeM 10 apraila 1616 ko baiMka kI lUTa hone ke sAtha hI ho gii| baiMka kI lUTa ke kAraNa logoM kI dhar3Adhar3a talAziyAM kI gii| jaisA ki talAziyoM meM sadA hI hotA AyA hai talAziyoM meM aparAdhI baca jAyA karate haiM aura dhanikoM ko Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI dika kiyA jAyA karatA hai| amRtasara me bhI una dinoM yahI huaa| kisI ko lezamAtra bhI sampanna samajhA jAtA to usakI talAzI tatkAla ho jAtI thI aura usake kisI bhI mAmAna ko baiMka kA batalA kara usako giraphtAra kara liyA jAtA thaa| isa sambandha me pulisa tathA senA ke atyAcAra itane adhika bar3ha gae the ki koI bhI sammAnita vyakti apane sammAna ko surakSita nahIM samajhatA thaa| loga isa bhaya se ki kahIM unakI kisI vastu ko vaika ko na batalA diyA jAye apanI mUlyavAna vastuoM ko bhI pheka dete the| eka bAra kucha zrAvakoM ne Akara isa sanbandha me pUjya mahArAja ke sAmane nivedana kiyA to pUjya mahArAja bole "ikkIsa logasa kA pATha athavA dhyAna karate raho aura kisI kA mAla mata lo aura apanA mAla mata phekoN| isase tumhArI kucha bhI hAni nahI hogii|" logoM ne yahI kiyA aura una saba kI pulisa tathA menA ke atyAcAroM se rakSA ho gii| xxx mahAtmA gAMdhI ne raulaTa vila kA dezavyApI virodha karane ke liye 30 mArca 1616 kA dina niyata kiyA thaa| bAda me isa dina ko badala kara 6 apraila kara diyA gyaa| kintu dina badalane kI sUcanA dillI me ThIka samaya para nahIM phuNcii| isase vahAM 30 mArca ko hI julUsa nikalA, har3atAla huI aura golI bhI calI / yadyapi amRtasara meM 10 apraila se hI vyavahArika rUpa meM sainika kAnUna thA, kintu janatA ne dillI ke golIkADa kA virodha karane ke liye yaha taya kiyA ki 13 apraila ko jaliyAnavAlA bAga meM eka virodha sabhA kI jAve / isa sabhA ko karane kA Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma zakti 375 nizcaya 11 apraila ko hI kara liyA gayA thA aura isa ke liye atyadhika pracAra kiyA gayA thaa| yaha samAcAra java 11 apraila ko upAzraya meM pahuMcA to pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja ne kahA / __ "jaliyAMvAlA bAga kI sabhA me bhApaNa sunane koI na jaave| vahAM aniSTa kI pUrNa AzaMkA hai|" kintu janatA para utsAha kA aisA bhUta car3hA huA thA ki amRtasara ke jaliyAna vAlA vAga me 13 apraila 1616 ko bIsa sahasra janatA ekatrita ho gii| pUjya sohanalAla jI mahArAja kI cetAvanI para anya jainI to ruka gae kintu unakI cetAvanI kA dhyAna na karake tIna jaina lar3ake bhI usa sabhA me gae | inake nAma the bAbUrAma, khajAMcI lAla tathA kundana lAla / isa bAga ke cAroM ora dIvAra thI aura andara jAne tathA bAhara nikalane ke liye kevala eka hI daravAjA thaa| sabhA meM vyAkhyAnoM kI dhUma thii| jenarala DAyara ne sabhA me sau bhAratIya sainika tathA pacAsa gore sainika lekara praveza kiyaa| usane bAga me ghusate hI senA ko golI calAne kI AjJA de dii| jenarala DAyare isa sabhA para taba taka goliyAM calAtA rahA, jaba taka usakI senA ke saba kAratUsa samApta nahIM ho ge| kula solaha sau phAyara kiye ge| sarakArI bayAna ke anusAra isa golI kAMDa se cAra sau mare tathA eka hajAra se lekara do sahastra taka cAyala hue, kintu gairasarakArI bayAna ke anusAra marane vAloM kI saMkhyA kaI sahasra thii| bhAratIya sainikoM ke pIche gore sainikoM ko lagA kara unase golI calavAI gii| jisa samaya golI calI to logoMne dIvAra para car3hane kA yatna kiyA / kucha Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI adhika zaktizAlI loga car3hane vAloM ke Upara paira rakha kara baca bhI nikale / kintu unakI saMkhyA bahuta kama thii| tInoM jaina lar3akoM meM se bAbUrAma jenarala DAyara kI goliyoM se vahIM mArA gayA / khajAcI lAla kisI prakAra dIvAra para car3ha kara nikala to AyA, kintu ghara zrAkara vaha dahazata ke mAre bImAra par3a gayA aura kucha hI mAsa kI bImArI ke bAda mara gayA / kundana lAla ne jo vahAM se bhAgane ke liye dhakkama dhakkA kI to usake saba kapar3e bilkula phaTa ge| kintu usa samaya kapar3oM para dhyAna dene kI apekSA prANa bacAnA mukhya kArya thaa| ataeva vaha bilkula naMgA hokara apane ghara aayaa| jenarala DAyara ne jaliyAna vAlA vAga ke ghAyaloM tathA mRtakoM ko rAta bhara vahAM se nahIM hilane diyA aura na unako jala taka hI milane diyaa| jenarala DAyara ne amRtasara meM aisA AtaMka jamAyA ki pAnI ke naloM ko banda kara nagara kI vijalI bhI vanda karavA dii| nAgarikoM ko saba ke sAmane Ama taura se veta lagAe jAte the| eka galI me eka leDI DAkTara para prAkamaNa kiyA gayA thaa| isa liye usa galI me nikalane vAle pratyeka vyakti ko peTa ke bala reMga kara jAne diyA jAtA thaa| ina bAtoM se nAgarikoM meM jaliyAna vAlA bAga ke golI kAMDa se bhI adhika AtaMka phaila gayA aura isI kAraNa navayuvaka khajAMcI rAma jaliyAna vAlA bAga se baca kara bhI bAda meM usakI dahazata se mara gae / pUjya sohana lAla jI mahArAja ko apane jJAna vala se ina sava ghaTa- nAoM kA abhyAsa ho gayA thaa| isI se unhoMne logoM ko vahAM jAne se rokA thaa| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma zakti 377 eka bAra Apa upAzraya meM baiThe the ki eka anya sthAna ke vyakti ne Apake darzana karake kahA / "mahArAja! mujhe lAhaura jAnA hai| maMgalIka sunA diijiye|" isa para Apa bole "kahIM jAne kA kucha kAma nhiiN| yahAM upAzraya meM hI baiTha aura dharma dhyAna kr|" isa para vaha vyakti bolA "mahArAja ! mujha para aisA bhayaMkara mukadalA cala rahA hai ki usameM jela yA phAMsI kucha bhI ho sakatI hai| maiM jamAnata para chUTA huA huuN| isa liye merA vahAM jAnA Avazyaka hai| isa para Apane uttara diyA __ "bhole ! taba tU Apatti ke mukha meM jAtA hI kyoM hai ? tujhe vahAM jAne kI kyA AvazyakatA hai ? tU yahIM baiTha aura sAmAyika kr|" - yaha suna kara vaha vahIM baiTha gayA aura sAmAyika le kara apane ghara bhI nahIM gyaa| agale dina usako usake vakIla kA tAra milA ki "tumako adAlata ne sApha chor3a diyA hai|" ___x xxx Apake ziSya tapasvI muni zrI gaiMDe rAya jI mahArAja bhI labdhidhArI muni the| eka zvetAmbara mUrtipUjaka lar3akA unako gocarI jAte samaya prati dina cher3A karatA thaa| vaha kabhI unake zveta vastroM kA tathA kabhI unakI mukha vastrikA kA makhaula ur3AyA karatA thaa| kintu zrI gaiMDerAya jI mahArAja usako kabhI bhI Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 pradhAnAcArya zrI mohanalAla jI uttara na dekara sIdhe svabhAva nikala jAyA karate the| isase usa kA sAhasa aura bar3ha gayA aura vaha bilakula nikaTa Akara unakA makhaula ur3Ane lgaa| vaha lar3akA mandira meM pUjana karake mAthe para tilaka lagA liyA karatA thaa| ___eka dina usa lar3ake ne zrI gaiDerAya jI kA makhaula ur3A kara kahA "kyA tovarA sA muha para vAdhA huaA hai|" .sa para zrI gaiMDe rAya jI ne kevala itanA hI kahA "are / apanA TIkA sbhaal|" muni zrI gaiMDerAya jI yaha kahakara usakI ora dekhe binA vahAM se cale gae, kintu vaha usI samaya pachADa khAkara girA aura vehoza ho gyaa| usake mukha se rakta kI vamana bhI huii| logoM ne usakI dazA dekhakara usake dvArA muni gaMDerAya jI ke sAtha kiye hue vyavahAra kA yaha samAcAra sunAkara usake mAtA pitA ko usa lar3ake kI dazA kA samAcAra bhI sunaayaa| vaha turanta bhAge hue vahAM Ae aura use apane ghara le ge| jaba lar3akA kisI prakAra ThIka na huA to unako dhyAna huA ki vinA muni gaiDerAya kI zaraNa gae yaha ThIka nahIM hogaa| astu unhoMne Apase Akara kahA __"mahArAja | lar3akA nAdAna thA jo Apako pratidina satAtA thaa| usakI nAdAnI para dhyAna na dekara Apa use kSamA kre|" isa para unhoMne uttara diyA "mere mana me usake prati koI vidveSa kI bhAvanA nahIM hai| maiMne to usase sIdhe svabhAva kaha diyA ki 'apanA TIkA Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma zakti 376 sNbhaal'| maiMne use koI hAni nahIM phuNcaaii| merI ora se usako sadA hI kSamA hai|" taba vaha loga bole "mahArAja ! jaba ApakI ora se usako kSamA hai to Apa vahAM kaSTa karake use maMgalIka sunA de, kyoMki behoza hone ke kAraNa vaha yahAM Ane yogya nahIM hai|" __ isa para muni gaiDerAya jI ne unake sAtha jAkara usa lar3ake ko maMgalIka sunaaii| maMgalIka sunane para vaha hoza meM A gyaa| kucha dinoM bAda usakI tabiyata pUrNatayAM sudhara gii| .xxxx eka bAra pUjya zrI gaiMDerAya zrI mahArAja syAlakoTa ke pAsa duvarajI nAsaka gAMva ke pAsa eka vRkSa ke nIce Thahare hue the ki pulisa kA eka thAnedAra unake pAsa Akara unako dhamakAne lgaa| vaha unase volA "kyA DhoMga karake baiThA hai| apanI talAzI de|" isa para Apa usase bole "bhAI hama sAdhu haiN| hamArI kyA talAzI legA ?" darogA ne unakI pustakoM tathA pAtroM me Thokara lagAkara kahA 'dikhalAo uname kyA hai|' isa para gaiMDerAya ne usase kahA 'tU hamArI pustakoM tathA bartanoM ko paira lagAtA hai|' * darogA-zracchA tU mujhe nahIM jaantaa| . Apa-hAM, tujhe maiM jAnatA hU~ ki tU sarakAra kA muha lagA pulisa vAlA hai| ___ isa para vaha krodha me bhara kara ApakI ora jhapaTA to Apane kahA Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 pradhAnAcArya zrI sAhanalAla jI "khabaradAra jo Age kadama bddh'aayaa|" isa para vaha kucha sahara gayA aura Age na bar3ha kara krodha meM bharA huA apane aura sipAhiyoM ko bulAne gyaa| jaba vaha nagara meM AyA to jaina virAdarI se yaha samAcAra jAnakara pulisa kaptAna ne saMtoM ke sAtha durvyavahAra karane ke kAraNa usako bahuta phaTakAra pilAI / kaptAna ne usako Apase kSamA prArthanA karane ko bhI vivaza kiyaa| ___ xxxx yaha pIche batalA diyA gayA hai ki pUjya zrI ke kaI saMta bar3e bhArI tapasvI the| tapasvI muni gaNapatarAyajI mahArAja to bar3A kaThora tapa kiyA karate the| vaha jyeSTha ApAda meM do 2 tIna tIna ghaMTe taka dhUpa se tapa kara lAla huI sImeTa kI chata para leTa kara tapa kiyA karate the| unhe vAka siddhi bhI thii| pasarUra, nivAsI bhagavAna dAsa nAmaka zrAvaka kI vahina ko eka aisA roga thA ki aneka ilAja karane para bhI vaha acchA nahIM huaa| taba kisI ne usa ko batalAyA ___"jisa samaya tapasvI muni gaNapatarAya jI mahArAja dhUpa me tapa karake uThe to unake pasIne ke pAnI ko apanI bahina ke zarIra para lgaao|" usane isa kArya ko karane kA nizcaya kara liyA, aura agale dina kapar3A tathA kaTorA lekara usa sthAna ke pAsa Thahara gayA, jahAM muni gaNapatarAya jI mahArAja tape hue sImeTa kI chata para tapa karate the| jaba vaha tapa karake uThane lage to bhagavAna dAsa ne bhUmi para gire hue unake pasIne ko vastra meM Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma zakti : 381 lekara kaTore meM nicor3a liyaa| isake bAda usane usa pasIne ko apanI bahina ke zarIra para lagAyA to usakA sArA roga dUra ho gyaa| isase pUrva bhagavAna dAsa ne unase kaI vAra roga nivAraNa karane kI prArthanA kI thI aura vaha hara bAra yahI kaha diyA karate the 'jA dharma dhyAna kr| isase saba kaSTa dUra ho jaavege|" vAstava me vaha labdhidhArI muni the| aTTAisa labdhiyoM meM se unako kisI na kisI labdhi kI prApti avazya ho cukI thii| eka bAra muni zrI gaNapata rAya jI mahArAja DerA samaTI ke sthAnaka meM virAjamAna the| vahAM ke zrI saMgha ne Apase atyanta AgrahapUrvaka vahAM cAturmAsa karane kI vinatI kii| taba Apane uttara diyA ___ "maiM pUjya zrI kI AjJA ke vinA kahIM bhI cAturmAsa karane kI svIkRti nahIM de sktaa| mere cAturmAsa ke liye una se hI vinatI karanI caahiye|" ___ isa para DerA mamaTI ke zrI saMgha ne amRtasara jAkara unase vinatI kI ki vaha muni gaNapatarAya jI mahArAja ko DerA mamaTI meM cAturmAsa karane kI AjJA de deN| taba pUjya zrI ne unako uttara diyA __"abhI Apake yahAM unakA cAturmAsa hone kA avasara nahIM hai|" - yaha kaha kara pUjya zrI ne muni gaNapatarAya jI mahArAja ko eka anya sthAna meM cAturmAsa karane kI AjJA dii| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 pradhAnAcArya zrI sAhanalAla jI varSA Rtu me DerA mamaTI me aisI bhArI varSA huI ki sArI castI meM pAnI bhara gyaa| taba janatA kI samajha me AyA ki pUjya zrI ne muni gaNapatarAya jI mahArAja ko DerA mamaTI me cAturmAsa kyo nahIM karane diyA thaa| kAnacanda nAmaka eka vairAgI ne paDita muni zrI zuklacanda jI mahArAja se dIkSA dene kI prArthanA kii| isa para Apane pUjya mahArAja ke pAsa Akara kahA zuklacanda jI-guru deva / kAnacanda berAgI dIkSA ke liye atyadhika Agraha kara rahA hai| ApakI isa viSaya me kyA pAnA hai ? pUjya mahArAja-dIkSA tuma bhale hI de do, kintu vaha munivrata kI kaThinAiyoM se ghabarA kara dIkSA chor3a degaa| zuklacanda jI-tava phira use dIkSA kyoM dI jAvaM ? pUjya mahArAja-dIkSA to usane lenI hI hai| kintu isa bAra dIkSA chor3a kara vaha duvArA phira dIkSA legA aura phira bhI Apake pAsa Akara phira dIkSA chodd'egaa| vaha tIsarI bAra dIkSA lene phira AvegA aura yadi tIsarI bAra use dIkSA mila gaI to phira vaha dIkSA me nibhA rhegaa| . zuklacanda jI-taba to usako dIkSA de denI caahiye| pUjya mahArAja-aisA hI merA vicAra bhI hai| pUjya mahArAja se isa prakAra anumati le kara paMDita muni zuklacanda jI mahArAja ne kAnacanda vairAgI ko dIkSA de dii| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAtma zakti 383 kintu dIkSA le kara vaha usake kaThora niyamoM se zIghra hI ghabarA gyaa| isake bAda jaba vaha dillI AyA to usane munitrata chor3a diyaa| isake do eka mAma bAda vaha paDita muni zuklacanda jI ke pAsa dillI kI lesavA galI meM prAkara dIkSA dene kI prArthanA phira karane lgaa| isa samaya yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja bhI vahIM the| unakA niyama thA ki patita hone vAle ko duvArA dIkSA na dI jaave| kintu pAMData muni zuklacanda jI usake bhaviSya ke vipaya me pUjya mahArAja se suna cuke the| ataca unhoMne yuvAcArya jI ko sahamata karake use dIkSA de dii| __isake kucha samaya bAda vaha kapUrathale me Akara vahAM munivrata phira chor3a baiThA / isake bAsa dina bAda amRtasara meM vaha paDita muni zuklacanda jI mahArAja ke pAsa phira upasthita huaa| usane unase dIkSA dene kI phira prArthanA kii| paMDita zuklacanda jI ne -pUjya mahArAja ke pAsa Akara unase kahA ___ "gurudeva ! kAnacanda bairAgI ke viSaya meM ApakI bAta ThIka utarI / vaha do bAra dIkSA chor3a kara aba tIsarI bAra dIkSA mAgane phira AyA hai| ApakI isa meM kyA sammati hai ? pUjya mahArAja-use dIkSA denI hai to jaldI dedo| zuklacanda jo-kintu muhurta to dekha le| pUjya mahArAja-muhurta dekhane me phira gar3abar3I ho jaavegii| paNDita muni zuklacanda jI muhurta ke viSaya meM socate hI rahe ki yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja kA bhijavAyA huA eka tAra Apako milA Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ___ 'kAnacanda bairAgI ko dIkSA dene vAle se merA koI sambandha nahIM hogaa|" __ isa para pUjya mahArAja paNDita muni zuklacanda jI se vole "Apane vighna dekha liyA ? phira bhI yadi tuma use dIkSA denI cAho to de do| maiM kisI prakAra bhI kAzIrAma jI ko rAjI kara lUgA / bhale hI koI vyakti dIkSA lekara chor3a de, kintu jitane samaya vaha dIkSita rahegA utane samaya to usakA zrAma vikAsa hogaa| kyoMki jIva kA kSayopazama kabhI kabhI hI jAgatA hai| usa samaya grahaNa kiyA huA samyaktva tathA cAritra unako agale janma meM bhI lAbha detA hai| kintu yuvAcArya jI ke tAra ke kAraNa paNDita muni zuklacanda jI ne usako dIkSA denA svIkAra na kiyaa| tapasvI muni ratnacanda jI ne ATha dina kA upavAsa karake aThAI kI huI thii| unhIM dinoM yuvAcArya zrI kAzIrAmajI mahArAja ko lAhaura jAnA thA / akele muni ratnacanda jI usa mArga se pUrNatayA paricita the| vaha sevA bhAva se unake sAtha jAnA cAhate the| yuvAcArya jI bole "rasnacanda jI ! tumhArA jAnA ucita nahIM hai| aThAI ke vrata meM tumhArA telA hai| tumhAre zarIra meM aThAI ke kAraNa nirvalatA rhegii|" 'isa para ratnacanda jI bole / "nahIM, mujhe isameM kucha bhI kaSTa nahIM hogaa| maiM Apako lAhaura pahuMcA kara yahAM vApisa pAkara pAraNA kara luugaa|" Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma zakti 385 yaha kaha kara zrApa yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja ko pahuMcAne ke liye unake sAtha lAhaura cle| mArga meM aTArI nAmaka eka gAMva aayaa| vahAM ke rahane vAle atyanta kaThora the| sAdhu saMtoM ke sAtha to vaha atyadhika duvryavahAra kiyA karate the| jaba taka Apa loga aTArI grAma ke pAsa Ae gocarI kA samaya ho gayA / taba tapasvI muni ratnacaMda jI yuvAcArya jI se bole ratnacanda jI-pApa santoM sahita yahAM pdhaareN| maiM gAMva se gocarI lA ke abhI vApisa AtA huuN| yuvAcArya-gocarI karane to Apa cale jAveM, kintu yahAM ke likkha loga bar3e kaTTara haiN| vaha sAdhuoM kA apamAna karane meM nahIM cuukte| vaha UMcI havelI vAlA sikkha to santoM ko dekha hI nahIM sktaa| Apa usake ghara gocarI karane na jAmA / tapasvI muni ratnacanda jI yuvAcArya jI kI bAta kA koI uttara na dekara gocarI karane cale ge| Apa sIdhe UMcI havelI vAle usI sikkha ke yahAM pahuMce, jo sAdhuoM ke sAtha vizeSa rUpa se durvyavahAra kiyA karatA thaa| jaba Apa usake ghara pahuMce to vaha gaMDAse se kuTTI kATa rahA thaa| Apako dekhate hI yaha aApake Upara gaMDAsA lekara daudd'aa| kintu jisa samaya usane thApa para gaMDAsA uThAyA to Apa bole "acchA, maar|" kintu yaha kahate hI usakA hAtha jaise kA taisA uThA huA hI raha gyaa| usake zarIra ke saba aGga kIlita ho gae aura usake mukha se vANI taka nikalanI banda hogii| usakI mAtA ne jaba usakI yaha dazA dekhI to vaha usako nizcala khar3A dekha kara usase volI Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI - 'are ! isa prakAra kyoM khar3A hai ?" .... - kintu vaha uttara dene yogya hotA to uttara detaa| jaba usakI mAtAne use chU kara dekhA to usa ko usakI yathArtha sthiti kA patA claa| ava to vaha bahuta ghabarA kara tapasvI muni ittacanda jI se bolI mAtA--mahArAja! Apane ise kyA kara diyA hai ? muni-maiM ise kyA karatA / mAtA-mahArAja yaha ajJAnI hai| Apa ise kSamA kreN| yaha kaha kara usane tapasvI muni ratnacanda jI kI bahuta khuzAmada kii| isa para unhoMne use stotra tathA maMgala pATha Adi sunaayaa| isase usake zarIra me gati aaii| aba usako vahAM se haTA kara cArapAI para leTA diyA gyaa| kintu usake zarIra meM nirbalatA taba bhI banI rhii| aba to ghara ke sabhI rahane vAle tapasvI muni ratnacanda jI kA atyadhika Adara satkAra karane lage / usakI mAtA ne unako zrAhAra pAnI diyA, jisako le kara vaha yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja ke pAsa aage| isa ghaTanA se sArA aTArI kasbA sIdhA ho gayA aura vaha pratyeka sAdhu ko sammAnapUrvaka AhAra pAnI dene lge| pUjya mahArAja kI Atma zakti ke yaha thor3e se udAharaNa hai| vAstava meM ghaTanAeM itanI adhika hai ki vaha kisI eka vyakti ke anubhava me nahIM A sakatI thii| pratyeka vyakti ke anubhava unake sambandha me pRthaka 2 hai, jinako savase pUchakara likhanA asambhava hai| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAtma zakti 387 pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja kI itanI adhika Atma zakti kA kAraNa na kevala unakI vidyA thI, varana unakA uccakoTi kA tapa thaa| jaisA ki isa grantha meM pIche likhA jA cukA hai, vaha tathA tapasvI muni zrI gaiDerAya jI mahArAja atyanta uccakoTi ke tapasvI the| isI liye unakA AtmA itanA nirmala ho gayA thA ki usameM unako pratyeka bAta spaSTa dikhalAI detI thii| yaha pIche batalAyA jA cukA hai ki Apa jyotiSa zAstra ke bhI prakANDa paDita the| jyotiSa kA unko| kevala zAstrIya jJAna hI na hokara vyavahArika jJAna bhI thA / unako pratyeka tAre kI aAkAza meM gati kA acchA jJAna thaa| isI kAraNa jaba kabhI rAtri ko Akha khulatI thI, to vaha tAroM ke sambandha meM kucha sAmAnya prazna karake tatkAla ThIka 2 samaya batalA diyA karate the| unakI jIvanacaryA napI tulI thii| jaba bhI unako dekho vaha svAdhyAya karate hue hI dikhalAI dete the| yadyapi unakA svargavAsa paryApta bar3I avasthA meM huA aura unake hAtha paira to prArambha se hI kAMpane lage the, to bhI vaha baiThate samaya kabhI bhI sahArA lekara nahIM baiThate the| khAna pAna kA unakA saMyama to Azcaryajanaka thaa| vRddhAvasthA kI nirvalatA meM bhI unhoMne miThAiyoM kA tyAga kiyA huA thaa| kucha samaya taka vaha dRdha ke sAtha mIThA lete rahe, kintu bAda meM unhoMne mIThe kA bilkula tyAga karake phIkA dUdha hI lenA Arambha kiyaa| bAda meM to unhoMne dUdha lenA bhI kama kara diyA thaa| bhojana ke sayama me unhoMne phulakA lenA bhI banda kara diyA thaa| uma samaya vaha zAka athavA zAka kA pAnI liyA karate the| imameM bhI yaha vizeSatA thI ki jo kucha bhI vaha lete caubIsa ghaTe meM eka bAra hI lete the| bAda me gthArA karane para to unhoMne kucha bhI nahIM liyA / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 mahAprayANa jIviyaM nAbhikakhejjA, maraNaM lo vi ptye| duharo vi na sajjejjA, jIvie maraNe tahA // AcArAGga sUtra, prathama zrutaskandha, adhyayana 8, uddezaka 8 sAdhaka na to jIvita rahane kI lAlasA rakkhe aura na marane kI hI icchA kare / jIvana aura maraNa meM se kimI meM bhI Asakki na kare / __ saMsAra kA yaha niyama hai ki usame utpanna hone vAlI pratyeka vastu kA vinAza hotA hai| sRSTi ke isa anAdikAlIna niyama se koI vastu bhI nahIM baca sakatI / sumeru parvata jaisI jo vastueM hamako sadA eka sI hI dikhalAI detI haiM, unameM bhI pratikSaNa asaMkhyAta paramANuoM kA pariNamana hotA rahatA hai| kisI makAna ko kitanI hI majabUtI se banda kara dene para bhI usameM kahIM na kahIM se Akara dhUla tathA miTTI jama hI jAtI hai| jIvita prANiyoM ke viSaya meM to yaha niyama aura bhI adhika ThIka baiThatA hai| pratyeka prANI kA janma marane ke lie hI hotA hai| jaisA ki gItA meM bhI kahA gayA hai "utpAdasya dhra vo mRtyuH" utpanna hone vAle kI mRtyu avazyaMbhAvI hai| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargavAsI pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI mahArAja prAcArya pada mArgazIrSa zuklA 5 saM0 1650 vi0nyArgamAsa bhASADha zuklAisa0 1662 vi0 (cina kevala parinana ke lidha hai) Page #428 -------------------------------------------------------------------------- Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprayANa 389 sanAtana dharmI purANoM meM jo kucha vyaktiyoM ko amara mAnA gayA hai, yaha bAta unakI hI yukti kI kasauTI para car3hAI jAne para ThIka nahIM utrtii| vahAM parazurAma, hanumAna, azvatthAmA, kRpAcArya, kRtako, mArkaNDeya RSi tathA kAkabhusuNDa jI ina sAta vyaktiyoM ko amara mAnA gayA hai| AlhAkhaNDa ke gAne vAle AlhA ke bhakta AlhA ko bhI amara mAnate hai| jAhara dIvAna ke bhakta jAhara pIra ko amara mAnate haiN| isa prakAra isa saMsAra meM yadyapi amara kahalAne vAloM kI saMkhyA kama nahIM hai, kintu unakI agaratA kevala unake bhaktoM kI kalpanA mAtra se adhika kucha bhI nahIM hai| phira amaratA ke siddhAnta ke yaha upAsaka sRSTi ke anta meM una sabakI mRtyu bhI mAnate haiN| aisI avasthA meM unakI yaha amaratA bho cirasthAyI nahIM ThaharatI / jaina siddhAnta meM to dravya kA lakSaNa hI sat mAnA gayA hai "sadvya lakSaNam / " phira isa sat kI paribhASA me kahA gayA hai ki __"utpAhavyayadhovyayukta sat / " jisame utpatti, vinAza aura dhrauvya hoM vaha sat hai / arthAt jaina siddhAnta ke anusAra jisa kisI bhI vastu kA astitva hai, usame utpatti tathA vinAza kA rahanA Avazyaka hai aura phira bhI dhrauvya ke rUpa meM usa vastu ke guNa usa kI pratyeka dazA me bane rahate hai| ___ vAstava me utpatti tathA vinAza kA nAma hI paryAya badalanA hai| sone ke kar3e ke kuNDala banavA lene se usakI kar3A rUpa paryAya naSTa hokara kuNDala rUpa paryAya bana jAtI hai aura phira bhI una donoM paryAyoM meM usa sone kA pIlApana tathA bhArIpana Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI banA hI rahatA hai| isI prakAra isa jIva ke aneka janma hone para bhI jIva kA astitva barAbara banA rahatA hai| jIvitta manuSya kA maraNa nizcita hai| Aja hama saMsAra me saba kisI ko mRtyu se Darate hue dekhate haiM, kintu jaba hama mRtyu ke yathArtha svarUpa para vicAra karate haiM to usameM bhaya jaisI koI cIja dikhalAI nahIM detii| tAtvika rUpa meM vicAra kiyA jAve to mRtyu karmoM ke bhoga kI eka maMjila hai| yadi prANI usako avazyaMbhAvI mAna kara usakA zAnta mana se svAgata kare to mRtyu sundara dikhalAI degii| kyoM ki zAnta bhAva se mRtyu kA AliMgana kara hama unake karmoM ko bhoga kara unakI sthiti ko samApta kara dete hai| phira yadi saMthArA athavA samAdhi maraNa ke rUpa meM mRtyu kA khayAla kiyA jAvegA to hamAre aneka karmoM kI aisI nirjarA ho jAvegI, jisa se hama ko aneka janmoM me lAbha hogaa| __pUjya sohana lAla jI mahArAja kA zarIra asamartha to ho hI cukA thaa| ava unake zarIra me nirbalatA bhI paryApta zrA gaI thii| ___ ajamera sammelana se nivRta ho kara yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja ne apanA 1660 kA cAturmAsa ajamera hI me kiyaa| gaNI udayacanda jI mahArAja ne puSkara me tathA upAdhyAya AtmArAma jI mahArAja ne apanA 1660 kA cAturmAsa jodhapura me kiyA / zatAvadhAnI muni ratnacandra jI mahArAja ajamera sammelana me yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja se bahuta prabhAvita hue the| kintu yatna karane para bhI vaha apanA 1660 kA cAturmAsa unake sAtha na kara pAe / yuvAcArya jI kA samvat 1661 kA cAturmAsa Agare tathA upAdhyAya AtmArAma jI Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprayANa 361 mahArAja kA cAturmAsa dillI meM huaa| isa cAturmAsa ke bAda zatAvadhAnI muni ratnacanda jI mahArAja ko yuvAcArya zrI kAzI rAma jI mahArAja kA sAtha mila gayA aura vaha unake sAtha vihAra karate hue saMvat 1661 meM hI amRtasara ge| jaba yaha donoM saMta amRtasara jAne ke liye jaMDiyAlA guru pahuMce to vahAM unako pUjya amolaka-RSi mahArAja bhI mila ge| aba yaha tInoM jaDiyAlA guru se vihAra karake amRtasara phuNce|| ___amRtasara meM unakA bar3A bhArI svAgata kiyA gyaa| svayaM pUjya zrI sohana lAla jI mahArAja ne amolaka-RSi mahArAja kA abhUtapUrva svAgata kiyaa| amolaka-RSi jI bar3e bhArI vidvAn the / unhoMne battIsoM sUtroM kA hindI bhASA meM anuvAda kiyA thaa| isake atirikta unhoMne anya bhI aneka granthoM kI racanA kI thii| pUjya zrI ke svAgata se vaha atyadhika prasanna hue| amRtasara ke sthAnaka me unake svAgata me jo sabhA huI thI usame unhoMne apane hRdaya ke udgAra isa prakAra prakaTa kie ___"pUjya zrI sohana lAla jI mahArAja ke viSaya meM logoM ne mujhe bhArI dhokhA diyaa| unhoMne mere mana meM yaha vahama DAla diyA thA ki unako apanI vidyA kA bhArI abhimAna hai aura vaha nae vidvAn tathA tapasvI ko praznottara karake apamAnita kiyA karate haiM / isa bAta ko sunakara yahAM Ane se merI tabiyata bhI haTa gaI thii| kintu yuvAcArya kAzIrAma jI mahArAja ke zIla, svabhAva Adi ko dekha kara mere mana me unake guru ke darzana karane kI bar3I bhArI abhilASA thii| phira unakA Agraha bhI mujhe amRtasara Ane kI preraNA kara rahA thaa| paMjAba aura vizeSakara amRtasara ke bhAiyoM ke DepUTezana ne to mujhe yahAM Ane ko vivaza kara diyaa| astu maiM sAhasa karake mana meM Darate Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI Darate amRtasara A to gayA, kintu yahAM Akara maiMne pUjya zrI sohana lAla jI mahArAja meM jitanI namratA dekhI vaha mere jIvana meM eka nayA anubhava hai| vAstava meM bar3e AdamI prabhutA pAkara aura bhI adhika namra ho jAte haiN| pradhAnAcArya kA pada pAkara to maiM unake hRdaya ko makkhana se bhI adhika komala pAtA huuN| vAstava meM paMjAba aura vizeSakara amRtasara ke caturvidha saMgha kA yaha parama saubhAgya hai ki usako pRjya zrI jaisA dhArmika netA milaa| ___"unhoMne jo merA abhUtapUrva svAgata kiyA hai yaha bhI unake hRdaya kI komalatA kA eka pramANa hai| vAstava meM merA aisA bhArI svAgata Aja taka kahIM bhI nahIM huaa| pradhAnAcArya zrI sohana lAla jI mahArAja ne mere sAtha jo bhavya vyavahAra kiyA hai usake liye maiM kucha bhI badalA nahIM de sktaa| Apa vattIsoM sUtroM ke vidvAn to hai hI, laukika tathA jaina jyotiSa ke bhI abhUtapUrva vidvAn haiN| kathAnuyoga, gaNitAnuyoga, caraNAnuyoga tathA dravyAtuyoga-zAstroM ke ina cAroM aMgoM ke bhI Apa udbhaTa vidvAn haiM / merA saubhAgya hai ki mujhe Apake darzana kA avasara milaa|' zrAvaka varga ke sAtha sAtha janatA bhI pUjya zrI amolaka RSi jI mahArAja ke darzana karake bahuta prabhAvita huI / usane Apale atyadhika premapUrvaka amRtasara me cAtumAsa karane kI vinatI kI / ApakI icchA bhI vahAM cAturmAsa karane kI thI, kyoMki Apa pradhAnAcArya mahArAja ke saMga kA lAbha uThAnA cAhate the, kintu Apako mahArASTra meM apanI sampradAya kA eka sammelana karanA thA, ataH Apa icchA na hote hue bhI amRtasara se mahArASTra kI ora vihAra kara ge| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprayANa 363 __ isa samaya amRtasara kI janatA ne zatAvadhAnI muni ratna jI mahArAja tathA yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja kI sevA meM bhI cAturmAsa kI AgrahapUrNa vinatI kii| ataeva Apa donoM ne apanA saMvat 1662 kA cAturmAsa pUjya zrI ke caraNoM meM amata. sara meM karanA svIkAra karake vahAM se bihAra kara diyaa| zatAvadhAnI mahArAja ko pradhAnAcArya mahArAja se bar3I bar3I AzAeM thiiN| vaha unake saMrakSaNa meM eka aisI zikSaNa saMsthA kI sthApanA karanA cAhate the, jisameM sAdhuoM ko sabhI viSayoM kI zikSA dekara unheM uccakoTi kA vidvAn banAyA jAye / isa sambandha me amRtasara ke bhAiyoM ne unako paryApta sahayoga kA AzvAsana bhI diyA thaa| amRtasara kI vinatI ko svIkAra karane ke pazcAt zatAvadhAnI jI tathA yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja vahAM se vihAra karake pasarUra tathA jammU me dharma pracAra karate hue syAlakoTa aae| syAlakoTa meM Apake kAraNa bar3I bhArI dharma prabhAvanA idhara saMvat 1662 vikramI me pUjya mahArAja kA svAsthya amRtasara meM kucha adhika kharAba ho gyaa| isase amRtasara ke zrAvaka ghabarA gae aura unhoMne yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja ko pUjya mahArAja ke caraNoM me avilamba padhArane ke liye amRtasara se syAlakoTa TelIphona ki / / pUjya mahArAja kI tabiyata kI sAja saMbhAla karane ke liye zrAvaka loga unake pAsa ekatrita ho ge| taba eka zrAvaka ne kahA "pUjya mahArAja ! aba ApakI tabiyata kaisI hai ? hamane yuvAcArya mahArAja ko bulAne ke liye syAlakoTa TelIphona kara diyA hai|" Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI isa para pUjya mahArAja kadama cauMka par3e / unhoMne usa zrAvaka ko uttara diyA "hamArI tabiyata ke kAraNa Apa logoM ko cintA karane kI AvazyakatA nahIM hai| yuvAcArya jI ko abhI syAlakoTa me hI pracAra karane do| unheM yahAM mata bulAo / mujhe abhI koI khatarA nahIM hai|" idhara pUjya mahArAja ke roga kA TelIphona pA kara yuvAcAye zrI kAzIrAma jI mahArAja tathA zatAvadhAnI muni ratnacanda jI mahArAja ko syAlakoTa me Thaharane kA samAcAra bhI mila gayA / astu Apa vahAM kucha dina aura dharma pracAra karake lAhaura pdhaare| syAlakoTa se lAhaura Ane taka Apako kaI dina laga ge| udhara Apako syAlakoTa me ho pUjya mahArAja kA yaha saMdeza bhI mila gayA thA ki 'abhI koI khatarA nahIM hai / Ane meM jaldI na kreN|" ___ kintu jaba Apa donoM lAhaura padhAre to pUjya mahArAja ne kahA ki "yuvAcArya jI tathA zatAvadhAnI jI ko aba bulavA liyA jAve __ astu Apako saMdeza bheja diyA gayA aura yuvAcArya jI lAhaura se vihAra karake jaldI 2 amRtasara pahu~ca gae / pUjya zrI kA svargavAsa kisa roga se huA yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA / yaha pIche batalAyA jA cukA hai ki unako vAta roga ho gayA thA, jisase unake hAtha paira kAMpA karate the| kintu yaha roga sAMghAtika kabhI nahIM huA krtaa| / / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprayANa. . . . 365 / san 1661. meM ApakI kloma, ( Pancreas) granthi bar3ha gaI thii| yaha granthi bar3hakara mUtra mArga ko avaruddha kara letI hai, jisase mRtra utaranA baMda ho jAtA hai| kintu mUtranAlI meM lohe yA rabar3a kI nalI DAlane se yaha granthi pIche ko haTa jAtI hai aura mUtra ukta nalI dvArA bAhira nikala jAtA hai / vRddhAvasthA meM yaha pranthi prAyaH bar3ha jAyA karatI hai, jisase prAya vRddha puruSoM ko mUtra karane meM adhika samaya lagA karatA hai| pUjya zrI ko bhI yaha roga saMvat 1641 meM ho gayA thA aura unako nalI dvArA mUtra karAyA jAtA thaa| kintu Apa kA auSadhi sevana karane kA tyAga thaa| ataeva nalI dvArA mUtra nikalavAne ke atirikta Apa isa roga kA.aura kucha bhI upacAra nahIM karavAte the| DAkTara kizora canda jI tathA *lAlA muni lAla jI ne isa viSaya me pUjya mahArAja kI nisvArtha bhAva se bahuta samaya taka sevA kii| Apa kA pezAba nalI dvArA prAyaH yahI do sajjana nikAlA karate the| Apa logoM ke upacAra se tathA vividha prakAra ke prAkRtika prayogoM se pUjya zrI kI yaha sthiti bahuta kucha ThIka ho gii| astu pUjya zrI kA svargavAsa isa roga se bhI nahIM huaa| vAstava meM pUjya zrI ke svargavAsa kA tatkAlika kAraNa koI roga na hokara unakI Ayu kI samApti hI thii| Ayu samApta hone,para sabhI ko zarIra chor3anA par3atA hai aura vahI Apake sAtha bhI huaa| vAstava meM pUjya zrI ne apane svargavAsa ke samaya kI bhaviSyavANA teraha mAsa pUrva hI kara dI thii| eka bAra bAta cIta ke prasaMga meM Apane apane pote ziSya paMDita muni zuklacaMda jI mahArAja se kahA ki Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI "merA anumAna hai ki abhI maiM bAraha mAsa taka nahIM mruugaa|" - isa para paNDita zuklacanda jI ne pUchA "phira terahaveM mAma meM ?" isakA uttara dene se unhoMne ikAra kara diyaa| taba paNDita zuklacanda jI ne phira pUchA "to caudahava mahIne meM ?" isa para Apane uttara diyA ki "vahAM taka kAna nahIM cltaa|" isa prakAra Apane paNDita muni zukla canda jI ko apane svargavAsa kA samaya bahuta kucha batalA diyA thaa| kintu yaha batalAne ke sAtha hI Apane unako yaha bhI tAkIda kara dI thI ki "isa bAta ko kisI ke sAmane na kholA jAve, anyathA akta loga bhArI Aphata macA dege / " __ Apake svargavAsa se tIna dina pUrva ApakI sevA me nimnalikhita munirAja the-- 1 yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja. 2 muni IzvaradAsa jI mahArAja, 3 muni harSacanda jo mahArAja, 4 muni mANikacanda jo mahArAja tathA 5 tapasvI muni sudarzanalAla jI mhaaraaj| ___apane svargavAsa se tIna dina pUrva ApAr3ha zukla tIja maMvat 1663 ko Apane muni sudarzanalAla jI se kahA "tumane merI bar3o bhArI sevA kI hai| abhI tumako tIna dina kA kaSTa aura hai| kintu yaha bAta kisI se kahanA nahIM, kyoMki isako suna kara sahasroM vyakti A jaaveNge|" Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprayANa 347 isa prakAra Apake tIna dina bhI nikala cle| ASAr3ha zuklA paMcamI ko Apa ne rAtri ke sAr3he tIna baje ke lagabhaga yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja ko uThAyA - aura unase kahA * "pratikramaNa prArambha kro|" taba yuvAcAryajI bole "gurudeva ! abhI pratikramaNa kA samaya nahIM huaa|" taba pUjya mahArAja bole "nahIM, abhI karo / Aja samaya aisA hI hai|" isa para saba logoM ne Apase pratikramaNa kI AjJA lekara atikramaNa prArambha kara diyaa| pratikramaNa lagabhaga paune pAMca baje samApta ho gyaa| pratikramaNa ke pazcAt zrApa bole "mere vastroM kI pratilekhanA karake unhe bhUmi para bichA do|" isa para yuvAcArya jI bole "gurudeva ! abhI to ApakI tabiyata ThIka hai|" taba Apane uttara diyA "nahIM, aba mamaya A gyaa|" isa para Apake vastroM kI pratilekhanA karake unhe bhUmi para bichA diyA gyaa| isake pazcAt Apane prathama sabako jo kucha zikSA denI thI vaha dekara phira nindanA tathA AlocanA kii| phira Apa yuvAcArya zrI kAzIrAma jI se bole Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI __"mujhe saMthArA karA do| yaha dhyAna rahe ki saMthArA Arambha karane ke bAda mujha se koI na bole / " / yaha kaha kara Apa bhUmi para muha Dhaka kara vidhi sahita saMthAnA prArambha karake leTa ge| Upara ke sAdhu Apako 'vRddhAlocanA' pATha sunAte rahe aura Apa muha DhAMka kara leTe rahe aura kisI se kucha bhI nahIM vole aura na lezamAtra bhI hile Dule / isa prakAra Apa 5 / / baje prAta: kAla se lekara 8 baje taka nizceSTa tathA niHzabda leTe rahe / ApakA ASAr3ha zuklA 6 saMvat 1662 ko san 1935 IsvI me prAtaH ATha baje amRtasara meM svargavAsa huaa| . Apake svargavAsa kA kA samAcAra TelIphona tathA tAra dvArA paMjAba bhara meM vAta ko bAta se phaila gyaa| ASAr3ha zuklA chaTa ko vahAM bar3A bhArI sAyA thA, jisa se usa dina sahasroM vivAha ho rahe the / paNDita muni zuklacanda jI mahArAja isa samaya nArovAla me dharma pracAra kara rahe the| vahAM bhI eka bArAta AI huI thI, kintu usa bArAta ke sabhI bArAtI dUlhe aura usake pitA ko akelA chor3a kara amRtasara cale ge| dUlhe ke bhAI taka vArAta me nahIM Thahare / prAya: yahI dazA aura saba vArAtoM kI bhI huii| isa prakAra isa avasara para amRtasara me pajAba bhara se jana samUha umar3a par3hA / zava ke Asa pAsa pratyeka samaya darzanArthiyoM kI bhIr3a lagI rahatI thii| paMjAba ke aneka bhAgoM se isa bAta kA anurodha kiyA gayA ki jaba taka hama na Ave unakA vimAna na uThAyA jaave| isa samaya lAhaura ke zrI saMgha ne amRtasara vAloM se zrAgraha kiyA ki Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprayANa 364 "vimAna banAne kA uttaradAyitva unheM diyA jaave|" . isa Agraha ko mAna liyA gyaa| isa para lAhaura vAloM ne eka aisA adbhuta avya tathA sundara vimAna banAyA ki rAjoM mahArAjAoM ko bhI aisA vimAna nasIba honA kaThina hai| isa vimAna ko banAne ke liye deza ke sarva zreSTha kArIgaroM ko eka sahasra rUpayA majadUrI dI gaI thii| sArA vimAna sone kA banA huA dikhalAI detA thA / usameM Upara cAMdI ke chatra lage hue the| vimAna ko lagabhaga eka baje dopahara uThAyA gyaa| usake sAtha asaMkhya janasamudra thA / zava yAtrA kA julUsa amRtasara ke guru vAjAra, sAbuniyA bAjAra, kaTar3A ahalUvAliyA tathA logar3a darvAjA Adi nagara ke sabhI mukhya 2 bAjAroM meM se nikalatA huA smazAna kI ora bar3hanA jAtA thaa| pUjya zrI ke zava ko vimAna ke andara lambA leTAyA gayA thA / una kA mukha khulA thA aura usa para mukha-vastrikA baMdhI huI thii| unake Upara aneka duzAle par3e hue the| zava yAtrA ke mArga meM sthAna sthAna para hinduoM tathA musalamAnoM sabhI ne sabIleM Adi lagA rakhI thiiN| kahIM ThaNDe jala kA, kahIM zarbata kA tathA aneka sthAnoM para lasmI pilAne kA prabandha thaa| pAna ilAyacI kI khAtira ko to zava yAtrA vAloM ko saMbhAlanA kaThina ho rahA thaa| julUsa jyoM jyoM Age bar3hatA jAtA thA, pUjya mahArAja ke zava para adhikAdhika duzAle par3ate jAte the / sthAna sthAna para kevar3A tathA gulAba kI varSA kI jA rahI thii| kaTar3A ahalUvAliyA meM to kaI alaino ne bhI una para duzAle ddaale| zava yAtrA ke julUsa meM lagabhaga eka lAkha kI bhIr3a thii| isa samaya amRtasara ke Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI sabhI mukhya mukhya bAjAra banda the / zrApa ke Upara lagabhaga 176 duzAle DAle ge| isa samaya sArA amRtasara zoka saMtapna ho rahA thaa| loga DhAeM mAra mAra kara ro rahe the| bAta yaha thI ki pUjya mahArAja ke tIsa varSa ke nivAsa kAla meM loga atyadhika samRddha bana kara mAlAmAla ho gae the| una ke zraddhAlu to atyadhika dhanI ho gae the| ataeva pUjya mahArAja kA viyoga hone para unakA zoka karanA ucita hI thaa| zava yAtrA kA julUla Age bar3hatA jAtA thA aura sArA nagara zoka me DUbatA jAtA thaa| java zava yAtrA kA julUsa nagara se bAhira nikalA to nagara me bar3e jora kI varSA huii| isa varSA kI yaha vizeSatA rahI ki nagara ke vAhira isakA lezamAtra bhI prabhAva nahIM par3A aura zava yAtrA kA julUsa sUkhe kA sUkhA banA rhaa| zava yAtrA kA julUna lagabhaga 5 // baje zAma ko zmazAna bhUmi meM phuNcaa| vahAM zveta tathA lAla candana kI eka adbhuta citA taiyAra kI gii| usame bIca bIca se golA, kizamiza, makhAne, kamala gaTTa, supArI Adi aneka sevAoM kA Dhera bhI milAyA gyaa| jisa samaya Apake zava ko svarNamaya vimAna se utAra kara citA para rakhA gayA to jalAne ke sthAna para monA hI sonA bikharA huA pAyA gayA / citA me Aga de dI gaI aura vaha bhavya mUrti dekhate hI dekhate adRzya ho gii| isa prakAra amRtasara kA vaha laubhAgyasUrya unako tIsa varSa taka apanI jyotirmaya kiraNoM se prAplAvita karake niyati ke garbha me vilIna hokara asta ho gyaa| pajAva kA vaha uddhArakartA usako lagabhaga sATha varSa taka upadezAmRta kA pAna karAkara Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprayANa / 401 usako papIhA ke samAna svAti bUda ke liye tarasatA huA chor3akara svarga sidhAra gyaa| - ApakA janma savat 1606 meM tathA svargavAsa saMvat 1662 meM huaa| isa prakAra Apane kula 86 varSa kI Ayu paaii| Apane 27 varSa kI Ayu taka brahmacarya aura 56 sAla taka muni vrata kA pAlana kiyaa| isa bIca meM 22 varSa taka to Apane , lagAtAra ekAntara kiye / Apa janma bhara brahmacArI rahe / vAstava meM isa paMcama kAla meM Apake jaisA tapa karanA atyanta kaThina hai| Apane jisa dhairya tathA sAhasa ke sAtha dIkSA ( lekara saMyama kA pAlana kiyA vaha anukaraNIya tathA mmaraNIya ' hai / ApakI phailAI huI jJAna jyoti samasta deza meM abhI taka bhI apanA prakArA phailA rahI hai| ___yaha ApakI vizeSatA thI ki Apa manupya ke antarAtmA / ko pahacAnate the| apane usI nAna ke bala se Apane yaha dekha / liyA ki Apake dvArA jalAI huI, jJAna jyoti ko prajvalita rakhane kA kArya kevala yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja hI kara skeNge| isaliye Apane eka sArvajanika padavI dAna mahotsava meM unako yuvAcArya kI padavI dekara yaha ghoSaNA kara dI thI ki , unake vAda AcArya pada zrI kAzIrAma jI mahArAja ko diyA jaavegaa| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra Apake uttarAdhikArI pavAeNa pavAyaM jANijja, AcArAMga sUtra, prathama zrutaskandha, adhyayana 5, udezaka 6 guruparamparA se sarvajJopadeza ko jAnanA cAhiye / . pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja ke svargavAsa ke pazcAta phAlguNa sudi dvitIyA saMvana 1662 ko hoziyArapura me pATa mahotsava kA bar3A bhArI utsava manA kara yuvAcArya zrI kAzIsama jI mahArAja ko AcArya pada diyA gyaa| zrApa pasarUra ke nivAsI the| Apake pitA govindazAha lAlA gaDAmala ke choTe bhAI the| ataeva lAlA gaMDAmala kAzIrAmajI ke tAu the| isa prakAra Apa pUjya sohanalAlajI mahArAja ke gRhastha jIvana ke mamere bhAI the| lAlA gaDAmala ke putra rAya sAhiba uttamacanda kAzIrAmajI ke taere bhAI the| ___kAzIrAma jI ko dIkSA dekara pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja ne unako pAca varSa ke alpa samaya meM hI saba zAstra par3hA diye| vaise pratyeka sUtra grantha ke par3hAe jAne kA samaya niyata hai, kintu AcArya ko apane vidyArthI kI tIna buddhi para dRSTi rakhate hue usame vyatikrama karane kA adhikAra hai / vajrasvAmI ke viSaya me bhI isa adhikAra se kAma lekara unako alpa samaya meM hI AgamoM kA adhyayana karA diyA gayA thaa| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake uttarAdhikArI 403 pUjya zrI kAzIrAma jI mahArAja ke zarIra kI kAMti atyanta daidIpyamAna thii| uname itanA adhika teja thA ki unake mukha para dRSTi gar3AnA kaThina thaa| unakA pratApa bhI itanA adhika thA ki unake sAmane sabhI ko jhukanA par3atA thA / vAstava me unake jaisA kAntimAna sAdhu dekhane meM nahIM aayaa| zAstra me AcArya meM jina jina guNoM kA honA Avazyaka mAnA gayA hai, vaha una sabhI guNoM se maMDita the| pUjya zrI kAzIrAma jI mahArAja ko jaina samAja ke utthAna kA rAta dina dhyAna banA rahatA thaa| unakA yaha krama thA ki vaha pratyeka cAturmAma me battIsoM sUtroM kA svAdhyAya kiyA karate the| vAstava meM yaha battIsoM Agama unako bahuta kucha kaNTha yAda ho gae the| unhoMne jainiyoM meM zItalA pUjana Adi mithyAtvoM ko chur3A kara unako satya mArga para calAyA thaa| pUjya kAzIrAma jI mahArAja ne apane AcAryakAla meM do vizeSa kArya kiye..' vyartha vyaya ko rokanA tathA patitoM kA uddhAra karanA / unhoMne phajUla kharcI ko rokane ke liye aneka prayatna kiye| isa viSaya me zrAene prathama paga yaha uThAyA ki bArAtA ko apane yahAM adhika na ThaharAne kI preraNA karake unakA adhika ThaharAnA eka dama banda kara diyaa| akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina qAMphresa to vyarthavyaya rokane ke prastAva hI pAsa karake raha jAtI thI, kintu Apa apane upadeza dvArA. usake prastAvoM ko kAryarUpa meM pariNata karake samAja kA hita sampAdana kiyA karate the| anaka bAra Apa birAdarI ke jhagar3oM ko bhI miTAyA karate the| Apake prayatna dvArA Apake bIcabicAva se Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 pradhAnAcArya zrI sohanalAla' jI aneka sthAnoM para bhArI 2 matabheda dUra ho kara donoM pakSa zrApama meM premapUrvaka gale mila jAte the| patitoM kA uddhAra karanA Apake jIvana kI vizeNtA thii| hinduoM ke prAyaH sampradAyoM tathA digambara jainiyoM meM abhI taka yaha prathA calI bAtI hai ki vaha laMzamAtra bhI sAmAjika aparAdha kA patA lagana para aparAdhI kA jAnihipkRta kara dete hai| vAstava meM una logo kA isI nIti ke kAraNa bhArata meM musalamAnoM kI saMkhyA itanI adhika bar3ha gii| yadi yaha loga samyaktva ke sthitikaraNa aMga para AcaraNa karate tA Aja bhArata me musalamAnoM kI sakhyA itanI adhika bar3ha kara hinduoM kI aneka sthAnoM me aisI zocanIya avasthA na ho jaatii| pUjya zrI kAzIrAma jI mahArAja atyadhika dUradarzI the| bhArata ke anya bhAgoM kI apekSA hinduoM kI isa saMkIrNa nIti ke duSpariNAma paMjAba ko adhika mAtrA me bhogane par3a rahe the| ataeva vahAM to isa sambandha meM vizeSa rUpa se eka udAra nIti baratane kI AvazyakatA thii| pajAva kA yaha saubhAgya thA ki use apane usa kaThina samaya meM pUjya zrI kAzArAma jI mahArAja ke rUpa meM eka yogya netA milaa| pUjya kAzIrAma jI mahArAja ne aise aneka dharmacyuta vyaktiyoM ko samAja me punaH sammilita karake dase bIse Adi ke jhagar3oM ko dUra karake savako virAdarI me samnilita kara diyA aura unako dhArmika jIvana vyatIta karane kI suvidhA dii| yahAM isa prakAra ke kucha udAharaNoM ko diyA jAtA hai kasUra meM eka osavAla jena musalamAna bana gayA thaa| vaha kaI varSa taka musalamAna banA rahA aura kasUra ke jainiyoM ka kAna para jU taka na reNgii| kintu jaba yuvAcArya kAzIrAma jI Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrApake uttarAdhikArI 405 mahArAja vihAra karate hue kasUra pahuMce to unako isa samAcAra se Azcarya huaa| unhoMne yatna kara ke usa musalamAna vane hue zrosavAla yuvaka ko apane pAsa bulavA kara usase nimnalikhita vArtAlApa kiyA yuvAcArya-kyoM bhAI ! kyA tuma hRdaya kI zAnti prApta karane ke liye jainI se musalamAna bane ho ? kyA islAma meM jaina dharma se adhika zAMti hai ? yuvaka-nahIM mahArAja ! islAma kA hRdaya kI zAnti se kyA sambandha ? yuvAcAyaNe-taba phira tuma musalamAna kyoM bana gae ? yuvaka-mahArAja ! musalamAna mujhe paristhiti ne bnaayaa| mere sAmane AcaraNa ko nirbalatA kI vivazatA thii| birAdarI vAloM ne usame eka aura dhakkA lagA diyA, jisase mujhe icchA na hote hue bhI musalamAna bananA pdd'aa| yuvAcArya-tava to tumako jaina dharma me duvArA Akara prasannatA hI hogii| yuvaka-nahIM mahArAja ! musalamAna banane ke bAda aba maiM jainI vanane ko taiyAra nahIM huuN| yuvAcArya-yaha kyoM ? yuvaka-bAta yaha hai ki musalamAna ke nAte islAma virAdarI me mere sAtha samAnatA kA vyavahAra kiyA jAtA hai| phira musalamAna loga nae vane hue musalamAna ko nau-muslima kaha kara apane se bhI adhika suvidhAeM dete hai| yadi maiM bar3e se bar3e musalamAna rAjyAdhikArI ke pAsa bhI calA jAU to vaha mujhe apane adhikAra se bhI bar3ha kara adhika suvidhAe kevala isaliye degA ki maiM islAma dharma me sthira banA rhuuN| isake viruddha yadi mai jainI Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jo ' bana bhI gayA to saba loga chuAchUta karake mujha se ghRNA kareMge, jisako maiM apanA apamAna saMmajha kara sahana na kara skeNgaa| abhI to islAma birAdarI meM merA sthAna hai, kintu jainI bana jAne para maiM ThIka dhovI ke kutte ke samAna na to ghara kA aura na ghATa kA hI raha paauuNgaa| __yuvAcArya-bhAI ! yaha bAta tumhArI ThIka hai| kintu yadi jainI loga tumhAre hAtha kA bhojana khA kara tumako samAnatA kA paMda deM taba to tumako jainI banane meM Apatti na hogI ? yuvaka-hAM, naba maiM apane purAne dharma meM vApisa A jaauuNgaa| / ____ isa para yuvAcArya zrI kAzIrAma jI mahArAja ne kasUra ke' pramukha jaina paMcoM ko bulA kara una para davAva DAlA ki vaha usa yuvaka ko zuddha karake samAnatA ke AdhAra para phira apanI jAti me milA le / isa prakAra eka jaina yuvaka musalamAna bana kara bhI Apake prayatna se phira jaina dharma kI zaraNa me A gyaa| xxxx jisa samaya yuvAcArya jI jaMDiyAlA guru meM vihAra kara rahe the to eka ThAkura dAsa nAmaka vyakti Apake pAsa A kara kahane lagA "mahArAja ! yahAM bar3A atyAcAra ho rahA hai| eka jaina lar3ake kI musalamAnoM ne amRtasara le jAkara musalamAna banA liyA hai aura usakA nAma gulAma muhammada rakha diyA hai|" yuvAcArya-usa ke ghara me sabase bar3A kauna hai ? ThAkura dAsa- umakA pitA hai / yuvAcArya-acchA use hamAre pAsa bulA kara laao| Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake uttarAdhikArI 407 ___ isa para ThAkura dAsa yala karake gulAma muhammada ke pitA ko bulA kara yuvAcArya jI ke pAsa laayaa| yuvAcArya jI ne jaba usa se vArtAlApa kiyA to vaha apane putra ke viSaya meM smaraNa karake eka dama ro pdd'aa| yuvAcArya jI ne usako sAMtvanA dekara yaha vizvAsa dilAyA ki usakA putra zuddha hokara phira bhI virAdarI meM mila sakatA hai| isa para gulAma muhammada ko bhI yuvAcArya mahArAja ke pAsa bulAyA gayA / Apane usako upadeza dekara jaina dharma meM vApisa Ane ko rAjI kara liyaa| aba prazna yaha upasthita huA ki usako kisa prakAra zuddha kiyA jAve / tava usakA pitA bolA pitA-ise gaMgA jI le jA kara zuddha karA le| yuvAcArya-kyA gaMgAjI ke jala meM NamokAra mantra se bhI adhika zakti hai ? Apa nizcinta rheN| usakI zuddhi hama kareMge aura abhI kreNge| - isake pazcAt Apane usa ko NamokAra mantra, AlocanA tathA pratikramaNa se zuddha karake tathA samyaktva dekara usako usakI birAdarI meM samAnatA ke AdhAra para milavA diyA / jaba yuvAcArya jI vihAra karate hue syAlakoTa Ae to vahAM Apako eka aise musalamAna parivAra kA samAcAra milA, jisa meM kaI bhAI bahina apanI mAtA ke sAtha rahate the| unakA pitA eka jainI thA aura usane una saba ko eka musalamAna strI meM utpanna kiyA thaa| isa samaya una kA vaha pitA mara cukA thaa| yuvAcArya jI ne mana me vicAra kiyA ki yadi ina saba ko Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 . pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI musalamAna rahane diyA gayA to yaha loga jainiyoM ke kaTTara zatra pramANita hoNge| ataeva Apane yatna karake una saba ko zuddha karake jainI vanA liyA aura samAnatA ke AdhAra para birAdarI / meM sammalita kara diyaa| jisa prakAra Apane dharma vimukhoM ko zuddha karake jaina dharma / meM phira sammalita karake sthitikaraNa aMga kA pUrNa rUpeNa pAlana - kiyA, usI prakAra Apane samAja kI phajUlakharcI ko rokane meM , bhI kasa parizrama nahIM kiyA / phajUlakharcI kA saba se bhayaMkara rUpa hai, rAjasthAna kI nukatA prathA / isa prathA ke anusAra yadi kisI ke yahAM eka lar3akA bhI sara jAye to bAraha dina taka to use birAdarI vAloM ko jimAnA par3atA hai| isa ke pazcAt use kaI gAMvoM ko jimAnA par3atA hai| aneka bAra to aisA dekhA jAtA hai ki ina . dAbatoM me ghara kI samasta pUjI kharca ho jAtI hai aura ghara kI striyAM niHsahAya hokara dAne dAne ko muhatAja ho jAtI haiN| kaI bAra unake sira para isa kuprathA ke kAraNa RNa kI bar3I 2 / rAziyAM car3ha jAyA karatI hai| ataeva yuvAcArya zrI kAzIrAma jI ko jaba ina kurItiyoM kA patA lagA to unhoMne unako samUla naSTa kara dene ke liye upadeza denA prArambha kara diyaa| Apane apane upadaza dvArA jAMgala deza, mAravAr3a tathA mevAr3a ke aneka nagaroM meM isa nukatA prathA ko baMda kraayaa| jAMgala deza ke rAmA maNDI meM to Apake upadeza kA aisA bhArI prabhAva par3A ki vahAM ke agravAloM ne sabhA karake janma se lekara atyeSTi saMskAra taka kI sabhI kurItiyoM ko banda kara diyaa| vArAta ke Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 . Apake uttarAdhikArI adhika dina ThaharAne ko bhI Apane aneka sthAnoM para banda karAyA / isa prakAra satya dharmopadeSTA hone ke atirikta Apa eka bar3e bhArI samAjasudhAraka bhI the| - pUjya zrI sohana lAla jI mahArAja kA svargavAsa hone ke anantara hoziyArapura se eka bar3A bhArI sammelana phAlguNa zuklA dvitIyA saMvata 1962 ko sana 1935 meM hI kiyA gyaa| isameM paMjAva bhara ke bar3e * tapasvI muni apanI apanI ziSya maNDalI sahita pdhaare| isa sammelana meM paMjAba bhara kI AryAe bhI AI / zrAvaka aura zrAvikAeM to isa utsava me paJjAva se vAhira kI bhI kama nahIM AI / isa mahotsava meM yuvAcArya zrI kAzI rAma jI mahArAja ko pUjya zrI mohana lAla jI mahArAja ke pATa para viThalA kara saMgha kA prAcArya banAkara unheM AcArya pada kI cAdara dI gii| isa prakAra yaha utsava * ApakA pATa mahotsava thaa| isa utsava me zatAvadhAnI muni ratnacanda jI mahArAja tathA upAdhyAya AtmArAma jI mahArAja bhI the| aApake pATamahotsava para ina sabhI ne Apa kA abhinandana kiyaa| hoziyAra pura ke isa utsava meM hI zatAvadhAnI jI tathA pUjya kAzI rAma jI mahArAja ke prayatna se yaha nizcaya kiyA gayA ki kAzI ke hindU vizva vidyAlaya kI bhUmi meM jaina dharma ke pracAra ke liye eka yA pArzva nAtha vidyAzrama kholA jAva / vAstava meM isa vidyAlaya kI sthApanA ke liya svargIya pUjya / sohanalAla jI mahArAja jI kI bhI bar3I mArI icchA thii| isa avasara para isa vidyAlaya kI sthApanA karake unakI eka kameTI / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI bhI banAI gaI, jisakA nAma 'sohana lAla samiti' rakhA gayA / lAlA tribhuvananAtha kapUrathale vAloM ko usakA pradhAna tathA vAvU harajasa rAya bI0 e0 amRtasara vAloM ko usakA mantrI banAyA gayo / lAlA munilAla jI ko isa kasaiTI kA kopAdhyakSa banAyA gyaa| vidyAlaya ke kArya tathA usakI vArSika riporTo ko dekhane se patA calatA hai ki Aja kala isa vidyAlaya kA kAma khUba acchI taraha cala rahA hai| hoziyAra pura ke isa pATa : mahotsava ke avasara para anekI sAdhuoM ko gaNAvacchedaka, pravartaka Adi kI padaviyAM bhI da gaI / pUjya zrI kAzIrAma jI mahArAja ne isake pazcAta nimnalikhita sthAnoM para cAturmAsa kiye| saMvat 1963-ambAlA saMvat 1964-dillI saMvat 1665-udayapura saMvat 1666- ahamada nagara saMvat 1667-bambaI saMvat 1668-rAjakoTa saMvat 1666-jodhapura saMvat 2000-jayapura saMvan 2001--dillI isa se patA calatA hai ki Apane bambaI se Age ahamada nagara taka kA vihAra karake sabhI sthAnoM me dharma pracAra kiyA thaa| zatAvadhAnI muni ratnacanda jI mahArAja kA Apa se itanA adhika ghaniSTa prema ho gayA thA ki yaha taba se lekara apanA svargavAsa hone taka Apake sAtha hI vihAra karate rhe| jisa samaya pUjya kAzIrAma jI mahArAja kA saMvat 1667 meM bambaI me Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 Apake uttarAdhikArI cAturmAsa thA to zatAvadhAnI muni ratnacanda jI kA cAturmAsa ke bAda vahIM svargavAsa ho gyaa| zatAvadhAnI mahArAja ke svargavAsa ke pazcAt pUjya zrI kAzIrAma jI mahArAja kA zarIra bhI adhika dina nahIM calA / anta meM pUjya zrI kAzIrAma jI mahArAja kA jyeSTa barbAda aSTamI saMvat 2002 tadanusAra 3 jUna san 1945 ko ambAlA meM svargavAsa ho gyaa| ___ Apake svargavAsa ke samAcAra se jaina samAja eka dama zoka sAgara meM DUba gyaa| ApakA bar3A bhavya vimAna banA kara candana kI lakar3iyoM se aMtyeSTi saMskAra kiyA gyaa| Apaka Upara vibhinna vyaktiyoM ne 176 duzAle ddaale| - isake pazcAt ludhiyAnA me caitra zukla trayodazI saMvat 2003 ko san 1946 meM eka bar3A bhArI pATa mahotsava kiyA gayA / isameM upAdhyAya AtmArAma jI mahArAja ko pUjya kAzIrAma jI mahArAja ke pATa para biThalA kara AcArya pada kI cAdara dI gii| isa avasara para nimnalikhita padaviyAM bhI dI gaI yuvAcArya-paMDita muni zuklacanda jI mahArAja / upAdhyAya-muni premacanda jI mhaaraaj| gaNAvacchedaka-muni rAmasvarUpa jI mahArAja tathA muni romasiMha jI mhaaraaj| bahusUtrI, muni naubatarAya jI mahArAja / prasiddha vaktA-zrI vimala muni jI mahArAja / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ekatA ke liye prayatna ajamera ke akhila bhAratIya sAdhu sammelana kA varNana ina paMktiyoM me pIche kiyA jA cukA hai| usameM sthAnakavAsI jaina dharma kI prAyaH sabhI sampradAyoM ke mukhya mukhya pratinidhi munirAja upasthita the| isa sammelana ke avasara para agragaNya munirAjoM ne jaina samAja ke utthAna ke liye tathA nAna darzana, cAritra kI vRddhi ke artha vicAra vinimayapUrvaka baMdhAraNa karake saMgaThana kA bIja boyA thA, jise svargIya zatAvadhAnI muni ratnacanda jI mahArAja tathA pUjya zrI kAzIrAma jI mahArAja ne sIMcA thaa| svargIya pUjya zrI javAharalAla jI mahArAja ne isa sammelana meM eka varddhamAna saMgha yojanA upasthita kI thI, jo aba taka saba ke kAna me gUMja rahI thii| ajamera sammelana ke pazcAt akhila bhAratavIya zvetAmbara jaina kAMphreMsa ne apanA adhivezana ghATakopara me kiyA, jahAM zatAvadhAnI muni paDita ratnacanda jI mahArAja, pUjya zrI. kAzIrAma jI mahArAja, suni tArAcanda jI, muni saubhAgyamala jI tathA muni kizanacanda jI mahArAja ne ekatrita ho kara 'vIra saMgha' kI yojanA bnaaii| isa prakAra sthAnakavAsI jaina samAja ko saMgaThita karane kI bhAvana calatI rahI aura dhIre dhIre pragati bhI karatI rhii| san 1948 me jaina gurukula vyAvara ke ikkIsave vArSikotsava para zrI zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAMphresa kI jenerala kameTI kA adhivezana bhI huaa| isame gurukulA kI punIta bhUmi me 'saMgha aikya' ko mUrta rUpa dene kA prastAva pAsa kiyA gyaa| isa prastAva me yaha nizcaya kiyA gayA ki sthAnakavAsI sampradAya ke vividha prAcAryoM ke sahayoga se isa yojanA ko mUrtarUpa Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake uttarAdhikArI 413 diyA jaave| astu isa uddezya ke liye vyAvara se eka ziSTamaMDala kAMphreMsa ke pramukha kAryakartAoM kA mAnanIya kundanamala jI sAhiba phirodiyA jI ke netRtva meM claa| prArambha meM yaha 'ziSTamaDala pAlI meM jaina divAkara zrI cauthamala jI ma rAja kI sevA meM upasthita huaa| yahAM zrI cimanalAla cakubhAI ke 'sahayoga se 'saMgha aikya yAjanA' tayAra kI gii| bAda me isa 'yojanA ko aneka munivaroM ne svIkAra kara liyaa| kAMphreMsa ke madrAsa adhivezana me 'saMgha aikya yojanA' ko sarvasammati se pAsa kiyA gyaa| isa samaya yaha nizcaya kiyA gayA ki do varSa ke pazcAt eka akhila bhAratIya sAdhu sammelanaM phira kiyA jAve aura isa vIca meM vividha prAntoM meM sAdhu sammelana tathA sAmpradAyika saMgaThana karake usake liye janamata tayAra kiyA jaave| isa uddezya kI pUrti ke liye eka lAdhu sammelana niyojaka samiti bhI banAI gaI, jisakA saMyojaka maMtrI zrI dhIrajalAla ke. turakhiyA ko banAyA gyaa| . byAvara me rAjasthAna kI 17 sampradAyoM kA sammelana kiyA gayA thA, kintu usameM : sampradAyoM ke pratinidhi hI upasthita the| isame kAMphresa dvArA prakAzita vIra saMgha kI yojanA tathA samAcArI kA saMzodhana kiyA gyaa| upasthita : sampradAyoM meM se 5 sampradAyoM ne apanI apanI sampradAyoM ke nAma aura padaviyoM kA tyAga kara 'vIra varddhamAna zramaNa saMgha' kI sthApanA kI / isa samaya pUjya zrI Ananda RSi jI mahArAja ko prAcArya cuna kara vRhat sAdhu sammelana kiye jAne taka 'sagha aikya' kA Adarza upasthita kiyA gyaa| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI __ 'agale varSa gulAbapurA me cAra bar3oM kA sneha sammelana kiyA gyaa| tIsare varSa ludhiyAnA meM paMjAba prAMtIya sammelana tathA surendra nagara me gujarAta prAMtIya sammelana kiyA gyaa| isa samaya yaha taya kiyA gayA ki vaizAkha zuklA tRtIyA saMvat 2006 ko akSaya tRtIyA ke dina mAravAr3a ke sAdar3I nAmaka sthAna me vRhat sAdhu sammelana kiyA jaaye| samaya kama thA, vihAra lambA thA, garmI kA mausima thA, kintu kaSTasahiSNu munivara apane svAsthya kI cintA kiye binA saikar3o mIla kI paidala yAtrA karake yathA samaya sAdar3I padhAra ge| bhinna bhinna sampradAyoM ke saMta jyoM jyoM kizanagar3ha, ajamera tathA byAvara Adi sthAnoM meM milate gae, bar3e prema tathA udAratA se sahRdayatA prakaTa karate the| sammelana kA kArya bar3I zAMti, sabhyatA aura viveka ke vAtAvaraNa se prArambha huaa| kAMphreMsa ke pramukha ke nAte zrI phirodiyA jI ko tathA maMtrI ke nAte zrI dhIrajalAla ke0 turakhiyA jI ko sammelana kI saba kAryavAhI meM baiThane kA adhikAra thaa| sAdhu sammelana me paMDita muni zrI madanalAla jI mahArAja ko zAntirakSaka banAyA gyaa| unakA sahAyaka pUjya zrI gaNezIlAla jI mahArAja ko banAyA gyaa| kavi amaracanda jI mahArAja, paMDita zrIyala jI mahArAja, vaktA paMDita saubhAgyamala jI mahArAja tathA marudhara matrI zrI mizrIlAla jI mahArAja ne vivAdagrasta praznoM ko hala karane me adbhata kArya kiyaa| sammelana me pratinidhiyoM ke atirikta darzaka santa tathA satiyoM ke baiThane kI bhI vyavasthA kI gaI thii| ___ sAdar3I kA yaha sammelana vaizAkha zuklA tRtIyA se Arambha ho kara trayodazI taka 11 dina claa| isake pariNAmasvarUpa Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake uttarAdhikArI 415 vibhinna sampradAyeM eka AcArya ke netRtva meM aura eka samAcArI meM 'zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha' ke rUpa meM susaMgaThita ho gii| sAdar3I sammelana meM 22 sampradAyoM ke 341 muni tathA 768 zrAeM upasthita thiiN| unameM se kula 53 pratinidhi the| ina pratinidhiyoM meM pUjya zrI AtmArAma jI mahArAja kI sampradAya ke nimnalikhita cAra pratinidhi upasthita the 1 yuvAcArya zrI zuklacanda jI mahArAja, 2 upAdhyAya zrI premacanda jI mahArAja, 3 vyAkhyAna vAcaspati paMDita muni zrI madanalAla jI mahArAja tathA 4 vaktA muni paMDita zrI vimalacandra jI mahArAja / pratinidhi munivaroM kI gola baiThaka zrI lokAzAha jaina guru kula ke kendrIya hAla me akSaya tRtIyA (vaizAkha zukla tRtIyA) saMvat 2006 tadanusAra tArIkha 27 apraila san 1952 ko madhyAhna 3 baje se prArambha huii| ___ isa sammelana meM 28 apraila 1652 ko prastAva saMkhyA 6 nimnalikhita rUpa me sarvasammati se svIkAra kiyA gayA ___"vRhatsAdhu sammelana sAdar3I ke lie nirvAcita pratinidhi munirAja yaha nirNaya karate haiM ki apanI apano sampradAya aura sAmpradAyika padaviyoM kA vilInIkaraNa karake 'eka AcArya ke netRtva me eka saMgha' kAyama kiyA jAve / prastAva sakhyA 7 ke anusAra tA0 26 ko isa saMgha kA nAma 'zrI vaddhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha' rakhanA nizcita kiyA gyaa| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI ' prastAva sakhyA 8 ke anusAra yaha nizcaya kiyA gayA ki "zAsana ko suvidhApUrvaka gati dene tathA suvyavasthA sthApita karane ke lie eka AcArya ke nIce eka 'vyavasthApaka maMtrI maMDala' banAyA jaave|" prastAva saMkhyA ke anusAra vyavasthApaka mantrI maNDala ke sadasyoM ko saMkhyA 16 nizcita kI gii| / prastAva saMkhyA 10 ke anusAra vyavasthApaka maMtrI maDala kA kAryakAla tIna varSa nizcita kiyA gyaa| * vaizAkha zukla navamI savat 2006 tadanusAra 3 maI 1652 ko prastAva saMkhyA 18 ke anusAra 'jaina zramaNa saMgha ke AcArya zrI jaina dharSa divAkara sAhityaratna pUjya zrI AtmArAma jI mahArAja' niyata kie ge| isake atirikta pUjya zrI gaNezIlAla jI mahArAja ko upAcArya niyata kiyA gyaa| kyoMki AcArya AtmArAma jI mahArAja ke atyanta vRddha hone kAraNa saMgha kA kArya calAne ke lie kisI ko upAcArya niyata karanA Avazyaka thaa| isI dina prastAva sakhyA 16 ke anusAra vyavasthApaka matrI maMDala ke sadasyoM kA nimna likhita nirvAcana kiyA gayA--- 1 pradhAnamaMtrI-paMDita zrI Ananda RSi jI mahArAja, . 2 sahAyaka matrI-paMDita zrI hastImala jI mahArAja, 3 sahAyaka maMtrI- paMDita pyAracanda jI mahArAja / 4 cAturmAsa maMtrI-paMDita zrI pannAlAla jI mahArAja / 5 vihAra maMtrI-marudhara kesarI mizrImala jI mhaaraaj| 6 vihAra sevA tathA cAturmAsa mantrI-paNDita zrI zuklacanda jI mahArAja / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 Apake uttarAdhikArI 7 sevA mantrI-paNDita zrI kizanalAla jI mahArAja / 8 pracAra mantrI-dharmopadeSTA zrI phUlacanda jI mahArAja / 6 pracAra mantrI paDita zrI premacanda jI mahArAja / 10 AkSepa nivAraka-paNDita zrI pRthvI canda jI mahArAja / 11 sAhitya zikSaNa maMtrI-paMDita zrI puSkara muni jI mhaaraaj| 12 vihAra maMtrI-paMDita zrI motI lAla jI mahArAja (mevAr3I) 13 prAyazcitta mantrI-paNDita zrI samartha malajI mahArAja / 14 dIkSA mantrI-paMDita zrI sahasramala jI mahArAja / 15 sAhitya vibhAga-suli zrI suzIlakumAra jI zAstrI prbhaakr| eka prastAva dvArA una saba AcAyoM, yuvAcAryoM, upAdhyAyoM, pravartaka Adi padaviyoM ke dhAraka munirAjoM ko dhanyavAda diyA gayA, jinhoMne saMgha kI ekatA ke lie apanI apanI padaviyoM kA vilInIkaraNa kiyA thaa| isI sambandha meM paDita muni zuklacanda jI mahArAja ne isase pUrva apanI yuvAcArya padavI kA vilInIkaraNa kara diyA thaa| yaha bhI nizcaya kiyA gayA ki isa mantrImaNDala kA kAryakAla tIna varSa hogaa| mantrImaNDala meM matabheda hone kI dazA meM atima nirNaya karane kA adhikAra prAcArya ko diyA gyaa| yaha vyavasthA kI gaI ki matrImaNDala yathAsaMbhava varSa meM eka bAra apanI baiThaka avazya kiyA kre| kintu yadi prativarSa milanA saMbhava na ho to prati tIsare varSa apanI baiThaka avazya kare / yaha bhI nizcaya kiyA gayA ki mantrImaNDala kI baiThaka meM svayaM upasthita Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI na ho sakane vAle munirAja kisI anya munirAja ko apanI sarva sattA tathA adhikAra dekara pratinidhi rUpa me bheja skege| sAdar3I ke isa sammelana meM saMgha vyavasthA ke kArya ke atirikta anya bhI aneka mahatvapUrNa kArya kiye gae / maMvatmarI parva nirNaya, pAkSika tithi niNaya Adi ke atirikta dIkSA, pratikramaNa tathA sAdhanA Adi ke niyama bhI banAe gae / zramaNa saghakI samAcArI ke sambandha me eka vistRta prastAva svIkAra kiyA gayA / vastroM, pAtroM tathA gocarI kI maryAdA ke sambandha me bhI prastAva pAsa kiye ge| sAdhuoM kI dina caryA ke sambandha meM vistRta Adeza diye ge| isa prakAra yaha sammelana vaizAkha zuklAdvitIyA savat 2006 tadanusAra tArIkha 27 apraila 1652 ko Arambha ho kara gyAraha dina taka calA aura vaizAkha zuklA trayodazI saMvat 2006 tadanusAra 7 maI 1952 ko samApta huaa| sammelana ke antima dina vaizAkha zuklA trayodazI saMvat 2006 ko AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja ko vidhipUrvaka AcArya pada kI cAdara dI gii| isa samaya saba muni pratijJA patra bhara bhara kara tayAra the aura unhoMne prAcArya pada kI vidhAnavidhi ke samApta hote hI apane apane pratijJA patra unake caraNoM me samarpita kara diye| isa sammelana meM AcArya zrI AtmA rAma jI mahArAja kI sampradAya ke vIsa munirAja upasthita the, jina meM cAra pratinidhi muni the| isa prakAra pUjya zrI mohanalAla jI mahArAja dvArA prAraMbha kiye saMgha aikya ke kArya ko ajamera meM prArambha karake sAdar3I meM samApta kiyA gyaa| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrApake uttarAdhikArI 416 ___ ajamera sammelana kA Ayojana pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja kI AjJAnusAra kiyA gayA thaa| isa sammelana ke kAraNa sabake dhyAna meM yaha bAta A gaI ki munisaMgha me pracalita tatkAlIna aneka saMpradAya samAja kI ekatA me bAdhaka the aura unako Apasa me saMgaThita karake eka prAcArya ke netRtva me lAnA Avazyaka hai / ajamera me saba prAcAryoM ke Upara pUjya zrI sohana lAla jI mahArAja ko pradhAna AcArya banAyA gayA thaa| kintu mAdar3I me pRthaka pRthaka AcAryoM ke padoM ko samApta karake svargIya pradhAnAcArya pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja kI ekatA kI bhAvanA ke prayatna ko saphala kara samasta saMgha kA eka prAcArya banAyA gyaa| isa prakAra pUjya zrI sohanalAla jI mahArAja dvArA boe hue ekatA ke bIja meM unake uttarAdhikArI pUjya zrI kAzI rAma jI mahArAja ne ajamera meM vyavasthA sthApita karake bambaI meM ekatA kI aisI yojanA banAI, jisako sAdar3I sammelana meM pUrNa kiyA gyaa| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTha zrAtmA rAma jo saMvegI kA kucha anya varNana (yaha varNana pustaka samApta ho jAne ke bAda milane ke kAraNa saba se anta me diyA jA rahA hai| sampAdaka) AtmArAma jI ke eka cAturmAsa ke avasara para jaMDiyAlA guru ke eka sthAnakavAsI zrAvaka mohara siMha ne unake pAsa Akara unase prazna kiyA mohara siha-maine sunA hai ki Apa kucha logoM se yaha kahate haiM ki "mukha pattI hai to ThIka, kintu usako hamezA nahIM bAMdhanA cAhiye" aura kucha logoM se Apa mukha pattI kI nindA karate hai aura kahate haiM ki 'naMge mukha na bolane se matalaba hai, mukhapattI ho yA na ho, kyA yaha bAta satya hai ? AtmA rAma jI-maiM kahane vAle kA jimmevAra nahIM huuN| mohara siMha-kyA Apa mukhavastrikA ko bAMdhanA ThIka mAnate hai ? AtmA rAma-hAM, bahuta kucha ThIka mAnatA huuN| mohara siMha-to kucha kucha ThIka nahIM bhI mAnate haiM ? AtmA rAma-aisA bhI ho sakatA hai| mohara siMha-to Apane jo mukha vastrikA bAMdhI huI hai vaha mAvoM se hai, yA usame kucha kasara hai ? hu stwo Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTha 421 . AttA rAma-yadi maiM mukha vastrikA na bAMdhU to mere pAsa kauna Akara phaMse / Apa jaise bailoM ko apane bAr3e me phasAne ke liye bAMdhanI hI par3atI hai| ___ mohara siMha-taba to Apake Upara mAyA kA pUrA dakhala hai aura jahAM mAyA hai vahAM sAdhutA kA divAlA hai| Apane mukha vastrikA logoM ko dhokhA dene bhara ko bAMdhI huI hai| isa liye Apa ko ise utAra denA cAhiye, jisase duniyA dhokhA na khAve / Apake cuMgala meM phaMsane vAle manuSya janma bhara yAda karake durgati ke pathagAmI bnege| xxxx ___eka anya avasara para eka zikSita sthAnakavAsI zrAvaka ne AtmA rAma jI ke pAsa Akara unase pUchA zrAvaka-kahAM to Apa ke kAya ke jIvoM kI rakSA kiyA karate the aura Aja Apa apane sAvadha kAryoM meM saMyama kA bhI vicAra nahIM rkhte| Apa jAnate haiM ki siddhAnta granthoM meM phUloM meM jIva mAne gae haiM, phira bhI Apa mUrti pUjA ke liye phUla car3hAne kA upadeza dete haiN| kyA isame hiMsA nahIM hotI ? __ AtmA rAma jI-pahile mujhe phUloM meM jIva dikhalA do| usake bAda maiM tumako uttara duuNgaa| lAhaura jile ke paTTI nAmaka nagara me eka lAlA ghasITA mala rahate te / unhoMne AtmA rAma jI ke pAsa Akara unase kahA "Apa vIsa varSa se adhika samaya taka nirgrantha muni bane rahe, kintu jaba Apake zithilAcaraNa ke kAraNa Apako zvetAmbara sthAnakavAsI muni saMgha se nikAla diyA Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 pradhAnAcArya zrI mohanalAla jI Apa saMvegI bne| kintu kyA savegI bana kara bhI yApa apane cAritra kI truTi ko dUra na kareMge ? bAna to AtmA kA guNa hai to phira isakI kyA gAraMTI hai ki Apa jo kahate haiM vaha satya hai ? Apake vacana ko latya aApake sthAnakavAsI vepa me hI mAnA jA sakatA thaa| aba to vaha saca ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI ho sakatA / isa liye Apa ko apane andara kI cAritra kI truTi ko mAna kara use ThIka kara lenA caahiye|" aAramA rAma jI-pahile Apa apane mavase bar3e putra ko saMskRta par3hA kara nyAya par3hAyo / phira vaha laDakA zrApa se jo kucha karane ko kahe vahI kro| satya mArga ko isI prakAra jAnA jA sakatA hai| yahI ApakI bAta kA uttara hai| zrAvaka-taba to saskRta tathA nyAya ke vidvAn jo kucha kahe usI ko dharma mAnanA cAhiye / putra ko par3hA kara usakA kahA karane kI apekSA to yahI acchA rahegA ki kAzI jI jAkara vahAM ke vidvAnoM se zaMkA samAdhAna kare aura jo kucha vaha kahe vahI AMkha mUda kara mAna liyA jAve / yaha vAta Apa para bhI lAgU hogii| kyoMki una vidvAnoM ke sAmane to Apa bhI juganU hI astu prathama yaha mArga prApa ko hI grahaNa karanA caahiye| yaha kaha kara vaha calA gyaa| yaha unakI vidvattA tathA uttara dene kI zailI kA namUnA hai| - Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAdarza prAcArya parama yogI parama jJAnI, pUjya sohanalAla the parama tyAgI parama dhyAnI pUjya sohanalAla the jaina jAti ko jagAyA, Apane jina santa bana thA hRdaya pAvana ati, amRta se mIThe the bacana vIra vANI vijJa the, marmajJa the sAhitya ke gUDhatama pAkhaNDa tama ke vAste Aditya the jaina jyotiSa se vicakSaNatA bhI pAI thI mahAM gabhIratA aura dhIratA kI kyA-kahUM maiM khUbiyAM vairAgyapUrNa ugrakriyA ApakI vikhyAta thI zAnti samatA saralatA kI bhI kyA basa bAta thI vAla brahmacArI kSamAdhArI mahAbhArI hue suyazasvI varcasvI Adarza upakArI hue bAIsa varSoM kA bar3A tapa ekAntara kara mahA Apane apanI banAI khUba nirmala AtmA ajamera sammelana me gaharA zrApa zrI kA hAtha thA jaina dharmodyota kA rahatA phikara dina rAta thA deza dezAntara me jhaNDA dharma kA laharA diyA . dayA dAna karuNA kA sabaka saMsAra ko sikhalA diyA sUtra vacanoM ko na palaTA sanmArga para hI cale pApa ko laukika banAkara puNya nahIM prANI chale dambha karanI meM kuzala dayA dAna ke jo zatru the phAMpate the ApakI vera vidvattA aura nAma se ' prati varSa apanA pATa utsava Apa karavAte nathe . pAkhaNDa aura abhimAna ke kukRtya ye bhAte na the' Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 / pradhAnAcArya zrI sohanalAla jI paMcamI jAte samaya naukara na rakhate sAtha the Apa nirbhaya sarvathA saMsAra me dina rAta the aAryAoM se kabhI AhAra maMgavAte na the unase svaprati lekhanA bhI Apa karavAte na the gocarI karate the jaba bhI doSa pUre TAla kara the bane saratAja sabake zuddha saMyama pAlakara ' bAMdhakara vArI kabhI AhAra ko lAte na the eka ghara ekAntara va nitya kabhI jAte na the sAtha rakhakara mArga meM bhojana na bhAiyoM se liyA sUtra vaNita zuddha sayama Apane pAlana kiyA Apake purakhA bhI isa rIti kA pAlana kara gae saMgha sanmukha Apa bhI Adarza anupama dhara gae cala rahe haiM Aja bhI sacce zravaNa isa rAha para dhyAna dete haiM nahIM jo jhUThI vAha vAha para ApakI mahimA sunAe aura kyA candana muni zrApa the saMsAra me mukhyAcArya ziromaNi Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya zikSaNa saMcAlaka muni suzIla kumAra zAstrI jI kI ora se dI gaI zraddhAJjali paMjAba ke mahAnatama AcArya deva zrI 1008 zrI sohanalAla jI mahArAja kA saMyama tathA zraddhApUta jIvana pAThakoM kI cetanA ko ananta kI ora utprerita karegA tathA viSamatA-aura artha bheda kI cakkI me visatA huA jana mAnasa mArga darzana pAyegA yahI eka kAmanA hai| AcArya zrI kA jIvana saMsAra kI balakhAtI huI moha bhaMgimAoM aura aiSaNika sampadAoM se bharapUra hone / para bhI gItA ke anAzakti yoga kA, tathA puSkara palAza vanilepa kI sAdhanA kA jvalanta sAkAra dedIpyamAna citra hai / . unakI amogha sAdhanA, tapaH pUtasaMyama tathA Arhati rasAsikta vANI, bhavya vicAraNA, avyartha sarjana zakti aura vilakSaNa pratibhA, prAkkAlIna saMskAroM kI ujjavala prAdubhUta virAsata thii| ve jana mAnasa ke sacce pArakhI aura viSama se viSama samasyAoM ko sulajhA dene meM siddha the| unakA samagra jIvana loka sevA me tathA Atma sAdhanA meM pratyarpita huaa| aise maMgalamaya yugIna mahApuruSa kA jIvana vartamAna ke liye nahIM apitu bhaviSya ke liye hI adhika hotA hai| vijJAna tathA yuddhatrasta mAnava aura andhakArAcchanna yuga ko AcArya deva kA jIvana, jIvana kI kiraNa banakara yuga ke Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmArga ko prakAzita kara sake, isI anta.kAmanA ke sAtha sampAdaka varga ke sahAna prayAsa kA abhinandana karUgA aura inhIM do zabdoM kI ardhasphuTita kaliyoM kI zraddhAJjali arpita karane kA sAhasa kruuNgaa| (sAhitya zikSaNa saMcAlakamuni suzIla zAstrI, bhAskara, sAhitya ratna, AcArya) preSakaH--AcArya satyapAla zarmA, bambaI, vilepaarlaa| cAturmAsa 10-11-53 / _____noTa:-zeSa zraddhAJjaliyAM pRthaka prakAzita kI jaayeNgii| Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI sohanalAla jI mahAmuneH saMkSipta mitivRttam vabhUvA'mRtavarSIsa:, zAnto dAnto dayAnidhiH / AcArya sohanI devaH, jainasiddhAntakovidaH // 1 // tapasvI bhikSuko dhIraH pratApI tejasAM nidhiH / IbhakSuko'pi prabhAveNa rarAja nRpasaMnibhaH / / 2 / / caritraM, parama jJAnaM, taso darzana mavyayam / trINi rasnAni saMlebhe, mokSamArgasya kAraNam / / 3 / / sAMvaDiyAlA grAme, syAlakoTasya saMnidhau / 16-6 , nandabhUmirase janma mAghakRSNAdime dine // 4 // nandabhU netranetrAMke, mArgazIrSAsite dle| paJcamyAM candravAre ca, dIkSA meSo'grahIcchubhAm ||shaa gRhItvA pAcanIM dIkSAM, bhikSA meSo'grahInmuniH / cicacAra pRthivyAM saH, janatAM bhRza muddharan // 6 // mohajAle niyatitAn , zrAvakAneSa taapsH| uddadhAra vacodIpaiH, saMsAradhvAntanAzakaiH / / 7 / / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM paribhramanbhUpau, bhikSayA vartayan tanum / / uddharan janatA mApa, paramaM lAbha mAtmanaH // 8 // nandabhUmi mite varSe, donandAMke'tha vaikrme| ASADhasya zuklaSaSThyA, nAka mApa sudhApure / / 6 / / idaM caritraM paramaM tapasvinAM mUrdhAbhiSitasya sabhAsu bhAkhata. / saMmelane sAdhugaNasya rAjataH paThantu zraNasvaghahAri mAnavAH // 10 // tacchiSyazuklacandrasya , saMmatyA carita muneH / varNitaM jayarAmeNa sAhityAcAryazAstriNA // 11 // itizrIvidvadvarasAhityAcAryajayarAmazAstripraNItaM saMkSipta mAcAryasohanalAlacaritam samAptam / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi patra paMkti azuddhi zuddhi 20. b_ip to to te ro' on : na sanbhabAt dharmakIrti jtoti ucchakhala jya kAnUna jananA vyAsa jainadharmaH sada guruNAM zuddhazIlaM nAlya puSyaiH cakravyUha zvata madhyAna anttara uspanna vyaktikrama sevA dharmo . prazasA nnasambhavAt dharmakIrti jyoti ucchaMkhala pUjya kAnor3a jananI vyAsa jainodharmaH sad guruNAM zuddhazIla nAlya puNyaiH cakravyUha zveta madhyAnha antara utpanna vyatikrama sevA dharmaH prazaMsA bagghI 'MANAME 17-18 20 12 23 101 111 AMF wrorm or or baggI 114 121 bauddhoM prAtta indra bauddhoM prApta 178 indra Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddhi zuddhi pani ukSara uttara 162 varSoM 201 204 208 243 vo bagghI kArya bhAsa vidvattA sohanalAla jI abhibhAvakoM ullavana brAhmaNa vRtAnta saMgharpa uttaradAyitva baggI kAya bhAkha vihattA sAhanalAla jI abhiyAtakoM ullaghana brAhmaNa vRttAnta sadharma uttaradAyiva pUrvaka gaNAvichedaka upasthiti spaSTa saba se vizaya cAtumAsa zAntI atyAdhika dhama 253 254 258 256 260 268 066 pUrvaka 066 270 278 280 281 15 281 282 14-15 gaNAvacchedaka upasthita spaSTa rUpa se viSaya cAturmAma zAnti atyadhika dharma zabdoM lodhI sudharmA svAmI garjayatyaya zabda 282 284 zabdoM lIdhI 285 066 sudhaye svAmI garjatyana zabda - 264 266 268 * . Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi pRSTha paMkti . 266 pramArjana nAmAne manuSya bakuza kAyako 301 307 2. 2 azuddha prayArjana nAmana manuSma bakula kAryakartA svaya mujhakA sanbadha ucha'khala tumhArI 310 316 225 svayaM mujhako 326 1 331 332 jaMga cAturmAsa pratyajJa 337 336 344 yogta sambadha ucchakhala tumhArI jaina cAturmAsa pratyakSa yogya bhAratIya janarala huA sammelana atirikta mAravAr3a 348 350 351 351 22 2022 bhAratAya jemarala huzA samzelana atirikta mAr3avAr3a vRhat grakAra 351 13. 352 252 bRhat 353 353 parNa 353 pracArakArya ne mahAcAya gravatinI vartamAna prakAra pUrNa pracArakArya me mahAcArya pravartinI vartamAna 354 354 354 355 25 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddhi zuddhi pRSTa paMkti mArga 356 356 suni muni udayacandI udayacandajI dazana 356 357 vaiThakoM AcArya pada vaiThakoM 357 pradhAnAcArya sammelana 361 mnelana 361 364 dIkSA dAkSA dIjJA za kArya 364 364 364 364 365 dhyAma dhUlacanda vizeSakSa bhumunu 365 Wu3 vanda dIkSA ziSya kArya dhyAna dhUlacanda vizeSajJa mumukSu banda sI rokA AkramaNa mukadamA jAtasyahi dhruvaM vANI zrI mahArAja zremala jI 367 371 radda bhA rAkA AkamarA mukadamA utpAdasya dhruvo vANA zrA ma rAja zrIyala jI dharSa 377 389 365 406 413 dharma 414 416 ( 4 ) Page #473 -------------------------------------------------------------------------- _