Siddha Siddhanta Paddhati

Author(s): Kalyani Mallik
Publisher: Poona Oriental Book House Poona
Catalog link: https://jainqq.org/explore/011032/1

Page #1

THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.

Page #2

GAARCISCESCESCRE.SCR.SCRICKSCARCITRCISCESCRICAICuservernce ६ लाल बहादुर शास्त्री राष्ट्रीय प्रशासन अकादमी है
L.B.S. National Academy of Administration
मसूरी
STORICROCHOcrocrococoCrocrocrocoCROCOCOCroche
MUSSOORIE
पुस्तकालय LIBRARY
- /60232 अवाप्ति संख्या
Accession No. 1 8 0 वर्ग संख्या Class No.
_181.45 ६ पुस्तक संख्या Book No.
Mal SE.VORCE.SCARICASCARS CANCERCIRCASEARCISCESCXScarsexc
GL 181.45 MAL
100732 LBSNAA

Page #3


Page #4

SIDDHA - SIDDHĀNTA - PADDHATI
AND OTHER WORKS OF THE NĀTHA YOGIS
By
SMT. KALYANI MALLIK, M.A., B.T., Ph.D., Author of the History, Philosophical Doctrine and
Practice of the Natha Sampradaya &c.
FOREWORD
By Rao Bahadur P. C. DIVANJI, M.A., LL.M.
POONA ORIENTAL BOOK HOUSE 330A, Sadashiv Peth, POONA.
Price Rs. 10.

Page #5

(All rights reserved by the publisher)
First impression 1954
Printed by B. G. Dhawale at the Karnatak Printing Press, Chira Bazar, Bombay 2 and Published by D. K. Gondhalekar, Proprietor, Poona Oriental Book House,
330 A, Sadashiv Peth, Poona 2.

Page #6

DEDICATED
IN
MEMORY
OF MY HUSBAND
AND OUR ONLY SON

Page #7

FOREWORD
I have great pleasure in drawing the attention of the scholars and philosophers interested in the Yoga system of philosophy to this collection of 10 works of the school of the system known as that of the Nātha Yogis or Kānphātā Yogīs, which the learned Dr. Kalyani Devi Malik has edited on procuring MSS. thereof from far and near with great assiduity and to which she has prefixed a well-thought out and thought-provoking thesis on the historicity and dates of the principal personalities whose names are associated with the origin and development of the cult of the said Yogis, and added a comprehensive synopsis of the contents of each work, made more interesting and instructive by the supplementation of critical notes.
She has, by doing so, rendered a great service to the cause of Indian culture in its spiritual aspect because the Nātha Yogis continue in an uncorrupted form the ancient Hathayoga tradition, whose origin goes back to the proto-historic times when there lived the great Siddhas of the Māheśvara sect like the great sage Pāņini, who have left behind for the benefit of civilised man, wonderful works on such scientific subjects as grammar, linguistics, mathematics, medicine, classical music etc., based on intuitive knowledge acquired by a singular devotion to the humanistic ideals and at great personal sacrifice. Dr. Gopinath Kaviraj had, in the first quarter of this century, published in the Prince of Wales Sarasvati Bhavan Text Series two works of that sect of secondary importance. namely Gorakşa-siddhanta-sangraha and Siddha-siddhānta-saṁgraha. The former thereout is a 17th century work made out on the basis of extracts drawn from 60-65 works and the latter is a summary of the Siddha-siddhānta-paddhati of Nityanāth, who flourished long after Gorakşanātha whose achievement in the matter of the revival of the Siddhā tradition is comparable with that of Siddha Vasugupta in the matter of that of the Kāśmir Saivism and of the great philosopher Samkara in that of the Advaita Vedānta. The former contains some extracts from the

Page #8

vi
Siddha-siddhānta-paddhati of Gorakşnāth himself. But the learned editress of this collection has placed before the public the full text of that work based on a copy of a MS. at Jodhpur and added comparative notes based on the copies of two other MSS. obtained from Hardwar and Tanjore. The language of the text is ungrammatical at places. But that is a usual feature of almost all the works of that sect as noted by Dr. Kaviraj in his Preface to the GSS. Such inaccuracies have not escaped the notice of Dr. Kalyani and she has wisely drawn attention to some of them by suggesting emendations thereof in brackets. The authenticity of that work is vouched for not only by the fact of the authors of the said previously-published works having incorporated extracts therefrom in the said works but also by the fact that Aufrecht has in his Catalogus Catalogorum mentioned it as one of the 9 works ascribed to Goraksanātha. Another of those works is the Yogamartarda. It too forms part of this collection. These two supplement each other because whereas the SSP. besides mentioning the characteristics of an Ayadhūtā Yogi who is fit to be a Guru, works out the full details of the Pinda-Brahmānda equation, which is the very foundation of the Siddhānta of the Siddhas but mentions only the bare outlines of the Aştānga-yoga, which is recommended as the modus operandi for the actual realisation of that equality and for the attainment of the Siddhis as the fruit of having meticulously gone through that hard discipline, the YM. omits the theory of the equation but supplies the full details of the constituents of the said Yoga. There is a third work in this collection, namely Amaraugha-prabodha, purporting to have been composed by the same author. Although I cannot vouch for its authenticity as it is not one of the nine mentioned by Aufrecht and as I do not remember to have seen extracts made from it in any other work, I can recommend its study for the knowledge of the inter-relation between Mantra-yoga, Laya-yoga, Hathayoga and Rāja-yoga, the methods to be followed in the practice of each of them and the indispensability of the last to those who are anxious to see concrete results flowing from the practice of any kind of the first three varieties, etc.
Besides the above three there is in this collection a fourth work in Sanskrit named Yogavişaya. In verse 7 thereof its

Page #9

V11
author has given his name as "Minanatha, son of Umāśamkara," while the colophon, probably added by a scribe, mentions it as a work, whose name has the initial letters "Bhaktisam,' composed by Matsyendranatha." The learned editress being of the view that the two were identical individuals has put it down as a work of "Minanath alias Matseyndranath" but I have my reasons for doubting that identity. I cannot mention them here at length just as I cannot enter into a discussion of the questions as to the connection between the doctrine of the Siddhas and those of the Mahayana Buddhists and the Tantrikas, on which she has expressed her own views, for fear of exceeding the legitimate limit of a Foreword. Apart from that this work is not mentioned by Aufrecht under the name "Mīnanatha." That however is no reason for considering it unauthoritative because there is the above-mentioned internal evidence and the same in verse 5 also. As for its value as an additional source of information regarding the Siddhanta of the Siddhas, it is a short treatise containing 33 couplets purporting to expound the nature of the "Para-tattva" leading to the knowledge of the "Kula and the Akula and towards that end mentions the 6" Kaula Cakras" which must be pierced in order to reach the "Niranjana" who is beyond them and the principal veins through which the vital air passes, refers to the mystic letters imprinted in 6 of the vital parts commencing from the Adhara and ending with the Ājñā, the 10 Vayus, the 3 Granthis, the special process by which the Kundalini having 8 coils, each of which has a specific name given to it in this treatise only, can be aroused and be made to pierce the 6 Cakras, as indications whereof the lamp of knowledge blazes forth, a sound issuing from the Brahmasthāna is heard and the Samkhini Nadi showers nectar from the moon in the forehead, and recommends its utilisation in bathing the Cidrupa fśvara" before offering the mind-flower to Him. As to Him, he further explains that He, of the nature of the self or of pure knowledge can be visualised in the form of an all-pervading body, as the source of the sound "Hamsa ", or in that of any of the three Lingas, the symbols of Siva, located in the lower, middle and upper parts of the body, and winds up the topic by saying that the said process is effective in eradica
29
66
19
29 66

Page #10

VIII
ting all diseases if the involved movements of Vāta and Pitta are free from 18 faults. It thus contains something new which is not found in the previous works.
All the other 6 works in this collection are in either Hindi or in its source the Eastern Rajasthani. The first of them, which is in prose, purports to be the Gorakşa Upanişad, which is however probably a Hindi rendering of the Sanskrit work of that name mentioned in Aufrecht's Catalogue and utilised in the GSS. for supporting some parts of the Siddhānta expounded therein. The remaining 5 works are only popular songs showing that physical renunciation was considered essential by the votaries of this sect in the period between 801 to 1500 A.D., to which the language thereof seems to belong.
I regret to have noticed some misprints in the said Sanskrit works. I understand that they have remained uncorrected because Dr. Kalyani was required to entrust the work of proofcorrection to another person on account of her illness and am assured that a list of corrections will be inserted before the copies of the book are bound up. Lastly, I should not fail to refer to the enterprise of Sri D. K. Gondhalekar, whose Poona Oriental Book House undertook to publish this work and make its copies available to those interested in the literature of the Nātha Yogis at his own cost. As much credit is due to him for doing so as to the learned elitress who made the collection and prepared its press-copy.
P. C. DIVANJI. Bombay. Dated 14th August, 1953.

Page #11

PREFACE
The present book is a collection from some parts of India, of unpublished manuscripts on Nāthism, which probably had little chance of being edited and published. I am now able to place these before erudite scholars who are interested in the subject. I have added an introduction in the hope of elucidating certain facts.
Dr. B. B. Dutt, M.A., Ph.D. of Calcutta University, has been very helpful in going through the manuscripts and their proofs. My special thanks are due to him.
My publishers, The Poona Oriental Book House and its Proprietor, Sree D. K. Gondhalekar, without whose help it would not have been possible for me to see the book in print, have my sincere gratitude. I hereby thank all those who have in any way encouraged or helped me in my work, specially Rao Bahadur P. C. Divanji, who has contributed the Foreword and made out the list of Corrections and Abbreviations and has taken great pains to help me in every possible way.
Any suggestions for improvement will be thankfully received.
KALYANI MALLIK
Calcutta. Dated 13th December, 1953.

Page #12

xi
クラ
CONTENTS
PREFACE
DEDICATION
FOREWORD by Rao Bahadur P. C. Divanji CORRECTIONS AND ABBREVIATIONS INTRODUCTION Part I I-A Short History of the Nathapantha II Summary of the Contents of the Original Texts with Critical Comments ORIGINAL TEXTS OF THE NATHA SAMPRADAYA 1. Siddha-Siddhanta-Paddhati of Gorakṣanātha
2. Yogavişaya of Minanatha
3. Amaraughaprabodha of Gorakṣanatha
4. Yogamartanda of Gorakṣanātha
5. Goraksa Upanisad
6. Matsyendraji-kā-Pada
7. Bharathariji-ki-Sabdi
8. Chirpatji-ki-Sabdi
9. Gopichandaji-ki-Sabdi
10. Jalandhari Pãoji-ki-Sabdi
pp.
i
iii
vii
xiii
1
35
1
45
48
56
72
CARLIN,
76
77
82
88
90

Page #13

X111
CORRECTIONS AND ABBREVIATIONS
1. CORRECTIONS.
INTRODUCTION
Page
Line
8 32
6
Misprint Hāļipāas Jñanesvara was born muslims
Correction Hädipà as Jnāneśvari was written Muslims
7
5
9
15
author indentical sampradayāviskriti its was her
authors identical sampradāyāvişkyti their were in his wife's
39
in
38
17
27
11
सदाननृदेवता द्वैतवाऽद्धतरूप gura death, his Buidhism serched Yoga-Martyanda Hata Dipika uptill origion blūcakra (known as Sringāra from Siva स्वप्रसारचातुर्य he his mind haristhäjini meaning avadhūta
12
सदानन्ददेवता द्वैतं वाऽद्वैतरूप Guru death. His Buddhism searched Yogamättarda Hathadīpikā uptil origin bhtūcakra known as Srigala From Siva स्वप्रसारचातुर्य she one's mind Kşitījaya meaning of the term avadhütä
CA
23

Page #14

XIV
ORIGINAL TEXTS :
The learned editress has at page 27 of her Introduction noted that the texts as printed are“ full of incorrect readings" and that “The language is not strictly grammatical.” Her explanation is that “this was apparently done on purpose, as it was easily understood by all. The Sant poets also followed this policy of preaching in the popular language, which was in their case the Hindi." In view of the fact that some of the texts of the Nātha cult edited in the Sarasvati Bhavan Texts Series of Banaras are also similar this explanation is plausible. At the same time it must be admitted that some of the errors and irregularities may have been due to the carelessness or incompetence of the scribes who may have transcribed the previous manuscripts and that some divergences of the print from the press-copy may have remained uncorrected till the end. Whatever the cause or causes, the following corrections are suggested for consideration by the class of learned readers, for whose benefit this edition can be deemed to have been undertaken, in order that the texts may be able to convey to them intelligible notions about the principles of the Nātha cult.
१. सिद्धसिद्धान्तपद्धतिः ॥
पृष्ठम् ३
पंक्तिः अशुद्धम् १२ निस्पन्द
४ शब्दवत्वमिति २१ क्लान्ति आलस्यमिति ८ निस्पृहत्वमिति
शुद्धम् निःस्पन्द शब्दवत्त्वमिति क्लान्तिरालस्यमिति निःस्पृहत्वमिति
एवं२४
.
२ (अन्या सर्वा ३ दशावयवः ४ -उच्छ्रास
६ पावकश्च , १०-११ धनञ्जयो नाद
, घोषक इति
(अन्याः सर्वा दश वायवः उच्छ्वासपाचकश्च धनञ्जयो नादो घोषकः । इति

Page #15

पृष्ठम्
""
34
१०
33
११
""
""
""
99
१२
39
१३
""
33
१४
१५
39
१६
१८
1239
"""
ܕܕ
१९
२०
35
२१
""
""
२२
२३
पंक्तिः अशुद्धम्
""
१८ मे भवति
११
१२
१५
९-१०
२०- २१
२१
२२
२४
दशवायुरवलोकनेन पिण्डो
त्पत्तिः नरनारी रूपम् ॥
ब्रह्मरन्ध्रपर्यतं
अधोवायुतत्वं
तेजस्तत्वं
कल्लोल... तत्वं
पार्थिवतत्वं
१२
तत्वाकाशं
१६ निज— लोकयेत्
९
१
दशघातुमयं शरीरंमिति भित्वा
. संकोचनं
पञ्चम...
२ शनैःशनै साधयेत्
१३ निजतत्वस्वरूप
१९
सर्वतत्वानां
१०
भूर्लोकं
शृङ्गारे सदाचारतत्वे
१०
१० त्रयस्त्रिंशत्
५ कार्यकारणकतणा
९
१९ चित्तचमत्कार
XV
स्वास्मिन्नुन्मीलिन्यां
९ -पराम्पराशक्ति
६
सर्व-तत्वान्यपि
ध्यशक्ति
६ तत्वसारे
१२ सिद्धयथ
१५ तत्वानामुपरि
२
सत्वे सत्वे
११ विस्मयां
शुद्धम्
दशवाय्वलोकनेन पिण्डोत्पत्तिः, नरनारीरूपा ॥ मेढूँ** (च) भवन्ति
दशधातुमयं शरीर मिति
भित्त्वा
पञ्चम... धारयोर्बन्धना... संकोचनं
ब्रह्मरन्ध्रपर्यंतं
अधोवायुतत्त्व
तेजस्तत्त्वं
कल्लोल... तत्त्वं
पार्थिवतत्त्वं
तत्त्वाकाशं
निजतत्त्वस्वरूपं तत्त्वाकाश
मवलोकयेत्
शनैः शनैः साधयेत्
निजतत्त्वस्वरूप
सर्वतत्त्वानां
भूर्लोकं
( ? शृङ्गाटे )
सदाचारतत्त्वे
त्रयस्त्रिंशत् कार्यकारणकर्तॄणा
स्वस्मिन्नुन्मीलिन्यां
चिचमत्कार
परम्पराशक्ति
सर्वतत्त्वान्यपि
मध्यशक्ति
तत्त्वसारे
सिद्धयर्थे
तत्त्वानामु
सत्त्वे सत्त्वे
विस्मयं

Page #16

xvi
पृष्ठम्
पंक्तिः अशुद्धम्
शुद्धम् २ गुरु...पूर्वकम्
गुरु...पूर्वकम् ॥ १६ ॥ २१ स्याद्वितीये
स्यात्, द्वितीये ४ वाध्यते
बाध्यते १८ सव
सर्व १९ सशिवः
सः शिवः १५ प्रकाशितम् ॥ २२ ॥ प्रकाशितम् ॥ ५२ २१ वावज्यकल्पना
वावय॑कल्पना ४ न विरक्तो
न विरक्तौ ७ षडूदर्शन
षड्दर्शन२२ तारियतुं
तारयितुं १५ वारूढिः (ढः)
वा रूढः १८ संघटनाद् भवत्
संघटनादवत् २० -मूंगत्वच महाहतम् -मुंगत्वच्च महाव्रतम ५ षट्रसास्वादने
षड्रसास्वादने ६ जारणा (त) तन्मयीभावः जारणात्तन्मयीभावः ४ सोऽवधूतु योगी
सोऽवधूतो योगी १३ यत्सर्वेषांमवस्थितम् यत्सर्वेषामवस्थितम् २२ (रादाने)
(? तुरीयानन्दो) २३ परिकीर्तिताः ।।
परिकीर्तिता ॥ ११ यस्तयोर्निवसत्यत्र यस्तयोर्निवसत्यत्र २१ शुद्धबुद्धशैवो
शुद्धशैवो ९ तत्प्रतिपालितम्
प्रतिपालितम् १६ शक्तिं विजानाति
शक्तिं (यो) विजानाति २१ स्फुटं वलात्
स्फुटं बलात् १२ न वाध्यते
न बाध्यते २१ सिद्धपदं धत्त
सिद्धपदं धत्ते १३ निरतास्ते सत्तत्त्वतो निरताः सत्तत्त्वतो १८ तेषां न नित्यं पदम् । तेषां न नित्यं पदम् ॥७९॥ १९ तस्मासिद्धमतं...संश्रयेत् (समस्तां पंक्तिमपमृज्यताम् ) २१ ते सर्वे तरन्ति
ते सर्वे न तरन्ति , सात्त्विकाः॥
सात्त्विका ॥ २३ न मोक्षपदम्
न मोक्षप्रदम् ३ हून्नाभिमध्ये
हनाभिमध्ये

Page #17

XVII
पृष्ठम् पंक्तिः अशुद्धम्
शुद्धम् - ७ विद्युद्दाभं
विद्युदाभं ११ वज्रदण्डीचोलीक्रमेण वज्रदण्डीक्रमेण १६ षडूविधपानकाष्टितजनां षड्विधपानकाष्टितजनां २२ तत्वं परं
तत्त्वं परं ४ भस्मोद्धलनमङ्गं कर्कशतरं भस्मोलद्धनमङ्गकर्कशतरं ९ मोहाद्वलात्
मोहाद्बलात् ६ न मोहान्नानृन्ताच्छलात् न मोहान्नानृताच्छलात् १३ विदधात्वत्यर्थनिच (ल) यं विदधात्वर्थनिचयं
१४ गणप (य) त्यभिधं महः गणपत्यभिधं महः पा. टि. ३६ (बो).
_(यो.) २. योगविषयः ॥ १ गुरुबान्धवाः ॥ १॥ गुरुबान्धवाः। २ नमाम्यहम् ।
नमाम्यहम् ।। १ ॥ ३ यादृशी
यादृशी (?) आकुलेनादिनाथन
अकुलेनादिनाथेन बोधतः
बोधितः २ द्वे पत्र
द्वे पत्रे ६ पञ्चकर्मेन्द्रिययुक्ताः पञ्चकर्मेन्द्रियैर्युक्ताः ८ पञ्चज्ञानेन्द्रियैयुक्ता
पञ्चज्ञानेन्द्रियैर्युक्ता १६ मकारे च शिवं
मकारो च शिवः १८ रसनापीड्यभानास्तु रसना पीड्यमाना तु १९ त्रिहठा चैव गोल्हाटं त्रिहठं चैव कोल्हाट २० -मूर्ध्वनाखं
-मूर्ध्वनासं २ वज्रगुम्भानि
वज्रगुम्पानि १५ मथो लिङ्गं
अधो लिङ्ग १८ पशालिङ्गं
पश्चालिङ्गं ३. अमरौधप्रबोधः॥ ६ नमश्चारङ्गिनाथाय
नमश्चौरङ्गिनाथाय १४ यश्चित्तवृत्ति रहितः
यश्चित्तवृत्तिरहितः १८ कीटवन्न (द) भि मनो कीटवन्न हि मनो २ प्रविष्टो युवतिभगवतद्विन्दुमूर्ध्वं प्रविष्टा युवतिभगवशाद्विन्दुनयन्ति ॥
मूर्ध्वं नयन्ति ॥

Page #18

xviii
पृष्ठम् ४९
पंक्तिः अशुद्धम् ५ चित्तो समत्त्वमापने चित्ते समत्वमापन्ने ६ एषाऽमरोली वज्रोली तदामति एषाऽमरोली वज्रोली सह
मतेति च (सहजोली प्रजायते)। जोली मतेति च ॥ ८ विभ्राणः
बिभ्राणः २२ चित्तराते
चित्तरागे २ मयादिभि
लयादिभि३ मृदुमध्याध मात्रश्च
मृदुमध्याधिमात्र ८ मध्यसंत्वो
मध्यसत्त्वो १ सत्ववानपि
सत्त्ववानपि १४ भवाम्भाधि
भवाम्भोधि १८ तत्सप्रणवादिकम
तच सप्रणवादिकम् ५ पदं कृत्वा
पदं धृत्वा ३ आफालयेन्महामेरूः
आस्फालयेन्महामेरू मृतावस्स्था
मृतावस्था ब्रह्मग्रन्थे भवेद् वेधादानन्दा ब्रह्मग्रन्थेर्भवेद्वेधादानन्दान्यसम्भवम् ।
नुभवः स्वयम्। १६ देहेनाहतः
देहेऽनाहतः २३ भित्वा
भित्त्वा
१२ तत्क्षात्र
तत्क्षात्र (? तत्क्षेत्र) १४ यदुवाकृतिः ॥
यद् द्रवाकृतिः ॥ १७ सहस्राण्येकविशंतिः
सहस्राण्येकविंशतिः २१ क्षुधाकान्तिनश्यते
क्षुधाक्लान्तिनश्यति २३ इत्थं...मृत्युजीवितं
इत्थं...मृत्युर्जीवितं २० सर्वसत्ववशङ्करम्
सर्वसत्त्ववशङ्करम् ५ वाक्पटुः
वाक्पटुः ४. योगमार्तण्डः ॥ ९ षोडशानो शतं
षोडशोनः शतं , १२-१५ ६-७ श्लोको
एकैव श्लोक इति पठनीयो १४ (पश्येद्भ)
(पश्येद्भू-) १६-१९ ८-९ श्लोको
एकैव श्लोक इति पठनीयो ५७ २ योगवित ।।
योगवित् ॥

Page #19

Xix
पृष्ठम् पंक्तिः अशुद्धम्
शुद्धम् ५७४ (मेद्रात्प्रातिष्ठितम् ) (मेद्रात्प्रतिष्ठितम्
।। १२ अ॥ ५ स्मृतम् ॥ १३ ॥
स्मृतम् । निगद्यते ।
निगद्यते ॥ १३ ॥ यावत्तत्वं
यावत्तत्त्वं ११ उध्र्वमेद्रादधो
ऊर्च मेदादधो १३ उदाहृता
उदाहृताः १४ प्राणवाहिन्यो भवस्तत्र दशस्मृता ।। प्राणवाहिन्यो भवास्तत्र
दश स्मृताः। ५ नागो गृह्णन्ति पञ्चैताः नागो गृह्णाति पञ्चैताः (१)। ९ अधश्वोद्धर्व
अधश्चोर्चे १९ षट्च्छतान्यहोरात्रं
पट्शतानि अहोरात्रं ६ मुखेन चाध्य (आछाद्य) वतिष्ठति ।। मुखन चाध्यव
(? चाच्छाद्य) तिष्ठति ॥ १० यान्ति
याति १५-१८ ४१-४२ श्लोको
एकैव श्लोक इति पठनीयौ १७ (वारंवारमपानमुर्च) मनिलं (वारंवारमपानमूर्ध्व-)
मनिलं ६ मूलबन्ध
मूलबन्धो १५ गे गता
खे गता १७ खेशरी ।। ५४ ॥
खेचरी। १८ तृषा
तृषा ॥ ५४॥ १९ खेचरी ॥ ५५ ॥
खेचरी २० सर्वलिद्धनमस्कृता ।
सर्वसिद्धनमस्कृता॥५५॥ २१ (बिन्दूमूल शरीरं यः (बिन्दुमूलं शरीराणां) , प्रतिष्ठिसम्
प्रतिष्ठितम् २२ भावयन्ति शरीरा णां (शरीरं यः) भावयन्ति शरीराणां (2) २ चरितोऽपि
चलितोऽपि ४ विन्दुः
बिन्दुः
६
८ (विन्दुरिन्दुः-) ९ रजः विन्दोः
बिन्दुरिन्दुः-) रजो बिन्दोः

Page #20

X
पृष्ठम् पंक्तिः अशुद्धम् ६१ १० ताप्यते ह्यमृत्रपदम् ,, १६-१९ ६६-६७ श्लोको
१६ रसाः ( सुचिरं) १८ शनैः रेचयेत्
४ (जपेत् ) १२ ज्योतिरीमिति ।। २० यावच्चक्षु भुवोर्मध्ये
१ शुद्धीयेत् (द्धमेति) ., नाडीचालं ४ यदाशक्ति ११ चेदिल (ड) या प्रवेश्य च
, च तं भूयो१२ बध्वा १४ मासत्रयादूर्ध्वजः २० संस्कृताः। २२ ज्ञातव्यो २३ द्वादश
२ उत्तमाः ६ समुच्चालितम् ॥ ९७ ।।
शुद्धम् प्राप्यते ह्यमृतं पदम् । एकैव श्लोक इति पठनीयौ रसाः (? हठाद्-) शनै रेचयेत् (जपे-) ज्योतिरोमिति ॥ यावच्चक्षुभ्रुवोर्मध्ये शुद्धियेत नाडीजालं यथाशक्तिः चेदिड्या प्रवेश्य च तथा भूयोबद्धवा मासत्रयादूर्ध्वतः संस्कृतः ज्ञातव्यौ द्वादशः उत्तमः समुच्चालितम् । xxx xxx ॥१७॥ ऊर्ध्वमाकृष्य प्राणायामो भवत्योपः आसनेन रुजं धारणाया प्रत्याहारद्विषटकेन धारणाद्वादशं तस्माद् दृष्टुं एकैव श्लोक इति पठनीयौ
१५
७ उर्ध्वमाकृष्य ११ प्राणायामे भवत्येपा १३ आसने मरुतो
धारणायां १८ प्रत्याहारद्विषटूकेन १९ धारणा द्वादश
२२ तस्माद्दष्टुं ६४-६५ २३-२४, १०६-७
१-२ श्लोको १ अस्य श्लोकस्योत्तरार्धो न विद्यते हस्तलेखे ।

Page #21

xxi
पृष्ठम् पंक्तिः अशुद्धम्
४ गंडादिनादं ७ कास ९ भवेद्वश १८ -चैव इन्द्रियाणि २ यं तु ५ वसत्येपा ७ ग्रसमृध्वमृखो ८ विज्ञातस्य करणं ९ नाभिरधस्तालु ऊर्च १३ नाकृष्य
१४ प्राते प्राणि १५-१८ १२६-२७ श्लोको
१६ शक्तो परां १९ शीतल सलीलं २० मासार्धन संमोहो २२ उन्मार्गेनात्र २४ य प्राणं १-४ १३१-३२ श्लोको
शुद्धम् घंटादिनार्द कासः भवेद्वशः -च्चैवमिन्द्रियाणि यत्तु वसत्येषो ग्रसत्यूर्ध्वमुखो विपरीतस्य करणं नाभिरधस्तालुरूज़ आकृप्य प्राप्ते प्राणे एकैव श्लोक इति पठनीयौ शक्तिं परां शीतलं सलीलं मासार्धेन (वि.)संमोह उन्मार्गेणात्र यः प्राणं एकैव श्लोक इति पठनीयौ बड़वा नासान्तं नैवास्ति ऊर्ध्वजिह्वस्ततो मृत्यु जयति राजदन्तैर्बिलं बद्धमूर्ध्वफलं मृत्यु निवारितम् यदोज़ तु एकैव श्लोक इति पठनीयौ सक्षीराकटुक्काथदुग्धसदृशो...धवः ।।
बध्वा
नासान्तो ४ नवास्ति ५ उर्ध्वजिह्वास्ततो
मृत्युं जयतु ७ राजदण्डैबिलं
बघ्नंमूर्ध्वफलं , विष्णुं निवारितम् १३ यध्वतु १५-१८ १३८-३९ श्लोको
१६ स क्षीराकटुकाथदुग्धसदशा
...धवो ॥

Page #22

xxii
पृष्ठम् पंक्तिः अशुद्धम् ६७ १७ याधिनां हरणं , २०-२१ योरन्तराले
२२ नित्यं...नमुञ्चति ।
शुद्धम् व्याधीनां हरणं x x x x' नित्यं...न मुञ्चति
॥ १४० अ. || भूरादिपञ्चभूतानां एकैव श्लोक इति
१ भूरादिपञ्चभूतानां ३-६ १४३-४४ श्लोको
पठनीयौ
.
३ यः पृथ्वी हरितालहेमरुधिरातत्वे
लकारान्वितम् ।
' प्राण तत्र विनीय्य
येषां ., क्षितिजयाकुर्यात्ततो ७-१० १४५-४६ श्लोको
यत्पृथ्वी हरितालहेमरुचिरं तत्त्वं लकारान्वितम् । प्राणांस्तत्र विलीय्य तेषां क्षितिजया कुर्यात्ततो एकैव श्लोक इति पठनीयौ
,
विलीय्य
९ विलीय्या ११-१४ १४७-४८ लोकौ
११ तत्वं ३ प्राणं तच्च विलीन
धारणा ॥ १४८ ॥ १४ तेषां-धारणा ।
एकैव श्लोक इति पठनीयौ तत्त्वं प्राणांस्तत्र विलीय्य धारयेत् । तेषां वह्निमसंशयं तु ज्वलते वैश्वानरी धारणा ॥ १४८ ॥ एताः पंक्तय एकैव श्लोकस्य, वायवी धारणायाः ॥ प्राणांस्तत्र विलीय्य तेषां एताः पंक्तय एकैव श्लोकस्य नभोधारणायाः॥
,, १५-१८ १४९।२, १५०।१-२, १५१११
, १७ प्राणं तच्च विनीय्य , २८ येषां , १९-२२ १५११२, १५२।१-२, १५३।१
१ अस्य श्लोकस्य प्रथमा पंक्तिनं विद्यते हस्तलेखे ।

Page #23

xxiii
पृष्ठम्
६८
पंक्तिः अशुद्धम् १९ शुचिशुद्धवा सदृशं २० तन्मध्ये २१ प्राणं तत्र विलीनपंचघटिका
२३) १५३।२-१५४ १) श्लोको २ मधुरस्सर्वा ४ सर्व द्वित्वा समायुक्त ५ यस्तत्त्वे
चेतः तद्ध्यानं
९ ध्यानयोगेन
१ लक्षणं नित्यं
२ आत्मनावर्जितं प्राण
शुद्धम् शुचिशुद्धव्योमसदृशं तन्मध्ये (च) प्राणांस्तत्र विलीय्य पश्चघटिका एकैव श्लोको इति पठनीयौ मधुराः सर्वा सर्वं द्वित्वासमायुक्त यत्तत्त्वे चेतस्तद्ध्यानं सगुणं ध्यानयोगेन (? ध्यानयोगस्य) लक्षणं नित्यं (लक्षयेन्नित्यं) आत्मानं विजितप्राणो भ्रूमध्यञ्च कुर्वन्त्यष्टगुणोदयम् उपाधिस्थतया उपाधिः प्रकाशिते ।। १७३॥ चतुष्पाद एव न षट्पादः। पंक्तयोरन्तराले +++++ + इति संज्ञा आवश्यकी। अनयोरन्तरालेऽपि सा आवश्यकी, १७६।१ पंक्तिर्न १७६ तमस्य श्लोकस्यान्तर्गता। इन्द्रियाणि...सः (2)
८ भ्रमध्यञ्च १० कुर्वत्यष्टगुणोदयम ११ उपातिष्ठितया १२ उपाधि
१७ प्रकाशिते । १८-१९ १७४ श्लोको
१९-२०
१७४।२-१७५।१
७०
२१-२२ १७५/२-१७६।१
७१
३ इन्द्रियाणि ..सः १ अस्य श्लोकस्य पूर्भो हस्तलेखे न विद्यते ।।

Page #24

XXIV
पृष्ठम्
पंक्तिः अशुद्धम् ९ योगियुक्तः
शुद्धम् योगी युक्तः
२० योगिलीनः
योगी लीनः ,, २१-२४ १८७-८८ श्लोको
एकैव श्लोक इति
पठनीयौ ,, २३ पठतिच मयः शृणोति
पठति चायं यः शृणोति समाप्ति लेखः - योगमार्तण्डं समाप्तम् ॥ - (योगमार्तण्डः समाप्तः ॥)
५. गोरख उपनिषद ॥ ९ निशक्ति
निजशक्ति ३ वैश्व
वैश्य ६. मत्स्येन्द्रजी का पद ॥ ४ बाल्हारे टेक
वाल्हारे।।टेक।। ६ बाल्हारे १
वाल्हारे ॥ १॥ . ७ बाल्हारे २
वाल्हारे ॥२॥ ८ बाल्हारे ३
वाल्हारे ।। ३ ॥ १० बाल्हारे ४
वाल्हारे ।। ४ ।। ११ बाल्हारे ५
वाल्हारे ॥ ५ ॥ १६ चकोर १
चकोर ॥ १ ॥ १८ आय २
आय ॥ २ ॥ २० नाथ । २ ॥
नाथ ।। ३ ।। ८. चिरपटजी की सबदी । १७ प्रमांनंद।
प्रेमानंद। १ गिरिकंद लिवाम
गिरिकंदनिवास ७ चौर वाजारी
चौर बाजारी ८ बेस्यां नाडि
बेस्या नारी ९. गोपीचंदजी की सबदी॥ १० बारा सैकन्या
बारासै कन्या १०. जलंदरी पावजी की सबदी॥ २ जहां प्रम
जहां प्रेम ३ प्रमपद
प्रेमपद

Page #25

पृष्ठम् ९०
""
पंक्तिः अशुद्धम् सिरोमणि सारं
१४
१५ बाई अहार बुध्यान संतापै ।
XXV
यो. = योधपूर - आदर्श ग्रन्थः ।
हरिद्वार |
: तंजावर ।
६. =
तं.
II. ABBREVIATIONS.
The abbreviations used in the foot-notes indicate the places from which the manuscripts had been secured. Thus :--
का. = काशी.
शुद्धम् सिरोमणि सार
बाई अहारषु ध्यान संतायै

Page #26

INTRODUCTION
A Short Account of the Natha Yogis The Nātha Yogis have played a very important role in the history of mediaeval Indian mysticism. These Yogis worshipped God as “Nätha' or the Supreme Master, who according to their faith, transcends not only the finite, but the infinite as well. The worshippers of Nätha were adepts in Yogic cult, which was supposed to give them supernatural powers. Among them, Sree Guru Matsyendranāth and his most able disciple Sree Gorakhnāth or Goraksanāth have been known throughout India for their marvellous performances of iniracles. Legends of the superhuman powers of the Natha gurus (spiritual teachers ) abound in Indian Literature - Sanskrit, Hindi, Marathi, Gujrati, Oriya, Nepalese and extensively in Bengali. Matsyendranāth, the foremost of the Nātha gurus was born in Bengal and some scholars mention that Goraksanāth too hailed from Eastern Bengal. Thus the Natha gurus must have profoundly influenced the religious life of the people of Bengal in the mediaeval period and their cult naturally found expression in Bengali literature.
Besides popular legends and ballads, the contributions to Nātha philosophical texts, both in prose and poetry, by the Nātha gurus themselves are by no means negligible. Luipada or Minanāth, which were other names by which Matsyendranāth was known, was one of the first verse writers in Bengali in the tenth century, and Gorakhnāth was probably the first prose writer in Hindi. Other important works by these two gurus are found in Sanskrit.
The Nātha gurus taught their doctrines to the rich and the poor alike. Kings have given up their thrones to preach the doctrines of the Nátha sect. The renunciation of king Gopichandra of Bengal, in the eleventh century, created a sensation all over India, which even at this distance of time continues to be echoed in poems and dramas, and in popular ballads sung by minstrels amongst rural folk. King Bhartshari of Ujjain in Western India also became a Yogi. Bhartshari's renunciation of wealth and enjoyment to take the yow is associated with the same popular pathos as that of
SI

Page #27

king Gopichandra. In Western India songs of Bhartṛhari are as widely sung as those of Gopichandra in Bengal.
Bhartṛhari was initiated by Jalandhari, who according to the tradition of the Yogis, was the prince of Hastinapur in Northern India. The same guru Jalandhari is known in Bengal as Hādipā, the menial and the miracle worker in the capital of Maynamati, who was the mother of Gopichandra. Later on Hadipā, became also the guru of king Gopichandra. Cauranginath, another Natha Yogi, initiated by Matsyendranath, was the son of king Devapāla of the Pāla Dynasty of Bengal.
""
That Gorakhnath and other Natha Gurus were not mythical persons can be proved from Kabir's verses. Kabir was a well-known Sant poet (A Sant is one who has realised the Only Reality), philosopher and preacher of the sixteenth century. He highly praised Sree Gorakhnath, Bhartṛhari and Gopichand, United with the Universal Mind they revel", said he. Kabir, Kamal and Dadu among the Sant poets were known as Nirgunis as they worshipped the nirguna or the supreme aspect of God which is beyond the pale of attributes. But they are indebted to the Natha Yogis for certain practices of Yoga, e. g., Śabda Yoga, Shad-chakras etc., and they have avowed their indebtedness to the Yogis. The terminology used by both these sects as found in Hindi poetry, is remarkably alike. But the Nätha cult, like many other cults in India, lost its popularity in time, and is now confined to a small esoteric group of worshippers. While it is found that verses by the Sant poets are published by different compilers, we rarely find the verses and books written by the Natha Yogis being published. Scholars like Grierson, Levi, Tucci, Grunwedel, Briggs etc. have studied the legendary and partly the historical aspects of the Natha School but not much of their writings. Shastri, Kaviraj, Bagchi, Sahidullah, Singh and some other scholars have tried to secure MSS. and study the underlying philosophy. The language used in these MSS. is often a mixture of languages, hence difficult to comprehend. Often the authorship of the same book is contested, therefore, it is difficult to ascertain the real author. But numerous books and MSS., exclusively on the Natha cult, are found in well-known libraries and in possession of some Natha Yogis who are loathe to part with

Page #28

their treasures. In this book are published for the first time a set of collections of MSS. of the Natha Yogis secured by me from Northern and Southern India. In my first book on the subject, “ The History, Philosophical Doctrine and Practice of the Nātha School ( of Yogis ) " written in Bengali and published by the Calcutta University in 1950, I have given some detailed account of these: Yogis and their practices, with their fundamental philosophy.
The Legends
Legends relating to the different gurus ( preceptors ) and their shişyas ( disciples) are often contradictory, except in the case of Sree Matsyendra and Sree Gorakhnath. Gorakhnāth learned Yoga from his guru Sree Matsyendranath, who in turn learnt it from Adināth or Siva, is unanimous!: accepted by the different traditions and paramparas' i. e.. the list of the gurus and their disciples. The followers of Gorakhnath are known as Gorakhnathis, and Kunphutus' ( Kān = ears, phatās = slit ) as well, as they wear huge car-rings by slitting the cartilages about three quarters of an inch of both ears in imitation of Lord Siva. The kānphāti yogis are found even to the present day in different regior.s of India and their places of pilgrimage are scattered all over the country.
Of Gorakhnath's disciples King Jalandharnāth of Northern India and Queen Maynämati of Comilla (East Bengal, now Pakistan ) have become famous in the ballads sung in honour of the Queen's only son King Gopichandra. Gopichandra's renunciation is a familiar subject on which ballads and dramas have been composed in Bengali, Oriya, Nepalese and Hindi. Gopichandra was the ruler of Bengal in the eleventh century. His mother Maynāmati was a disciple of Saint Gorakhnāth. Gopichandra's span of life was short. So Gorakhnāth ordered Maynāmati to conipel her only son to become a Yogi and accept as his guru Hādipā, a man of low caste and a scavenger. Hadipā was none other than Jālandharnāth, the disciple of Gorakhnāth, in disguise. As Maynāmati and Hāļipā were both adepts at performing miracles, Gopichandra suspected some foul play at first and resented the idea of becoming Hādipā's disciple. The two

Page #29

queens Adunā and Paduna with the help of Gopichandra himself, put several tests to the queen mother. She was made to walk on fire and on a bridge of hairs. She was drowned in water and given poison to swallow. By uttering the name of her Guru, queen Maynämati passed all ordeals and convinced him of the great powers of Yoga. To cut a long story short, Rājā Gopichandra renounced his throne and accepted Hadipãas his guru. As a Yogi, Gopichandra suffered untold misery. The heart-rending tale of his renunciation became a popular theme, and ballad-singers still earn their living by singing' Gopichandrer Gun' (songs of Gopichandra) in certain parts of Bengal. Gopichandra is known in a legend of Sind as Pir Patão.
Hãḍipa, the performer of miracles, could order the cocoanuts to come down to him, and when he had devoured the kernel and drunk the water, could order the outer skins to return to the trees! The dead revived if he kicked them. Mother Earth brought a chair for him to rest and the son of Yama, the god of death, held an umbrella over him, if he went in the sun. The sun and the moon were his ear-rings, in other words, he was the perfect Yogi who had the control over Prana and Apana or the vital airs. If Haḍipā was such a great Yogi, what made him clean the streets of Gopïchandra's capital? Legends show that he had coveted Mahadevi the wife of Śiva) who in the disguise of a beautiful woman was testing the characters of the Yogis. It was by her curse that the Yogi worked as a Hadi or menial in the state of the beautiful Queen Maynāmati and her son Gopichandra.
In the same ballad, we find that Gorakhnath was flying through mid-air by his yogic powers in search of a perfectly innocent child, to whom he could bequeath his gift of Mahajñāna or supreme knowledge by which one can be free from fear of death and on finding Maynamati, initiated her. Sree Gorakhnath had obtained this knowledge from his guru Matsyendranath, who in turn had obtained it from Lord Siva. While Śiva was expounding the theory to his consort Gauri on the sea-shore, Gauri had fallen asleep and Matsyendranath in the form of a fish in the sea overheard Śiva. When discovered by Śiva he was initiated and named 'Matsyendranath' i. e., the king of fishes. But at the same time he was cursed by Śiva's consort that he would

Page #30

Un
for a time being, forget the knowledge thus obtained by decep. tion. In the Bengali story of Gorakṣa Vijaya or Minachotan it is related how the great guru Matsyendranāth has temporarily forgotten this knowledge and has become immersed in love of the queens of Kadali in Assam, who are proficient in magic. There are only women in this state, sixteen hundred of them, all able to bewitch men who happened to come their way. This belief is still held in certain parts of Assam! Gorakhnath, however, on receipt of this sad news of his guru's downfall goes forth in the disguise of a woman, delivers him and changes the sixteen hundred women of Kadali to bats, where to this day they can be found in a cave. This rather farfetched story was invented in all probability to depict the greater powers of Gorakhnāth over his guru. Gorakh is said to have attained superhuman powers by reason of his perfection in Yogic practices. But at the same time Gorakh delivers his guru by uttering ‘Jai Matsyendra'thus showing reverence to the guru though he may have fallen temporarily. This is the subject matter of the legend Goraksa-Vijaya which means the conquest of Gorakh', or Minachetan, which means 'the awakening of Mina' (Mina = Matsya= fish ). The books Goraksa-Vijaya and Minachotan are identical but published from different places. Both the works are in Bengali.
In the Kaula-jñana.nirnaya in Sanskrit, edited by Bagchi, we find that the Lord Siva had himself appeared on the earth, in the disguise of a fisherman as Matsyendra, to preach the doctrines of the Kaula sect. The Natha Yogis were at one time all known as Kaulas, a special branch of the Tántriks, who were worshippers of the Goddess. Matsyendra initiated Gorakhnāth, though there is no mention of Gorakhnāth in Kaula-jana-nirnaya.
Guru Gorakhnāth initiated Jālandharnāth. In a drama discovered in Nepāl on Gopichandra's renunciation, we find Jālandharnāth telling Gopichandra that he was the king of Jalandhar and had given up his throne and seven hundred queens to become a yogi. Jalandhar later on became Gopichandra's guru.
BhartȚhari, the king of Ujjain, became the disciple of Gorakhnāth. In some legends we find the mention of

Page #31

Bhartshari as the brother of Queen Maynāmati, and the uncle of Gopichandra.
Caurangināth, another disciple of Matsyendranāth, belonged to the Pala Dynasty of Bengal. Caurangināth's step mother had his hands and feet cut off and his body thrown into a forest. Here he was discovered by Matsyendranath, initiated by him and restored to his former self after twelve years of self-discipline by Yoga. This story is narrated in the form of a drama Purnachandra written in Bengali by the well-known dramatist Late Girish Chandra De. Caurangināth is believed to be the son of Devapāl, and queen Maynāmati, the sister of Devapāl. This same Maynāmati encouraged Rāmãi Pandit in the worship of Dharma, a later form of Buddhism adopted at the time of conflict with the Muslims. Buddhist contacts with the Nātha cult are numerous. In Bengal Hādipă, Gorakh and Matsyendra are claimed as Buddhist Saints and they are supposed to be related to the Dharma movement. One of the Yogi castes of Bengal are still known as the Dharinaghori Yogi. In Nepal, Matsyendranath is identified with Avalokitesvara, the fourth divine Bodhisattva, and his annual festival there is connected with an ancient Buddhist image. In a hymn composed in Bengali in honour of the god Dharma who is of a non--Hindu origin, we find the meeting of the Saints Hācipā. Kānupă, Gorakhnãth and Caurangi described. Rāmāi Pandit is the chief priest of this Dharnia worship and the composer of its tenets known as SunyaPurana.
From Marathi tradition we know that there was an old connection between Gorakhnāth and Jñāneśvar's grandfather Govindpanth. Jñānesvar was the famous commentator of the Gita, known as Jianesvari, and he was initiated into the Nātha cult by his elder brother Nivrttināth. Jñānesvar was born in 1290. Bhave in his Mahārāstra Saraswat mentions that the Nātha sect was well-known throughout Mahārăstra in the twelfth century. Bhave also repeats the tradition of Govindpanth's connection with Gorakhnāth and says that Govindpanth's father, who worked under Jaitrapal of Bira in 1207, had his mind turned to religion by Guru Gorakhnath. (Vol. I. p. 30).

Page #32

These legends and traditions help us to give the Nātha gurus some definite place in history. The stories of Gorakhnāth, Matsyendranāth and Gopichand had been current in Bengal and many other parts of India, before the time of conquest of Bengal by the muslims in the thirteenth century. Later on the songs of Minanāth ( Matsyendra) and Gorakhnāth became popular among the muslims of East Bengal. In the Vaisnava love lyrics of Bengal occasional references are found of GorakhYogi. In Nepāl, it is believed that Avalokitesvara came to Nepal at the command of Buddha from somewhere outside Nepal. He came in the guise of a Saivite priest and is identified with Matsyendra. These Yogis are still found in Nepal, Bihar, Bengal, U.P., Gujrat, Maharastra and Northern Deccan.
The Origin of the Sect The Nātha Yogis who were Saivites ( worshippers of Lord Siva ), originated in Northern India as an expression of revival of Hinduism, during the second millennium A. D. After the decline of Buddhism, Saktaism and Vaisnavism, in which the personal element was predominant, the Nátha Cult flourished side by side with Islam. Union with Siva was preached by Sankarācharya at an earlier period (788-850 A. D. dates of Sankara ), but this impersonal ideal of Advaitavāda had died out. The Nātha Yogis helped in reviving this ideal. To them Śiva was the permanent principle; while the phenomenal world was attributed to Shakti, the ever active principle.
On the above principle, the Nātha gurus preached their doctrines; but as to the origin of the Nātha Sect we are still uncertain. A mass of legends have grown round the hoary name of Gorakhnāth, who is undoubtedly the greatest of the Nātha Yogis, but his birthplace and family history are still shrouded in mystery. Indian Yogis never reveal their past, this is the age old custom. Except in case of kings wlio have forsaken their thrones to become Yogis, we can never be certain of their ancestry. Gorakhnath is known as Išvara-Santūna meaning the son of God. In the Goraksa-Siddhānta-Sangraha, published by the Sarasvati Bhavana Texts of Benaras and edited by Dr. Gopinath Kaviraj, we find on page 40, the names of the nine Nāthas,

Page #33

popularly known as Nava-Natha. In this list we find the names of Adināth ( Śiva ) as Guru, then Matsyendra, Udaynāth, Dandanāth, Santoshnāth, Kūrmanāth, Bhavanārji and Gorakhnāth, the son of God.
From all other sources we find that Matsyendra is the guru at whose feet Gorakhnath spent twelve years and emerged as a great Yogi and mystic. The name of Matsyendra is very familiar in Bengal, as he was born in Eastern Bengal and preached in Kamarupa, Assam, where he was supposed to be ensnared by the queens of Kadali.
Gorakhnāth, the master Yogi, was known throughout the Northern and Western India in the eleventh century and later, he was held in great reverence in Sikkim, Nepal, Hardwar, Nainital, Gorakhpore, Benaras, in the U. P., the Punjab, Kashmir, Peshawar, Sind, Beluchistan, Cutch, Bombay, Rajputana, Orissa, Assam and Bengal. In the Punjab there is a famous temple in the name of Gorakhnāth, known as Gorakh - Tilla. The liberal Emperor Akbar is said to have been initiated into the secrets of the Yogis and he presented some villages with an annual income, for the maintenance of this
Tilla.
Gorakhnathis (followers of Gorakhnāth) also visit holy shrines of Gorakhnāth, Dharmanāth and others in far off places like Dhinodhar in Cutch, Koteśvar near Karachi in Sind, Hinglāj in Beluchistan and Devi Pātān in Nepal. Hinglāj is in the keeping of Muslims and considered to be beyond the confines of India. So on their return home from Hinglaj, the Yogis are branded on the upper part of the right fore-arm with the emblem of Siva-Shakti (Yoni-linga) at Koteśvar. Gorakhnāthis lost hold of Koteśvar to the Atits in the sixteenth century. The monastery at Dhinodhar is one of the most imporant centres in Western India, and in this place Dharmanāth, a disciple of Gorakhnath, carried out his penance for twelve long years. At Devi Pātān, the image of Matsyendra is worshipped. An annual car--festival is still held at Pātān in honour of Matsyendra, who is the guardian deity of Nepal. Matsyendra, though a Saivite, is worshipped in Nepal as an incarnation of Buddha as Avalokitesvar, the fourth divine Bodhisattva. But his Saiva image is also worshipped as

Page #34

Saivism was introduced in Nepal through him. Gorakhnāth holds the same respect as Pasupatināth, who is the God of the Nepalese. The 'Gurkhās' of Nepal are named after Goraksa. Gorakhnāth's name is engraved in Nepalese coins. Gorakhpore in the U. P. is named after the great saint; temples in Gorakhpore and Chunar are dedicated to his name. In Bengal there is a place called Gorakh-Busuli near Dum Dum, and also a place called Tribeni near the river Hooghly where the Nātha Yogis assemble and worship Sree Gorakhnāth, uttering the mantra Siva-Gorakh.
The Historicity and date of
Matsyendranath Some MSS. found in Nepal have been published by Dr. P. Bagchi under the name of Kaula-jina-nirnaya. The author of these are Matsyendranāth and Minanāth as found in the colophons. Dr. Bagchi has proved them to be indentical, and also shown that the language is not later than that of the eleventh century, and is a form of old Sanskrit. In one place it is mentioned that Matsyendra was an Avatār or incarnation of Siva. It is generally supposed that when a person is considered to be an Avatar, he must have belonged to at least a century earlier. This fact, with that of the language, helps us to place Matsyendra sometime in the tenth century. Abhinava Gupta, the great scholar, in his treatise Tantrāloka salutes Matsyendra as his Guru and greets him as 'equal to Siva'. Dr. K. C. Pandey has discussed the time of Abhinava Gupta and placed him in the second half of the tenth century and his writings not later than that of the beginning of the eleventh century. This also helps us to place Matsyendra not later than the tenth century. Abhinava does not mention Gorakhnāth.
In the commentary of Tantraloka we find that Matsyendra was the founder of the fourth branch of a particular Advaita Tantrik Sect. This sect was founded in Kamarupa in Assam, where according to other traditions also, Matsyendranāth preached. This mention is made because Abhinava's great guru was also connected with this particular Tāntrik Sect.
Bagchi in his introduction to Kaula-irina-nirnaya has shown from a MS. that Matsyendra was born in Bengal and he was the founder of the fourth branch of Yogini Kaula and preached his doctrines in Kāmarupa.

Page #35

10
In an old book of the Yogis by Jñaneśvar written in Marathi, translated in Hindi and published from Hardwar as Yogi - sampradiy.Tviskrili, we find that Matsyendera was thrown in the sea by his parents, because he was born under an inauspicious star and was devoured by a fish. It is then that he overheard Siva and was initiated by him, the time being the end of the Dvāpara Yuga i. e., the Brazen Age, the third of the four ages of the world comprising 864,000 years. Then he preached in Kamarupa. Gorakhnāth became his disciple, and in Yudhistir Samvat 1939.(i.e., in the year of Yudhistir, the eldest of the Pandavas ) he left his charge to Gorakhnāth and put himself in eternal trance or Samādhi in the Girnar Hills.
In the Caryi-padas (i. e., verses on practices composed by Siddhāchāryas) discovered by Shastri and published by him, we find a couplet in Bengali by Minanāth, quoted in the commentary. As we have mentioned before, those Caryās do not belong to any period earlier than the tenth century. From this too, we may place Matsyendranath not later than the tenth century, if Matsyendra and Minanāth are considered to be the same person.
In the list of the 84 Siddhas who had flourished between the tenth and twelfth centuries, we find the name and picture of Matsyendranāth, who is also known as Minanāth Vajrapāda.
The Historicity and date of Gorakhnāth Gorakhnāth was the disciple of Matsyendranāth and as such he must belong to a period later than the tenth century, which date we have accepted for Matsyendranāth, the guru.
Gorakh's disciple was Gainināth, and his disciple was Nivrttinath, the elder brother of Jñāneśvar. Nivrttināth, though older than Jñaneśvar by two years only, had initiated Jñāneśvar in the Nātha cult. Jñāneśver is a well-known saint of Mahārastra, who wrote his commentary on the Gitā, known as Jñāneśvari, in 1290 A. D., as has been proved by scholars. From Jñāneśvar's own writings the fact has been established that he was put in 'Samadhi' or eternal trance, at his own request, only at the age of 21 years in 1296 A. D. This
Samadhi' can still be seen and is only a few miles off from Poona. Therefore Jūāneśvar's date of birth is 1275 A. D.

Page #36

If we accept the theory that the time between a guru and his disciple is about a hundred years, considering their longevity which was well-known, we may place Gorakh in the eleventh century on the following grounds :Nivrtti's date of birth
1273 A. D. Jñānesvar's date of birth
1275 A. D. Gainināth's time
- C. 1175 A. D. Gorakhnath
- C. 1075 A. D. If we accept this date for Gorakhnāth, Matsyendranāth can be placed a century earlier, i. e., in the tenth century and then the facts mentioned before as to the composition of Kaula-jnana and the salutation of Matsyendra by Abhinava in the eleventh century, can all be admitted.
Gopichandra was the king of Bengal, his father was Manikchandra Raja, the brother of Dharmapāla. The Pāla dynasty came to an end in Bengal in the eleventh century. The Yogis rose to power under the Pālas in Bengal; and Manikchandra's wife Maynāmati was a disciple of Gorakhnäth. So Gorakhnāth must belong to the eleventh century also.
Maynāmati is spoken of as the sister of Bharthari, who abdicated his throne in favour of his brother Vikramāditya (Chandragupta II. ) of Ujjain, Vikrama ruled from 1079 to 1126 A. D. Bhartshari became a Yogi. One of the sub-sects of Kanphātās is named after him. Bharthari was a disciple of Gorakhnath, so we can place Gorakh in the eleventh century.
The tradition in Bengal of Maynāmati's supporting Rāmāi Pandit in the worship of Dharma gives us the historical data of the eleventh century. The treatise on Dharma composed by Rāmãi and known as Sanya Purūna points to a sufficiently archaic language, determined by scholars as of the eleventh century.
Gorakhnāth accepted both Hindus and Mohammedans as his disciples. Baba Ratan Haji was probably a Mohammedan follower of Gorakhnāth and is said to have converted a number of Mohammedans to the Yogi's creed. In Kabul they are known as faqirs of Ratan Haji. Kafirbodha was perhaps written by Ratan Haji but was known as the work of Gorakhnāth. Ratan Haji belonged to the eleventh century by tradition, so Gorakhnath may be placed in the same century.

Page #37

12
The Historicity of Gopichandra All over India are found dramas, ballads, famous paintings and at the present time moving pictures depicting the home-leaving of Gopichandra, which is as heartrending as that of Lord Buddha. In the Cambridge University Library there is a copy of a Bengali drama, written in the Newari language of Nepal, which was composed in the 17th century. The story of the drama is partly similar to the Bengali ballad known as Govindachandrer Git. Grierson collected and published in 1873 Manikchandra Rajar Giri, which relates to the father of Gopichandra, but the story is the same, showing Gopichandra's home-leaving. There is a Hindi version of Gopichandra's song by Laksandāsa. In the Punjab, Ambala District, this drama is still played and the ballad singers of the Rangpore District in Bengal still earn their living by singing this sad song. The famous painter Ravivarma has put this sad home-leaving on canvas. Several copies of books of dramas on the subject of Gopichandra's renunciation are found in Northern and Eastern Bengal, Orissa, the Punjab, Bhagalpore and Benaras, in the languages of these places.
Who was this widely known Gopichandra ? On marrying Maynāmati, Manikchandra got Meharkula in Tripura ( in the Chittagong District) as a dowry. His ancestral throne and kingdom was at Vikrampore in the Dacca District Thus he ruled over these two places. Their only son was Gopichandra whose capital was at Pattikānagar in Tripura. A range of hillocks in Tripura is still known by the name of Maynāmati. An inscription has been found here dated 1219 A. D. in which mention of Pațţikera is made. Gopichandra had also taken on lease a part of Northern Bengal, so the people of the Rangpore district knew of his renunciation. Dr. D. C. Sen collected the above facts from different verses on Gopichandra and he believes that Gopichandra belonged to the Chandra kings and had no connection with the Pãla kings of Bengal.
Gopichandra married the two daughters of King Harischandra who probably belonged to Savar in the Dacca district. This Harishchandra belonged to the eleventh century. If we accept the fact that Gopichandra's mother was a disciple

Page #38

13
of Gorakhnāth, both Maynāmati and Gopichandra cannot belong to a period much later than the eleventh century.
Gopichandrer Gan has been published by the Calcutta University with two different renderings, one by a Hindu, the other by a Mohammedan. From Dacca, Dr. N, K. Bhattasali published two books under the caption Gopichandrer Git and Maynāmatir Gan. Sivachandra Sil published Govindachandrer Git, but Govindachandra is the same as Gopichandra.
These books, however, have all been written at a much later date, in about the 17th and 18th centuries. Gopichandra can be placed in the 12th century or earlier from the facts of Maynāmati being Gorakh's disciple and Hādīpā being the guru of Gopichandra. We have already discussed the relationships between Gorakh, Maynāmati and Hãļipā in the legends concerning them. The Pāla dynasty also came to an end in the twelfth century ; Gopichandra and his father were contemporaries of the Pāla kings.
The Historicity of Bhartshari, Jalandharnath
Jñanesvar and Gambhirnáth Binartrhari, who was once a king, became a Yogi. In Mahārastra a drama has been written in 1904 A. D. which is known as Bhartrhari Nirvēda. Gray published it in an American Journal. Bhartrhari is supposed to be the king of Ujjain. But the Maharaja of Alwar who is interested in the story of Bhartshari, failed to gather correct information from Ujjain. Moreover, it is said that Bharthari and Vikram were brothers, and Bhartrhari abdicated in favour of Vikram. Who is this Vikram? If it is the Vikramāditya, who was defeated by Sālibāhan, in whose name an era was established (1872 = 1951 A. D.) we arrive at an impossible conclusion. We have no intention of placing Gorakhnāth in the first century. If we accept Vikramaditya as Chandragupta II. of Ujjain, who ruled from 1076 to 1126 A. D., we may arrive at a probable conclusion and place Bhart;hari before the end of the eleventh century. The death of his devoted wife Rani Piņgalā made him accept the discipleship of Gorakhnāth. This also corresponds to the date we have accepted for Gorakhnāth, i.e., the eleventh century.

Page #39

14
Jālandharnāth was also known as Jalandharipā or Hādipà. One opinion is that he was the king of Jālandhar, and another is that he was born in Sind. He was by caste a Sudra and learnt Yoga at Uddiyana, the great centre of Buddhist tantrikism and magic. We have already described the great powers of Hãdipā. Jalandhar was praised in sixteen different books written by his follower Mánsingh, the ruler of Jodhpore. In the literature of the Siddhas, Jālandhar is known as Vicharnāth and Gopichandra, his disciple, as Sțingāripāva. In the Siddhanta Vakya we find some questions and answers between Jālandhar and Gopichandra in which the ideal of Nātha cult is described. Jālandhar is a disciple of Gorakhnāth and the guru of Gopichandra, so we may place him in the eleventh century.
Jnâneśvar has been dealt with before, and it is sufficient to mention here that he was a Mahārastra saint and his books Jininesvari and Yogi-sampradayaviskrti have earned the fame he deserves. Jñănesvar belonged to the thirteenth century and we have given our reasons when discussing the date of Gorakhnäth.
We shall now deal with a Yogi of modern times. He is Yogīrāj Sree Gambhirnāthji who passed away not so long ago in 1917 A.D. He was initiated by a Mohant of Gorakhpore Temple. Gainbhirnāth was a non-Bengali, yet he had about six hundred Bengali disciples. Gambhirnāth was in charge of the Gorakhpore Temple, but he never accepted the Mohant's post, which was offered to him. The character of this saint was spotless, and he was well-known for his charities at Kumbha Melas and elsewhere. In Gorakhpore a small but beautiful temple of white marble with a life-size image of the once handsome Gambhirnāth done in white marble too, has been erected by his Bengali followers. Santinath and Nivrittināth, two of his Bengali disciples, still reside in the temple grounds and carry on their studies of religious books. Thus the cult which originated with Matsyendra and Gorakhnāth, is still a living source of inspiration to many. Matsyendranath, Minanāth and Luipa
Are they Identical ? The names of the gurus and their sishyas (i. e. preceptors and their disciples ), as found in the different lists, are often confusing. In the history of the 84 Siddhas as found from

Page #40

15
Tibetan sources, we find the mention of practically all the important Natha gurus. Matsyendra is often called Minanath and even Luipă. Luipa belonged to the East and was in the service of king Dharmapal of the ninth century, and was the author of five books. By another version he was an employee of the king of Uddiyana, which Bagchi has proved to be the same as Swat Valley in the N. W. Frontier of India. But how could Luipa belong to the East and at the same time be employed in the N. W. and compose verses in Bengali ? It is well-known that Yogis in ancient times travelled on foot all over India, which might explain the position. On the other hand, the mystic cult with which his name was associated, was in vogue in distant parts of India. So Luipä's name was associated both with Uddiyana and Bengal. The name Luipa in Tibetan means the intestine of a fish. According to Bengali legends Matsyendra was found in the womb of a fish. Tibetan pictures show that he was fond of eating the entrails of fish and was surrounded by fish. Shastri in a Bengali novel has given a vivid description of Luipa's fondness for the entrails which were supplied by a king of Bengal, who was Luipa's disciple.
Luipa is considered to be the Adiguru or first guru by the Tibetans; while Matsyendra is looked upon as such by Indians. So, we may conclude that Luipa and Matsyendra both looked upon as Adigurus and both having some connection with fish, are identical persons.
The word Mina also means fish, and in the colophons of Kaula-jana-Nirnaya we find the name of Minanath once and at the end, that of Matsyendranath. Bagchi has concluded from other MSS. that they are identical persons, the one name being a synonym of the other, and they are not related as father and son, as may be supposed from the above colophons.
The river Bramhaputra in Assam is known as 'Lohit' because of its red water. Matsyendra who preached in Kamarupa, may have been known as 'Lohipada ' i. e., belonging to Lohit. Luipa was probably the shorter form of 'Lohipada'. In Bengal a small fish-catching contrivance made of cane is known as Lui, which may also account for the name Luipa as the 'catcher of fish with a lui'. In the

Page #41

16
Kaula-jana-nirnaya he is also mentioned as Macchaghna, which means the killer of fish'.
So Matsyendranath, Minanath and Luipa are identical' and known under different names, in different sources.
The Doctrines of Luipa and Matsyendra
We have mentioned above that Luipa and Matsyendra flourished at the same time viz. tenth century A. D. and that they are identical. In the list available from Tibetan sources we find Luipa's name in the very beginning. His name in Sanskrit would be Matsyanträd or Matsyōdara, which is associated with the intestines of a fish. Luipa is described as a Buddhist sage, originally belonging to the fisherman caste. While Luipa is considered to be the first Siddhacharya (preceptor who has attained perfection). Matsyendra was accepted as the first Nätha Guru.
The Siddhacharyas wrote the Caryas or verses which Shastri discovered in Nepal and published them as being "thousand years old Bengali verses." Luipā is known to be one of the earliest of these verse-writers. Luipa wrote another book conjointly with Dipankar Srijñāna, from whose date we can fix Luipa's date as the second half of the tenth century, and the date of composition of this book as the beginning of the eleventh century.
Bagchi has published some MSS. with Kaula-jñānanirnaya by Matsyendranath and has proved that these were composed in the eleventh century.
The doctrines preached by Luipa in these old verses and by Matsyendra (Minanath) in the Akula Vira Tantra under the collection named Kaula-jana-niṛnaya, both relate to the ways of attaining supreme bliss of sahaja samādhi' (i. e., easy fixation of the mind in the Supreme Bliss). It is curious to note that Matsyendra of the Natha cult has been deified in Nepal as Avalokitesvar, and is still honoured as such. We can only repeat therefore that Luipā and Matsyendra were one and the same person.
The doctrine of Luipa as found in the Caryās is as follows:Luipa says that the mind is solely responsible for creating the illusory world. The world as seen by human beings is

Page #42

17
neither existent nor non-existent. It is like the shadow of the moon in the water. When the moon disappears, the shadow is no more: thus when the mind is destroyed by being merged in the Sahaja or Supreme Bliss, the outer world disappears for the Yogi.
Luipā also insists that the elaborate practices of Yoga, which are concerned with Mudrās and Bandhanas should be abandoned, because in spite of such practices one has to face death as an ordinary man. Therefore, the Sahaja or the easy way should be adopted.
The idea of the phenomenal world as an illusion, is not Buddhistic in origin, neither are the Mudras and the Bandh. anas as we shall see later. But Luipā was known as the Adi (first) Vajrāchārya (the preceptor of Vajrayāna). Vajra-yāna is a later form of Buddhist tantrik worship. The question arises,“ Was Matsyendra a Buddhist tantrik or a Saivite tantrik?” To this, we may reply that 'Tantra' is neither Hindu nor Buddhistic in origin. The ancient Agamic tenets are the common source of all tantrik worship, whether Hindu or Buddhist. Tantra consisted of the practices of Mantras, Mudrās, Bandhanas etc., but gradually Sexo-yogic practices found its way into it. Such practices for the attainment of Supreme Bliss was advised by Buddhists of the Vajrayāna school and Luipā is said to be its first exponent.
On the other hand, the Nātha gurus have repeatedly advised their disciples to shun the company of woman, though we do find some Mudrās described in the books of the Nātha cult in which the company of woman seems necessary. The names of these Mudrās remind one of the cults of 'Sahajayāna 'and' Vajrayāna'.
Dr. Barthwal concludes that it is not to be understood that Gorakhnath totally abandoned Tāntrik practices though he did change its perspective and made it a difficult test for the Yogi who aims to attain Siddhi. So these Mudrās were practised under trying conditions. Continence was a very important ineans of attaining siddhi. It is under Gorakhnath's advice that Maynāmati compelled her only son to separate from his two queens. When, by the Goddess' scheme, Gorakh was compelled to marry, he at once became a baby in her arms by his Yogic powers and wanted her to nurse him! In Gorakh-Vani and also in some Bengali ballads we find

Page #43

18
Gorakh comparing a woman to a tigress, who sucks human blood ! Again says Gorakh in a Hindi verse, “ The tree by the river bank and the man by the side of a woman, verily they cannot expect to last long. The restlessness, the unfettered activity of the mind causes the back bone to wear away, and the body of the man perishes.”
In a book, on Hatha Yoga full descriptions of Asanas (postures ) as practised by Matsyendra and Gorakh are given. To try to hear the Anchata Nida (the unstruck sound ) in the body by practice is another difficult process adopted and advised by the Natha gurus. The awakening of the Kundalini Shakti (the Dormant Power) and Kiya-sūdhana (Practice of the body ) which we shall discuss later are not at all easy or Sahaja' ways of sādhanā (practice ).
Matsyendra as a fisherman' or as Macchaghna, the killer of fish, and Gorakh as a killer of animals" could not possibly be Buddhists, whose principle of non--killing ( Ahimsã ) is well-known. The Nātha Yogis sacrificed animals in their temples. This too is opposed to Buddhism.
Thus we find that the Sahaja way of the Buddhists and the doctrines of the Năthas have not much in common, though in Akula-vira-tantra in Bagchi's edition of Kaula-jñūna nirnaya, Matsyendra does advise the following of Sahaja which is a state of equilibrium and is the same state of Sahaja Samadhi of Tantrik-Buddhism.
The very word Hatha indicates the theory of the Sun and the Moon, the details of which we shall presently discuss. Thus this theory as found in the Nātha cult, can be found in the Buddhist Sahajia cult too. It is because of such general similarities and also the fact that the Vajra-satta of the Buddhists is also known as Adinath (the name also for Siva ) that the Nātha gurus are often called Buddhists by mistake. But the Nāthas were actually Saivites, as we shall presently prove. (1) As described in his own book Kaula-jñüna-nirnaya in
Patala XVI. (2) As found in Kaya Bodha, a book by Gorakhnath. Vide “ Some
aspects of the History and Doctrines of the Nathas" by Gopinath Kaviraj, in Sarasvati Bhavana Studies. Government
Sanskrit Library, Benares. Vol. VI. pp 91 ff. (3) Monograph of the Religious Sects of India D. A. Pai - p. 70
Published by the Bombay Corporation, 1928

Page #44

19
The Philosophical Doctrines of the sect and Successive
Steps of their sādhanā The Nātha Yogis who call themselves Sive-gotra i. e., originating from Siva, worship Siva in his inactive formyet Shakti is powerless without Siva. This philosophy is based on the ldvaitavād (monotheism ) of the early Saiva School, but the conception of 'Nātha' was beyond the Dvaita Advaita (dual and non--dual state) and also beyond Säkār and Nirākar i. e., the form and the formless. These conceptions of 'Vātha’ and Shiva-Shakti arc well depicted in the works of Nāthism, both in Sanskrit as well as in Bengali. Siva is pure consciousness and perfect rest while Shakti is the aspect of change and evolution.
Beyond the sphere of virtue and vice', of pleasure and pain, is Siva, representing Eternity in the midst of all changes. Sir John Woodroffe has justly described it as “the changeless principle of all our charging experience."
The Nātha Yogi strives to attain the state where pleasure or pain, virtue or vice, friend or foe does not affect him. To him fragrant sandal paste is of the same value as mud. This state is described as the “Avadhuta' state, i. e., the liberated state or when one has got rid of all the changes.
सर्वान् प्रकृतिविकारानवधुनोतीत्यावधूतः' . Goraksa Siddhanta Sangraha. p. 1. Is the yogis state that the human body is the epitome of the universe. the life process is also divided into the two aspects of the Siva and Shakti. It is Shakti which leads to change and decay through Bhog (enjoyment), which is in the region below the naval. The region of Siva is above the naval, and is the domain of rest or Tyäg (renunciation ).
(1) शिवस्याभ्यन्तरे शक्तिः शनरभ्यन्तर शिवः
Siddha Siddhanta Sangraha P. 26 Saraswati Bhavan Texts, Banaras. प्रमरं भामते शक्तिः संकोचं भासते शिवः Vide Saraswati Bhavana Texts, Banaras. No 13. Sidha Siddhanta Samgraha p. 36.
No 18. Goraksa Siddhanta Sangraha The same idea is contained in the Bengali book Goraks7 Vijaya p.3 re; Adya and Anadya.

Page #45

20
The Avadhūta is equally unaffected by Tyag or Bhog. The Nătha Yogis adopted some mystic procedure in performing certain Mudrās (gestures) for spiritual realisation which consisted of Bhog and Tyag at the same time. These procedures, however, remain obscure to the uninitiated.
The beginnings of the Yoga system can be traced back to ancient times, but the path is not an easy one. It is only through self-discipline that one can rise above the empirical self and be one with Siva. A course of both physical austerities and mental discipline has to be followed to achieve this state of Bliss and forsake the outer world which binds us in its alluring snares. Mystic syllables such as OM help the Yogis to achieve this state by concentration on the Mantra (i. e., the sacred text or syllable). The Yogi forgets the outer world and is in Union with the Unseen. The Nātha Yogis advocate this practice as is seen from their works. The concentration and constant repetition of the Mantra leads one to the state of Ajapa jup which means that one has entered internal life. The mantra: is spontaneously repeated all the time. Such a Yogi with the help of Hatha Yoga gains controi over the vital airs, the Prüra and Apina and is able to perform miracles. It would be an injustice to say that the Nātha Yogis Hadipā, Gorakhnath etc. practised control over the vital airs to gain some occult powers only. Their final aim was higher. It was the attainment of Sivahood, with Hatha Yoga as the means. The vital airs are often termed as the Sun and the Moon. These terms have been used both in the Buddhist and Bramhinical texts of mysticism. There are other synonyms as found in the Caryāpadas. In Hatha yoga Candra (Moon ) is the nerve on the left of the body and is known as 'Ida' and Sûrya (Sun) is 'Pingala' on the right. They are also known as Ganga and Yamunā (the name of the two important rivers in India). An individual soul can altain Sivahood by abandoning the left and the right through Yogic practices and bringing them under control. Hacipa makes the Sun and Moon his earrings i. e., in other words, he has controlled them. The Sun and the Moon are the symbols of day and night, the Prāna and A pana or inspiration and expiration are the two important functions of the body, on which depend the notion of time. So when a Yogi controls

Page #46

21
them, he subdues time and becomes a Kālajayi Yogi. By commingling the Sun and the Moon, so that they can no longer work independently, the Yogi's state of the mind goes beyond the reach of the senses, which is Sainādhi or the final state of Yoga process.
This Samadhi is the final state of bliss, or the Advaya or Yuganaddha state as found in esoteric Buddhism. The word Advaya means a synthesis of a!l duality in the principle of unity or achievement of the non-dual state. This principle of non-duality was adopted by Luipā and others, who have given repeated warnings not to go either to the left or the right, but to follow the middle path. The middle nerve in the body is the most important nerve and is called the middle path by the Siddhācāryas.
The human body was conceived as a microcosm, in which everything found in the macrocosin has a parallel. In Hindu Tantrik Texts we find similar ideas. Siva and Shakti reside in the body, in the lowest of the nerve centres lies Shakti ir dormant state, the Yogi rouses it and makes it follow the middle nerve (the Susumna) and unite with Siva in the high centre ( the Sahasrāra ), the thousand petalled lotus in the head. Thus Siva and Shakti unite in Samaritsa or Advaya state which is the Yuganaddha state of the Sahajia Buddhists. The nerves on the left and right in the human body, represents the principles of duality. The Yogi checks the separate functions of duality, and unites them with the middle nerve to function conjointly. This middle nerve or path leads the Yogi to 'truth, while the other two on the left and right lead him to pollution. When the two nerves are controlled, the anahta nāda or spontaneous sound, within the recesses of one's soul can be heard. By the control of the nerves is really meant the Apānā wind which has a downward motion and the Prāna which has the upward motion should both be arrested by Yogic practice and then made to follow through the middle nerve and held there by a inudrā known as Kumbhaka. Thus the mind of the Yogi becomes steady, his breaths are suspended and the senses are controlled, and he achieves his final aim of attaining Samadhi.
The siddhas of Ancient India laid special emphasis on Kaya-sadhana or culture of the body. The Nātha Siddhas

Page #47

22
were no exception to this rule. To make the body free from impurities and thus be free from death, was one of the most important factors of the Nātha school. The final aim of the Nātha Siddhas was Jivar-mukti or attaining liberation in this body, while living. This state of Jivan-mukti mean! immortality for the Yogi in a trans-materialised or pure body. With such a body a Yogi can go wherever he likes and act as he pleases. He can help his disciples in distant lands, by flying through air, or by transmitting his spiritual guidance over a distance of thousands of miles. A particular sect of Siddhas in Tibet are we!l known for such helps to their disciples.
The Raseśvara Siddhas in India, and some preceptors in the West, are known to have used chemicals to make the body immutable. Risayana or alchemy at one time had gained prominence all over ihe world. The Nätha Siddhas were known as a band of death-clefying Yogis who traversed the three worlds. In Nātha Cuit, the actual use of chemicals is not mentioned, but reference of the Raseśvara Siddha is often found. It is, however, mentioned is the texts that nectar oozing froin the Moon in the Sahasrür centre in the head, where Siva and Shakti uni:e, is drunk by the Nātha Yogis to make them immortal. Thus the attainment of jivan-rukti by having an immortal body through the practice of Ilatha Yoga was the final aim of the Nāthas. We find no such idea of a JivunMuktu Yogi in Sahajiä Buddhism, neither the idea of the culture of the body to attain the pure body or Siddha-dcha. In the Caryūpadas the perfection of the body or Kayasādhanā is considered as a ineans only for realisation of Salajt. This Sahajiā Buddhism had once flourished in Bengal. The Pala kings of Bengal built Viharas ( monasteries ) and gave land grants to Buddhists. Pattikēra which had been identified with Gopichandra's capital, had a Vihara known as Kanakstupa. Tantrik Buddhist scholars Tilopā, Nadlapā, Idvayavajra, the nun Mekhalā, all of whom are mentioned in the list of the 84 siddhas flourished in Bengal under the Pālas. Thus we may conclude that many of the authors of the Caryās, also lived and preached during the Påla period. The Caryāpadas embody the tenets of Saiyajiā Buddhism, which forbid the practice of Asuna, Midras, Vandhanus as prescribed by Hatha Yogis.
The nerve centres called the cakras' hold an important place in Hatha yoga practice. Union of Siva and Shakti is not

Page #48

23
possible, if the yogi is unaware of the 'cakras'. A yogi, who knows the six cakras and has been able to unite the dormant Shakti with Siva ( the process known as raising the Kundalini Shakti), is known as a Kaula. The Kaulas were Śaivas and not Buddhists. Matsyendra calls himself a Kaula in his treatise Krula-jñana-nirnaya.
That the Nātha Yogis were saiviles can be proved from the sect mark of Yoni-lingu, the organs of generation symbolising divine procreation, on their right fore-arm, and of 'tripundra' (three horizontal lines drawn with ashes ) on their forehead. The Nätha yogis visit Saiva shrines and pierce the cartilages of the ears to wear Kundalas ( ear-rings ) like Siva. They wear a woollen holy thread from which is hung a nāda and pabitri, or a horn whistle and a brass ring which represent Siva and Shakti. The Nātha Yogis do not necessarily shave their heads and beards like the Buddhists. Neither are they strictly vegetarians; they smoke and use siddhi (hemp), which is the favourite intoxicant of Siva. Matsyendra went to Nepāl dressed as a Saiva Yogi to preach Saivism. Above all Matsyendra was known as a tisherman and was associated with fish even as a yogi, while non-injury is a special feature of Buddhism.
The mantra of the Nātha yogis is 'Siva-Gorakh', and they call themselves descendants of Siva, and are thus known as belonging to Siva Gotra to the present day. Gorakh is deified as Siva, but Matsyendra is deified in Nepal as Avalokitesvar. What can be the reason of this association of the first Nātha guru with Buddhism ? Gorakhnath and some other Nātha gurus have been also identifed with Buddhist Sahajiās, and on the other hand, we find the names of Buddhist siddhas Sringāripão and Ramanvajra, associated with those of the Nātha gurus, Gopichandra and Gorakhnāth.
We have proved that the Nātha Yogis were Saivites, why then were there these confused identifications ? We may only suggest that the general similarity in practice and in rites and rituals between the Buddhist Sahajiās and the Nātha Yogis resulted in these confusions. The Bengali writings of Luipā-Minanāth and the fact that Luipā belonged to 'Lohita' country in Kamarupa were also responsible for turning a Kaula yogi into a Sahajiā Buddhist.

Page #49

We may mention here that while verses in old Bengali by Minanāth have been discovered, none has yet been found by Gorakhnāth. Gorakh's Upadeshas are commonly found in Hindi and Sanskrit; some scholars even claim Gorakh to be the first Hindi prose writer.
It is not true that the esoteric Buddhist cult, which drifted away from original Buddhism, later on transformed itself into a Saivite cult or vice versa. The element of yoga as practised by both these schools, together with the rites and rituals were neither Buddhistic nor Brahmanic, they were of a common heritage. The similarities can also be traced in the Jaina Dohās (i. e. couplets) of the tenth century. The uniformity in spirit, as well as in forin with the Buddhist Dohās of the same period, is rather striking. Arersions to scholarship and injunctions of religion as preached by the Pundits ( the learned) are the special features of these Dohās. The motto is that Liberation can only be attained when the mind is fixed on Reality (नाथस्वरूपेणावस्थानम्) and not by outward practices or knowledge of Shastras (scriptures ).
The esoteric yogic practices in India have a common background in the idea of the 'dual' and 'non-dua To destroy the dual and the non-dual state and attain Reality or a hlagan is the aim. It is only when the Yogi transcends the outer mental processes that he can know God as the experienced 'Reality' through his own intuition, which is called Sahaja. This idea is found in the Buddhist and Jaina Dohās and in the verses of the Nirgunis, like Kabir and Dadu. “One-ness' with God is described as Sahaja Samādhi (i. e., attainment of the final state through one's intuition ) by the Buddhist Sahajiās, and as Samarasa (i. e. realisation of the oneness of the universe amidst all its diversities ) by the Nātha Yogis. But the practice of the Nātha Yogis differ from that of the Sahajiā Buddhists, who endeavour to attain the non-dual state through the dual. The Nātha Yogis aim to attain that which is beyond the dual and the non-dual state, which yogis call the ‘Parampada' (i. e. the Supreme Reality). In describing this state Jālandhar Nath in his Siddhāntavākya says hersenen ga ga ti giftai siti ar
(1) Goraksa Siddhanta Sangraha P. 10 (2) Ibid, P. 10

Page #50

25
This state is beyond description as it is beyond the dual and the non-dual conception which are common, and so the yogis call this state यादृशः एव तादृश एवेति सर्वविलक्षण एवैतादृशो नाथो महासिद्धानां लक्ष्यः i. e., It is what it is (vide Goraksa-Siddhānta Sangraha, p. 73.).
66
Another common background in mediaeval times was the idea of the human body being the epitome of the universe, thus naming the nerves and nerve centres in the body as rivers, mountains etc. The idea was to search for Truth within one's self. If God was to be found in the universe, we may very well look for Him within ourselves. This was the central idea of the preachings in mediaeval times.
The reverence of the preceptor or guru was another striking feature in mediaeval times, though the conception of different schools vary from one another. The Natha yogi's guru is addressed as i. e., he in whom nada and bindu have mingled together, such a gura is as great as Śiva. Nada and Bindu are the audible and inaudible forms of sound, and as sound is taken as the basis of creation, the guru is considered to be as good as the Creator, and is honoured as such. This is the special feature of the guru in the Natha cult. In Sahajia Buddhism the guru is thought of in the form of Yuganaddha i. e., in the state of union with his consort (as that of the Buddhist icons).
Gopichandra's renunciation depict the unquestionable authority of the guru over his pupil. The rescue of Matsyendranath from evil company by Gorakhnath while uttering the guru's name is another example where a guru, though fallen, is yet a guru to his disciple. Such is the high esteem in which aguru' was held by his sishyas or disciples.
"
Not only in the guru aspect but also in some of their practices, the Sahajia Buddhists thought of the Yaganaddharupa. But the Natha Yogis were strict celebates and avoided the company of women, examples of which we find in the ballads in Bengal and elsewhere.
The story of the great yogi Matsyendra, being ensnared by the women of Kadali in Assam, only shows that worldly pleasure leads a man to death, his forgetfulness of 'yoga' shows, we are by nature forgetful of our immortal self. The women

Page #51

26
of Kadali represent the snares of everyday life. The story is an allegory, showing man's oblivion of his true immortal state. Gopichandra's renunciation also shows that the Yogi is in search of 'truth' and 'immortality' and as such women are thought of as hindrances on the path of Yoga.
Thus from various aspects the difference between the Sahajiā Buddhists and the Nātha Yogis is easily discernible, yet Luipā and Matsyendranāth are thought of as identical. Luipā wrote the Dohās of the Sahajiā cult, while Matsyendra called himself a Kaula. Rajmohan Nātha suggests that there were two Matsyendras, one was also known as Luipā and wrote the Caryās and Kaulit-jñana-nirnaya and advocated Sahaja. The other was Matsyendra-Minanāth who was the first guru of the Nātha cult, and adhered strictly to NāthaYoga practices.
We would like to point out that in the Kaula-juāña-nirnar yar both the names Minanāth and Matsyendranāth are found in the colophons, and also from different copies of 'Akula-ViraTantra ' MSS. they have been proved by Dr. P. Bagchi to be identical persons. Probably Rajmohan Nätha has overlookd this fact. It is true that the doctrine ascribed to Luipā is the 'Sahaja' way, as opposed to Matsyendra's difficult practices but Matsyendra has also described the 'Sahaja' state in his Akula-Viru-Tantra. So not only Luipà, but Matsyendra also advocates Sahaja. In the vernacular literature of the Nātha Yogis we very often find mention of Sahaja. This 'Sahaja' is the same as the 'Sahuju' of the Sahajiā Buddhist Dohās. But the "Sahaja' of Matsyendra school is the union of Siva and Shakti, which was known only to Kaulas who were Saivas. So there is no reason to call the Nātha-Yogis Buddhists.
It is a fact that since the advent of Mahayāna Buddhism in this country, in spite of differences in views, there was an innate harmony of all religious creeds. The Nātha doctrine had many ideas in common with the Sants, the Sufis, the Sahajiā Buddhists and others. In determining the special features of the Philosophical Doctrine of the Nātha Sect and in following the steps of their 'sādhanā' (practice ), I have taken help mainly of the authentic texts belonging to the Nātha school of yogis. The Tantric practices and also the

Page #52

27
Upanishads have partly helped me to come to a decision regarding the practice of the Natha yogis. These Natha yogis were a mystic sect, who kept their doctrines and practices a secret amongst their disciples. So there is no other way but to take the help of their texts and that of the other schools by way of comparison to determine the correct philosophical doctrine and the practices of the Nätha Sect.
Texts Belonging to the Sect and their Importance
The texts belonging to the Nätha Sect are mostly unpublished and are lying scattered, unknown and uncared for, in different places of India. At one time the Nätha gurus travelled from one end of India to the other, so a patient search for MSS. may yield wonderful results, and my humble attempt in this line has not been futile. Of course it is a well-known fact to scholars that it is extremely difficult to find positive documents of mystic sects and also judge the authenticity of the authors. The texts I have so far gathered are from Jodhpore, Hardwar, Benaras, Tanjore and Madras. These texts are full of incorrect readings, yet they are being published with certain notes in the hope that the doctrines may be brought to light. Even if authorship be disputed in some cases, there is no doubt that the texts belonged to the Natha Sect. The language is not strictly grammatical, but this was apparently done on purpose, as it was easily understood by all. The Sant poets also followed this policy of preaching in the popular language, which was in their case Hindi. In Gorakhnath 's mixed Hindi, partly Rajasthani and partly Hindusthani, is found; this was popular all over Northern India.
verses a
Matsyendra's verses were in Old Bengali, as discovered and published by Shastri. The work is a collection of verses by Sahajia Buddhists, and Shastri speaks of Nathism as another school of Tantric Buidhism. '
The language of these verses was unique and was known as intentional speech ", in which the esoteric doctrines were preached. Scholars have established the dates of these verses as between the tenth and twelfth centuries; the authors'
46
(1) Introduction to Modern Buddhism and its followers in Orissaby N. N. Vasu.

Page #53

28
names appear in the list of the 84 siddhas. These verse writers were known as Siddhācāryas and were mostly Buddhists, so Shastri published them as "Bauddha Gan and Dohā ", (i. e., the songs and couplets of the Buddhists); Bagchi published some MSS. by Matsyendranath under the caption Kaula-jñana-niṛnaya ".
Gorakhnath's "Siddha-Siddhanta-Paddhati is now being published with some other texts, belonging to the Nätha Sect. "Siddha-Siddhanta-Paddhati" is mentioned in "Hath
Yoga-Pradipīkā
as being uttered by Sree Gorakhnath and this tradition is still held by the sect. For obvious reasons this has remained a sealed book to the layman, though it was published by the Nath-Bramhacharyāsram at Hardwar; it was meant only for the members of its own mystic sect and is unavailable. Repeated requests by Dr. Gopinath Kaviraj and Dr. P. Bagchi for a copy of the book have been fruitless. In 1942 my diligent search was rewarded in the form of a transcription of the Ms. A scholar, Sree Giridharilal Vyasji of Benaras, had been to Hardwar, mixed with the yogis, earned their favour and thus obtained a copy of the book. Śree Vyasji had a vast library and helped me with books whenever I needed them. I am deeply indebted to him also for the transcription of 'Siddha-Siddhanta-Paddhati ". Since then I have serched and obtained copies of MSS. of the same SiddhaSiddhanta-Paddhati from Jodhpore and Tanjore. In the Tanjore copy, after the colophon are given four lines in praise of god Rama.
39
Jodhpore was once a very influential centre of Nathism. Maharaja Mansingha of Jodhpore had himself written sixteen books on Nathism and had several others written by his court poets about the middle of the nineteenth century. Dr. Singh gives the list of as many as twenty-five Hindi works about Gorakhnath and his cult as mentioned by the state library, Jodhpore. The Maharaja made a collection of Gorakhnath's books and verses, a detailed note of which can be obtained from the Report on Search of Hindi MSS, 1902, Banaras University.
In Tanjore the Ms. is found in Telegu script, a copy of which has been obtained by me, together with another MS. Yoga-Martyanda, by Sree Gorakhath. The very existence

Page #54

23
in South India of MSS. belonging to the Nātha Yogis o! Northern India, proves the influence these yogis exerted throughout India.
My present collection consists of the following: - 1. Siddha Siddhānta Paddhati by Gorakhnāth from Jodhpore.
Do. Do. Do by Gorakhnāth from Hardwar.
Do. Do. Do. by Gorakhnāth from Tanjore. 2. Yoga Visaya by Matsyendra from Madras. 3. Amaraugha Probodha by Gorakhnāth from Madras. 1. Yoga Mártyanda by Gorakhnāth from Tanjore.
Gorakh-Upanishad - Jodhpore. 6. Matsyendra-ji-kā pad — Jodhpore.
Bhartrihari-ji-kā Sabdi - Banaras. 8. Chirpat-ji-kā-Sabdi --- Banaras. 9. Gopichandra-ji-kā Sabdi Banaras. 10. Jālandhar-ji-kā Sabdi - Banaras.
In 1951, at Poona, through the help of Principal S. P. Dandekar, I secured a Marathi Drama, partly written in Hinci by B. Varve. In this drama Gorakhnāth is telling Kanita about Gopichandra the king of Sundarpur, near Bengai. Gopichandra has confined Jalandhar in a well. Kanisa on the other hand tells Gorakh that his guru, Matsyendra, is attracted by the queen Parimala of the ladies' country in Māliyal. Gorakh says, “Well, you go to Bengal in search vi your guru and I shall rescue my guru from Mäliyāl and come to Sundarpur". They wish good-bye with the words Adesh, Adesh (the usual custom with the Nātha Yogis).
In this drama we find names of places and of the queen which are unknown in Bengal ; otherwise this drama is not of much value and is comparatively new.
A copy of the MS. of ' Atmabodh' though obtained from Jodhpore, is not being published in this volume, as it is to be found in Dr. Barthwal's Gorakh-Vani' in Hindi. A list of another ten books has also been obtained by me, viz.. Abhayamātra, Kafērbodh, Pransankali, Sriştipurān, Saptabār, Narvébodh, Sodastithi,Sikşadarsan, Brahma jñāna Panchamātra. But most of these have been already published by Dr. Barthwal in his Gorakh-Vani. Kabirbodh has been mistakenly published as a work of Kabirpanth. A pamphlet describing

Page #55

30
twentyfive pictures relating to the MS. Siddha-SiddhantaPaddāhati, which were drawn in the reign of Maharaja Mansingh of Jodhpore in V. S. 1881 (1824 A. D.), has also been obtained by me. I am indebted to Professor P. L. Nag of Jodhpore in helping me to obtain them.
In 1947, i found at the Darbhanga Raj's Sanskrit Library two MSS:
(i) Goraksa Siddha Sãbar;
(ii) Atreya Gorakhsa Samvăde Satmopadesha but I did not have them copied, as they did not seem to be very old or important.
In the same year Dr. S, K. Delvalkar went to Nepal and very kindly looked up on my behalf the Nepal Durbar Library, and found the following MSS. :
(i) Siddhānta Sāra Paddhati ; (ii) Siddhānta Sāra Sarahita ; (iii) Hata Dipikā:
In the library of the Rajaguru Pandit Hemraja, however Dr. Belyalkar found the following MSS. in Newari characters:
(i) Gorakh-Satakam .. pp 1-19 (ii) Yoga-Satakam
pp 1-16 (ii) Gorakh-Satakam
(another copy) ., pp 1-14 (iv) Tatwa Sāra by Matsyendra (V) Jnāna Sāra by Matsyendra
I tried to obtain copies of the last two but have been unable to secure them uptill now. Scholars interested in this subject may do so and study them.
In publishing this volume the idea is to bring out the importance of the MSS. relating to the Nātha Sect, and at the same time to rescue the texts from perishable materials. At this age a better understanding of the rites and rituals of the sect, which once held great sway over India, is also necessary. The works are mostly known to be of Gorakhnāth, the foremost yogi of mediaeval India and the most powerful of the Nātha Sect.
(1) Nirguna School of Hindi poetry --Barthwal, P. 281

Page #56

31
The Siddha-Siddhanta-Paddhati contains a brief exposition of the form of Yoga, which is associated with the name of Gorakhnāth. As such, it is a valuable work, though cryptic in character. Except from Hardwar, as previously mentioned, no further attempt has been made to publish and preserve this original and authentic work.
In publishing this volume I have taken the MS. from Jodhpore as my model, for two reasons
(i) as it is still unpublished; (ii) as it contains many more details regarding the names
of books of the Nātha Sect, etc. than the copies from
Hardwar and Tanjore. The different versions secured of the same MS. for collation, all bearing the name of Sree Gorakhnāth in the colophons, have been made use of and the variations are inentioned in the footnotes. An abstract of the above MS. was compiled by one Balabhadra at the bidding of Krishnaraja, but the date of compilation is unknown. This abstract known as “Siddha-Siddhānta-Sangraha" was published from Banaras under the auspices of the Saraswati Bhawan and ably edited by Dr. Gopinath Kaviraj, over twenty-seven years ago. Since then no further attempt has been made to publish the original. I have also taken the help of this abstract in some places.
The texts are inaccurate in many places. There are unnecessary repetitions, ambiguity of expression and frequent violation of the rules of grammar. But I have not taken much liberty of correcting them, though some corrections are given within brackets. I hope this attitude will be appreciated by the readers and allowances made for such defects.
The Probable Dates of the Texts
The date of composition of Matsyendra's Bengali verses have been established as the tenth century A. D. According to Dr. H. P. Shastri who collected the verses from Nepal, the verses were composed in the ninth century, but authorities differ in this matter and place them between the tenth and twelfth centuries. Matsyendra's ‘Kaula-jñāna-nirnaya' belongs to the eleventh century; it' was written in old Sanskrit, and was not strictly grammatical.

Page #57

32
The MSS. published in this volume are also written either in the old form of Sanskrit or an old form of Hindi, which is partly Rajasthani and partly Hindusthani.
It is difficult to ascertain the dates of these MSS. as in the colophons the original dates of composition are not given, but only the dates when the scribes have copied them. But the probable dates of the texts will be between the fourteenth and seventeenth centuries, the time when the leaders of the sect had finished preaching their cult and had passed into oblivion. It was only then that their disciples became eager to preserve their teachings in writing.
Of the already published books belonging to the Natha sect, Gorakhbodh' is written in an old form of Hindi and is reported to date from the fourteenth century'. Anothe: book Hatha-yoga Pradipika' by Svatmarma Muni probably belongs to the fourteenth century but certainly not earlier".
4
In Hatha Yoga Pradipika' we find Sree Gorakhnath mentioned as the author of Siddha-Siddhanta Paddhati so it must have been written earlier. A long list of yogis preceding the author of 'Hatha-yoga-Pradipika' is also given by him; there we find Matsyendra, Gorakh, Caurangi etc. mentioned.
The copies of the MSS. collected by me belong to a much later date however. The present edition of Siddha-Siddhanta. Paddhati' is based on the collation of the following:
•
I. (a) MS. from Jodhpore Library, Sardar Museum. Complete up to the sixth Upadesha, written in Devnagri, contains about 60 pages of MS. Author-Sree Gorakhnath. Copies by Balaram Sadhu in V. S. 2002. Reference of this is given by me as ()
(b) MS. from Tanjore. This MS. is in fairly good condition, After the colophon are given four lines in praise of god Rama. Burnell's catalogue NO. 9895C,
(1) Tessitori, E. R. E., Vol. XII., P.-834
(2) Indian Historical Quarterly, Vol. XVI., 1940 Article on date of Hatha-yoga-Pradipika by P. K. Gode.

Page #58

33
The left column palm-leaf MS. of 73 leaves, size 9" X 11", 5 lines to a page, of Siddha-Siddhānta-Paddhati is one of the three works contained in a single MS. written in the same hand, and in one of them the scribe calls himself "Seetārām ". In another MS. copied by the same scribe, the date is given as Saturday, the second phase after the New Moon in the Mithuna month of the year Pramadi. The last Pramadi was 1939 and the MS. must be 4 X 60 = 240 years before that to judge from its appearance i.e., 1699 A. D. In 1699 the Jyestha New Moon fell on a Thursday, so the dwitiya was on a Saturday. Therefore the MS. must also have been written about that time.
The script of the MS. is Telegu; the number of granthas in it are 700, but 550 according to Burnell's catalogue. This has not been printed.
The above information has been supplied by Sr. K. Vasudev Sastri, B. A., the Pandit for Research, T. M. Si Library, Tanjore.
Reference of this is given by me as (a)
(c) Copy from Hardwar. Transcription, character Devnagri, complete in six Upadeshas; Sree Gorakhnāth is mentioned in the colophons as author. In this copy there is an extra sloka on Hatha Yoga, which is not found in (a) or (b).
Reference given by me as (6)
(d) Sihdha-Siddhānta-Sangraha by Balabhadra; Edited by G. N. Kaviraj; S. B. S. No. 13, Banaras, 1925.
Reference given by me as ( 21 )
The following short description can be given of the other MSS.;
II. Yogavisaya by Minanātha.
Obtained from Govt. Oriental MSS. Library, Tirupati Madras. MS. No. D. 4367.
Number of granthas - 60
Number of pages - 4 This work describes how salvation may be attained through practice of yoga.

Page #59

34
III. Amaraugha Prabodha. by Goraksanātha, (from Tirupati ) Madras. MS. No. D- 4339.
Number of granthas - 125
Number of pages — 9 This is a short treatise on Laya Yoga, Hatha yoga, Mantra yoga and Rāja yoga. Its aim is to make a man fit for Rāja yoga, which is held to be the highest kind of yoga.
IV. Yoga Mārtyanda by Gorakhnāth is a right column palm-leaf MS. in Telegu Script, consisting of 17 leaves, ( size 8-7/8 “X 12"), 6 lines to a page and 250 granthas. Complete. Not printed.
In Burnell's catalogue NO. 9911.
See Descriptive Catalogue of Sansksit MSS. V01. XI, 1931. Editor P. Sastri, B. A. (Oxon. )
The Tanjore Maharaja Serfoji's Saraswati-mahal Library, Tanjore.
V. Gorakh Upanishad. About 12 pages of half foolscap size, the copy has been obtained from Jodhpore.
VI. Matsyendra-ji-ka Pad. Copy from Jodhpore.
VII – X. Chirpat, Gopichandra, Jalandhar and Bhartrihari-ji-ka Sabdi from Banaras in the collection of Sevadas-ki-vani, MS. No. 873.
Date of compilation: 1856 Sakāvda. Seen at. Nāgri-prachārini Sabhā, Nawabpura, Gorakh Tilla,
Banaras.

Page #60

SUMMARIES OF THE IMPORTANT TEXTS,
WITH SOME CRITICAL NOTES. 1. SIDDHA-SIDDHANTA-PADDHATI.
This MS. has the name of Sree Gorakhnath in the colophon of each chapter called Upadeśa. The work is written in couplets and there are six Upadeśas. Quotations are made from various texts of the Nātha Yogis, and the following subjects are treated :Upadeśa I. - Origin of the body :- fogkef:. Upadesa II. - Discussion of the body : - fosfaat:. Upadesa III. Knowledge of the body :- fuggef:. Upadesa IV. The foundation of the body : Oustert: Upadeśa V. - The Union of the body with the Supreme
Reality : = yuzugu: GATAVUAT. Upadeśa VI. - The definition of an Avadhuta Yogi : -
अवधूतयोगीलक्षणम्. Summary of Upadeśa 1. The Nätha Yogis believe that in truth there is no such thing as Creation ; yet for human conception this work deals with it. The Supreme Reality evolves Itself through six stages into a material organism, known as Creation or f:. But the Supreme Reality which is called Anāmā, i.e., the Nameless One, has by itself no power of Creation ; it is Sakti, the Prime Power, which is at the basis of Creation, working with its five evolutes PASIT, RI, 37431, FAT and gust. Anāmā is the noumenal aspect, while Sakti is the phenomenal aspect of world activity. Each is powerless to create, without the help of the other. (This Anamā, also known as Parampada, remains for ever complete or qui inspite of creation with its help. Anāmā is in other words the Infinite ; so it is like subtracting infinity from infinity, the result being infinity).
Now each of the six pirdas or bodies through which the Anāmi evolves itself, has five factors, and each factor has five qualities. Thus each Pinda has twenty-five qualities, known as Tattvas.
The six stages through which one has to pass are known as Para, Anādi, Adi, Mahäsākāra, Prakrti and Garbha pindas.
S-3

Page #61

336
The physical body, with which we are familiar, represents the last stage, i.e., Garbha pinda; the other five pindas, being progressively subtler states of the Garbha pinda. All these stages are described and the different stages of the embryonic growth in the mother's womb are also given.
The human body also consists of twenty-five qualities, and as such it is known as Jiva (1.54). Liberation is sought by Jiva only when he knows he is a part and parcel of Siva. It is then that he seeks the Supreme Reality or the Parampada of the Nathas and is eager for union with Him. So jiva must know his own origion and nature. With this idea in view Gorakhanath described how the six pinda are created and Jiva formed, and what is Siva. The Mahāsākāra pinda is Siva, and from Siva we have Bhairava, Śrīkantha, Sadasiva, Ísvara, Rudra, Vişņu and Brahma, known together as the eight incarnate beings or मूर्त्यष्टकम् (1.36).
From the last aspect of Siva or from Brahma's avalokana we have the union which produces Jiva in the Garbha pinda. Thus from Siva we have Jiva in six stages. (So Jiva can attain liberation from human birth if he so desires, and be in union with Siva. This is the philosophy of the Natha Yogis.)
In this chapter the gross and subtle bodies of man are also described. The five qualities of speech viz., parā, paśyanti, madhyamā, Vaikhari and mātṛkā, the moon's seventeen Kalās (digits), the sun's twelve Kalās, the ten nerves and the ten vital airs or vayus in the body are mentioned. These are worth noting.
Notes: In the Hardwar copy an additional couplet on Hatha Yoga is given (vide foot-note No. 26 on 1.68 of Siddha Siddhanta Paddhati). While nine Vayus (vital airs) are mentioned in the Hardwar copy, the additional name of Udāna Vayu is found in the Jodhpur copy which has been printed here. That परशिवः is जातः from शक्तिचक्र is found
in different forms in the different copies as under :शक्तिचक्रक्रमेणोत्थो जातः in Jodhpur and Tanjore copies. (1.14) शक्तिचक्रक्रमणोत्थो जातः in Hardwar copy. (1.16)
शक्तिचक्रक्रमेणैव जातः in Banaras copy.
तिचक्रमेण तज्जातः is perhaps better.

Page #62

37
Summary of Upadeśa II. The real Yogi must know the inner environments of the body. This chapter, therefore, deals with the nine nerve-centres, sixteen supports or ādhāras, the three laksyas (points of concentration) and the five vyomans (firmaments), which are all located in the body. Concentration on the nerve-centres known as Cakras, confers on the Yogi superhuman powers. The various pithas, band has and some mudrās mentioned in this chapter may suggest some connection with the Buddhist Vajrayana School, specially the Vajroli Mudrā (2.13). In the Banaras copy of Siddha Siddhanta Sangraha Vajroli Mudrā is mentioned as Vajrolikā (2.18) and the blūcakra, nitvānacakra and äkasācakra are called ghantikā, monolaya and brahmacakra.
The Bhramara Guhā which is mentioned in connection with the Vajroli mudrā is an important factor, as it is from this place in the lower region that Samādhi starts. The Santa poets, Kabir and others, also speak of the Bhramara Gukü, but the location is different ; they describe it to be beyond the Sahastāra or Brahmarandhra which is in the highest cerebral region.
Additional Note : The six nerve-plexuses (Satcakra) well known in Yogic practices, are mulādhāra, stādhisthāna, manipūra, anahata, viśuddha and ūjñā, but the Natha Yogis have added to this list, three more, tālu, nitvāna and ākāsa. This Tālucakra is important, as at this place there is the Ghantikālingamukha (the uvula) and the Rājadanta or the tenth door of the Sankhiņi nerve. Here the Yogi meditates on 'Surya' (the void) and his mind merges in it. It is again at this point that the nectar flows from the moon and the Yogi turns his tongue backwards (known as Khecari mudrā (and saves it from falling into the destructive fire, situated in the navel). By this mudra the Yogi attains immortality and Sivahood. The physical body is made up of five factors as has been described before (1161) viz., Karma (activity), Kāma (desire), Candra (the moon), Sürya (the sun), Agni (fire). Of tliese the primary elements are the Sun and the Moon. The Sun and fire are generally held to be the same. The moon represents the quintessence in the form of juice and possesses the nivịtti kala (digit) which is the digit of nectar (1.64). Hence the attempt to save the nectar from the moon falling into the fire or sun.

Page #63

28
The Ākāśa-cakra is called Brahmacakra in the Banaras copy. It is where Sunya is meditated upon while uttering the Harsa mantra. There is some difference regarding the number of petals in the lotuses of the cakras. The scheme of the SiddhaSiddhanta-Paddhati is not exactly the same as the usual one in practice. So I think a comparative table will not be out of place.
THE NERVE PLEXUSES The usual names: Names found in Names found in S.S. in Yogic texts. | S. S. Paddhati Sangraha (Banaras
copy.) 1. Mūlādhāra Brahmacakra
Brahmacakra (triangular) (Kamarupa Pitha!
(Kāmarupa Pitha) 2. Svadhisthāna Svādhişthāna Svādhişthāna
(six petalled) (four petalled)
(Uçldiyāna Pitha) (Uddiyāna Pitha) 3. Manipūra
Nābhicakra Nābhicakra (Kundalini with 5
coils)
4. Anahata
Hrdayacakra
5. Visuddha
HỊdayādhāra (eight petalled) Kanthacakra
Tālukacra Bhrūcakra
6. Ājña 7. Sahasrāra
Kanthacakra
Tālucakra Ghanţikā Manolaya Brahmacakra.
Nirvānacakra (Jalandhara Pitha).
Akāśacakra
(16 petalled) ! (Pūrnagiri Pitha):
-
...
,
Notes : It is interesting to note that in the Sangraha the first and the last cakras are both called Brahmacakra. Under the first Brahmacakra which is a three-folded triangular region, there is a kāņda (nerve-root) where Sakti is located. The Kāmarūpa Pitha is located here. The other pithas are shown in the table above. The usual äjñā or Bhrūcakra is not mentioned in this copy ; instead we find 'Ghanţikā.'

Page #64

39
Sahasrāra, Nirvana and Manolaya in the above table have more or less the same significance, as it is here that the Yogi attains liberation and his mind is absorbed in the Parampada.
Another point of interest is that the Kundalini in the Nābhicakra is stated to have five coils instead of the usual eight.
The sixteen ūdhāras (supports) on which the mind is to be fixed for attainment of different results are described. The three lakşyas or points of concentration and the five vyomans
firmaments) load one to various stages of purity and jürfection. The āsanas (postures) and the cight Yogăngas (different stages of Yoga) all help the Yogi in attaining Samadhi i.e. fixation of the mind on the Supreme Spirit). In this Chapter there is a detinition of the real Yogi, (2. 61).
नवचक्रं कलाधारं त्रिलक्ष्यं व्योमपञ्चकम् ।
सम्यगेतन जानाति स योगी नामधारकः ॥ ३१॥ .e., One must be familiar with the nine cakras, sixteen ādhāras, three lakşyas and five vyomans properly in order to be a Yogi in the true sense.
Summary of lipadeśa III.
This chapter deals with the knowledge of the body and shows the identity of the microcosm with the macrocosm i.e., whatever exists in the outside world is present also in the human body. Thus the seven nether worlds are located in the portion of the body below the bottom of the spinal column, and the twenty-one in the upper region of the body. The place of Siva is in the Tāludvāra (uvula) (3.5). The Lambikâmüla, Sringāra, Triküța are all described in this chapter. In (2.27) we find
Gollāta' (Hardwar copy) or Kolläta' in (Jodhpur copy) mentioned. The nine khandas (Bharat, Kashmir etc.) are in the nine avenues. The hills, rivers, planets, devas, siddhas, the sun and the moon (these are the two eyes), clouds (these are the tears), creepers, plants &c. have their counterparts in the human body. What is our happiness is Heaven, our sorrow is Hell, our Karma is what binds us to this world, but for which we may attain Mukti i.e. liberation. When one's mind does not

Page #65

40
register any sense-impression, it is then only that one is united with Siva. Be such a person awake or asleep, he is always enlightened about himself. Liberation and peace are achieved by such a person i. e., he who has realised the identity of the world with himself. Moreover, the Paramātmā is manisest in every human soul. This is how the knowledge of the body is gained.
Vote : The nine chakras are also mentioned in the Yoga-V'işaya, which is given later on. In this we find the mention of gollāła and not kollāța.
Summary of l'padeśa IV.
The fourth chapter treats of the support of the body which is Sakti. Thus Sakti is called pindădhāra and is all per ing. The different aspects of Sakti are described. Sakti is both kula and akula. Kula is the revealed form, and akula, the unrevealed. Thus kula is the kärya and the akula is the kārana or nimitta. When Sakti is unruffled and quiet, it is same as Śiva or akula. In her revealed form Sakti is fivefold, parā, bhāsa, sattā, ahantā and kalā.
Akula is unique in the sense that it assumes kula, thence descinds into vyavahāra i.e., service (4.12). But Siva without Sakti is incapable of creation (4.13). This couplet is quoted from Vāmakesvara Tantra, as mentioned in the Jodhpur copy. from Siya we have Sakti, who manifests herself in various forms and then again sakti rests in Siva (4.12).
Additional note : In the Kaula-jñāna-nitnaya by Matsyendranath in Chap. II we find that at the time of destruction the Śakti merges into śiva, who Himself is then merged into the Kriyāsakti. The two aspects of Sakti, which are Kriya and Icchā merge into Jñana Sakti. In this state it is the ultimate Siva ortofra who alone remains. The world then ceases to exist. We may note here that this is the reverse of Creation, which has been described in our text Siddha-Siddhanta Paddhati Upadeśa I.
What is then the Parampuda and who is Siva ? The Parampada which we have described as anāmā before has no kārana bhāva in it, but Siva who is akula has the kātana

Page #66

41
bhava underlying in it; thus it can manifest Itself as kula. This is the difference between Parampada (anāmā) and Siva (akula). There is a quotation from Lalītasvacchanda (4.11) which says that akula and kula are essentially one; so after manifestation the kula merges into the akula (4.12).
Kula is both static and kinetic, or aprabuddha and prabuddha (4.14). As the support of the body Sakti is known as Kundalini; she is either asleep in a coil in its aprabuddha state, or awake in its prabuddha state. The Yogi who aims at the purity and stability of his body awakens the Kundalini and as such the Sakti is called pindasansiddhikāriņi (1) in its kinetic aspect or the conscious aspect.
The Primal Sakti is one, but she becomes manifest as minor Saktis in the different nerve centres. The Saktis, though really one (4.17), those at the Muladhāra, Hṛdaya and Sahasrara are respectively called the अधः, मध्य and ऊर्ध्व Saktis or kundlinīs. The first or adha keeps one attached to the outer world. The second or madhya Sakti is twofold, one being lower or gross and the other higher or subtle. Then the third urdhva sakti leads one to the attainment of Parampada (4.16).
Owing to the upward tension, effected by the so-called mulädhāra bandha, the Sakti rises upwards (4.18). The creation and dissolution of the world follow from the expansion ( प्रसर) and contraction ( संकोच ) of this Sakti who is known as the Mula or the Root of the Universe (4.19)
Note: In this chapter there is one important factor which should be noted, namely that the Madhyakundali is twofold, one being lower and gross, while the other higher and subtle. The word स्वप्रसारचातुर्यतया (4.21 ) in connection with the gross aspect signifies the ukara' of Tantricism.' That 'ukara' is the manifestation or of the Jñana of Siva. As in its gross form it is the support of the world and is sākāra it has स्वर्प्रसारचातुर्य. In her subtle form she is nirākāra. The siddhas rouse this to attain salvation. The stability and purity of the body affa is possible only when she is roused.
Such are the different aspects of Sakti, although he is one with Siva.

Page #67

शिवस्याभ्यन्तरे शक्तिः शक्तेरभ्यन्तरः शिवः । trai aa
arsura Il Re II (8.78 ) The difference between siva and Sakti is unreal and is due to our ignorance.
Summary of lipadeśa V. This chapter deals with the manner in which the pinda or body may be equilibrated with the Supreme Reality or the Parampada. This equilibrium is known as samarasa, but one has to know all about the different pindas before one can attain this stage. I low is this knowledge to be attained ? Discussions and reasonings will lead one nowhere ; it is only through the Grace of the Guru that knowledge of Self and Parampada is obtained (5.3, 4) and equilibrium attained. The Grace of the Guru, which is something beyond words, enables the aspirant to shake off all the siddhis he has attained and realise the fake state and obtain union of the body with Parampada (5.7). When the self is revealed, there is supreme delight, and there arises a consciousness of pure and eternal joy (5.8). This is the highest state in which the Yogi realises the non-dual state of the Self and the Parampada.
A Yogi who aspires for such a state should wear the sarkha and mudrū and stay in a secluded place, but he should not attach too much importance to the outer symbols.
After the Union the Yogi conquers death and decay, has the knowledge of everything and all siddhis come to him automatically (5.33 etc.). But all this is unattainable without the aid of a Sadguru, who is held in high esteem by the Nātha Yogīs. There is no one greater than the Guru (5.63). The last verse which is important says that the Sadguru can show in an instant the Parampada which is otherwise, unattainable by the aspirant (5.66, 80).
Summary of Upadeśa VI. This chapter gives the distinguishing characteristics of an Avadhūta Yogi who alone can be deemed to be a siddha. Such a Yogi is free from all bondages and has complete control over all the senses, the mind and the body.
In order to give the reader an idea of the comparative superiority of an Avadhüta Yogi to the Siddhas of the other

Page #68

43
sects the author says that he combines in himself the attainments of the Siddhas of all the sects known by different technical names (VI 34-71). It is an Avadhuta Yogi who initiates a pupil into the doctrine of the Natha Yogis. That doctrine combines in itself the good points in the doctrines of all the systems of philosophy and it is such an Avadhuta who is eulogised as a Sadguru. (VI. 72).
Additional Note: In the Banaras edition of Siddha-Siddhanta-Sangraha there is an additional chapter which we do not find in the MSS. of Siddha-Siddhanta-Paddhati. This seventh chapter deals with the siddhis which a Yogi can attain but which he should disregard if he wants to attain the parampada.
2. YOGA VISAYA.
This is a MS of a work by Matsyendra (Minanatha) as gathered from its colophon. The Guru who is held in high esteem is described therein as . He alone can show the right path to his disciple. The disciple must have faith in his Guru, and must have good qualities. When the difference between the Guru and his Sisya disappears, then the relationship between the two is that of f i.e., equality (1.6).
The author referring to the nerve centres of the body says that a Kaula knows the six centres which are the adhāra, svadhiṣṭhāna, maṇipūra, anāḥata, viśuddhi and ājñā (1.8). The place of Niranjana is beyond the cakras i... (1.10).
The author also describes the main nerves, and having given the locations of 3, 3 and of omkara says that by pronouncing them realisation comes and the three granthis of Bramha, Visnu and Rudra are broken.
N. B. : The most important feature of this MS is the names of the nine cakras beyond the ājñā, viz. Trikūța, trihața, gollata, sikhara, vajra, omkara urdhvanakha and bhruvormukham (1.20). Either by contracting the ravi (sun) or by piercing these nine cakras the moon can be seen (1.20-21).
"
The eight names given to the eight coils of the Kundalini, are mentioned in 1.22. By awakening the Kundalini, the nine doors are closed and the vajra-gumphā siddhi attained (1.23).

Page #69

A4
When the sound, i.e., ar is heard in the Brahmasthāna, the sankhini nerve showers nectar ; thereby the six cakras are purified (liberated) and knowledge' is manifested. By this 'lamp of knowledge' one can know God, and on knowing Him one should offer to Him the flower' which is his mind and thus worship Him. God should be known as the Self, because the formless is manifest everywhere in form. Also a man by breathing 1600 times a day, utters the hairsa mantra, thereby saying "I am He" (1.29). Siva resides in the space between the eyebrows in the form of jyoti i.e. light and the brahmasthāna (mentioned above) is free from either heat or cold.
3. AMARAUGHA PROBODHA This MS. is that of a work by Gorakhnāth. It mentions the names of Ādināth, Minanāth and Chaurangināth as siddhas.
The distinctive features of the four yogas, laya, hatha, mantra, and rīja are mentioned. The rājayoga is divided into two sections --- ośadhi and ūdhyāt maka. Hatha is also of two kinds. Perfection and stability of the body or Effects cannot be attained without rājayoga (1.8). The aghori who performs various acts, is unable to obtain a perfect body. The mind should be controlled to enable one to control the vital air (1.9).
Note : This couplet is also found in Hathayoga Pradipika (4.14) with a slight variation in the second line, where sahajoli is mentioned.
Next is mentioned a book, 'Sri Samputa,' in which Siva tells Parvati, his consort, that 'time' is not greater than the 'soul.' Medicines cannot save one ; the great physicians, Caraka and others have all died. Bindu and Nāda are the two great medicines which are present in every human being ; those who have no Guru and are unaware of these, naturally face death (1.12, 13).
There is only one Amaraugha which is known as Rajayoga (1.17).
The four kinds of śişyas and the four yogas are then described. How Käyasiddhi is obtained (1.28), what are the mahāmudrā and mahābandha, where is kedār, and what is trivēni (1.35), how the four pīțhas are penetrated by the vital air (1:39) etc., are all given.

Page #70

45
The four conditions while practising yoga e.g.,
आरम्भश्च घटश्चैव प्रत्ययश्च तृतीयकः।
निष्पत्तिः सर्वयोगेषु योगावस्था चतुर्विधा। are described in detail (1.45)
Then Sri Gorakhnāth tells us how one can avoid death and conquer time' and be like Siva. This siddhi is known as Amaraugha-Siddhi and can be attained in ten months (1.64, 65). Then the yogi knows the non-dual state and there is equilibrium of citta which is life and acitta which is death. Such a yogi is a jīvanmukta, and he can do what he pleases.
One should practise the four yogas and find out the results for himself. As no medicinal books can cure a patient, so no theoretical knowledge can make one a yogi ; such is the advice of Sri Gorakhnāth.
4. YOGA MĀRTANDA This MS. is by Gorakhnath, and it begins with salutations to the guru. Then it goes on to define yoga, which is the fruit of śruti and says that yoga should be practised by those who are pious and desire to dispel the agonies of the world.
The six parts of yoga are mentioned, the āsanas of which siddhāsana and padmāsana are the best, are fully described, as they destroy disease and the six vikāras. Then the adhāras are mentioned with the different pilhas (2.10)
Of the 72,000 nerves, 72 are considered important, of which ten are the most important. Of these sankhiņi is the tenth nerve. The yogi should have knowledge of all these nādīs or nerves (17-19).
Then the ajapā-gāyatri and the eight kinds of kundali Sakti are described (33).
The mūlabandha, oddyāna, jälandhara, khecari mudrā, mahāmudrā, the peculiarities of omkāra etc., all find a place in this MS. (47-76).
How prānāyāma should be performed by the yogi is further described. (77-113).
Then pratyāhāra, anähatacakra, viśuddha cakra, the eight qualities of amita and the benefit obtained from amita are given.
The different kinds of dhāraņā for a yogi are haristhāyini, väruni, vatsvānari, vāyavi and nabho and for the ordinary man

Page #71

46
stambhi, nidrā, dāhinī, bhrāminī and soșaņā are the five dhär anās (143-154).
Dhyāna is saguna and nirguna. How to perform these with the help of different mudrīs is then described. (157-170).
The yogi is without any upadhi. By upādhi is meant the lack of proper knowledge of things. (173). Then comes samadhi, which is the union of the soul and the mind (176).
Note: In this Ms. are found many slokas which are similar to the Slokas found in the Hathayoga Pradipikū. Though we find much more detail of the asanas etc. in the Hathayoga Pradipikā, yet this Yoga-Martanda by Gorakanãth deals in short with all the important aspects of yoga. Hence we might consider this as an important Ms. belonging to the Nātha Yogis.
5. GORAKH UPANISAD). This MS. is in mixed Ilindusthāni and Rajasthāni.
It explains the meaning of Gorakh Upanişad, as this book is well known amongst the siddhas. This book which liberates the devotec, described how iśvara and Jira were the products of the Mahābhuta which again was the product of some 37641 trita qaré i.e., an undefinable object.
This entity is beyond the form and the formless. It is a fa, araFla? and it is the Nätha.
In the Nātha cult the 'god' or derala is beyond even the advaila, but it has icchā, juana and kriya saktis through which the pinda and brahmanda are created.
The 'one' manifests itself into nine forms which are Satyanāth, Santoşanāth, Kūrmanāth, Adināth, Sarvanāth, Matsyendranātha, his son, and his disciple Sri Gorakhnath.
Note : The name of Matsyendra's son is omitted and one name of Dandanāth is not mentioned in these lines. Later on we find the name of Dandanāth.
How Nirrantarnāth is attainable is explained here thus :There are two ways -- the kula and the akula. The kulamārga is Saktipatha, while akulamarga is the Caitanyapatha.
The Nātha, who is beyond the dvaita and advaita, becomes advaita and then dvaita and then again the nine Nāthas for all practical purposes. The meanings of the names of the nineNāthas are given.

Page #72

47
Note : In this MS. the names of "Siddha-Siddhanta-Paddhati " and of “Sisya-Paddhati" are mentioned as important reference books.
The special qualities of the guru and the sişya are given. The eight parts of yoga, and the meaning avadhula are explained.
6. MATSYENDRAJI KĀ PADA. The glories of the name Matsyendranāth have been revealed. lle is manisest in all holy places so why seek for others ? We should only worship Matsyendranāth ; such is the strain of this small pada or song,
There is another song also giving some indications of the name Maççhendranāth.' 7-10. BHARTHARI, CHIRPAT, GOPICHAND AND
JALANDHARI PAO'S SABDIS. These are the eulogies of the different yogis, who had forsaken the worldly pleasures to gain the Parampada or the Näthosvarūpa. The language is a mixture of the colloquial and pure Rajasthāni.

Page #73

॥ श्रीगोरक्षनाथकृत सिद्धसिद्धान्तपद्धतिः॥

Page #74

ક
॥ श्री ॥
॥ श्रीगोरक्षनाथकृतसिद्धसिद्धान्तपद्धतिः ॥ प्रथमोपदेशः ।
--
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
आदिनाथं नमस्कृत्य शक्तियुक्तं जगद्गुरुम् । वक्ष्ये गोरक्षनाथोऽहं सिद्धसिद्धान्तपद्धतिम् ॥ १ ॥ नास्ति सत्यविचारेऽस्मिन्नुत्पत्तिश्चाण्डपिण्डयोः । तथापि लोकवृत्त्यर्थं वक्ष्ये सत्सम्प्रदायतः ॥ २ ॥ सा पिण्डोत्पत्त्यादिः सिद्धमते सम्यक् प्रसिद्धा । पिण्डोत्पत्तिः पिण्डविचारः पिण्डसंवित्तिः पिण्डाधारः पिण्डपदसमरसभावः श्रीनित्यपिण्डावतः ॥ ३ ॥ यदा नास्ति स्वयंकर्ता कारणं न कुलाकुलम् । अव्यक्तं च परं ब्रह्म अनामा विद्यते तदा ॥ ४ ॥
अनामेति स्वयंमनादि सिद्धमेकमेवानादिनिधनं सिद्ध सिद्धान्तप्रसिद्धं तस्येच्छामात्रधर्माधर्मिणी निजा शक्तिः प्रसिद्धा ॥ ५ ॥
तस्या उन्मुखमात्रेण परा शक्तिरुत्थिता । तस्यास्स्पन्दनमात्रेण अपरा शक्तिरुत्थिता || ६ |
ततोऽहन्तार्धमात्रेण सूक्ष्मशक्तिरुत्पन्ना ।
ततो वेदनशीला कुण्डलिनी शक्तिरुद्रता ॥ ७ ॥
१ - श्रीनित्यावधूत (ह. ). २ - न ( यो. तं.). ३ - उन्मुखत्व (ह.).
तस्य (ह. ). ५ - अहन्तार्थ ( ह. ) .

Page #75

नित्यता निरञ्जनता निस्पन्दता निराभासता । निरुत्थानता इति पञ्चगुणा निजा शक्तिः॥८॥ अस्तिता अप्रमेयता अभिन्नता अनन्तरता । अव्यक्तता इति पञ्चगुणा परा शक्तिः ।।९।। स्फुरत्ता स्फुटता स्फारता स्फोटता स्फूर्तिता। इति पञ्चगुणा अपरा शक्तिः ॥१०॥ निरंशता निरन्तरता निश्चलता निश्चयता । निर्विकल्पता इति पञ्चगुणा मूक्ष्मा शक्तिः ॥११॥ पूर्णता प्रतिबिम्बता प्रबलता प्रोचलता। प्रत्यङ्मुखता इति पञ्चगुणा कुण्डलिनी शक्तिः ॥ १२ ॥ एवं शक्तितत्वे पञ्च - पञ्च-गुण-योगात्परपिण्डोत्पत्तिः।।१३।।
उक्तश्च :निजा पराऽपरा सूक्ष्मा कुण्डली तासु पञ्चधा । शक्तिचक्रक्रमेणोत्याँ जातः पिण्डः परः शिवः ॥ १४ ॥ अपरम्परं परमं पदं शून्यं निरञ्जनं परमात्मेति । अपरम्परात्स्फुरत्ता-मात्रमुत्पन्नं परमपदात्भावनामात्रमुत्पन्नम् शून्यात्स्वसत्तामात्रमुत्पन्न निरञ्जनात्स्वसाक्षात्कारमुत्पन्नं परमात्मनः परमात्मोत्पन्नः ॥१५॥ अकलङ्कत्वमनुपमत्वमपारत्वममूर्तत्वमनुदयत्वमिति पञ्चगुणमपरम्परम् ॥१६॥ निष्कलत्वमणुतरत्वमचलत्वमसंख्यत्वमपरित्वमिति
पञ्चगुणं परमं पदम् ॥१७॥ ६-कुण्डलिन्यासु (ह.), कुण्डलीतासु (का). ७-क्रमेणोत्यः (ह.), क्रमेणैव (का.). ८-शिवे (का.). ९-साक्षात्कारमात्रमुत्पन्न (ह.). १०-आधारत्वं (ह.).

Page #76

३
लीलता पूर्णता उन्मनी लोलता मूर्च्छता इति पञ्चगुणं शून्यम् ।। १८ ।।
सत्यत्वं सहजत्वं समरसत्वं सावधानत्वं सर्वगत्वमिति पञ्चगुणं निरञ्जनम् ॥ १९ ॥ अक्षय्यत्वमभेद्यत्वमछेद्यत्वमदाह्यत्वमविनाशित्वमितिपञ्चगुणो परमात्मेति अनाद्यपिण्डस्य पञ्चतत्वपञ्चविंशतिगुणाः ॥ २० ॥
उक्तश्च : अपरम्परं परमपदं शून्यं निरञ्जनं परमात्मनः पञ्चभिरेतैः सगुणैरनाद्यपिण्डः समुत्पन्नः ॥ २१ ॥ अनाद्यात्परमानन्दः परमानन्दात्प्रबोधः प्रबोधाच्चिदुदयः चिदुदयात्प्रकाशः प्रकाशात्सोऽहम्भावः ॥ २२ ॥
स्पन्दः हर्षः उत्साहः निस्पन्दः नित्यसुखत्वमिति पञ्चगुणः परमानन्दः ॥ २३ ॥
उदयः उल्लासः अवभासः विकासः प्रभा इति पञ्चगुणः प्रबोधः ।। २४ ।।
सद्भावः विचारः कर्तृत्वं ज्ञातृत्वं स्वतन्त्रत्वमिति पञ्चगुणः
चिदुदयः ।। २५ ।।
निर्विकारत्वं निष्कलत्वं निर्विकल्पत्वं समता विश्रान्तिः इति पञ्चगुणः प्रकाशः ॥ २६ ॥
अहन्ता ऽखण्डैश्वर्यं स्वात्मता विश्वानुभवसामर्थ्यं सर्वज्ञत्वमिति पञ्चगुणः सोऽहम्भावः ।। २७ ।
इति आद्यपिण्डस्य पञ्चतत्वं पञ्चविंशतिगुणाः ।। २८ ।। उक्तश्च :
परमानन्दः प्रबोधः चिदुदयः चित्प्रकाशः ।
सोहम्भाव इत्यन्तः आद्यपिण्डो महातत्त्वंगुणयुक्तः समुत्थितः ।। २९ ।। ११ - लोनता ( इ. ) नीलता, (का.). १२ - महातत्वयुक्तः (ह. ).

Page #77

४
आद्यान्महाकाशः महाकाशान्महावायुः महावायोर्महातेजः । महातेजसो महासलिलं महासलिलान्महापृथ्वी ॥ ३० ॥ अवकाशः अच्छिद्रमस्पृशत्वं नीलवर्णत्वं शब्दवत्वमिति पञ्चगुणो महाकाशः ।। ३१ ।।
सञ्चारः सञ्चालनं स्पर्शनं शोषणं धूम्रवर्णत्वमिति पञ्चगुणो महावायुः ॥ ३२ ॥
दाहकत्वं पाचकत्वमुष्णत्वं प्रकाशत्वं रक्तवर्णत्वमिति पञ्चगुणं महातेजः || ३३ ॥
प्रवाहः आप्यायनं द्रवः रसः श्वेतवर्णत्वमिति पञ्चगुणं महासलिलं ॥ ३४ ॥
स्थूलता नानाकारता काठिन्यं गंधः पीतवर्णत्वमिति पञ्चगुणा महापृथ्वी इति महासाकारपिण्डस्य पञ्चतत्त्वं
पञ्चविंशतिगुणाः || ३५ ॥
म एव शिवः शिवाद्भवो भैरवात् श्रीकण्ठः श्रीकण्ठासदाशिवः सदाशिवादीश्वरः ईश्वराद्रो रुद्राद्विष्णुविष्णोर्ब्रह्मा इति महामाकारपिण्डस्य मूर्त्यष्टकम् ।। ३६ ॥ तत्तद्रह्मणः सकाशादवलोकनेन नरनारीरूपः प्रकृतिपिण्डः ममुत्पन्नस्तच्च पञ्चपञ्चात्मकं शरीरमिति ॥ ३७ ॥ अस्थि - मांस-त्व- नाडी रोमाणि इति पञ्चगुणा भूमिः ॥ ३८ ॥ लाला मूत्रं शुक्रं शोणितं स्वेद इति पञ्चगुणा आपः ॥ ३९ ॥ क्षुधा तृषा निद्रा क्लान्ति आलस्यमिति पञ्चगुणं तेजः ।। ४० ।। धावनं वनं प्रसारणमाकुञ्चनं निरोधनमिति पञ्चगुणो वायुः ।। ४१ ।।
१३- पावकत्वम् (ह. का. ). १४ - अवनम् (त. ), भ्रमणां (ह.).

Page #78

रागो द्वेपो भयं लज्जा मोह इति पञ्चगुण आकाशः इति पञ्चविंशतिगुणानां भूतानां प्रकृतिपिण्डः ॥४२॥ मनोबुद्धिरहङ्कारश्चित्तं चैतन्यमित्यन्तःकरणपश्चकम् ॥ ४३॥ संकल्पः विकल्पः मूर्छा जडता मननमिति पञ्चगुणं मनः ॥४४॥ विवेको वैराग्यं शान्तिः सन्तोषः क्षमा इति पञ्चगुणा बुद्धिः॥४५॥ अभिमानं मदीयं मम सुखं मम दुःखं ममेदमितिपश्चगुणोऽहंकारः ॥४६॥ मतिधृतिः स्मृतिस्त्यागः स्वीकारः इति पञ्चगुणं चित्तम् ॥ ४७।। विमर्शः तच्छीलनं धैर्य चिन्तनं निस्पृहत्वमिति पश्चगुणं चैतन्यम् – एवं अन्तःकरणगुणाः ॥४८॥ सत्वं रजस्तमः कालो जीव इति कुलपञ्चकम् ॥४९॥ दया धर्मः कृपा भक्तिः श्रद्धति पञ्चगुणं सत्त्वम् ॥५०॥ दानं भोगः शृङ्गारः वस्तुग्रहणं स्वार्थमिति पञ्चगुणं रजः ।। ५१ ॥ विवादः शोकः कलहः बंधः वञ्चनमिति पञ्चगुणं तमः ॥५२॥ कलना कल्पना भ्रान्तिः प्रमादोऽनर्थ इति पञ्चगुणः कालः ॥५३॥ जाग्रत् स्वप्नः सुषुप्तिस्तुर्य तूर्यातीतमिति पञ्चावस्थागुणोजीवः॥५४॥ इच्छा क्रिया माया प्रकृति क इति व्यक्तिशक्तिपञ्चकम् ॥ ५५ ।। उन्मादो वासना वाञ्छा चिन्ता चेष्टेति पञ्चगुणा इच्छा ॥५६॥ स्मरणमुद्योगः कार्य निश्चयः स्वकुलाचार इति पञ्चगुणा क्रिया ॥५७।। मदो मात्सर्यं दम्भः कृत्रिमत्वं असत्यमिति पञ्चगुणा माया ॥५८ ॥ आशा तृष्णा स्पृहाकांक्षा मिथ्या इति पञ्चगुणा प्रकृतिः ॥५९॥
१५-शीलनम्-(ह. तं.). १६-क्रिया (ह.). १७-स्वार्थसंग्रहणमिति (ह.), स्वार्थादाने (का.).

Page #79

परा पश्यन्ती मध्यमा वैखरी मातृक इति पञ्चगुणा वाक इति पञ्चगुणा व्यक्तिशक्तिः पञ्चविंशतिगुणा ॥६०॥ कर्म कामश्चन्द्रः सूर्यः अपिरिति प्रत्यक्षकरणपञ्चकम् ॥६१ ॥ शुभमशुभं यशः अपकीर्तिः अदृष्टफलसाधनमिति पञ्चगुणं कर्म ॥२॥ रतिः प्रीतिः क्रीडा कामना आतुरता इति पञ्चगुणः कामः ॥ ६३ ।। उल्लोलिनी कल्लोलिनी उच्चलन्ती उन्मादिनी तरंगिणी शोषिणी अलम्पेटा प्रवृत्तिः लहरी लोला लेलिहाना प्रसरन्ती प्रवाहा सौम्या प्रसन्ना प्लवन्ती एवं चन्द्रस्य षोडश कलाः सप्तदशी कला निवृत्तिः साऽमृतकला ॥६४॥ तापिनी ग्रासिका उग्रा आकुंचिनी शोषिणी प्रबोधिनी स्मरा आकर्षिणी तुष्टिवर्द्धिनी उमीरेखा किरणावती प्रभावतीति द्वादश कलाः सूर्यस्य त्रयोदशी स्वप्रकाशता निजकला ॥६५॥ दीपिका रोजिका ज्वैलिनी विस्फुलिंगिनी प्रचण्डा पाचिका रौद्री दाहिको रागिणी शिखावतीति अग्नेर्दश कलाः एकादशी कला ज्योतिरिति प्रत्यक्षगुणकलासमूहः ॥६६॥
अथ नाडीनां दश द्वाराणि ॥ इडा पिङ्गला च नासाद्वारयोर्वहतः सुषुम्ना तालुमार्गेण ब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तं वहति सरस्वती मुखद्वारेण वहति पूषाऽलम्बुषा च चक्षुद्वारयोर्वहतः गान्धारी हस्तिजिविका च कर्णद्वारयोर्वहतः कुहूः गुदद्वारे वहति शंखिनी लिङ्गद्वारे वहति (सा
१८-उल्लोला (ह.). १९-लम्पटा (ह. सं.). २०-किरणवती (ह.), किरणिनी (का.). २१-रंजिका ( ह.). २२-ज्वालिनी (ह. तं.), २३-वाहका (तं.), दाहा (का.).

Page #80

E
दण्डमार्गेण ब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तं वहति ) एवं दशद्वारेषु वहन्ति ( अन्या सर्वा नॉड्यो रोमकूपेषु वहन्ति ) ॥ ६७॥
11
अथ दशावयवः ।। हृदये प्राणवायुः उच्छ्रास - निश्वास - कारको हकार - सकारात्मक । गुदे त्वपानवायुः रेचकः कुम्भक । नाभौ समानवायुः दीपकः पावक । कॅण्टे व्यानवायुः शोषणाप्यायनकारकश्च । तालौ उदानवायुः ग्रसन - वमन - जल्पकारकश्च । नागवायुः सर्वाङ्गव्यापकः मोचकंश्चालकश्च । कूर्मवायुः चक्षुषोरुन्मेष - कारकच । कृकल: उद्गारकश्च क्षुत्कारकच । देवदत्तो मुखे विजृम्भकः । धनञ्जयो नाद । घोषक इति दशवायुरवलोकनेन पिण्डोत्पत्तिः नरनारीरूपम् ॥ ६८ ॥ अथ गर्भोलिपिंडोत्पत्तिः ॥
नरनारीसंयोगे ऋतुकाले ।। ६९ ।।
रजोबिन्दुसंयोगे सः जीवः
प्रथमदिने कलेलं भवति सप्तरात्रे बुद्बुदाकारं भवति । अर्द्धमासे गोलाकारं भवति मासमात्रे कठिनं भवति । मासद्वयेन शिरो भवति तृतीये मासि हस्तपादादिकं भवति । चतुर्थे मासि चक्षुकर्णादि - नासिका - मुखं मेद्र भवति । पञ्चमे मासि पृष्ठोदरौ भवतः षष्ठे मासि नखकेशादिकं भवति । सप्तमे मासि सर्वचेतनयुक्तो भवति अष्टमे मासि सर्वलक्षणसंयुक्तो भवति नवमे मासि सत्यज्ञानगर्भसंयुक्तो भवति । दशमे मासि योनिसंस्पर्शादज्ञानी बालको भवति ।। ७० ॥
२४-नास्तिवाक्यमिदम्(ह.). २५ - नास्ति वाक्यमिदम् (ह.). २६ - " अस्यैवावस्थाभेदे हठयोग इति संज्ञा हकारः कीर्तितः सूर्यष्ठकारश्चन्द्र उच्यते । सूर्याचन्द्रमसोयोगात् हठयोगो निगद्यते " । अधिकोऽयं पाठः ह. ). २७ - कुम्भकपूरकश्च (ह. ). २८पाचकश्च ( इ. ). २९ - सवोङ्ग ( ह. ). ३० - शब्दोऽयं नास्ति ( ह. ). ३१कुम्भकश्चक्षु (इ.). ३२- कलनं ( यो. ), कलिलं (का.). ३३ – मेढ्रं गुदं (ह. का.). ३४ - सत्यज्ञानयुक्तः (ह.).
-

Page #81

शुक्राधिक्ये पुरुषः रक्ताधिक्ये कन्या समशुक्ररक्ताभ्यां नपुंसकः परस्पर- स्त्री - पुरुष - चिन्ता - व्याकुलत्वादन्धः कुब्जः वामनः पङ्गरङ्गहीनश्च भवति ।। ७१ ।।
परस्पररतिकाले अङ्गनिपीडनकरणगुणैः शुक्रं द्वित्रिवारं पतति तेन द्वितीयो बालको भवति ।। ७२ ।
सार्द्धपलत्रयं शुक्रं विंशतिपलं रक्तं द्वादशपलं मेदः दशपलं मज्जा शतपलं मांसं विशंतिपलं श्लेष्मा
तद्वत् वातं स्यात् षष्ट्यधिक शत - त्रयमस्थीनि अस्थिमात्रं सन्धयः सार्द्धत्रय कोटिरोमकूपाणि पितृमातृवीयं
भवति । वात-पित्त - श्लेष्मधातुत्रयसहितं दशघातुमयं शरीरं मिति गर्भोलि 'पिण्डोत्पत्तिः ॥ ७३ ॥
-
इति गोरक्षनाथ - कृतौ सिद्धसिद्धान्तपद्धतौ पिण्डोत्पत्तिर्नाम प्रथमोपदेशः ।। १ ।।
३५ - गर्भपिण्डोपत्तिः (का.).

Page #82

द्वितीयोपदेशः
A
-
अथ पिण्डविचारः कथ्यते ॥ पिण्डे नवचक्राणि ।। आधारे ब्रह्मचक्र त्रिधावतं भगमण्डलाकारं तत्र मूलकन्दः तत्र शक्तिं पानाकारां ध्यायेत् तत्रैव कामरूपं पीठं सर्वकामप्रदं भवति ॥१॥ द्वितीय स्वाधिष्ठानचक्रं तन्मध्ये पश्चिमाभिमुखं लिङ्गं प्रवालाङ्करसदृशं ध्यायेत् तत्रैवोड्यानपीठं जगदाकर्षणं भवति ॥२॥ तृतीयं नाभिचक्रं पश्चावत सर्पवत्कुण्डलाकारं तन्मध्ये कुण्डलिनी शक्तिं बालार्ककोटिसदृशीं ध्यायेत् सा मध्या शक्तिः सर्वसिद्धिदा भवति ॥३॥ चतुर्थ हृदयाधारमष्टदलकमलमधोमुखं तन्मध्ये कर्णिकायां लिङ्गाकारां ज्योतिर्ध्यायेत् सैव हंसकला सर्वेन्द्रियवश्या भवति ॥४॥ पञ्चमं कण्ठचक्र चतुरंगुलं तत्र वामे इडा चन्द्रनाडी दक्षिण पिङ्गला सूर्यनाडी तन्मध्ये सुषुम्नां ध्यायेत् सैवानाहतकला अनाहतसिद्धिर्भवति ॥५॥ षष्ठं तालुचक्र तत्रामृतधाराप्रवाहः घंटिकालिङ्ग मूलरन्ध्र
राजदन्तं शंखिनीविवरं दशमद्वारं तत्र शून्यं ध्यायेत् चित्त• लयो भवति ॥६॥
सप्तमं भूचक्र मध्यमाङ्गुष्ठमात्र ज्ञाननेत्रं दीपशिखाकारं ध्यायेत् वाचां सिद्धिर्भवति ॥७॥ अष्टमं ब्रह्मरन्ध्रनिर्वाणचक्र मूचिकायवेध्यं धूमशिखाकारं ध्यायेत् तत्र जालन्धरपीठं मोक्षप्रदं भवति ॥८॥
१- पावकाकारां (ह. तं.). २- कामफलप्रदं ( ह. तं.). ३ - सर्वेन्द्रियाणि वश्यानि (ह.).

Page #83

नवममाकाशचक्रं षोडशदलकमलमूर्ध्वमुखं तन्मध्ये कर्णिकायां त्रिकूटाकारां तदूर्ध्वशक्तिं तां परमशून्यां ध्यायेत तत्रैव पूर्णगिरिपीठं सर्वेच्छासिद्धिर्भवति ॥९॥ इति नवचक्रस्य विचारः।
अथ षोडशाधारः कथ्यते ।। तत्र प्रथमं पादाङ्गुष्ठाधारं तत्राग्रतस्तेजोमयं ध्यायेत् दृष्टिः स्थिरा भवति ॥१०॥ द्वितीयं मूलाधारं सूत्रं वामपाणिना निपीड्य स्थातव्यं तत्राग्निदीपनं भवति ॥११॥ तृतीयं गुदाधार विकाससंकोचं निराकुश्चयेत् अपानवायुः स्थिरो भवति ॥१२॥ चतुर्थ मेद्राधारं लिङ्गसंकोचनेन ब्रह्मग्रंथित्रयं भित्वा भ्रमर - गुहायां विश्रम्य तत ऊर्ध्वमुखे बिन्दुस्तम्भनं भवति । एषा वज्रौली प्रसिद्धा ॥१३॥ पश्चममोड्याणाधारयो बर्धनान्मलमूत्रसंकोचनं भवति ॥१४॥ षष्ठे नाभ्याधारे ॐकारमेकचित्तेनोचारिते नादलयो भवति ॥१५॥ सप्तमे हृदयाधारे प्राणं निरोधयेत् कमलविकासो भवति ॥१६॥ अष्टमे कण्ठाधारे कण्ठमूलं चिबुकेन निरोधयेत् इडापिंगलयोर्वायुः स्थिरो भवति ॥१७॥ नवमे घण्टिकाधारे जिह्वाग्रं धारयेत् अमृतकला स्रवति ॥१८॥ दशमे ताल्वाधारे ताल्वन्तगर्भे लंबिकां चालनदोहनाभ्यां दी/कृत्वा विपरीतेन प्रवेशयेत् काष्ठी भवति ॥१९॥ एकादशमथ जिह्वाधारं तत्र जिह्वाग्रं धारयेत् सर्वरोगनाशो भवति ॥२०॥ ४ - नादोदयमुपैति (का.).

Page #84

99
द्वादशं भ्रूमध्याधारं तत्र चन्द्रमन्डलं ध्यायेत् शीतलतां याति ॥२१॥ त्रयोदर्श नासाधारं तस्याग्रं लक्षयेत् मनः स्थिरं भवति ॥२२॥ चतुर्दशे नासामूलं कवाटाधार तत्र दृष्टिं धारयेत् षण्मासाज्ज्योति:पुंजं पश्यति ॥२३॥ पञ्चदशे ललाटाधार तत्र ज्योति:पुजं लक्षयेत् तेजस्वी भवति ॥२४॥ अवशिष्टे ब्रह्मरन्ध्र आकाशचक्रं तत्र श्रीगुरुचरणाम्बुजयुग्मं सदावलोकयेत् आकाशवत्पूर्णो भवति । इतिषोडशाधारः ।।२५।। अथ लक्ष्यत्रयं ॥ मूलकन्दाद्दण्डलग्नां ब्रह्मनाडी श्वेतवर्णां ब्रह्मरन्ध्रपर्यतं गतां संस्मरेत् । तन्मध्ये कमलतन्तुनिमा विद्युत्कोटिप्रभामूर्ध्वगामिनी तां मूर्ति मनसा लक्षयेत् तत्र सर्वसिद्धिदा भवति ॥२६॥ अथवा ललाटोघे कोल्लाटमण्डपे स्फुरत्काराकारं लक्षयेत् । अथवा भ्रमरगुहामध्ये आरक्तभ्रमराकारं लक्षयेदथवा कर्णद्वयं तर्जनीभ्यां निरोधयेत् ततः शिरोमध्ये धूं धूं कारं नादं श्रृणोति अथवा चक्षुर्मध्ये नीलज्योतिरूपं पुतल्याकारं लक्षयेदित्यन्तर्लक्ष्यम् ॥ २७॥ बहिर्लक्ष्य कथ्यते ॥ नासाग्रात् बहिरंगुलचर्तुष्टये नीलज्योतिःसंकाशं लक्षयेत् । अथवा नासाग्रात् षडंगुल अधोवायुतत्वं धूम्रवर्णं लक्षयेदथवा अष्टांगुले आरक्तं तेजस्तत्वं लक्षयेत् अथवा दशाङ्गुले कल्लोलवदापस्तत्वं लक्षयेत् । अथवा नासाग्रात् द्वादशाङ्गुले पीतवर्णं पार्थिवतत्वं लक्षयेदथवा आकाशमुखं दृष्ट्वावलोकयेत्
५-धारयेत् (ह.). ६ - ध्यायेत् (ह.). ७-गोल्ललाट (ह.). ८-द्वयमारक तेजस्तत्वं (ह. त.).

Page #85

ܐܐ
किरणानाकुलितं पश्यति एवं निर्मलीकरणम् । अथवोर्ध्वदृष्टयान्तरालं लक्षयेत् ज्योतिर्मुखानि पश्यति अथवा यंत्र तत्राकाशं लक्षयेदाकाशसदृशं चित्तं मुक्तिप्रदं भवति अथवा दृष्ट्यान्तस्तप्तकांचनसंनिभां भूमिं लक्षयेत् दृष्टिः स्थिरा भवति । इत्यनेकविधं बहिर्लक्ष्यम् ।। २८ ।।
अथ मध्यमं लक्ष्यं कथ्यते ॥
श्वेतवर्णं वा रक्तवर्णं वा कृष्णवर्णं
वा अग्निशिखाकारं वा ज्योतिरूपं वा विद्युदाकारं सूर्यमण्डलाकारं वा अर्द्धचन्द्राकारं वा यथेष्टस्वपिण्डमात्रं स्थानवर्जितं मनसा लक्षयेत् इत्यनेकविधं मध्यमं लक्ष्यम् ।। २९ ।।
अथ व्योमपञ्चकं लक्षयेत || आकाशं पराकाशं महाकाशं तत्वाकाशं सूर्याकाशमिति व्योमपञ्चकम् । बाह्याभ्यन्तरेऽत्यन्तं निर्मलं निराकारमाकाशं लक्षयेत् । अथवा बाह्याभ्यन्तरेऽत्यन्तान्धकारनिभं पराकाशमवलोकयेत् । बाह्याभ्यन्तरे कालानलसंकाशं महाकाशमवलोकयेत् । बाह्याभ्यन्तरे निजतत्वखरूपं तत्वाकाशवलोकयेत् । अथवा बाह्याभ्यन्तरे सूर्यकोटिसदृशं सूर्याकाशमवलोकयेत् । एवं व्योमपञ्चकावलोकनेन व्योमसदृशो भवति ।। ३० ॥
उक्तश्च :
नवचक्रं कलाधारं त्रिलक्ष्यं व्योमपञ्चकम् । सम्यगेतन्न जानाति स योगी नामधारकः ॥ ३१ ॥
अथ अष्टाङ्ग योगः ।
यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयोऽष्टाङ्गानि । यम इति उपशमः
- किरणा आकुलितं तटं ( तं.). १० - तत्र (ह.).

Page #86

१.३.
सर्वेन्द्रियजयः आहार - निद्रा - शीतवातातपजयश्चैवं शनैः शनै साधयेत् ॥ ३२ ॥
नियम इति मनोवृत्तीनां नियमनमिति एकान्तवासो निःसंगतौदासीन्यं यथा प्राप्ति - सन्तुष्टिर्वैरस्यं गुरुचरणावरूढत्वमिति नियमलक्षणम् || ३३ ॥
-
आसनमिति स्वस्वरूपे समासन्नता । स्वस्तिकासनं पद्मासनं सिद्धासनमेतेषां मध्ये यथेष्टमेकं विधाय सावधानेन स्थातव्यं इत्यासनलक्षणम् ॥ ३४ ॥
प्राणायाम इति प्राणस्य स्थिरता रेचक - पूरक- कुम्भकसंघट्टकरणानि चत्वारि प्राणायाम - लक्षणम् ।। ३५ ।। प्रत्याहारमिति चैतन्यतरीणां प्रत्याहरणं यथा नानाविकारग्रसनोत्पन्नविकारस्यापि निवृत्तिः निर्भातीति प्रत्याहारलक्षणम् ।। ३६ ।। धारणेति सत्राह्याभ्यन्तर एकमेव निजतत्वस्वरूपमेवान्तःकरणेन साधयेत् यथा यद्यदुत्पद्यते तत्तन्निराकारे धारयेत् स्वात्मानं निर्वात दीपमित्र धारयेदिति धारणालक्षणम् ।। ३७ ।। अथ ध्यानमिति । अस्ति कश्चन परमाद्वैतस्य भावः स एव आत्मेति यथा यद्यत्स्फुरति तत्तत्स्वरूपमेवेति भावयेत् सर्वभूतेषु समदृष्टिश्चेति ध्यानलक्षणम् ।। ३८ ।।
अथ समाधिलक्षणम् । सर्वतत्वानां समावस्था निरुद्यमत्वमनायास। स्थितिमत्त्वमिति समाधिलक्षणम् । इति अष्टाङ्गयोगलक्षणम् ॥
।। इति श्रीगोरक्षनाथकृतौ सिध्दसिध्दान्तपद्धतौ पिण्डविचारो नाम द्वितीयोपदेशः ॥ २ ॥
११ - तुरङ्गाणां (ह. का. ).

Page #87

तृतीयोपदेशः
अथ पिण्ड -संवित्तिः कथ्यते । पिण्डमध्ये चराचरौ यो जानाति स योगी पिण्ड -संवित्तिर्भवति ॥१॥ कूर्मः पादतले वसति पातालं पादाङ्गुष्ठे तलातलमङ्गुष्ठाग्रे महातलं पृष्ठे रसातलं गुल्फे सुतलं जायां वितलं जावोः अतलमुोरेवं सप्तपातालं रुद्रदेवताधिपत्ये तिष्ठति पिण्डमध्ये क्रोधरूपी भावः स एव कालानिरुद्रः ॥२॥ भूलोक गुह्यस्थाने भुवोकं लिङ्गस्थाने स्वर्लोकं नाभिस्थाने एवं लोकत्रये इन्द्रो देवता पिण्डमध्ये सर्वेन्द्रियनियामकः स एवेन्द्रः ॥३॥ दण्डाङ्करे महर्लोकः दण्डकुहरे जनो लोकः दण्डनाले तपो लोकः मूलकमले सत्यलोकः एवं लोकचतुष्टये ब्रह्मादिदेवता पिण्डमध्ये अनेकमानाभिमानस्वरूपी तिष्ठति ॥४॥ विष्णुलोकः कुक्षौ तिष्ठति तत्र विष्णुर्देवता पिण्डमध्येऽनेकव्यापारकारको भवति । हृदये रुद्रलोकः तत्र रुद्रो देवता पिण्डमध्ये उग्रस्वरूपी तिष्ठति । वक्षःस्थले ईश्वरलोकः तत्र ईश्वरो देवता पिण्डमध्ये तृप्तिस्वरूपी तिष्ठति । कण्ठमध्ये नीलकण्ठो लोकस्तत्र नीलकण्ठो देवता पिण्डमध्ये नित्यं तिष्ठति । तालुद्वारे शिवलोकस्तत्र शिवो देवता पिण्डमध्येऽ नुपमस्वरूपी तिष्ठति । लम्बिकामूले भैरवलोकस्तत्र भैरवो देवता पिण्डमध्ये सर्वोत्तमस्वरूपी तिष्ठति ॥ ललाटमध्येऽनादिलोकस्तत्रानादि-देवता पिण्डमध्ये आनन्दपरा
१- महातलं पादपृष्ठे ( ह. न.).

Page #88

१५
हन्तास्वरूपी तिष्ठति । शृङ्गारे कुललोकस्तत्र कुलेश्वरो देवता पिण्डमध्ये आनंदस्वरूपी तिष्टति | शंखमध्ये नलिनीस्थाने अकुलेश्वरो देवता पिण्डमध्ये निरभिमानावस्था तिष्ठति । ब्रह्मरन्ध्रे परब्रह्म - लोकस्तत्र परब्रह्म देवता पिण्डमध्ये परिपूर्णदशा तिष्ठति । ऊर्ध्वकमले परापर - लोकस्तत्र परमेश्वरो देवता पिण्डमध्ये परापरभावस्तिष्ठति । त्रिकूटस्थाने शक्तिलोकस्तत्र पराशक्तिर्देवता सर्वासां सर्व कर्तृत्वावस्था तिष्ठति । एवं पिण्डमध्ये सप्तपातालसहितैकविंशतिब्रह्माण्ड
-
स्थान- विचारः ।। ५ ।।
सदाचारतत्वे ब्राह्मणाः वसन्ति शौर्ये क्षत्रियाः व्यवसाये वेश्याः सेवाभावे शूद्राश्रतुषष्टिकलास्वपि चतुःषष्टिवर्णाः ॥ ६ ॥
अथसप्त समुद्राः सप्त द्वीपाः कथ्यन्ते ।
मज्जायां जम्बूद्वीपः अस्थिषु शक्तिद्वीपः
शिरासु सूक्ष्मद्वीपः त्वक्षु क्रौञ्चद्वीपः
रोमसु गोमयद्वीपः नखेषु श्वेतद्वीप : मांसे ( अस्थिनि) प्लक्षद्वीपः एवं सप्तद्वीपाः ॥ ७ ॥
मुत्रे क्षार - समुद्रः लालायां क्षीर-समुद्रः कफे दधिसमुद्रः मेदसि घृत- समुद्रः वसायां मधु-समुद्रः रक्ते इक्षु- समुद्रः शुक्रेऽमृतसमुद्रः एवं सप्तसमुद्राः ॥ ८ ॥ नवखण्डाः नव द्वारेषु वसन्ति । भारतखण्डः काश्मीरखण्ड: करैर्परंखण्डः श्रीखण्डः शंखखण्डः एकपादखण्डः गान्धारखण्डः कैवर्तकखण्डः महामेरुखण्डः एवं नवखण्डाः ॥ ९ ॥
२ - नास्ति वाक्यमिदम् (यो. तं). ३ - शाकद्वीपः (ह.), शाल्मलिद्वीपः (का.), मस्तिष्के शाकद्वीपः (तं). ४- भाई खण्डा ( यो. ). ५ - खर्वखण्डः ( तं.), करखण्ड: (ह.).

Page #89

मेरुपर्वतो मेरुखण्डे वसति कैलासो ब्रह्मकपाटे वसति हिमालयः पृष्ठे मलयो वामकन्धरे मन्दरो दक्षिणकन्धरे विन्थ्यो दक्षिणकणे मैनाक: वामकर्णे श्री-पर्वतो ललाटे एवमष्ट कुलपर्वताः अन्ये उपपर्वताः सर्वाङ्गुलिषु वसन्ति ॥१०॥ पीनसा गंगा यमुना चन्द्रभागा सरस्वती । पिपासा शतरुद्रा च श्रीरात्रिश्चैव नर्मदा एवं नव नद्यो नवनाडीसु वसन्ति ॥११॥ अन्या उपनद्यः कुल्योपकुल्याः द्विसप्तति-सहस्त्र-नाडीसु वसन्ति ।। १२ ।। सप्तविंशति नक्षत्राणि द्वादश राशयः नव ग्रहाः पञ्चदश तिथयः एते अन्तर्वलये द्विसप्तति सहस्र-स्वहस्त-कोष्ठेषु वसन्ति । अनेकतारामण्डलं ऊर्मिषु वसन्ति । यात्रंशत्-कोटिदेवता बाहुरोमकूपेषु वसन्ति । अनेकपीठोपपीठकाः रोमकूपेषु वसन्ति । देवदानव-यक्ष-राक्षस-पिशाच-भूतप्रेताः अस्थिसन्धिषु वसन्ति । कुलनागा वक्षसि वसन्ति । अन्ये सनकादिमुनिसंधाः कक्षरोमकूपेषु वसन्ति । अन्ये पर्वता उदर-लोमसु वसन्ति । गन्धर्व-किन्नरकिंपुरुषा अप्सरसो गणा उदरे वसन्ति । अन्याः खेचरी-लीलामातरः शक्तयः उग्रदेवता वायुवेगे वसन्ति । अनेकमेघाः अश्रुपाते वसन्ति । अनेकतीर्थानि मर्मस्थाने वसन्ति । अनन्तसिद्धाः मतिप्रकाशे वसन्ति । चन्द्रमूर्यो नेत्रद्वये वसतः । अनेक वृक्षलतागुल्मतृणानि जंघारोमककूपस्थाने वसन्ति । अनेककृमिकीटपतङ्गाः पुरीषे वसन्ति ॥१३॥ यत्सुखं तत्स्वर्ग यद्दःखं तन्नरकं यत्कर्म तद्वंधनं यनिर्विकल्पं तन्मुक्तिः स्वस्वरूपदशायां निद्रादौ स्वात्मजागरः शान्तिर्भवति । एवं सर्वदेहेषु विश्वस्वरूपः परमेश्वरः
६-दण्डे (इ. का.). ७-पीतसा (तं.). ८-वितस्ता (का.).

Page #90

१७
परमात्मा अखण्डस्वभावेन घटे घटे चित्स्वरूपी तिष्ठति । एवं पिण्डसंवित्तिर्भवति ॥ १४ ॥
॥ इति श्री गोरक्षनाथकृतौ सिद्धसिद्धान्तपद्धतौ पिण्डसंवित्ति र्नाम तृतीयोपदेशः ॥ ३ ॥
२

Page #91

चतुर्थोपदेशः
अथपिण्डाधारः कथ्यते॥ अस्ति काचिदपरम्परा संवित्स्वरूपा सर्वपिण्डाधारत्वेन नित्यप्रबुद्धा निजा शक्तिः प्रसिद्धा कार्यकारणकतणामुत्थान दशांकुरोन्मीलनेन कारं करोति अतएवाधारशक्तिरिति कथ्यते । अत्यन्तं निजप्रकाश--स्वसंवेदानुभवैक्यगम्यमान-शास्त्र लौकिक-साक्षात्कार- साक्षिणी सा परीचिद्रपिणी शक्तिर्गीयते । सैव शक्ति यंदा सहजेन स्वास्मिन्नन्मीलिन्यां निरुत्थानदशायां वर्तते तदा शिवः सैव भवति ॥१॥ अतएव कुलाकुलस्वरूपा सामरस्य-निज-भूमिका निगद्यते ॥२॥ कुलमिति । परासत्ताहन्ता-स्फुरत्ता-कलास्वरूपेण सैव पञ्चधा विश्वस्याधारत्वेन तिष्ठति ॥३॥ अतएव परापरा निराभासावभासकात्प्रकास्विरूपा या सा परा ॥४॥ अनादि-संसिद्धा परमाद्वैत-परमेकमेवास्तीति या अङ्गीकारं करोति सा सत्ता ॥५॥ अनादिनिधनोऽप्रमेय-स्वभावः किरणानन्दोऽस्म्यहमित्यहं-सूचनशीला या सा पराऽहन्ता ॥६॥ स्वानुभव-चित्तचमत्कार-निरुत्थान-दशां प्रस्फुटी करोति या सा स्फुरत्ता ॥ ७॥ नित्य-शुद्ध-बुद्ध-स्वरूपस्य स्वयं प्रकाशत्वमाकलयतीति या सा पराकलेति उच्यते ॥८॥
१-अनन्तराधार (ह.). २-पराचिपिणी (ह.). ३-पराभासत्वादहन्ता सत्ता स्फुरत्ता कुला (यो.). ४-संवित् (तं.).

Page #92

१९
अकुलमिति । जातिवर्ण-गोत्राद्यखिल-निमित्तत्वेनैकमेवास्तीति प्रसिद्ध । तथा चोक्तमुमामहेश्वरसंवादे :निरुत्तरेऽनन्यत्वादखण्डत्वादद्वयत्वादनन्याश्रयत्वाद् निर्धामत्वादनामत्वादकुलं स्याग्निरुत्तरमिति ॥९॥ एवं कुलाकुल-सामरस्य-प्रकाश-भूमिका- स्फुटीकरणे एकैव समर्था या साऽपरम्परा शक्तिरेवावशिष्यते । अपरम्परं निखिलविश्वप्रपञ्चजालं परं तत्त्वं सम्पादयत्येकीकरोत्यपराम्पराशक्तिराशावती प्रसिद्धा ॥१०॥
उक्तं ललित-स्वच्छन्देःअकुलं कुलमाधत्ते कुलं चाकुलमिच्छति । जल - बुद्धदवद्-न्यायादेकाकारः परः शिवः ॥११॥ अतएवैकाकार एवानन्त-शक्तिमान निजानन्दतयावस्थितोऽपि नानाकारत्वेन विलसन् स्वप्रतिष्ठां स्वयमेव भजतीति व्यवहारः।
उक्तं प्रत्यभिज्ञायाम्:अलुप्त - शक्तिमान्नित्यं सर्वाकारतया स्फुरन् । पुनः स्वेनैव रूपेण एक एवावशिष्यते ॥ १२ ॥ अतएव परमकारणं परमेश्वरः परात्परः शिवः स्वरूपतया सर्वतोमुखः सर्वाकारतया स्फुरितुं शक्नोतीत्यतः शक्तिमान् ।
उक्तं वामकेश्वरतन्त्रे:शिवोऽपि शक्तिरहितः शक्तः कर्तुं न किञ्चन । स्वशक्त्या सहितः सोऽपि सर्वस्याभासको भवेत् ।।१३।। अतएवानन्त-शक्तिमान् परमेश्वरः विश्वसंवित्स्वरूपी विश्वमयो भवतीति प्रसिद्ध सिद्धानां च परापर-स्वरूपा कुण्डलिनी ५-अनाशनात् (का.),अनाश्रयात् (तं.).६-निरन्तरं (का.). ७-अपराशक्ति (ह.).

Page #93

वर्तते । अतस्ते पिण्डसिद्धाः प्रसिद्धाः । सा कुण्डलिनी प्रबुद्धाऽप्रबुद्धा चेति द्विधा । अप्रबुद्धेति तत्तत्पिण्डे चेतन-रूपा (स्वभावेन नानाचिन्ता व्यापारोद्यमप्रपंचरूपा) कुटिल-स्वभावा कुण्डलिनी ख्याता । सैव योगिनां तत्तद्विलसितविकाराणां निवारणोद्यम - स्वरूपा कुण्डलिन्यूर्ध्वगामिनी सुप्रसिद्धा भवति ॥१४॥ ऊध्वमिाते । सर्व-तत्वान्यपि स्व-स्वरूपमेवेत्यूर्वे वर्तते अतएव सा विमर्शरूपिणी योगिनः स्व-स्वरूपमवगच्छन्तीति सुप्रसिद्धा ॥१५॥
तथा चोक्तमेवरूलक :ध्यशक्ति-प्रबोधेन अधः-शक्ति - निकुञ्चनात् । ऊर्ध्व - शक्ति - निपातेन प्राप्यते परमं पदम् ॥ १६ ॥ एकैव सा मध्योर्ध्वधः -प्रभेदेन त्रिधा भिन्ना शक्तिरभिधीयते ॥ १७॥ बाह्येन्द्रिय - व्यापार - नाना - चिन्तामया सैवाधः - शक्तिरुच्यते । अतएव ये योगिनः तस्या आकुञ्चनं मूर्ली-धार- बन्धनात् सिद्धं स्यात् । यस्माच चराचरं जगदिदं चिदचिदात्मकं प्रभवति । तदेव मूलाधारं संवित्प्रसरं प्रसिद्धम् ॥ १८ ॥
उक्तं शिवानन्दाचार्यैः :सर्व-शक्ति-प्रसर-संकोचाभ्यां जगत्सृष्टिः संहृतिश्च भवत्येव न सन्देहः तस्मात्तां मूलमित्युच्यते । अतः प्रायेण सर्वसिद्धाः मूलाधार-रता भवन्ति ।। १९ ।। तरङ्गित - स्वभावं जीवात्मानं वृथा भ्रमन्तमपि स्वप्रकाशमध्ये स्व-स्वरूपतया सर्वदा धारयितुं समर्था या सा मध्याशक्तिः कुण्डलिनी गीयते । स्थूल - मूक्ष्म-रूपेण महासिद्धान्तं प्रतीयते इति निश्चयः ॥२०॥ ८-आकुञ्चने रता यस्याकुश्चन ( ह.).

Page #94

स्थूलेति निखिल -ग्राह्याधार -ग्राह्यस्वरूपापि पदार्थान्तरै
म्यमाणा इव तद्रूपा वर्तते सा कुण्डलिनी साकारस्थूला पुनस्त्वियमेव स्व-प्रसार-चातुर्यतया वर्तमाना योगिनां परानन्दतया कुण्डलिनी या निश्चयभूता वर्तते सा सूक्ष्मा निराकारा प्रबुद्धा महासिद्धानां मते प्रसिद्धा ॥२१॥
उक्तं तत्वसारे:सृष्टिः कुण्डलिनी ख्याता द्विधा भावगता तु सा । एकधा स्थूलरूपा च लोकानां प्रत्यया(गा)त्मिका ॥२२॥ अपरा सर्वगा सूक्ष्मा व्याप्तिव्यापक-वर्जिता। तस्या भेदं न जानाति मोहितः प्रत्ययेन तु ॥२३॥ तस्मात्सूक्ष्मा परा संवित्स्वरूपा मध्याशक्तिः कुण्डलिनी योगिभिर्देह - सिद्धयथ सद्गुरु - मुखाज्ज्ञात्वा स्व-स्वरूप-दशायां प्रबोधनीया ॥२४॥
अथ ऊर्च - शक्तिनिपातः कथ्यते । सर्वेषां तत्वानामुपरि-वर्तमानत्वान्निर्नाम परमं पदमेव ऊर्ध्वं प्रसिद्धं तस्याः स्त्र - संवेदन - नाना-साक्षात्कारमूचनशीला या ऊर्ध्वशक्तिरभिधीयते । तस्याः निपातनमिति स्व-स्वरूप - द्विधाभास - निरासः किन्तु स्त्र - स्वरूपाखण्डत्वेन भवति ॥२५॥
उक्तं च - शिवस्याभ्यन्तरे शक्तिः शक्तेरभ्यन्तरः शिवः । अन्तरं नैव जानीयाचन्द्रचन्द्रिकयोरिव ॥२६॥ अत ऊर्ध्व-शक्ति - निपातेन महासिद्ध - योगिभिः परमपदं प्राप्यत इति सिद्धम् ॥२७॥ ९- चिद्रूपा (ह.). १०-व्याप्य (तं.).

Page #95

२२
उक्तश्च :सत्वे सत्वे सकलरचना राजते संविदेका । तत्त्वे तत्त्वे परम - महिमा संविदेवावभाति ।। २८ ॥ भावे भावे बहुल तरला लम्पटा संविदेषा । भासे भासे भजन-चतुरा बृंहिता संविदेव ॥ २९॥ किमुक्तं भवति परापर-विमर्शरूपिणी संविन्नाना-शक्तिरूपेण निखिल-पिण्डाधारत्वेन वर्तते इति सिद्धान्तः ॥३०॥ ॥ इति श्रीगोरक्षनाथकृतौ सिद्धसिद्धान्तपद्धतौ पिण्डाधारो नाम चतुर्थोपदेशः ॥४॥

Page #96

पञ्चमोपदेशः
अथ पिण्डपदयोः समरसकरणं कथ्यते - महासिद्धयोगिभिः पूर्वोक्तक्रमेण परपिण्डादिस्वपिण्डान्तं ज्ञात्वा परमपदे समरसं कुर्यात् ।। १॥ परमपदमिति स्वसंवेद्यं अत्यन्ताभासाभासकमयं ॥२॥
उक्तं तत्त्वसंहितायाम् :यत्र बुद्धिर्मनो नास्ति तत्त्वविन्नापरा कला। ऊहापोहो न कर्तव्यौ वाचा तत्र करोति किम् ॥ वाग्मिना गुरुणा सम्यक कथं तत्पदमीयते । तस्मादुक्तं शिवेनैव स्वसंवेद्यं परंपदम् ॥३॥ अतएव नानाविध-विचारचातुर्य-वर्चसा विस्मयां गत्वा गुरुचरणरतत्वात् निर्णीतत्वात् स्वसंवेद्यमेव परमं पदम् प्रसिद्धमिति सिद्धान्तः ॥४॥ गुरुत्र सम्यक् सन्मार्गदर्शनशीलो भवति । सन्मार्गो योगमार्गस्तदितरः पार्षडमार्गः।
तदुक्तमादिनाथन:योगमार्गेषु तंत्रेषु दीक्षितास्तांश्च दूषकाः । ते हि पार्षडिनः प्रोक्ताः तथा तैः सहवासिनः ॥५॥ यस्मिन् दर्शिते सति तत्क्षणात् स्वसंवेद्यसाक्षात्कारः समुत्पद्यते । ततो गुरुरेवात्र कारणमुच्यते ॥६॥ तस्माद्गुरुकटाक्षपातात् स्वसंवेद्यतया च महासिद्धयोगिभिः स्वकीय पिण्डं निरुत्थानानुभवेन समरसं क्रियते इति सिद्धान्तः ॥७॥
१-चर्चा (ह.). २ - सारांग (तं.). ३ - कृपातत्वमात्रेण (हं.), गुरुवरणत्वात् निरुपाधिकत्वात् निनिकेतत्वात् (तं.). ४-आचार्यस्वामिना (तं.).

Page #97

तद्यथा-निरुत्थानप्राप्त्युपायः कथ्यते । महासिद्धयोगिनः स्वस्वरूपतयानुसन्धानेन निजावेशो भवति निजावेशानिपीडित-निरुत्थान-दशा-महोदयः कश्चिन्जायते । ततः सचिदानन्द - चमत्कारात् अद्भुताकारप्रकाशप्रबोधो जायते । प्रबोधादखिलमेतद् द्वयाद्वय-प्रकटतया चैतन्यमासाभासकं परात्परं पदमेव प्रस्फुटं भवतीति सत्यं ॥८॥ अत एव महासिद्धयोगिभिः सम्यक् (उक्त) गुरुप्रसादं लब्ध्वाऽवधान-बलेनैक्यं भजमानैस्तत्क्षणात् परमं पदमेवानुभूयते ॥ ९॥ तदनुभवबलेन स्वकीयं सिद्धं सम्यक निजपिण्डं परिज्ञात्वा तमेव परमपदे एकीकृत्य तस्मिन् प्रत्यावृत्यारूढेवाभ्यन्तरे स्वपिण्ड सिद्धयर्थं महत्त्वमनुभूयते ॥१०॥ निजपिण्डमिति स्वरूपकिरणानन्दोन्मेषमात्रं यस्योन्मेषस्य प्रत्याहरणमेव समरसकरणं भवति ॥११॥ अतएव स्वकीय पिण्डं महारश्मिपुंजं स्वेनैवाकारेण प्रतीयमानं स्वानुसन्धानेन स्वस्मिन्नुररीकृत्य महासिद्धयोगिनः पिण्डसिद्धयर्थं तिष्ठन्तीति प्रसिद्धम् ॥ १२ ॥ अथ पिण्डसिद्धौ वेषः कथ्यते
शंखमुद्राधारणश्च केशरोमप्रधारणम् । अमरीपानममलं तथा मर्दनमुत्कटम् ॥ १३॥ एकान्तवासो दीक्षा च सन्ध्या जपमाश्रया। झानभैरवमूर्तेस्तु तत्पूजा च सुरादिभिः॥१४॥ शंखाध्मातं सिहंनाद कौपीनं पादुका तथा । अङ्गवस्त्रं बहिर्वस्त्रं कम्बलं छत्रमद्भुतम् ॥ १५ ॥
५- भूतकरणं (तं.). ६-पिण्डपरीक्षा च स्व (ह.). ८-जपममायया (ह.). ९-यथाविधिः (ह.).
७-उत्तमम् (ह.).

Page #98

२५
वेत्रं कमंडलुञ्चैव भस्मना च त्रिपुण्ड्रकम् । कूर्यादेतान् प्रयत्नेन गुरुवन्दनपूर्वकम्
तेषां पिण्डसिद्धौ सत्यां सर्वसिद्धयः सन्निधाना भवन्ति ॥ १७ ॥
उक्तश्च:
यस्मिन् ज्ञाते जगत्सर्वं सिद्धं भवति लीलया । सिद्धयः स्वयमायान्ति तस्माद् ज्ञेयं परमं पदम् ।। १८ ।।
परं पदं न वेषेण प्राप्यते परमार्थतः । देहमूलं हि वेषं स्याल्लोकप्रत्ययहेतुकम् ।। १९ ।। लोके निकृष्टमुत्कृष्टं परिगृह्य पृथक् कृतम् । तत्स्वधर्म इति प्रोक्तो योगमार्गे विशेषतः ॥ २० ॥ योगमार्गात्परो मार्गो नास्ति नास्ति श्रुतौ स्मृतौ ॥ २१ ॥
शास्त्रेष्वन्येषु सर्वेषु शिवेन कथितः पुरा । योगः सन्नहनोपायो ज्ञानसंगतियुक्तिषु ॥ २२ ॥
लोके निकृष्टं सततं यं वा यं वा प्रकुर्वतो । तं वा तं वा वर्जयन्ति लोकज्ञानबलेन तु ॥ २३ ॥
मनुष्याणां च सर्वेषां प्राक्संस्कारवशादिह । शास्त्र - युक्ति - समाचारः क्रमेण भवति स्फुटम् ॥ २४ ॥ एवं पिण्डे संसिद्धे ज्ञानप्राप्त्यर्थं तच्च परमपदं महासिद्धानां मतं परिज्ञाय तस्मिन्नहंभावे जीवात्मा च सहजसंयम - सोपायाद्वैतक्रमेणोपलक्ष्यते ।। २५ ।।
तत्र सहजमिति ।
विश्वातीतं परमेश्वरं विश्वरूपेणावभासमानमिति एकमेवास्तीति स्वस्वभावेन यद् ज्ञानं तत्सहजं प्रसिद्धम् ॥ २६ ॥
१०- ध्यान ( तं.).

Page #99

संयम इति । सावधानानां प्रस्फुरद -व्यापाराणां निजवृत्तीनां संयमनं कृत्वा आत्मनि धीयते इति संयमः ॥२७॥ सोपायमिति । स्वयमेव प्रकाशमयं स्वेनैव स्वात्मन्येकीकृत्य सदा तत्त्वेन स्थातव्यम् ॥ २८ ॥ अद्वैतमिति । अकर्तृतयैव योगी नित्यतृप्तो निर्विकल्पः सदा निरुत्थानत्वेन तिष्ठति ॥२९॥
उक्तश्च:सहर्ज स्वात्मसंवित्तिः संयमः स्वात्मनिग्रहः । सोपायः स्वस्य विश्रान्तिरद्वैतं परमं पदम् ॥ ३० ॥ तज्ज्ञेयं सद्रोर्वक्त्रात् नान्यथा शास्त्रकोटिभिः । न तर्कशब्दविज्ञानानाचाराद्वेदपाठनोत् ॥ ३१॥ वेदान्तश्रवणान्नैव तत्त्वमस्यादिबोधनात् । न हंसोचारणाज्जीवब्रह्मणोरैक्यभावनात् ॥ ३२ ॥ न ध्यानान लयाल्लीनः सर्वज्ञः सिद्धिपारगः स्वेच्छो योगी स्वयंकर्ता लीलया चाजरोऽमरः ॥३३॥ अवध्यो देवदैत्यानां क्रीडते भैरवो यथा । इत्येवं निश्चलो योऽसौ क्रमादाप्नोति लीलया ॥३४ ।। असाध्याः सिद्धयः सर्वाः सत्यमीश्वरभासितम् । प्रथमे त्वरोगतासिद्धिः सर्वलोकप्रियो भवेत् । कांक्षते दर्शनं तस्य स्वात्मारूढस्य नित्यशः ॥ ३५ ॥ कृतार्थः स्याद्वितीये तु कुरुते सर्वभाषया ।
तृतीये दिव्यदेहस्तु व्यालैाघेर्न बाध्यते ॥३६॥ ११-स्व स्व निग्रहः (ह.). १२- पारगात् (ह.). १३ - लयाल्लीनात् मौन कर्म समाश्रयात् लीने पिण्डे भवेदू योगी (तं.). १४ - सद्गरोः करुणां विना (ह.). १५ - कविता (तं.). १६-भाषणं.

Page #100

२७
चतुर्थे क्षुत्तृषा निद्राशीत तापविवर्जितः । जायते दिव्ययोगीशो दूरभावी न संशयः ॥ ३७ ॥ वासिद्धिः पञ्चमे वर्षे परकायप्रवेशनम् । षष्ठे न छिद्यते शस्त्रैर्वज्रपातैर्न वाध्यते ।। ३८ ।। वायुवेगी क्षितित्यागी दूरदर्शी च सप्तमे । अणिमादिगुणोपेतस्त्वष्टमे वत्सरे भवेत् ।। ३९ ।। नवमे वज्रकायः स्यात् खेचरो ढिकचरो भवेत् । दशमे पवनाद्वेगी यत्रेच्छा तत्र धावति ॥ ४० ॥ सम्यगेकादशे वर्षे सर्वज्ञः सिद्धिभाग्भवेत । द्वादशे शिवतुल्योऽसौ कर्ता हर्ता स्वयं भवेत् ॥ ४१ ॥
त्रैलोक्ये पूज्यते सिद्धः सत्यं श्रीभैरवो यथा । एवं द्वादशवर्षेषु सिद्धयोगी महाबलः ॥ जायते सद्गुरोः पादप्रभावान्नात्र संशयः ॥ ४२ ॥
गुरुकुलसन्तानञ्चेति पञ्चधा प्रोक्तम्
आई - सन्तानं विलेश्वर - सन्तानं विभूति - सन्तानं नाथ - सन्तानं योगीश्वर - सन्तानञ्चेति एषामपि सन्तानानां पृथक पृथक वैशिष्ट्यं वर्तते ॥ ४३ ॥
परमार्थतः सव पाञ्चभौतिकं । तज्जातः पुरुषाः । (स्ववोघ) सम्बोधमात्रैकरूपः सशिवः । तदितरत्सर्वमज्ञानमव्यक्तं भवति तत्र शिवस्तु ज्ञानं ।। ४४ ।।
एतेषामपि सन्तानानां केचित्स्वरूपपराङ्मुखाः वेशमात्रसम्पन्नाः क्रयविक्रयादिकं कुर्वन्ति सन्तानभेदं प्रत्यन्योऽन्यमधः कुर्वन्ति योगमार्गं द्वेषयन्ति ।। ४५ ।।
१७ - यत्रेच्छा तत्र धावति (यो . ) . १८ - न जाताः ( ह . ) .

Page #101

૨૮ रजसा घोरसंकल्पाः कामुकाः अतिमन्येवैः । दाम्भिकाः मानिनः पापाः धिक्कुर्वन्त्यीश्वरप्रियान् ॥४६॥ साधुसङ्गम-सच्छास्त्र-परमानन्द-लक्षितान् । स्वेच्छाचारविहारैक-ज्ञानविज्ञानसंयुतान् ॥४७॥ यूयं दुष्टा वयं शिष्टा भ्रष्टा यूयं वयं तथा । इत्येवं परिवदन्ति संप्रमोहे निरन्तरम् ॥४८॥ पृथ्वी जलं तथा वह्निः वायुराकाशमेव च । एते सन्तानोदयास्तु सम्यगेव प्रकीर्तिताः ॥४९॥ काठिन्यश्चार्द्रता तेजो धावनं स्थिरता खलु । गुणान्येतानि पञ्चैव सन्तानानां क्रमात् स्मृताः॥५०॥ ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च ईश्वरश्च सदाशिवः
एताश्च देवताः प्रोक्ताः सन्तानानां क्रमेण तु ॥५१॥ स्थूल-मूक्ष्म-कारणं तूर्य तूर्यातीतमिति पञ्चावस्थाः क्रमेण लक्ष्यन्ते । एतेषामपि सर्वेषां विज्ञाता यः स योगी स सिद्धपुरुषः स योगीश्वरेश्वर इति परमरहस्यं प्रकाशितम् ॥ २२ ॥ अतएव सम्यक निजविश्रान्तिकारकं महायोगिनं सद्गुरु सेवयित्वा सम्यक् सावधानेन परमं पदं सम्पाद्य तस्मिन् निजपिण्डे (पिण्डं) समरसभावं कृत्वाऽत्यन्तं निरुत्थानेन सर्वानन्दतत्त्वे निश्चलं स्थातव्यम् । ततः स्वयमेव महासिद्धो भवतीति सत्यम् ॥५३॥
न विधिर्नैव वर्णश्च न वावज्यकल्पना । न भेदो निधनं किश्चिन्नाशौचं नोदकक्रिया ॥५४॥ योगीश्वरेश्वरस्यैवं नित्यतृप्तस्य योगिनः ।
चित्स्वात्मसुखविश्रान्तिभावलब्धस्य पुण्यतः ॥५५॥ १९ - अहिमन्यवः (यो.). २० - निषेधश्च (तं.).

Page #102

सम्यक् स्वभावविज्ञानात् क्रमाभ्यासान चासनात् ।
न वैराग्यान्न नैराश्यानाहार-प्राण-धारणात् ॥५६॥ न मुद्रा-धारणाद्योगान मानकर्म-समाश्रयात् । न विरक्तां वृथायासान कायक्लेशधारणात् ॥ ५७ न जपान तपोध्यानान्न यज्ञात्तीर्थसेवनात् । न देवार्चनाश्रयाद्भक्त्या नाश्रमाणाञ्च पालनात् ।। ५८॥ न पडूदर्शनकेशादिधारणान्न च मुण्डनात् । नानन्तोपाययत्नेभ्यः प्राप्यते परम पदम् ॥५९॥ एतानि साधनानि सर्वाणि दैहिकानि परित्यज्य परमपदेऽदैहिक स्थीयते सिद्धपुरुषैरिति ॥६०॥ तत्कथं । गुरुदृक्पातनात् प्रायो दृढानां सत्यवादिनां सा स्थितिर्जायते ॥६१॥ कथनाच्छाक्तपाताद्वा पादावलाकनात् । प्रसादात् स्वगुरोः सम्यक प्राप्यते परमं पदम् ॥ ६२॥ अतएव शिवेनोक्तम्
न गुरोरधिकं न गुरोरधिकं न गुरोरधिकं न गुरोरधिकम् । शिवशासनतः शिवशासनतः शिवशासनतः शिवशासनतः॥६३॥ वाङ्मात्राद्वाथदृक्पातात् यः करोति च तत्क्षणात् । प्रस्फुट शाम्भवं वेद्यं स्वसंवेद्यं परं पदम् ॥६४॥ करुणाखड्गपातेन छित्वा पाशाष्टकं शि(प)शोः । सम्यगानन्दजनकः सद्गुरुः सोऽभिधीयते ॥ ६५ ॥ निमिषार्धापाताद्वा यद्वा पादावलोकनात् । स्वात्मानं स्थिरमाधत्ते तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥६६॥

Page #103

नाना-विकल्प-विश्रान्तिं कथया कुरुते तु यः ।
सद्गुरुः स तु विज्ञेयो न तु मिथ्या-विडम्बकः ॥ ६७॥ अतएव परमपदप्राप्त्यर्थं स सद्गुरुः सदा वन्दनीयः गुरुरिति गृणाति शै' सम्यक चैतन्यविश्रान्तिमुपदिशति ।। विश्रान्त्या स्वयमेव परात्परं परमपदमेव प्रस्फुटं भवति तत्क्षणात्साक्षात्कारो भवति ॥ ६८॥ अतएव महासिद्धानां मते प्रोक्तं । वाग्मात्रेण वा दृक्पातमात्रेण वा सम्यगवलोकनेन वा तत्क्षणान्मुहुर्विश्रान्तिमत्तां नयतीति ( विश्रान्तियुक्तं करोतीति, ह ) यः स सद्गुरुर्भवति । नो चेनिजविश्रान्ति विना पिण्डपदयोः समरसकरणं न भवतीति सिद्धान्तः । तस्मानिजविश्रान्तिकारकः सद्गुरुरभिधीयते नान्यः ॥ पुनर्वागादि-शास्त्रदृष्टयानुमानतस्तर्क-मुद्रया भ्रौमिको गुरुस्त्याज्यः ॥ ६९ ॥
उक्तश्च :ज्ञानहीनो गुरुस्त्याज्यः मिथ्यावादी विडम्बकः । स्वविश्रान्तिं न जानाति परेषां स करोति किम् ॥ ७० ॥ शिलया किं परं पारं शिलासंघः प्रतार्यते । स्वयं तीर्थों भवेद्योऽसौ परानिस्तारयत्यलम् ॥ ७१ ॥ विकल्पसागरात्योराचिन्ताकल्लोलदुस्तरात् । प्रपश्च-वासना-दुष्ट (ग्रह) ग्राहजालसमाकुलात् ॥ ७२ ॥ वासना-लहरी-वेगाद्यः स्वं तारियतुं क्षमः ।
स्वस्थेनैवोपदेशेन निरुत्थानेन तत्क्षणात् ॥ ७३ ।। २१-गुणातिशय ( यो.), गुणातीतः (त.). २२-श्रामको (ह.). २३नास्वस्थतरितुं क्षयः (तं.).

Page #104

तारयत्यैव दृकूपातात् कथनाद्वा विलोकनात् । तारिते स्वपदं धत्ते स्वस्वमध्ये स्थिरो भवेत् ।। ७४ ॥ ततः स मुच्यते शिष्यो जन्मसंसारबन्धनात् । परानन्दमयो भूत्वा निष्कलः शिवतां व्रजेत् ॥ ७५ ।। कुलानां कोटिकोटीनां तारयत्येव तत्क्षणात् । अतस्तं सद्गुरुं साक्षात् त्रिकालमभिवन्दयेत् ॥ ७६ ।। सर्वाङ्गप्रणिपातेन स्तुवन्नित्यं गुरुं भजेत् । भजैनात्स्थैर्यमाप्नोति स्वस्वरूपमयो भवेत् ॥ ७७ ॥ किमत्र बहुनोक्तेन शास्त्रकोटिशतेन च । दुर्लभा चित्तविश्रान्तिर्विना गुरुकृपां पराम् ।। ७८ ॥ चित्तविश्रान्तिलब्धानां योगिनां दृढचेतसाम् । स्वस्वमध्ये निमग्नानां निरुत्थानं विशेषतः ॥ ७९ ।। निमिषात्प्रस्फुटं भाति दुर्लभं परमं पदम् । यस्मिन् पिण्डो भवेल्लीनः सहसा नात्र संशयः ।। ८० । संविक्रिया-विकरणोदय-चिद्विलोलेविश्रान्तिमेव भजतां स्वयमेव भाति । ग्रस्ते स्ववेगनिचये पदपिण्डमैक्य, सत्यं भवेत्समरसं गुरुवत्सलानाम् ॥ ८१॥ ॥ इति श्रीगोरक्षनाथकृतौ सिद्धसिद्धान्तपद्धती पिण्डपदयोः समरसकरणं नाम पञ्चमोपदेशः ॥ ५॥
२४-सजनः (ह.). २५-सम्यकू स्वभावकिरणोदयचिद्विलास (तं.).

Page #105

षष्ठोपदेशः
अथ अवधृतयोगिलक्षणं कथ्यते:अवधूतयोगी नाम क इत्यपेक्षायामाह । यः सर्वान् प्रकृतिविकारान् अवधूनोतीत्यवधृतः । योगोऽ स्यास्तीति योगी। धूञ् कम्पने इति धातुः कम्पनार्थे वर्तते । कम्पनं चालनं देह -दैहिक-प्रपंचादिषु विषयेषु संगतं मनः परिगृह्य तेभ्यः प्रत्याहृत्य स्वधाममहिम्नि परिलीनचेताः प्रपञ्चशून्य आदिमध्यान्तनिधनभेदवर्जितः ॥१॥
यकारो वायुबीजं स्याद्रकारो वह्निबीजकम् ।
तयोरभेदओंकारश्चिदाकारः प्रकीर्तितः ॥२॥ तदेतद् व्यक्तमुच्यते :
क्लेशपाशतरङ्गाणां कृन्तनेन विमुण्डनम् । सर्वावस्थाविनिर्मुक्तः सोऽवधृतोऽभिधीयते ॥३॥ निजैस्मरविभूतियों योगी स्वाङ्गे विभूषितः । आधारे यस्य वारुढिः (ढः) सोऽवधूतोऽभिधीयते ॥४॥ लोकमध्ये स्थिरासीनः समस्त-कलनोज्झितः। कौपिनं खपरोऽदैन्यं सोऽवधृतोऽभिधीयते ॥५॥ शं सुखं खं परं ब्रह्म शंख सघंटनाद् भवत् । सिद्धान्तं धारितं येन सोऽवधृतोऽभिधीयते ॥६॥ पादुका पदसंवित्ति मृगत्वच महाहतम् । वेला यस्य परा संवित्सोऽवधृतोऽभिधीयते ॥७॥ मेखला निवृत्तिनित्यं स्वस्वरूपं कटासनम् निवृत्तिः पइविकारेभ्यः सोऽवधूतोऽभिधीयते ॥ ८॥ १-उकारं (तं.). २-निजस्फार (तं.). ३-त्वक् स्यादनाहता (ह.). ४शेली (ह.), चंलं (तं.). ५-निरतिः (तं.).

Page #106

३३
चित्प्रकाश-परानन्दौ यस्य वै कुण्डलद्वयम् । जपमालाक्षविश्रान्तिः सोऽवधूतोऽभिधीयते ॥ ९॥ यस्य धैर्यमयो दण्डः पराकाशं च खर्परम् | योगपट्टं निजा शक्तिः सोऽवधृतोऽभिधीयते ॥ १० ॥ भेदाभेद स्वयं मिक्षां पटरसास्वादने रतः जारणा (त) तन्मयीभावः सोऽवधृतोऽभिधीयते ॥ ११ ॥ अचिन्त्ये निज - दिग्देशे स्वान्तरं यस्तु गच्छति । एकदेशान्तरीयो यः सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। १२ ॥ स्वपिण्डममरं कर्तुमनन्ताममरीं च यः । स्वयमेव पिवेदेतां सोऽवधृतोऽभिधीयते ।। १३ ॥ अचिन्त्यं वज्रवगाढा वासनामलसंकुला | सावत्री भक्षिता येन सोऽवधूतोऽभिधीयते ॥ १४ ॥ आवर्त्तयति यः सम्यक स्वस्वमध्ये स्वयं सदा । समत्वेन जगद्वेत्ति सोऽवधृतोऽभिधीयते ।। १५॥ स्वात्मानमवगच्छेद्यः स्वात्मन्येवावतिष्ठते । अनुत्थानमयः सम्यक् सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। १६ ॥ अनुत्वा (त्या) धारसम्पन्नः परविश्रान्तिपारगः । धृतिचिन्मयतत्त्वज्ञः सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। १७॥ अव्यक्तं व्यक्तमाधत्ते व्यक्तं सर्वं ग्रसत्यलम् । स्व(स)त्यं स्वान्तरे सन् यः सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। १८ अवभासात्मको भासः स्वप्रकाशे सुसंस्थितः । लीलया रमते लोके सोऽवधूतोऽभिधीयते ।। १९ ।। कचिद्भोगी कचित्त्यागी कचिन्ननः पिशाचवत । कचिद्राजा कचाचारी सोऽवधूतोऽभिधीयते ॥ २० ॥ ६ - निरृति (यो. ) कृत्वा स्वास्वादने (ह. ) . ७ - अविद्या ( तं.).

Page #107

३४
एवं-विध नानासंकेतसूचकनित्यप्रकाशे (वस्तुनि) सुनिजस्वरूपी सर्वेषां सिद्धान्तदर्शनानां स्वस्वरूपदर्शने सम्यक सद्वेधैंकोऽवधूतयोगी-त्यभिधीयते स सद्गुरुर्भवति । यतः सर्वदर्शनानां स्वस्वरूपदर्शने समन्वयं करोति सोऽवधृतुयोगी स्यात् ।।
अत्याश्रमी च योगी च ज्ञानी सिद्धश्च सुव्रतः। ईश्वरश्च तथा स्वामी धन्यः श्रीसाधुरेव च ॥२१॥ जितेन्द्रियश्च भगवान स सुधीः कोविदो बुधः । चार्वाकचाहतश्चेति तथा बौद्धः प्रकाशवित् ।।२२।। तार्किकश्चेति सांख्यश्च तथा मीमांसको विदुः । देवतेत्यादिविद्वद्भिः कीर्तितः शास्त्रकोटिभिः ॥२३॥ आत्मेति परमात्मेति जीवात्मेति पुनः स्वयम् । अस्तितत्त्वं परं साक्षाच्छिव-रुद्रादि-संज्ञितम् ॥२४॥ शरीरपद्मकुहरे यत्सर्वेषांमवस्थितम् ॥ तदवश्यं महायोसाद्वेदितव्यं मुमुक्षुभिः ॥२५॥ ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च सोऽक्षरः परमः स्वराट् । स एव इन्द्रः स प्राणः स कालानिः सचेन्द्रकः ॥२६॥ स एव सूर्यः स शिवः स एव परमः शिवः । स एव योगगम्यस्तु सांख्यशास्त्रपरायणेः ॥२७॥ स एव कर्म इत्युक्तः सर्वकर्ममीमांसकैरपि । सर्वत्र सत्परानन्द इत्युक्तो वैदिकैरपि ॥ २८ ॥ व्यवहारैरयं भेदः तस्मादेकस्य नान्यथा। मुद्-मोदे तु रानन्दो (रादाने) जीवात्मपरमात्मनोः ॥२९॥ उभयोरैक्यं संवित्ति मुद्रेति परिकीर्तिताः ॥३०॥
८. सद्बोधकोऽवधूत (ह.). ९- संन्यासी (तं.) १० - शान्दि कञ्चति (तं.). ११-महापाशात्ण्छेदितव्यं (ह.).१२. शास्तास विनायकः स कालानिःस चन्द्राओं(तं.).

Page #108

मोदन्ते देवसंघाश्च द्रावन्तेऽसुरराशयः। मुद्रेति कथिता साक्षात्सदा भद्रार्थदायिनी ॥३१॥ अस्मिन् मार्गेऽदीक्षिता ये सदा संसाररागिणः । ते हि पाषण्डिनः प्रोक्ताः संसारपरिपेलवाः ॥ ३२॥ अवधृत-तनुर्योगी निराकारपदे स्थितः ।
सर्वेषां दर्शनानां च स्वस्वरूपं प्रकाशते ॥३३॥ तत्र ब्राह्मणेषु ब्रह्मचर्याश्रममाह:
सर्वतो भरिताकारं निजबोधेन बृंहितम् । चरते ब्रह्मविद्यस्तु ब्रह्मचारी स कथ्यते ॥ ३४ ॥ गृहिणी पूर्णता नित्या गेहं व्योम सदाचलम् । यस्तयोनिवसत्यत्र गृहस्थः सोऽभिधीयते ॥ ३५ ॥ सदान्तःप्रस्थितो योऽसौ स्वप्रकाशमये वने। वानप्रस्थः स विज्ञेयो न वने मृगवचरन् ॥ ३६॥ परमात्माथ जीवात्मा आत्मन्येव स्फुरत्यलम् । तस्मिन् न्यस्तः सदा येन संन्यासी सोऽभिधीयते ॥ ३७ मायाकर्मकलाजालमनिशं येन दण्डितम् । अचलो नगवद्भाति त्रिदण्डी सोऽभिधीयते ॥ ३८ ॥ एकं नानाविधाकारमस्थिरं चञ्चल सदा । तचित्तं दण्डितं येन एकदण्डी स कथ्यते ॥ ३९ ॥ शुद्ध शान्तं निराकार परानन्दं सदोदितम् । तं शिवं यो विजानाति शुद्धबुद्धशैवो भवेत्तु सः॥४०॥ सन्तापयति दीप्तानि स्वेन्द्रियाणि च यः सदा । तापसः स तु विज्ञेयो न च गोभस्मधारकः ॥४१॥
१३-सदावलं (ह.).

Page #109

३६ क्रियाजालं पशुं हत्वा पतित्वं पूर्णतां गतम् । यस्तिष्ठेत्पशुभावेन स वै पाशुपतो भवेत् ॥४२॥ परानन्दमय लिङ्ग निजपीठे सदाऽचले। तल्लिङ्ग पूजितं येन स वै कालमुखो भवेत् ॥४३॥ विलयं सर्वतत्त्वानां कृत्वा संधार्यते स्थिरम् । सर्वदा येन वीरेण लिङ्गधारी भवेत्तु सः॥४४॥ अन्तकादीनि तत्त्वानि त्यक्त्वा नग्नो दिगम्बरः । यो निर्वाणपदे लीनः स निर्वाणपरो भवेत् ॥४५॥ स्वस्वरूपात्मकं ज्ञानं समन्त्रं (समन्तात् ) तत्प्रतिपालितम् अनन्यत्वं सदा येन स वै कापालिको भवेत् ॥४६॥ महाव्याप्तिपरं तत्त्वमाधाराधेयवर्जितम् । तव्रतं धारितं येन स भवेद्वै महाव्रतः ॥४७॥ कुलं सर्वात्मकं पिण्डमकुलं सर्वतोमुखम् । तयोरक्यपदं शक्तिर्यस्ता वेद स शक्तिभाक् ॥ ४८।। कौलं सर्वकलाग्रासः स कृतः सततं यया ।। तां शक्तिं विजानाति शक्तिज्ञानी स कथ्यते ॥४९॥ ज्ञात्वा कुलाकुलं तत्त्वं स क्रमेण क्रमेण तु । स्वप्रकाशमहाशक्त्या ततः शक्तिपदं लभेत् ॥ ५० ॥ मदो मद्यं मतिर्मुद्रा माया मीनं मनः पलम् । मूर्च्छनं मैथुनं यस्य तेनाऽसौ शाक्त उच्यते ॥५१ ।। यया भासस्फुरद्रपं कृतं चैव स्फुट वलात् । तां शक्तिं यो विजानाति शाक्तः सोऽत्राभिधीयते ॥ ५२ ॥ यः करोति निरुत्थानं कर्तृचित्प्रसरेत्सदा । तद्विश्रान्तिस्तया शक्त्या शाक्तः सोऽत्राभिधीयते ॥५३॥

Page #110

३७
व्यापकत्वे परं सारं यद्विष्णोराधमव्ययम् । विश्रान्तिदायकं देहे तज्ज्ञात्वा वैष्णवो भवेत् ।। ५४ ॥ भास्वत्स्वरूपो यो भेदाद भेदाभेदभवोज्झितः । भाति देहे सदा यस्य स वै भागवतो भवेत् ॥ ५५॥ यो वेत्ति वैष्णवं भेदं सर्वासर्वमयं निजम् । प्रबुद्धं सर्वदेहस्थं भेदवादी भवेत्तु सः ।। ५६ ।। पश्चानामक्षया हानिः (पश्चानामक्षपातानां) पञ्चत्वं रात्रिरुच्यत । तां रात्रि यो विजानाति स भवेत्पांचरात्रिकः ।। ५७ ।। येन जीवन्ति जीवा वै मुक्तिं यान्ति च तत्क्षणात् । स जीवो विदितो येन सदाजीवी स कथ्यते ॥५८॥ यः करोति सदा प्रीतिं प्रसन्ने पुरुषे परे शासितानीन्द्रियाण्येव सात्त्विकः सोऽभिधीयते ॥ ५९ ।। सर्वाकारं निराकारं निनिमित्तं निरञ्जनम् । भूक्ष्मं हंसश्च यो वेत्ति स भवेत्सूक्ष्मसात्त्विकः ॥ ६०॥ सत्यमेकमजं नित्यमनन्तञ्चाक्षयं ध्रुवम् । ज्ञात्वा यस्तु वदेद्धीरः सत्यवादी स कथ्यते ॥ ६१ ॥ ज्ञानज्ञेयमयाभ्यां तु योगिनः स्वस्वभावतः । कलङ्की स तु विज्ञेयो व्यापकः पुरुषोत्तमः ॥ ६२ ॥ मुक्तिचारे मतिर्या वै व्यापिका स्वप्रकाशिका । एषा ज्ञानवती यस्य ज्ञाताऽसौ सात्विको भवेत् ।। ६३ ॥ क्षपणं चित्तवृत्तीनां रागद्वेषविलुण्ठनम् । कुरुते व्योमवन्ननो योऽसौ क्षपणको भवेत् ॥ ६४ ॥ प्रसरं भासते शक्तिः संकोचं भासते शिवः । तयोर्योगस्य कर्ता यः स भवेत् सिद्धयोगिराट् ॥६५॥

Page #111

३८ विश्वातीतं यथा विश्वमेकमेव विराजते । संयोगेन सदा यस्तु सिद्धयोगी भवेत्तु सः ।। ६६ ।। सर्वासां निजवृत्तीनां प्रसूति भजते लयम् (तु यः) । स भवेत् सिद्धसिद्धान्ते सिद्धयोगी महाबलः ॥ ६७॥ उदासीनः सदा शान्तः स्वस्थोऽन्तर्निजभासकः । महानन्दमयो धीरः स भवेत् सिद्धयोगिराट् ॥ ६८ ॥ परिपूर्णः प्रसन्नात्मा सर्वासर्वपदोदितः। विशुद्धो निर्भरानन्दः स भवेत् सिद्धयोगिराट् ॥ ६९ ।। परिपूर्णः प्रसन्नात्मा सर्वानन्दकरः सुधीः । सर्वानुग्रहधीः सम्यक् स भवेत् सिद्धयोगिराट् ॥ ७० ॥ गते न शोकं विभवे न वांछां प्राप्ते च हर्ष न करोति योगी। आनन्दपूर्णो निजबोधलीनो न वाध्यते कालपथेन नित्यम् ॥ ७१॥ एवं सर्वसिद्धान्तदर्शनानां पृथक् पृथक् भूतानामपि ब्रह्मणि समन्वयसूचनशीलोपदेशकर्ताऽवधूत एव सद्गुरुः प्रशस्यते । एषामुपदेशानां पृथक पृथक् मूचितानां जायते यत्र विश्रान्तिः सा विश्रान्तिरभिधीयते ॥७२॥
लीनतां च स्वयं याति निरुत्थानचमत्कृतेः । यतो निरुत्थानमयात् (मयः) सोऽयं स्यादवधूतराट् ॥७३॥ तस्मात्तं सद्गुरुं साक्षाद्वन्दयेत् पूजयेत्सदा । सम्यक् सिद्धपदं धत्त तत्क्षणात्स्वात्मभासितम् ।।७४ ॥ न वन्दनीयास्ते काष्ठाः दर्शनभ्रान्तिकारकाः ।
वर्जयेत् तान् गुरून दूरे धीरः सिद्धमताश्रयः ।।७५।। १४-अतो (तं.). १५-कष्टः (तं.).

Page #112

परपक्षं निरासं करोतिः
वेदान्ती बहुतर्ककर्कशमतिर्ग्रस्तः परं मायया । भाट्टाः कर्मफलाकुला हतधियो द्वैतेन वैशेषिकाः ।। अन्ये भेदरताः विवादविकला स्ते तत्त्वतोवश्चिताः ( सत्तत्त्वतोवञ्चिताः )। तस्मात्सिद्धमतं स्वभावसमय धीरः सदा संश्रयेत् ॥७६ ॥ सांख्या वैष्णवा वैदिका विधिपराः संन्यासिनस्तापसाः । सोरा वीरपराः प्रपञ्चनिरता बौद्धा जिनाः श्रावकाः ।। एते कष्टरता वृथापथगतास्ते सत्तत्त्वतो वञ्चिताः । तस्मात्सिद्धमतं स्वभावसमयं धीरः सदा संश्रयेत् ॥७७॥ आचार्या बहुदीक्षिता हुतिरता ननवतास्तापसाः । नानातीर्थनिषेवका जपपरा मौनस्थिता नित्यशः ॥ एते ते खलु दुःखभारनिरतास्ते सत्तत्त्वतो वञ्चिताः । तस्मात्सिद्धमतं स्वभावसमयं धीरः सदा संश्रयेत् ।। ७८ ।। आदौ रेचक-पूरक-कुम्भक-विधौ नाडीपथा शोधितम् । कृत्वा हृत्कमलोदरे तु सहसा चित्तं महामूछितम् ।। पश्चादव्ययमक्षरं परकुले चोंकारदीपाङ्करे । ये पश्यन्ति समाहितेन मनसा तेषां न नित्यं पदम् ।
तस्मात्सिद्धमतं स्वभावसमयं धीरः सदा संश्रयेत् ॥७९॥ चार्वाकाश्चतुराश्च तर्कनिपुणा देहात्मवादे रताः । ते सर्वे तरन्ति दुःसहतरं ये ते परं सात्विकाः॥ ते सर्वे प्रभवन्ति ये च यर्वनाः पापे रता निर्दयाः। तेषामैहिकमल्पमेव फलदं तत्त्वं न मोक्षपदम् ॥८॥
__ १६-कमयं (तं.). १७-- शैवाः पाशुपता महाव्रतधरा कालामुखा जंगमाः । शाक्ताः कौल कुला कुलार्चनरता-कापालिकाः शाम्भवाः । एते कृत्रिममंत्रतंत्रनिरतास्ते तत्त्वतो वश्चिताः तस्मात सिद्धमतं (तं.). १८-रजसा (तं.). १९-मोक्षफलम् (तं.).

Page #113

४०
श्रीहट्टे मस्तकान्ते त्रिपुटपुटबिले ब्रह्मरन्ध्रे ललाटे । भ्रूनेत्रे नासिकाग्रे श्रवणपथरवे घण्टिका राजदन्ते ॥ कण्ठे हून्नाभिमध्ये त्रिकमलकुहरे चोड्डियाणे च मूले। एवं ये स्थानलग्नाः परमपदमहो नास्ति तेषां निरुत्थम् ॥ ८१॥ कोल्लाटे दीप्तिपुंजे प्रलयशिखिनिभे सिद्धजालन्धरे वा । गृङ्गाटे ज्योतिरेकं तडिदिव तरलं ब्रह्मनाड्यन्तराले ॥ भालान्ते विद्युद्दाभं तदुपरि शिखरे कोटिमार्तण्डचण्डे । ये नित्यं भावयन्ते परमपदमहो नास्ति तेषां निरुत्थम् ।। ८२ ॥ लिङ्गाद्दण्डांकुरान्तमनःपवनगमात् ब्रह्मनाड्यादिभेदम् । कृत्वा बिन्दु नयन्तः परमपदगुहां शंखगोंदरोव॑म् ।। तत्रान्तर्नादघोषं गगनगुणमयं वनदण्डीचोलीक्रमेण । ये कुर्वन्तीह कष्टात् परमपदमहो नास्ति तेषां निरुत्थम् ।। ८३ ।। सम्यक् चालनदोहनेन सततं दीर्थी कृतां लम्बिकाम् । तां ताल्वभ्यंतरवेशितां च दशमद्वारेऽपि चोल्लंधिनीम् ॥ नीत्वा मध्यम-सन्धि-संघट-घटात्प्राप्तां शिरोदेशतः पीत्वा षडूविधपानकाष्टितजनां मूच्छी चिरं मोहिताः॥८४॥ गुह्यात्पश्चिमपूर्वमार्गमुभयं रुध्वानिलं मध्यमम् । नीत्वा ध्यानसमाधिलक्षकरणैर्नानासनाभ्यासनैः ॥ प्राणापानसमागमेन सततं हंसोदरे संघटी। एवं येऽपि भजन्ति ते भवजले मज्जन्त्यहो दुःखितः ।। ८५॥ शक्त्याकुञ्चनमग्निदीप्तिकरणं त्वाधारसंपीडनात् स्थानात्कुण्डलिनीप्रबोधन्मनः (तः) कृत्वा ततो मूर्धनि ।
ल
२०-गाटे (तं.). २१-पीटे ( ह.). २२-द्वारोदरे सन्धिनीम् (ह. ). द्वारोदरे शंखिनी ( तं.). २३ - प्राप्तां (तं.). २४-भजनं वाञ्छन्ति ये मोहिताः (ह.). २५-गमागमेन (ह.). २६ – सद्धटात् (तं.).

Page #114

४१ नीत्वा पूर्णगिरिं निपातनमधः कुर्वन्ति तस्याश्च ये । खण्डज्ञानरतास्तु ते निजपदं तेषां हि दूरं पदम् ॥८६॥ बन्धं भेदं च मुद्रां गल-बिल-चिबुका-बद्धमार्गेषु वन्हिम् ! चन्द्राको सामरम्यं शमदम नियमानादबिन्दु कलान्ते ।। ये नित्यं मेलयन्ते ह्यनुभवमनसाप्युन्मनीयोगयुक्ताः । ते लोकान् भ्रामयन्ती निजमुखविमुखाः कर्मदुःश्वाध्वाजः ।। ८७॥ अष्टाङ्ग योगमार्ग कुलपुरुषमतं षण्मुखीचक्रभेदम् । ऊोधो वायुमध्ये रविकिरणनिभं सर्वतो व्याप्तिमारम् ।। दृष्ट्या ये वीक्षयन्ते तग्लजलसमं नीलवर्ण नभो वा । एवं ये भावयन्ते निगदितमतयस्तेऽपि हा कष्टभाजः ॥ ८८ ।। आदौ धारण शंग्व धारणमतः कृत्वा महाधारणम् । सम्पूर्ण प्रतिधारणं विधिबलात् दृष्टिं तथा निर्मलां ॥ अर्थोली बहुलीह दृष्टासनमथो घण्टी वमन्तोलिका । ये कुर्वन्ति च कारयन्ति च सदा भ्राम्यन्ति खिद्यन्ति ते ।। ८९ ।। शंखक्षालनमन्तरं ग्मनया ताल्बोष्टनासारसम् । वान्तेरुल्लैंटनं कवोटममरीपानं तथा खपरी ॥ वीर्यद्रावितमात्मजं पुनरहो ग्रासं प्रपञ्च वा । ये कुर्वति जडास्तु ते नहि फलं तेषां तु सिद्धान्तजम् ।। ९० ।। घण्टाकादल-कालमर्दल-महा-भेरीनिनादं यदा । सम्यङ् नादमनाहतध्वनिमयं शृण्वन्ति चैतादृशम् ।। पिण्डे सर्वगतं निरन्तरतया ब्रह्माण्डमध्येऽपि वा। तेषां सिद्धपदं ततः समुचितं तत्वं परं लभ्यते ॥ ९१ ॥ वैराग्यात्तृणशाकपल्लवजलं कन्दं फलं मूलकम् । भुक्त्वा ये वनवासमेव भजन्ते चान्ये च देशान्तरम् ।।
२७-मधो (तं.), वासनमथो ( ह.). २८ - रुकुठनम् (तं.). २९-कपाट (ह.). ३०-प्रासप्रदं पञ्चधा (तं.).

Page #115

કર
बालोन्मत्तपिशाचमूकजडवत् चेष्टाश्च नानाविधा। ये कुर्वन्ति पदं विना मतिबलाद्मष्टा विमुह्यन्ति ते ।। ९२ ।। कथां दर्शनमद्भुतं बहुविध भिक्षाटनं नाटकम् । भस्मोडलनमङ्गं ककर्शतरं कृत्वाथ वर्ष चरेत् ।। क्षेत्र क्षेत्रमटन्ति दुर्गमतरं छित्वाथ सर्वेन्द्रियम् । नो विन्दन्ति परं पदं गुरुमुखाद्गर्वेण कष्टाश्च ते ॥ ९३ ॥ वाणीं ये च चतुर्विधां स्वरचितां सिद्धेश्च वा निर्मितां । गायत्रीचतुराश्च पाठनिरता विद्याविवादे रताः ॥ नो विन्दन्ति तदर्थमात्मसदृशं खिद्यन्ति मोहाद्वलात् । दण्डैः कर्तरिशूलचक्रलगुडैभण्डाश्च दुष्टाश्चये ।। ९१ ।। एवं शून्यादिशन्यं परमपरपदं पञ्चशून्यादिशून्यम् । व्योमातीतं ह्यनाद्यं निजकुलमकुलं चाद्भुतं विश्वरूपम् ।। अव्यक्तं चान्तरालं निरुदयमपरं भासनिनाममेक्यम् । वाङ्मात्राद्भासयन्तो बहुविधमनसो व्याकुला भ्रामितास्त ।। ९४ ॥ आज्ञासिद्धिकरं सदा समुचितं सम्पूर्णमाभासकम् । पिण्डे सर्वगतं विधानममलं सिद्धान्तसारं वरम् ।। भ्रान्तर्निर्हरणं सुखातिसुखदं कालान्तकं शाश्वतम् । तन्नित्यं कलनोद्गतं गुरुमयं ज्ञेयं निरुत्थं पदम् ॥ ९५ ।। आत्मेति परमात्मेति जीवात्मेति विचारणे । त्रयाणामेक्यसंभूतिः आदेश इति कीर्तितः ॥९६ ॥ आदेश इति सद्वाणी सर्वद्वन्द्वक्षयापहाम् । यो योगिनं प्रतिवदेत् स यात्यात्मानमैश्वरम् ॥९७॥ आशादहनं भसितं कुण्डलयुगलं विचारसन्तोषः । कौपीनं स्थिरचित्तं खर्परमाकाशमात्मनो भजनम् ॥९८॥
३१ - त्वरेत् (ह.). ३२ - शून्यातिशून्य (तं.). ३३ - मृत्युहरं (तं.). ३४. कलज्जितं (ह.).

Page #116

एतच्छास्त्रं महादिव्यं रहस्यं पारमेश्वरम् । सिद्धान्तं सर्वसारस्वं नानासंकेतनिर्णयम् ।। ९९ ॥ सिद्धानां प्रकटं सिद्ध सद्यःप्रत्ययकारकम् । आत्मानंदकरं नित्यं सर्वसंदेहनाशनम् ॥१०॥ न देयं परशिष्येभ्यः नान्येषां सन्निधौ पठेत् । न स्नेहान बलाल्लोभान्न मोहान्नानृन्ताच्छलात् ।। १०१॥ न मैत्रीभावनाद्दानान्न सौन्दर्यान्न चासनात् । पुत्रस्यापि न दातव्यं गुरुशिष्यक्रम विना ।।१०२॥ सत्यवन्तो दयाचित्ताः दृढभक्ताः सदाचलाः निस्तरङ्गाः महाशान्ताः सदाज्ञानप्रबोधकाः ॥१०३।। भयदेन्यधृणालज्जातृष्णाशाशोकवर्जिताः । आलस्यमदमात्सर्यदम्भमायाछलोज्झिताः ॥१०४॥ अहङ्कारमहामोहरागद्वेषपराङ्मुखाः क्रोधेच्छाकामुकाम्याभ्रान्तितालोभवर्जिताः ॥ १०५ ।। निस्पृहा निर्मला धीराः सदाद्वैतपदे रताः। तेभ्यो देयं प्रयत्नेन धूर्तानां गोपयेत् सदा ।। १०६ ।। निन्दका ये दुराचाराश्चुम्बकाः गुरुतल्पगाः । नास्तिका ये शठाः क्रूरा विद्यावादरतास्तथा ॥ १०७॥ योगाचारपरिभ्रष्टाः निद्राकलहयोः प्रियाः । स्वस्वकार्ये परानिष्ठाः गुरुकार्येषु निस्पृहाः ॥१०८ ॥ एतान् विवर्जयेद् दूरे शिष्यत्वेन गतानपि ॥ १०९ ॥ सच्छास्त्रं सिद्धमार्गश्च सिद्धसिद्धान्तपद्धतिम् । न देयं सर्वदा तेभ्यो यदीच्छेचिरजीवनम् ।। ११० ॥ ३५- कारणम् (तं.).

Page #117

गोपनीयं प्रयत्नेन तस्करेभ्योधनं यथा । तेषां यो बोधयेत मोहादपरीक्षितमन्दधीः ।। १११ ॥ न हि मुक्तिर्भवेत्तस्य सदा दुःखेन सीदतः । खेचरी भूचरी योगी शाकिनी च निशाचरी ।। ११२ ।। एतेषामद्भुतं शापः सिद्धानां भैरवस्य च । मस्तके तस्य पतति तस्माद्यत्नेन रक्षयेत् ॥ ११३ ॥ गुरुपादाम्बुजस्थाय परीक्ष्य प्रवदेत्सदा । कुतो दुःखं च भीतिश्च तत्त्वज्ञस्य महात्मनः ।। ११४ ॥ कृपयैव प्रदातव्यं सम्प्रदायप्रवृत्तये । सम्प्रदायप्रवृत्तिर्हि सर्वेषां सम्मता यतः ।। ११५ ।।
मायाशंकरनाथाय नत्वा सिद्धान्तपद्धतिम् ।
लिखित्वा यः पठेद्भक्त्या स याति परमां गतिम् ।। ११६ ।। विधात्वत्यर्थनिच (ल)यं भक्तानुग्रहमूर्तिमत् ।
स्मरानन्दपरं चेतो गणप (य) त्यभिधं महः ।। ११७ ॥ ॥ इति श्री गोरक्षनाथकृतौ सिद्धसिद्धान्तपद्धतौ अवधूत - योगिलक्षणं नाम षष्ठोपदेशः ।। ६ ।।
३६ - उपरोक्ष तु ( बो) ३७ - यआश्रित्य ( यो. ).

Page #118

॥ योगविषयः॥ गुरुश्च गुरुपुत्रश्च ये चान्ये गुरुबान्धवाः ॥१॥ अन्येषांच क्रमाज्ज्येष्टास्तेषां पादौ नमाम्यहम् । यादृशी भावनातीतं तं गुरुं प्रणमाम्यहम् । भ्रान्तश्च भ्रमते लोको निर्धान्तः कृतनिश्चयः ॥२॥ तस्य सिध्यन्ति पुरुषा आदिनाथे व्यवस्थिताः । कुलजातिसमायुक्तः सुचरित्रगुणान्वितः ॥३॥ गुरुभक्तियुतो धीमान् स शिष्य इति कथ्यते । आकुलेनादिनाथेन केजापूपीनवासिना ॥४॥ कृपयेव परं तत्त्वं मीननाथोऽपि बोधतः । मीननाथोऽपि सच्छिष्यं प्रत्युवाच समाहितः ॥५॥ त्वं गुरुस्त्वञ्च शिष्यश्च शिष्यस्य च गुरोरपि । नानयोरपि भेदोव समसिद्धिः प्रजायते ॥६॥ उमाशङ्करपुत्रोऽहं मीननाथो मुनीश्वरः । कथयामि परं तत्त्वं कुलाकुलविबोधकम् ॥७॥ आधारः स्वाधिष्ठानश्च मणिपूरमनाहतम् । विशुद्धिराज्ञा कौलानि षट चक्राणि शुभानि च ॥८॥ आधारश्च गुदे तस्थौ स्वाधिष्ठानश्च लिङ्गके । मणिपूरं नाभिगतं हृदये चाप्यनाहतम् ॥९॥ विशुद्धिः कण्ठदेशे च आज्ञाचक्र ध्रुवोर्मुखम् । चक्रभेदमिति ज्ञात्वा चक्रातीतं निरञ्जनम् ॥१०॥ इडा वहति वामे च पिङ्गला वहति दक्षिणे । इडापिङ्गलयोर्मध्ये सुषुम्ना सुखरूपिणी ॥११॥

Page #119

४६
आधारे लिङ्गनाभौ हृदयसरसिजे तालुमूले ललाटे । द्वे पत्र पोडशारे द्विदशदशदले द्वादशार्थे चतुष्के नासान्ते बालमध्ये डफकठसहिते कण्ठदेशे स्वराणाम् । क्षं तत्त्वार्थयुक्तं सकलदलगतं वर्णरूपं नमामि ॥ १२ प्राणोऽपानः समानश्च उड़ानो व्यान एव च । पञ्चकर्मेन्दिययुक्ताः क्रियाशक्तिसमुद्यताः ।। १३ ।। नागः कूर्मश्च कुकरो देवदत्तो धनञ्जयः । पञ्चज्ञानेन्द्रियैयुक्ताः बुद्धिशक्तिसमन्विताः ।। १४ ।। पावकश्शक्तिमध्यस्थो नाभिचक्रे रविः स्थितः । बन्धमुद्रा कृतास्सर्वे नासाग्रे तु सुलोचनम् ।। १५ । अकारो वन्हिदेशे च उकारो हृदि संस्थितः मकारथः भ्रुवोर्मध्ये वचनाच्च निबोधयेत् ।। १६ ।।
ब्रह्मग्रन्थिरधष्कारे विष्णुग्रन्थि हृदि स्थितः । रुद्रग्रन्यिर्भुवोर्मध्ये विमुच्यन्ते त्रयस्तथा ॥ १७ ॥
अकारो ब्रह्म इत्याहुः उकारो विष्णुरुच्यते । मकारे च शिवं साक्षाच्छान्तेरशान्ततरं परम् ।। १८ ।। कण्ठसंकोचनं कृत्वा द्वे नाड्यौ स्तम्भयेद् दृढम् । रसनापीड्यमानास्तु षोडशचोर्ध्वगामिनी ।। १९ ।। त्रिकूटं विहठाचैव गोल्हाटं शिखरं तथा । त्रिशिखं वज्रमोङ्कार मूर्ध्वनाखं भ्रुवोर्मुखम् ।। २० ।। आकुञ्चयेद्रविञ्चैव पश्चान्नाडी प्रवर्तते । भेदे त्रिसंघट्टमुभयोश्शशिदर्शनम् ॥ २१ ॥
प्रणवा गुदनाला च नलिनी सर्पिणी तथा । वङ्कनालि क्षया शौरी कुण्डली कुण्डलाः स्मृताः ॥ २२ ।

Page #120

कुण्डली (ली) चालयेत् प्राणो (णान् ) भेदिते शशिमण्डले । सिध्यन्ति वज्रगुम्भानि नव द्वाराणि बन्धयेत् ॥ २३॥ सुमनः पावनारूढः स गाढं निर्गुणस्तथा । ब्रह्मस्थाननिनादेन शंखिन्यामृतवर्पिणी ॥२४॥ षट्चक्रमण्डलोद्धारं ज्ञानदीपं प्रकाशयेत् । सर्वेषां स्नापनं देहे क्रियते देवतार्चनम् ॥२५॥ चन्द्रामृतेन चिद्रपमीश्वरं स्नाप्य भक्तितः । मनःपुष्पं तथा देयमर्चयेत्परमं शिवम् ॥२६॥ आत्मरूपं तमालोक्य ज्ञानरूपं निरामयम् । दृश्यते देहरूपेण सर्वव्यापी निरञ्जनः ॥२७॥ हंस हंस पदे वाक्यं प्राणिनां देहमाश्रितः । सम्प्राणापानयोग्रन्थिरूपे...त्यभिधीयते ॥२८॥ सहस्रमेकञ्च युतं षट्छतं चैव सर्वदा । उच्चारपदतो हंसः सोऽहमित्यभिधीयते ॥२९॥ पूर्वभागे मथो लिङ्गं शंखिन्यां चैव पश्चिमम् । ज्योतिर्लिङ्ग भ्रुवोर्मध्ये रक्तशुक्लात्मकं शिवम् ॥३०॥ पूर्वपश्चिमदिग्भागे वज्रदण्डे व्यवस्थिते । द्वौ षष्टिभोगिनी स्थान पशाल्लिङ्गं प्रकाशयेत् ॥ ३१ ॥ शीताशीतं परं स्थानं मेदोमज्जामिपूरितम् । स्रवति ब्रह्मणः स्थानात् सिञ्चते भुवनत्रयम् ॥३२॥ सर्वव्याधिक्रियाकर्म-वातपित्तसमन्वितम् । दशाष्टदोषरहितं मीननाथेन कथ्यते ॥३३॥
॥ इति मत्स्येन्द्रनाथविरचितं भक्तिसं (?) सम्पूर्णम् ।।

Page #121

॥ श्री ॥
श्रीमद्गोरक्षनाथविरचितः 'अमरौघप्रबोधः "
66
ओं नमोऽस्त्वादिनाथाय मीननाथाय वै नमः । नमश्वारङ्गिनाथाय सिद्धबुद्धाय धीमते ॥ १ ॥ लयादिप्रतिपन्नानां कलहोत्सुकचेतसाम् । गोरक्षकेण कथितः प्रबोध - प्रत्ययात्मकः ।। २ ।। लययोगो हठचैव मंत्रयोगस्तृतीयकः । चतुर्थो राजयोगश्च द्विधाभवविवर्जितः ॥ ३ ॥ यच्चित्तसन्ततलयः स लयः प्रदिष्टः । यस्तु प्रभञ्जनविधानरतो हठस्सः । यो मंत्रमूर्तिवरागः स तु मन्त्रयोगः । यश्चित्तवृत्तिरहितः स तु राजयोगः ॥ ४ ॥ ओषयोऽध्यात्मकश्चेति राजयोगो द्विधा कचित् । हठोऽपि द्विविधः कापि वायुविन्दुनिषेवणात् ।। ५ ।। पट्ट्कर्मप्रतिपत्तिहेतुकमिदं मंत्रं न तद् दृश्यते । भ्रूनासादिषु कीटवन्न ( द ) भि मनो मनं कथञ्चिद्भवेत । आधारे पवनो न याति विविधादभ्यासतो योगिनाम् । नित्यानन्दमयात्प्रभावनिलयाच्छीराजयोगाद्यते ॥ ६ ॥
नित्यं मंत्रयतो लभेन्न नृपतां (तिः) नैवाधिपत्यं तथा । दिव्यस्त्रीनवसङ्गमोऽप्यनुदिनं न ध्यायतो लभ्यते ।। हस्तिन्यास्तुरगः खराच्च करभः शाल्योदनं कोद्रवात् । जायन्ते हठतः कथं वद विभो स्वीयं प्रभावं विना ॥ ७ ॥

Page #122

केचिन्मूत्रं पिबन्ति प्रमलमशनतः केचिदश्नन्ति लालां । केचित्काष्ठीं प्रविष्टो युवतिभगवतद्विन्दुमूर्ध्वं नयन्ति । केचित्खादन्ति धातून्निखिलतनुसिरा वायुसञ्चारदक्षाः । नतेषां देहसिद्धिर्विगतनिजमनो राजयोगादृतेऽस्मात् ॥ ८॥ चित्तो समत्वमापने वायो व्रजति मध्यमे एषाऽमरोली वज्रोलीतदामति मतेति च (सहजोली प्रजायने) ॥९॥
तथाच श्रीसम्पुटे :विभ्राणः पवनं हठानियमितं ग्रासोऽस्ति मीनोदरे । कैवल्यो भगवान्विमुच्य सहसा यावनचेतत्यसौ ॥ तं चोक्त्वा गिरिशेन भाषितमिदं कालो न चेतः परं । पार्वत्या सह मीननाथमवदन्नित्यं चिरं जीमहि ॥ १० ॥ यदि जीवेदोषधीभिः संसारे निरुपद्रवे । आमयास्ता जराग्रस्ता नियन्ते भिषजः कथम् ॥ ११ ॥ चरकानुचरणचतुराधटुलधियः सुश्रुतश्रवणलोलाः । अमनस्कौषधि.... वा ...ज्या कथमखिलंगतं तत्क्षयो भवति ॥ १२॥ बिन्दुनादौ महौषध्यौ विद्यते सर्वजन्तुषु । तावविज्ञाय सर्वेऽपि नियन्ते गुरुवर्जिताः ॥ १३ ॥ चालयेत्संवृतं वायुं भानुमग्निंच धुक्ष्यति । ज्वलन्नसौ चलत्यस्माद्वीजश्वलति पार्वति ॥ १४ ॥ यो जानात्यनयोस्सारं सद्गुरोरुपदेशतः। कायक्लेशजराव्याधिपापमृत्युभयं कुतः ॥१५॥ निर्याते चित्तराते व्रजति खररुचौ मेरुमार्ग समन्तात् । दुद्रज्ञे ( ? ) वन्हिभावे स्रवति शशधरे पूरयत्याशुकाये ॥ उद्यत्यानन्दवृन्दे त्यजति तव ममेत्यादि मोहान्धकारे । प्रोद्भिन्ने ब्रह्मरन्ध्रे जयति शिव शिवा सङ्गमः कोप्यपूर्वः ॥ १६ ॥

Page #123

१०
एक एवामरोघो हि राजयोगाभिधानकः । मयादिभिस्समायुक्तश्चतुर्थो दीयते कथम् ॥ १७ ॥ मृदुमध्याध मात्रश्च अधिमानतरस्तथा । चतुर्धा साधको ज्ञेयस्तत्सोपानमिहोच्यते ॥ १८ ॥ मन्दोत्साही मन्दरागी पराधीनो विदूषकः । व्याधिस्थो हीनसत्वश्च न (गृ) हवासी मृदुः स्मृतः ।। १९ ॥ समबुद्धिः समाभ्यासी समकायः समाश्रयः । मध्यस्थः सर्वकार्येषु मध्यसत्वोऽभिधीयते ॥ २० ॥ क्षमावीर्यनयैर्युक्तो वयस्थस्सत्ववानपि । स्वाधीनश्च खरश्शूरस्सोऽधिमात्रो निगद्यते ॥ २१ ।। सर्वशास्त्रकृताभ्यासो मनोज्ञो वीर्यशौर्यवान् । निर्मोहस्सर्वसम्पन्नो निर्विकारो महाश्रयः ॥ २२ ॥ अधिमात्रतरस्सोऽपि महाकायः प्रवर्तते ।। तरन्ति च भवाम्भोधिं तारयन्ति परानपि ॥२३॥ मृदवे दीयते मंत्रो मध्याय लय उच्यते । अधिमात्रे हठं दद्यादमरौंघो महेश्वरे ।। २४ ॥
तत्र मंत्रम्:अह (ओ) मिति एकाक्षरं मंत्रं तत्सप्रणवादिकम् । शिवं शम्भं हृदि ध्यात्वा द्वादशे भिन्नमण्डले ॥ २५ ॥ एकलक्षजपान्मृत्यु नाशयेदतिदारुणम् । दशांश हवनं कृत्वा क्षौद्रक्षीरघृताम्बुजैः ॥ २६ ॥
__ अथलयःकामरूपे शिवं देवं लिङ्गामं मणिसन्निभम् । स्रवन्तं चामृतरसं यो ध्यायेन्निजविग्रहे ।। २७ ॥

Page #124

निरन्तरकृताभ्यासात्पण्मासात् सिद्धिभाग्भवेत । वलीपलितनिर्मुक्तो जीवेदब्दशतत्रयम् ॥ २८ ॥
अथ हठःपादमूलेन वामेन योनि सम्पीड्य दक्षिणम् । प्रसारित पदे कृत्वा कराभ्यां पूरयेन्मुखे ॥ २९ ॥ कण्ठे बन्धं समारोप्याधाराद्वायुमर्वतः । यथा दण्डाहतस्सपो दण्डाकारः प्रजायते ॥३०॥ ऋजुभूता तदा शक्तिः कुण्डली सहसा भवेत् । तदासी मरणावस्था जायते द्विपुटाश्रिता ॥ ३१ ॥ महारोगा महानशा जीयन्ते मरणादयः । महामुद्रांच तेनैनां वदन्ति विबुधोत्तमाः ।। ३२ ॥ महामुद्राकृता येन साधकाय प्रसिध्यति । कथ्यतेऽसौ महाबन्धो जरामरणनाशकः ॥ ३३ ॥ पूरांयत्वा मुखे वायुं हृदय चु (चि ) बुक कृते । निभृतं योनिमाकुश्चेन्मनो मध्ये नियोजयेत् ॥ ३४ ॥ अयं च सर्वनाडीनामवं गतिविशोधनः । त्रिवेणीसङ्गमं कृत्वा केदारं प्रापयन्मनः ॥ ३५ ॥ रूपलावण्यसम्पन्ना यथा स्त्री पुरुष विना । महामुद्रामहाबन्धो निष्फलो वेधवर्जितौ ॥ ३६ ॥ सव्यं प्रसारितं पादं कराभ्यां धारयेद् दृढम् । आन्दोलनं ततः कूर्याच्छरीरस्य त्रिमार्गतः ॥ ३७॥ पुनरास्फालनं कठ्यां सुस्थिरं कण्ठमुद्रया । वायुना गतिमाहृत्य कृत्वा पूरककुम्भकौ ॥ ३८ ॥

Page #125

समहस्तयुगो भूत्वा समपादयुगस्तथा । वेधयेत्क्रमयोगेन चतुष्पीठं तु वायुना ॥ ३९ ॥ आफालयेन्महामेरू वायुवज्राग्निकोटिभिः। पुटद्वयं समाक्रम्य वायुः स्फुरति सत्वरम् ॥ ४० ॥ सोमसूर्याग्निसम्बन्धं जानीयादमृताय वै । मृतावस्स्था समुत्पन्ना ततो मृत्युभयं कुतः ॥४१॥ एतत्त्रयं महागुण्यं जरामृत्युविनाशनम् । अष्टधा क्रियते चैतत् यामे यामे दिने दिने ॥४२॥ वहिवृद्धिकरं चैव अणिमादिगुणप्रदम् । पुण्यं सञ्चयसंहारि पापौघभिदुरं सदा ॥४३॥ सम्यगृशिक्षावतामेवं स्वल्पं प्रथमसाधने । वहिस्त्रीपथसेवानामादौ वर्जनमाचरेत् ।। ४४ ।। आरम्भश्च घटश्चैव प्रत्ययश्च तृतीयकः । निष्पत्तिः सर्वयोगेषु योगावस्था चतुर्विधा ॥४५॥ ब्रह्मग्रन्थे भवेद वेधादानन्दा....न्यसम्भवम् । विचित्रक्वणको देहेनाहतः श्रूयते ध्वनिः ॥४६॥ दिव्यदेहश्च तेजस्वी दिव्यगन्धस्त्वरोगवान् । सम्पूर्णहृदयश्शूर आरम्भे योगिनो भवेत् ॥४७॥ द्वितीयायां घटीकृत्य वायुभवति मध्यगः । दृढासनो भवेद्योगी ज्ञानादेव समप्रभः ॥४८॥ विष्णुग्रन्थेस्तथा वेधात् परमानन्दसूचकः । अतिशून्ये विमर्दश्च मेरीशब्दस्तथा भवेत् ॥ ४९।। तृतीयायां ततो भित्वा विपाको ( विहायो) मईलध्वनिः । महाशून्यं तदा जातं सर्वसन्धि( सद्धि समाश्रयम् ॥५०॥

Page #126

चित्तानन्दं ततो जित्वा सहजानन्दसम्भवः । दोषमृत्यु-जरा-दुःख-क्षुधा-निद्राविवर्जितः ॥५१॥ रुद्रग्रन्थि ततो भित्वा सत्वपीठगतोऽनिलः । निष्पत्तौ वैणवशब्दः क्वणन्वीत (निव ) क्वणो भवेत् ।। ५२॥ एकीभूतं तदा चित्तं राजयोगाभिधानकम् सृष्टिसंहारकर्ताऽसौ योगीश्वरसमोभवेत् ॥५३॥ न नादो न च बिन्दुश्च न चेतो नाप्यचेतनः । नाभ्यासदुस्तरं किश्चित् राजयोगो निगद्यते ॥ ५४॥ लीनं यत्र चराचरं लयवशात् तल्लिङ्गमित्युच्यते । सा शक्तिर्यदचिन्त्यरूपगहनाल्लोकत्रयोद्भासिनी ॥ तद्ध्यानं यदशेषवस्तुविषयव्यापारहीनं मनः । तत्क्षात्र यदसीमकालपटलध्यानासनं हेलया ॥५५॥ पञ्चभूतात्मको देहः पञ्चमण्डलपूरितः। काठिन्यात्पृथिवी ज्ञेया पानीयं यदुवाकृतिः ॥ ५६ ॥ दीपनं तु भवेत्तेजः स्पर्शे वायोस्तथा भवेत् । आकाशे चेतनं सर्वं ज्ञातव्यं योगमिच्छता ।। ५७ ॥ षट्च्छतान्यधिकान्यत्र सहस्राण्येकविशतिः । अहोरात्रं वहेच्छवासो वायुमण्डलरेचनात् ॥ ५८ ॥ तत्पृथ्वीमण्डले क्षीणे बलिरायाति देहिनाम् । तोये क्षीणे तृणानीव चिकुराः पाण्डुराः क्रमात् ॥ ५९ ।। तेजाक्षीणे क्षुधाकान्तिनश्यते मारुते श्लथे । वेपथुश्च भवेनित्यं साहसेनैव जीवति ॥ ६०॥ इत्यंभूतक्षयान्मृत्युजीवितं भूतधारणात् । प...शेवर्षशते लक्ष्येनान्यथा मरणं भवेत् ॥ ६१ ॥

Page #127

५४
यामाष्टककृताभ्यासात्सर्वाञ्छ्वासान् ग्रसत्यसौ । स पोडशकलोपेतश्शशी तिष्ठति पूरकान् (त्) ।। ६२ ॥
निस्तरङ्गे स्थिरे चित्ते वायुर्भवति मध्यगः । रविरूर्ध्वपदं याति विन्दुना याति वश्यताम् ।। ६३ ।।
आनन्दपूरितो योगी जायते शिवसन्निभः । तदेश्वरगुणास्सर्वे दृश्यन्ते दशमासतः ।। ६४ ।।
इत्यमरौघसंसिद्ध गोरक्षेण प्रकाशितः । लयाद्युपायकौशल्यप्रबोधप्रत्ययात्मकः ।। ६५ ।।
सर्वचिन्तां परित्यज्य दिनमेकं परीक्ष्यताम् । यदि तत्प्रत्ययो नास्ति तदा मे तु मृषा वचः ।। ६६ ॥
रुमो (?) मरीचि खद्योत दीपज्वालेन्दु भास्कराः । aat कला महावि विश्वविम्बं प्रकाशते ।। ६७ ॥ प्रबोधं यो न जानाति सोऽमरौघं न विन्दति । समीभावे समुत्पन्ने चित्ते द्वैतविवर्जिते ।। ६८ ।। अहं ममेत्यपीत्युक्त्वा सोऽमरौघं विचिन्तयेत् । चित्तं जीवितमित्याहुरचित्तं मरणं विदुः ।। ६९ ।। चित्ताचित्ते समीभूते जीवन्मुक्तिरिहोच्यते । यत्र स्वभावसद्भावो भाषितुं नैव शक्यते ॥ ७० ॥
न जीवति ततः कोऽपि न च कोऽपि मरिष्यति । राजयोगं पदं प्राप्य सर्वसत्ववशङ्करम् ॥ ७१ ॥ सर्वं कुर्यान्न कुर्याद्वा यथारुचि विचेष्टितम् । नमः कोऽपि गुहासु दिव्यवसनः कौपीनवासाः कचित् । दिव्यस्त्रीसुरतान्वितोऽपि कुहचित्स ब्रह्मचारी क्वचित् ।

Page #128

मिक्षाहाररतः कचित् कचिदपि प्राप्नोति भोगास्पदम् । सर्वत्राप्रतिबद्धवृत्तिरखिलक्लेशापहा योगिराट् ॥७२॥ श्रीमद्गोरक्षनाथेन सदामरौघवर्तिना। लयमंत्रहठाः प्रोक्ताः राजयोगाय केवलम् ॥७३॥ कायेनैव परीक्षेत वाकपटुः किं करिष्यति । चिकित्सापाठमात्रेण रोगिणः किं करिष्यति ।। ७४ ॥
॥ इति श्रीमद्गोरक्षनाथविरचितंअमरौघप्रबोध सम्पूर्णम् ॥

Page #129

॥ अथ योगमार्तण्डग्रन्थः प्रारम्भः ॥
द्विजचोदितशंखस्य ( शाखस्य ) श्रुतिकल्पतरोः फलं । शमनं भवतापस्य योगं सेवत सत्तमाः ॥ १ ॥
आसनं प्राणसंरोधः प्रत्याहारश्च धारणा । ध्यानं समाधिरेतानि योगाङ्गानि भवन्ति षट् ॥ २ ॥ आसनानि च तावन्ति यावन्तो जीवजन्तवः । एतेषां लक्षणं भेदं विजानाति महेश्वरः || ३ ||
चतुराशीतिलक्षाणामेकमेकमुदाहृतम् । ततः शिवेन पीठानां षोडशानो शतं कृतम् ॥ ४ ॥
आसनेभ्यः समस्तेभ्यः द्वयमेव विशिष्यते । एकं स्वस्थासनं (सिद्धासनं ) प्रोक्तं द्वितीयं कमलासनम् ॥ ५ ॥
योनिस्थानैकमंत्रिमूलघटितं कृत्वा दृढं विन्यसेत् ।
मेद्रे पादमथैकमेव हृदये कृत्वा समं विग्रहं ॥ ६ ॥
स्थाणुः संयमितेंद्रियोऽचलदृशो सद्ध ( पश्येद्भु) वोरन्तरम् । चैतन् मोक्षकवाटभेदजनकं सिद्धासनं प्रोच्यते ॥ ७ ॥
वामोरूपरि दक्षिणं च चरणं विन्यस्य वामं तथा । नाम्यो (दक्षो ) रूपरि पश्चिमेन घटिता धृत्वा कराभ्यां दृढम् ॥ ८ ॥
अङ्गुष्ठे (ष्ठौ ) हृदये निधाय चिबुकं नासाग्रमालोकयेत् । एतद् व्याधिविकारहारि यमिनां पद्मासनं प्रोच्यते ॥ ९॥
आधारं प्रथमं चक्रं स्वाधिष्ठानं द्वितीयकम् । योनिस्थाने तयोर्मध्ये कामरूपं निगद्यते ॥ १० ॥
आधाराख्ये गुदस्थाने पङ्कजं यच्चतुर्दलम् । तन्मध्ये प्रोच्यते योनिः कामाख्या सिद्धवन्दिता ॥ ११ ॥

Page #130

योनिमध्ये महालिङ्गं पश्चिमाभिमुखं स्थितम् ।
मस्तके मणिमद्भिन्नं (वद्विम्बं ) यो जानाति स योगवित् ॥ १२ ॥
तप्तचामीकराभासं तडिल्लेखेव विस्फुरत ।
त्रिकोणं तत्पुरं वह्नेः अथो ( धो) में प्रदेशतः ( मेदात्प्रातिष्ठितम् ) स्व शब्देन भवेत्प्राणः स्वाधिष्ठानमिति स्मृतम् ॥ १३ ॥
स्वाधिष्ठानमिदं चक्रं मेढ़मेव निगद्यते । तन्तुना मणिवत्प्रोक्तं ( तं ) पूर्यते यत्र वायुना || तं नाभिमण्डलं चक्रं प्रोच्यते मणिपूरकम् ॥ १४ ॥ द्वादशारे महाचक्रे पुण्य - पाप - विवर्जिते । तावज्जनो भ्रमत्येव यावत्तत्वं न विन्दति ॥ १५ ॥
ऊध्र्व मेद्रादधो नाभेः कन्दो योऽस्ति (निः ) खगांडवत् । तत्र नाड्यः समुत्पन्नाः सहस्राणि द्विसप्ततिः ॥ १६ ॥
तेषु नाडीसहस्रेषु द्विसप्ततिरुदाहृता । प्रधानाः प्राणवाहिन्यो भवस्तत्र दश स्मृता ॥ १७ ॥ इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्ना च तृतीयकम् । गान्धारी हस्तजिहाच पूषा चैव पयस्विनी ।। १८ ॥
अलम्बुषा कुहूचैव शंखिनी दशमी स्मृताः । एवं नाडीमयं चक्रं ज्ञातव्यं योगिभिः सदा ।। १९ ।।
सततं प्राणवाहिन्यश्चन्द्रसूर्याग्निदेवताः । इडा पिङ्गला सुषुम्नेति तिस्रो नाड्य उदीरिताः ॥ २० ॥
इडा वामे स्थिता भागे पिङ्गला दक्षिणे तथा । सुषुम्ना मध्यदेशे तु प्राणमार्गास्त्रयः स्मृताः ।। २१ ॥
प्राणापानसमानश्च उदानो व्यान एव च । नागः कूर्मोऽथ कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः ॥ २२ ॥

Page #131

हृदि प्राणो वशी नित्यं अपानो गुदमण्डले । समानो नाभिदेशे तु उदानः कण्ठमध्यगः ॥२३॥ व्यानो व्याप्य शरीरे तु प्रधाना पञ्च वायवः प्राणाद्याः पञ्च विख्याताः नागाद्याः पञ्चवायवः ॥ २४ ॥ नागो गृह्मन्ति पञ्चैताः कूर्म उन्मीलने स्थितः । क्षुधं करोति ककरो देवदत्तो विजृम्भणे ॥ २५ ॥ वृत्तं धनञ्जयः शब्दे क्षणमात्रं न निश्रयेत् । एवं नाडीसहस्रेषु वर्तन्ते जीवरूपिणः ॥ २६ ॥ प्राणापानवशाच्छासो अधश्चोद्धर्वं प्रधावति । वामदक्षिणमार्गेण चञ्चलत्वान्न दृश्यते ॥ २७ ॥ आक्षिप्तो भुविपाशेन ( भुजदण्डेन) यथा चलति कन्दुकः । प्राणापानसमुत्क्षिसस्तत्त्व (था) जीवो न विश्रमेत् ॥ २८ । रज्जुबंधे यथान्योऽन्यो (श्येनो) गतोऽप्याकृष्यते पुनः । गुणबन्धस्तथा जीवः प्राणापानेन कृष्यते ॥ २९॥ प्राणेनाकृष्यतेऽपानः प्राणोऽपानेन कृष्यते। उर्ध्व चाधःस्थितावेतौ यो जानाति स योगवित् ॥ ३०॥ हंकारेण बहिर्याति सकारेण विशेत्पुनः । हंसो हंसेत्यमुं मंत्रं जीवो जपति सर्वदा ॥३१॥ षट्च्छतान्यहोरात्रं सहस्राण्येकविशतिः । एतत्संख्यान्वितं मंत्रं जीवो जपति सर्वदा ॥३२॥ अजपा नाम गायत्री योगिनां मोक्षदाय (यि) का । अस्य संकल्पमात्रेण नरः पापैः प्रमुच्यते ॥३३॥

Page #132

५७
अनया सदृशी विद्या अनया सदृशो जपः । अनया सदृशं पुण्यं न भूतो न भविष्यति ॥ ३४ ॥
कुण्डलिन्या समुत्पन्ना गायत्री प्राणधारिणी । प्रणवाद्यास्तथा (प्राणविद्यामहा ) विद्या यस्तं वेद स वेदवित् ।। ३५ ।। कन्दोर्ध्वं कुण्डली शक्ति: अष्टधा कुण्डलीकृता । ब्रह्मद्वारमुखं नित्यं मुखेन चाध्य ( आछाद्य ) वतिष्ठति ॥ ३६ ॥ योगमार्गेण (येनद्वारेण) गन्तव्यं ब्रह्मस्थानं निरामयम् । मुखेनाभ्युद्यते तत्र प्रसन्ना ( मुखेनाच्छाद्य तद् द्वारं प्रसुप्ता ) परमेश्वरी ।। ३७ ॥
प्रस्फुरद्भुजगाकारा पद्मतन्तुनिभा शुभा । प्रसुप्ता वायुना सार्धं प्रबोधं यान्ति साग्निना ॥ ३८ ॥
प्रबुद्धावनियोगेन मनसा मरुता सह । मूचीव गुणमादाय व्रजत्युर्ध्वं सुषुम्नया ॥ ३९ ॥ उद्घाटयेत् कवाटं तु यथा कुम्भ (श्चि) कया हठात् । कुण्डलिन्या तथा योगी मोक्षमार्ग प्रभेदयेत् ॥ ४० ॥
कृत्वा संघटितौ करौ दृढतरं बध्वा तु पद्मासनम् । गाढं वक्षसि सन्निधाय चिबुकं ध्यानं ततश्चेतसा ॥ ४१ ॥
पारं वा... समूर्धिन ( वारं वारमपानमुर्ध्वं ) मनिलं प्रोच्चालयन पूरितम् । प्राणं मुञ्चति रोधमेति शनकैः शक्तिप्रबोधान्नरः ॥ ४२ ॥
अङ्गानां मर्दनं कुर्यात्स्वेदवारिनिवारणम् । दृढता लघुता चापि तेन गात्रस्य जायते ।। ४३ ।।
कट्वम्ललवणत्यागी क्षीरभोजनमाचरेत् । ब्रह्मचारी मिताहारी योगी योगपरायणः ॥ ४४ ॥
कन्दोर्ध्वं कुण्डली शक्तिरष्टधा कुण्डलीकृता । बन्धनाय च मृढानां योगिनां मोक्षदायिका ।। ४५ ।।

Page #133

६०
महामुद्रा नभोमुद्रा ओड्याणं च जलन्धरम् । मूलबन्धं च यो वेत्ति स योगी सिद्धिभाग भवेत् ॥ ४६ ॥ अपानप्राणयोरैक्यं क्षयो मूत्रपुरीषयोः । युवा भवति वृद्धोऽपि सततं मूलबन्धनात् ॥ ४७ ॥ पाष्णिभागेन सम्पीड्य योनिमाकुञ्चयेद्गुदम् । अपानमुर्ध्वमाकृष्य मूलबन्ध निगद्यते ॥ ४८ ॥ ओड्याणं कुरुते यस्मादविश्रान्तं महाखगः । ओड्याणं च तथैव स्यात्तच्च बद्धो विधीयते ॥ ४९ ॥ उदरात्पश्चिमे भागे अधो नाभेस्तथा युते । ओड्याणाख्यो स्वयं बद्धो मृत्युमातङ्गकेसरी ॥ ५० ॥ बध्नाति हि शिराजालं अधो नाभि नभोजलम् । ततो जालन्धरो बन्धः कण्ठदुःखौघनाशनः ।। ५१ ।। जालन्धरे कृते बद्धे कर्ण ( कण्ठ ) संकोचलक्षणे । पीयूष न पतत्यनौ न च वायुः प्रकृप्यति ॥ ५२ ॥ चित्तं चरति खे यस्माज्जिहा चरति गे गता । कपालकुहरे जिह्वा प्रविष्टा विपरीतगा ॥ ५३ ॥
भ्रुवोरन्तर्गता दृष्टि मुद्रा भवति खेशरी ॥ ५४ ॥ न रोगो मरणं तस्य न निद्रा न क्षुधा तृषा । न च मूर्च्छा भवेत्तस्य यो मुद्रां वेत्ति खेचरीम् ॥ ५५ ॥
तेनैषा खेचरी मुद्रा सर्वलिद्धेर्नमस्कृता ।
गुदमूल शरीराणां ( बिन्दमूल शरीरं यः ) शिरस्तत्र प्रतिष्ठिसम् ।। ५६ ।।
भावयन्ति शरीराणां (शरीरं यः ) आपादतलमस्तकः । खेचरी (र्या) मुद्रितं येन विवरं लम्बिकोर्ध्वतः ॥ ५७ ॥
न तस्य क्षरते विन्दुः कामिन्याश्लेषितस्य च । यावद्विन्दुः स्थितो देही (हे ) तावन्मृत्युभयं कुतः ॥ ५८ ॥

Page #134

यावद्वद्धा नभो मुद्रा तावद्विन्दुर्न गच्छति । चरितोऽपि यदा विन्दुः संप्राप्तस्य हुताशनम् ॥५९ ॥ ब्रजमूर्ध्वं तथा शक्त्या निबद्धो योनिमुद्रया । सततं द्विविधो विन्दुः पाण्डुरो लोहितस्तथा ॥६॥ पाण्डुरं शुक्लमित्याहुः लोहिताख्यं महारजः सिन्धररजसंकाशं रविस्थाने स्थितं रजः॥६१॥ शक्तिस्थाने स्थितो विन्दुस्तयोरेक्यं सुदुर्लभम् । बिन्दुः शिवोरजश्शक्तिः लम्बे यदारजः (विन्दुरिन्दुः रजो रविः)॥६२।। यदा रजः विन्दोः सहैकत्वं भवेदिव्यं वपुस्तथा । सुप्रभया संगमादेव ताप्यते ह्यमुत्रपदम् । वायुना शक्तिं चालयेदिन्दु विन्दु रजो रविः ॥ ६३ ।। शुक्रं चन्द्रेण संयुक्तं रजस्सूर्येण संयुतम् । द्वयोस्समरसैकत्वं यो जानाति स योगवित् ।। ६४ ॥ शोधनं नाडिजालस्य चालनं चन्द्रसूर्ययोः । रसना शोषणं चैव महामुद्रां च योऽभ्यसेत् ॥६५॥ हंस (वक्ष) न्यस्त हनुः प्रपीडयत रसाः (सुचिरं ) योनिं च वामांघ्रिणा। हस्ताभ्यां हनुं धारयेत् प्रसारितं पादं तथा दक्षिणम् ॥६६॥ आपूर्य श्वसनेन कुक्षिविवरं बध्वा शनैः रेचयेत् । सर्वव्याधिविनाशिनीति महती मुद्रा नृणां प्रोच्यते ॥ ६७ ॥ सूर्याङ्गेण समभ्यस्य चन्द्राङ्गेणाभ्यसेत्पुनः यावत्तुल्या भवेत्संख्या ततो मुद्रां विसर्जयेत् ॥ ६८ ॥ न हि पथ्यमपर्थ्य वा रसाः सर्वेऽपि नीरसाः । अपि भुक्तं विषं घोरं पीयूषमिव जीर्यते ॥ ६९ ॥ क्षयकुष्ठगुदावर्तगुल्मशूलज्वरव्यथा । रोगाः सर्वे क्षयं यान्ति महामुद्रां च योऽभ्यसेत् ॥ ७० ॥

Page #135

कथितेयं महामुद्रा महासिद्धिकरा नृणाम् । गोपनीयं प्रयत्नेन न देयं यस्य कस्यचित् ॥ ७१ ॥ पद्मासनं समारुह्य समकायशिरोदरः । नासाग्रे दृष्टिरेकाकी जीवे ( जपेत् ) दोङ्कारमव्ययम् ॥७२॥ भूर्भुवः स्वरिमे लोकाश्चन्द्रमूर्याग्निदेवताः । त्रयो वर्णा स्थिता यत्र तत्परं ज्योतिरोमिति ॥ ७३ ॥ अकारश्च उकारश्च मकारो बिन्दु-संज्ञकः । त्रयो वर्णाः स्थिता यत्र तत्परं ज्योतिरोमिति ।। ७४ ॥ त्रयः काला स्त्रयो लोकास्त्रयो वेदास्रयो स्वराः । त्रयो देवा स्थिता यत्र तत्परं ज्योतिरोमिति ॥ ७५ ॥ वचसा यजपेद्बीजं वपुषा यत्समभ्यसेत् । मनसा यत्स्मरेन्नित्यं तत्परं ज्योतिरीमिति ॥ ७६ ।। शुचिर्वाप्यशुचिर्वापि जपेदोङ्कारमव्ययम् । न स लिप्यति पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ।। ७७ ।। चले वाते चलेत्सर्वं निश्चले निश्चलं तथा । योनिस्थानमवाप्नोति ततो वायु निरोधयेत् ॥ ७८ ॥ यावद्वायुः स्थितो देहे तावज्जीवं न मुश्चति । मरण तस्य निष्प्राणः ततो वायु निरोधयेत् ॥७९॥ यावद्धद्धो मरुद्देहे तावञ्चित्तं निरामयम् । यावचक्षु ध्रुवोर्मध्ये तावत्कालभयं कुतः ।।८०॥ अतः मू (का) लभयाब्रह्म प्राणायामपरायणः । योगिनामुत्तमश्चैव ततो वायुं निरोधयेत् ॥ ८१॥ षत्रिंशदङ्गुलो हंसः प्रयाणं कुरुते बहिः । वामदक्षिणभागेन ततः प्राणो निधीयते ॥ ८२॥

Page #136

६३
शुद्धीयेत् (द्धमेति) या सर्व नाडिचालं महाजलम् (मलाकुलम् ) । तथै ( ) व जायते योगी समप्राण निरोधने ( प्राणसंग्रहणक्षमः )
1162 11
बद्धः पद्मासने योगी प्राणं चन्द्रेण पूरयेत् । धारयित्वा यदाशक्ति पुनः सूर्येण रेचयेत् ॥ ८४ ॥
अमृतद्रवसंकाशं गोक्षीरधवलोपमम् ।
ध्यात्वा चन्द्रमयं चिम्यं प्राणायामे (मी) सुखो (खी ) भवेत् ।। ८५ ।।
प्राणं सूर्येण चाकृष्य पूरयेदुदरं शनैः । कुम्भयित्वा विधानेन पुनश्चन्द्रेण रेचयेत् ।। ८६ ।।
प्रज्वल - ज्वलन - ज्वाला - पुंजमादित्यमण्डलम् । ध्यात्वा नाभिस्थितं योगी प्राणायामे सुखी भवेत् ॥ ८७ ॥ प्राणं चेदिल (ड) यापि प्रवेश्य च तं भूयोन्यया रेचयेत् । पीत्वा पिङ्गलया समीरणचयं बध्वा त्यजेद्वामया ॥ ८८ ॥
सूर्याचन्द्रमसोरनेन विधिना विम्बद्वयं ध्यायतां । शुद्धा नाडिगणा भवन्ति यमिनां मामत्रयादूर्ध्वजः ।। ८९ ।। यथेष्टं धारणा वायोरनलस्य प्रदीपनम् । नादाभिव्यक्तिरारोग्यं जायते नाडिशोधनात् ।। ९० ॥ प्राणो देहे स्थितो वायुरपानस्य निबन्धनम् । एकस्य श्वसने मात्र मुद्धाहमने गतिः ।। ९९ ।।
रेचकः पूरकचैव कुम्भकः प्रणवात्मकः । प्राणायामो भवेत त्रेधा मात्रा द्वादश संस्कृताः ।। ९२ ॥
मात्रा द्वादशसंयुक्ता दिवाकरनिशाकरौ । दोषजालं विनिघ्नन्तो ज्ञातव्यो योगिभिस्सदा ।। ९३ ।
अधम द्वादश प्रोक्तो मध्यमो द्विगुणः स्मृतः । उत्तमस्त्रिगुणः प्रोक्तः प्राणायामस्य निर्णयः ।। ९४ ।।

Page #137

६४
अधमस्याधमो धर्मः कम्पो भवति मध्यमः । उत्तमाःस्थाणुमानोति ततो वायु निरन्धयेत् ।। ९५॥ बद्धपद्मासनो योगी नमस्कृत्वा गुरुं शिवम् ।। नासाग्रे दृष्टिमादाय प्राणायाम समभ्यसेत् ।। ९६ ॥ द्वाराणां नर(व)कं निरुध्य पवनं जित्वा दृढं धारयेत् । नीत्वाकाशमपानवह्निसहितं शक्या समुच्चालितम् ॥ ९७॥ उर्ध्वमाकृष्य चापानं वायु प्राणेन योजयेत् । अपानेन धत्ते प्राणं सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥९८॥ आत्मध्यानयुतं त्वनेन विधिना साभ्यासमूवं सुखम् । यावत्तिष्ठति तावदेव महता सांख्येन संस्तूयते ।। ९९ ।। प्राणायामे भवत्येषा पातके धन पावकः । भवेद्व्याधिमहासेतुः प्रोच्यते योगिभिस्सदा ॥१०० ॥ आसने मरुतो हन्ति प्राणायामेन पातकम् । विकारं मानसं हन्ति प्रत्याहारेण योगवित् ॥१०१।। धारणायां मनोधैर्य ध्यानादैश्वर्यमद्भुतम् । समाधेर्मोक्षमाप्नोति त्यक्त्वा कर्मशुभाशुभम् ।। १०२ ॥ प्राणायामद्विषट्केन प्रत्याहारः स उच्यते । प्रत्याहारद्विषट्केण जायते धारणा शुभा ॥१०३।। धारणा द्वादश प्रोक्तं ध्यानं ध्यानविशारदैः ।। ध्यानद्वादशकेनैव समाधिरभिधीयते ॥१०४॥ यस्समाधिः परं ज्योतिः सर्वाङ्ग विश्वतोमुखम् । तस्माद्दष्टुं क्रिया कार्या यातायातं निपातिते ॥१०५॥ संबध्यासनमूलमंघ्रिघटितं कर्णाक्षिनासापुटद्वाराण्यङ्गुलिभिर्नियम्य पवनं वक्त्रेण वा पूरितम् ॥१०६॥

Page #138

धृत्वा वक्षसि वहिवायुसहितं घूर्णिस्थितं धारयेत् । एवं याति शिवेन तच्च समता योगी चिरं जीवति ॥१०७॥ गगनं पावने प्राप्ते ध्वनिरुद्येत्ततो महान् । गंडादिनादं गम्भीरं सिद्धिस्तस्य न दूरतः ॥१०८॥ प्राणायामेन युक्तेन सर्वपापक्षयो भवेत् । अयुक्ताभ्यासयुक्तेन सर्वरोगसमुद्भवः ॥१०९॥ हिक्कावास्यं तथा कासं शिरःकर्णाक्षिवेदना । भवन्त्यविधिना दोषाः पवनस्य व्यतिक्रमात् ।। ११० ॥ यथा सिंहो गजो व्याघ्रो भवेद्वश शनैः शनैः । अन्यथा हन्ति योक्तारं तथा वायुरसेवितः ॥ १११ ॥ युक्तं युक्तं त्यजेद्वायुं युक्तं युक्तं च पूरयेत् । युक्तं युक्तं च बनीयात् एवं सिद्धिं निगच्छति ॥ ११२ ।। चरतां चक्षुरादीनां विषयेषु यथाक्रमम् । यत्प्रत्याहरणं तेषां प्रत्याहारः स उच्यते ॥ ११३ ॥ यथा तृतीयकालस्थो रविः संहरते प्रभाः। तृतीयाङ्गस्थितो योगी विकारं मानसं तथा ॥ ११४ ।। अङ्गमध्ये यथाङ्गानि कूर्मः संकोचमाचरेत् । योगी प्रत्याहरेचैव इन्द्रियाणि तथात्मनि ॥ ११५ ॥ यं यं श्रृणोति कर्णाभ्यां प्रियं वाप्यथवाऽप्रियम् । तं तमात्मेति संपश्यन् प्रत्याहारस्स उच्यते ॥ ११६ ॥ सुखमुष्णं समं दुःखं वाचा संस्पृश्यते तु यत् । तं तमात्मेति संपश्यन् प्रत्याहारः स उच्यते ॥११७॥ अगन्धमथवा गन्धं यं यं निघेति नासया । तं तमात्मेति संपश्यन् प्रत्याहारः स उच्यते ॥ ११८ ॥

Page #139

चन्द्रामृतमयीं धारां प्रत्याहरति भास्करः । तं प्रत्याहरणं यं तु प्रत्याहारः स उच्यते ॥ ११९ ॥ एकांस्त्रि युज्यते त्वाभ्यां आगता सोममण्डलात् । तृतीयो यः पुनस्ताभ्यां स भवेच्चाजरामरः ॥ १२० ॥ नाभिमध्ये वसत्येषा भास्करो दहनात्मकः । अमृतात्मा स्थितो नित्यं तालुमध्ये तु चन्द्रमाः ॥ १२१ ॥ वर्षत्यधोमुखं चन्द्रो ग्रसमुर्ध्वमूखो रविः । विज्ञातस्य करणं तत्र येन पीयूषमाप्यते ॥ १२२ ॥ ऊर्ध्वं नाभिरधस्तालु ऊर्ध्वं भानुरधश्शशी । करणं विपरीताख्यं गुरुवाक्येन लभ्यते ॥ १२३ ॥ त्रिधा बद्धो वृषो यत्र रोखीति महान् पुनः अनाहतं च तचक्र योगिनो ह्यतिदुःखभित् ।। १२४ ।। अनाहतमतिक्रम्य नाकृष्य मणिपूरकात् । प्राप्ते प्राणि तथा पड़ योगिनाममृतायते ॥ १२५ ॥ ऊर्ध्वं षोडशपद्मपत्रगलितं प्राणादवाप्तं हठात् । ऊर्खास्ये रसनां नियम्य विवरे शक्तो परां चिन्तयन् ॥१२६ उत्कल्लोलकलाजलं सुविमलं जिह्वाकुलं यः पिबेत् । निर्दोषस्य मृणालकोमलवपुः योगी चिरं जीवति ॥१२७ ।। काकचञ्चपुटास्येन शीतलं सलिलं पिबेत् । मासार्धेन संमोहो सर्वरोगविवर्जितः ॥ १२८ ।। विशुद्धं परमं चक्रं भूत्वा सोमकलात्मकम् । उन्मार्गेनात्र जलं याति वश्चयित्वा मुखे खो ॥ १२९ ॥ प्राणापानविधानेन योगी भवति निर्जरः । रसनातालुमूलेन य प्राणं सततं पिबेत् ॥ १३०॥

Page #140

बध्वा सोमकलाजलं सुविमलं कर्णस्थलादूर्ध्वतो । नासान्तो सुचिरेण याति गमनद्वारं ततः सर्वतः ॥ १३१ ॥ ऊर्ध्वास्ये भ्रुवसन्निवेश नयने सिक्ताङ्गगात्रं पिबेत् । एवं यो विजितेन्द्रियमना नवास्ति तस्य क्षयः ॥ १३२ ॥ ऊर्ध्वजिव्हास्ततो भूत्वा सोमपानं करोति यः । मासार्धे नात्र सन्देहो मृत्यु जयतु योगवित् ॥१३३ ॥ सम्पीड्य रसनाग्रेण राजदण्डेबिलं महत् ध्यात्वामृतमयीं देवीं षण्मासेन कविर्भवेत् ॥ १३४ ॥ बध्नमूर्ध्वफलं येन तेन विष्णुं निवारितम् । अजरामरमाप्नोति यथा पञ्चमुखो हरः॥ १३५ ॥ आसनेन समायुक्तः प्राणायामेन च संयुतः । प्रत्याहारेण सम्पन्नो धारणं च समभ्यसेत् ।। १३६ ॥ सर्वद्वाराणि बध्नाति यदृतु विलं धृतम् । न मज्जत्यत्यमृत कापि सम्पन्नाः पञ्चधारणाः ॥ १३७ ॥ चु.........तायद्धि लम्बिकाग्रमनिशं जिह्ना रसस्यन्दिनी। स क्षीराकटुकाथदुग्धसदशा मध्वाज्यतुल्योधवो ॥ १३८ ॥ याधिनां हरणं जरान्तकरणं शास्त्रागमो धीरणम् । तस्य स्यादमृतत्वमष्टगुणकं सिद्धाङ्गनाकर्षणम् ।। १३९ ॥ अमृतं पूर्णदेहस्य योगिनो द्वित्रिवत्सरात् । ऊर्ध्वं प्रवर्तते तस्य अणिमादिगुणोदयः ।। १४० ॥ नित्यं सोमकलापूर्ण देही देहं न मुञ्चति । आसनेन समायुक्तः प्राणायामेन संयुतः ॥ प्रत्याहरणसम्पनः धारणं च समभ्यसेत् ॥१४१॥

Page #141

भ्रूरादिपंचभूतानां धारणा च पृथक पृथक् । मनसो निश्चलत्वेन धारणा च विधीयते ॥१४२॥ यः पृथ्वी हरितालहेमरुधिरातत्वेलकारान्वितम् । . संयुक्तं कमलासनेन हि चतु:कोणा हरिस्थायिनी ।।१४३ ॥ प्राणं तत्र विनीय्य पंच घटिकाचित्तान्वितं धारयेत । येषां स्तंभकरी सदा क्षितिजयाकुर्यात्ततो धारणा ॥१४४ ॥ अर्धेन्दुप्रतिमं च कुन्दधवलं कर्णे च तत्त्वस्थितं । तत्पीयूषवकारखीजसहित युक्तं सदा विष्णुना ॥१४५॥ प्राणं तत्र विलीय्या पंचघटिकाचित्तान्वितं धारयेत् । विषाग्निः सह कालकूट रजिना तद्वारुणी धारणा ॥१४६ ॥ तालौ संस्थितमिन्द्रगोपसदृशं तत्वं त्रिकोणान्वितम् तेजो रेफमयं प्रवालरुचिरं रुद्रेण सत्संगतम् ॥ १४७ ॥ प्राणं तच विलीन पंच घटिका चित्तान्वितं धारणा ॥१४८॥ तेषां वह्निमसंसलं ज्वलते वैश्वानरी धारणा । यद्भिन्नांजनपुंजसनिभमिदं दृष्ट्वा भ्रुवोरन्तरे॥१४९॥ तत्त्वं सत्यमयं यकारसहितं यत्रेश्वरो देवता । प्राणं तच्च विनीय्य पंचघटिका चित्तान्वितं धारयेत् ॥१५०॥ येषां योगमनं (ल) करोति यमिनां सा वायवी धारणा । आकाशं शुचिशुद्ध वा सदृशं यद्ब्रह्मरन्धस्थितम् ॥ १५१ ॥ तन्मध्ये सदाशिवेन सहितं युक्तं यकाराक्षरम् । प्राणं तत्रविलीनपंचघटिका चित्तान्वितं धारयेत् ॥ १५२ ॥ तेषां मोक्षकवाटभेदनपटुः प्रोक्ता नभोधारणा । स्तम्भी निद्रा-चैव दाहिनी भ्रामिणी तथा ॥१५३॥

Page #142

शोपणा च भवत्येपा भूतानां पञ्चधारणा ॥ १५४ ॥ कर्णानां मधुरस्सर्वा धारणा पश्च दुर्लभाः। विज्ञाताः सततं येन सर्व पापैः प्रमुच्यते ।। १५५ ।। सर्व द्वित्वा समायुक्तं योगिनो हृदि वर्तते ॥ यस्तत्त्वे निश्चलं चेतः तदध्यानं च प्रचक्षते ॥१५६ ।। द्विधा भवति तद्ध्यानं सगुण निर्गुणं तथा । सगुणं वर्णभेदेन निर्गुणं केवलं विदुः ॥१५७॥ अश्वमेधसहस्राणि वाजपेयशतानिच । एकस्य ध्यानयोगेन कलां नाहन्ति पोडशीं ॥१५८ ॥ अन्तश्चेता बहिश्चक्षुरधिष्ठाय सुखासनम् । समत्वंच शरीरस्य ध्यानमुद्रेति कीर्तिता ।। १५५ ।। आधारं प्रथमं चक्रं तप्तकाश्चनसन्निभम् । नामाग्रे दृष्टिमादाय ध्यात्वा मुश्चति किल्विपम् ।। १६० ॥ स्वाधिष्ठानं द्वितीयं च सन्माणिक्यशिखोपमम् । नासाग्रे दृष्टिमादाय ध्यात्वा संशोभते जगत् ।। १६१॥ हृदाकाशस्थितं चक्र प्रचण्डरवितेजनम् । नासाग्रे दृष्टिमादाय ध्यात्वा ब्रह्ममयो भवेत् ।। १६२ ॥ सततं कर्णिकामध्ये विशुद्धं चक्रमुच्यते । नासाग्रे दृष्टिमादाय ध्यात्वा दुःखात्प्रमुच्यते ॥१६३ ।। स्रवत्पीयूषसम्पूर्ण लम्बिके चन्द्रमण्डलम् । नासाग्रे दृष्टिमादाय ध्यात्वा मृत्यु प्रमुञ्चति ॥ १६४ ॥ भ्रुवोर्मध्ये स्थितं देवं स्निग्धमौक्तिकसनिभम् । नासाग्रे दृष्टिमादाय ध्यात्वानन्दमयं भवेत् ॥१६५॥

Page #143

७०
ध्यानेन लक्षणं नित्यं भ्रूमध्ये परमेश्वरम् । आत्मना वर्जितं प्राण योगी योगमवाप्नुयात् ॥ १६६॥ निर्गुणश्च शिवं शान्तं गगने विश्वतोमुखम् । भ्रूमध्ये दृष्टिमादाय ध्यात्वा ब्रह्ममयो भवेत् ॥१६७॥ निर्मलं गगनाकारं मरीचिजलसन्निभम् । आत्मानं सर्वगं ध्यात्वा योगी योगमवाप्नुयात् ।। १६८ ॥ गुदं मेश्च नाभिश्च हृदयं चक्रमूर्ध्वतः । घटिका लम्बिका स्थानं भ्रमध्यञ्च नभोबिलम् ॥ १६९ ।। कथितानि चैवैतानि ध्यानस्थानानि योगिनाम् । उपाधितत्त्वयुक्तानि कुर्वत्यष्टगुणोदयम् ।। १७० ।। उपातिष्ठितया तत्त्वं द्वयमेतमुदाहृतम् । उपाधि प्रोच्यते वर्णः तत्त्वमात्माभिधीयते ॥ १७१॥ उपाधिरन्यथा ज्ञानं तत्त्व संस्थितिरन्यथा । समस्तोपाधि निर्मुक्तं तत्तत्त्वं योगिनो विदुः ॥१७२ ।। शब्दादीनां च तन्मात्रं यावत्कर्मादिषु स्थितम् । उपाधिवर्णयोगेन दृश्यते स्फटिको मणिः ॥१७३ ।। युक्तयः शक्तिभेदेन तत्सदात्म प्रकाशिते । विरजं परमाकाशं यद्यदक्षरमव्ययम् । स्तौति श्रुतिकृतिरहोरात्रं तत्त्वं तत्त्वविदोविदुः ॥१७४ ॥ तावद्व्यवस्थितं ध्यानं तत्समाधिपरं तपः। धारणं पञ्च नाड्यस्तु ध्यानं षट् चैव नाडिकाः ॥१७५। ये द्वादशचक्रेनैव समाधि प्राणसंयमः । अम्बुसैन्धवयोस्साम्यं यदा भवति योगतः । तथात्ममनसोरक्यं समाधिः सोऽभिधीयते ॥ १७६ ॥

Page #144

७१
यथा संक्षीयते प्राणो मानसश्च विलीयते । तथा समरसैकत्वं समाधिः सोऽभिधीयते ॥१७७॥ इन्द्रियाणि मनोवृत्तिरपरोक्षेपयाहि सः । अद्वयत्वं गते जीवे न मनो इन्द्रियाणि च ॥१७॥ न गन्धो न रसं रूपं न स्पर्शो न च निस्वनः। नात्मानश्च परं वेद योगयुक्तः समाधिना ॥१७९ ॥ अभेद्यः सर्वशास्त्राणां अबाध्यः सर्वदेहिनाम् । बाध्यते न च कालेन बाध्यते न च कर्मणा ॥१८०॥ साध्यते न च केनापि योगियुक्तः समाधिना । अग्राह्यो मन्त्रशास्त्राणां योगियुक्तः समाधिना ॥१८१॥ युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु । युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ॥ १८२ ॥ निरातङ्गं निरालम्ब निष्प्रपञ्च निराश्रयम् । निरामयं निराकारं तत्त्वं तत्त्वविदो विदुः ॥१८३॥ निर्मलं निश्चलं नित्यं निर्गुणं निष्क्रिय महत् । व्योमविज्ञानमानन्दं ब्रह्म ब्रह्मविदो विदुः ॥ १८४ ॥ कातु दृष्टान्त निर्मुक्तमनुबन्धेरगोचरम् । व्योमविज्ञानमानन्दं ब्रह्म ब्रह्मविदो विदुः ॥ १८५ ॥ दुग्धे क्षीरं घृते सपिर्वह्नौ वहिरिवार्पितम् । अव्ययत्वं ब्रजेदेवं योगिलीनः परात्परे ॥१८६ ॥ भववनजवह्नि मुक्तिसोपानमार्गम् । प्रकटितपरमार्थ ग्रन्थगुह्यश्च गुह्यम् ॥१८७॥ सकृदपि पठतिच मयः श्रृणोति प्रबद्धम् । स भवति भुवि भव्यो भाजनं मुक्तिमुक्तयोः ॥१८८॥ ॥ इति श्रीगोरक्षनाथविरचिते योगशास्त्रे योगमार्तण्डं समाप्तम् ॥
॥ साम्बसदाशिवार्पणमस्तु ॥

Page #145

॥ श्रीराम ॥ ॥ गोरख उपनिषद् ॥ श्री नाथ परमानन्द है विश्वगुरु है निरञ्जन है विश्वव्यापक है महासिद्धन के लक्ष्य है तिन प्रति हमारे आदेश होहु ॥ इहाँ आगे अवतरन ।। एक समै विमला नाम महादेवी किंचितु विस्मय जुक्त भई श्रीमन्महा गोरक्षनाथ तिनसौं पूछतु है । ताको विस्मय दूर करिबै मैं तात्पर्य है लोकन को मोक्ष करिव हेतु कृपालु तासौं महाजोग विद्या प्रगट करिबे को तिनकै ऐसे श्री नाथ स्वमुख सौं उपनिषद् प्रगट करे है। गो कहियै इन्द्रिय तिनकी अन्तर्यामियासों रक्षा करे है भव भूतन की, तासों गोरक्षनाथ नाम है। अरु जोग को ज्ञान करावै है या वास्तै उपनिपद् नाम है । यात ही गोरक्षोपनिषद् महासिद्धनमें प्रसिद्ध है । इहां आगै विमला उवाच ॥ मूलको अर्थ ॥ जासमै महाशून्य था आकाशादि महापंचभूत अरु तिनही पञ्चभूतनमय ईश्वर अरु जीवादि कोई प्रकार न थे तब या सृष्टि को करता कौन था। तात्पर्य ए है कि नाना प्रकार की सृष्टि होय वै मै प्रथम कर्ता महाभूत है अरु वैही शुद्ध सत्वांशले कै ईश्वर भए वैही मलिन सत्व करि जीव भये तौएतौ साक्षात् कर्त्ता न भए तब जिससमै ए न थे तब कोई अनिर्वचनीय पदार्थ था। सो कर्त्ता सो कर्ता कौन भयो ऐसे प्रश्न पर । श्री महागोरक्षनाथ उत्तर करै है श्री गोरक्षनाथ उवाच । आदि अनादि महानन्दरूप निराकार साकार वर्जित अचिन्त्य कोई पदार्थ था ताकुं हे देवि मुख्य कर्ता जानिये क्यों कि निराकार करता होय तौ आकार इच्छा धारिबे मैं विरुद्ध आवे है । साकार करता होय तौ साकार को व्यापकता नहीं है यह विरुद्ध आवै है । तातें करता ओही है जो द्वैताद्वैत रहित अनिर्वचनीय नाथ सदानन्द स्वरूप सोही आगे कुं वक्ष्यमाण है।

Page #146

७३
इह मार्ग मै देवता कोन है यह आशंका वारनै कहै है । अद्वैतो परि म्महानन्द देवता । अद्वैत ऊपर भयो तब द्वैत ऊपर तो स्वतः भयो । इह प्रकार अहं कर्ता सिद्ध तूं जान छह करता अपनी इच्छा शक्ति प्रगट करी । पीछे ज्ञान शक्ति प्रगट करी । पीछे क्रिया शक्ति प्रगट करी । ताकरि पीछे पिण्ड ब्रह्माण्ड प्रगट भए तिनमें अव्यक्त निर्गुन स्वरूप सों व्यापक भयो। व्यक्त आनंद विग्रह स्वरूप सों विहार करत भयौ पीछे ज्यौही में एक स्वरूप सों नव स्वरूप होतु भयौ-तैं सत्यनाथ, अनन्तर सन्तोषनाथ विचित्र विश्व के गुन तिन सों असंग रहत भयौ, यात संतोषनाथ भयो।आगे कूर्मनाथ आकाश रूप श्री आदिनाथ । कूर्म शब्द है पाताल तरै अधोभूमि ताको नाम कूर्मनाथ । बीच के सर्वनाथ पृथ्वीमंडल के नाथ औरप्रकार सप्तनाथ भए । अनन्तर मत्स्येन्द्रनाथ के पुनह पुत्र श्री-जगत की उत्पत्ति के हेत लाये माया को लावण्य तांसों असंग जोगधर्म - द्रष्टा रमण किया है आत्मरूप सों सर्व जीवन मैं । तत् शिष्य गोरखनाथ। 'गो' कहिये वाक्शब्द ब्रह्म ताकी 'र' कहियै रक्षा करे, 'क्ष' कहियै क्षय करि रहित अक्षय ब्रह्म ऐसे श्रीगोरक्षनाथ चतुर्थरूप भयो और प्रकार नव स्वरूप भयो तामे एक निरन्तरनाथ कुं किह मार्ग करि पायौ जातु । ताको कारन कहतु हैं । दोय मार्ग विश्वमै प्रगट कियो है कुल अरु अकुल । कुल मार्ग शक्ति मार्गः, अकुल मार्ग अखण्डनाथ चैतन्य मार्ग तन्त्र अंस जोग तिनमै किंचित प्रपञ्च की । एवं ॥ या रीत मै द्वैताद्वैत रहित नाथ स्वरूप तै व्यवहार के हेतु अद्वैत निर्गुणनाथ भयौ अद्वैत ते द्वैत रूप आनन्द विग्रहात्म नाथ भयौ तामै ही मो एक तें मैं विशेष व्यवहार के हेतु नव स्वरूप भयौ तिन नव स्वरूप को निरूपण । श्री कहियै अखण्ड शोभा संजुक्त गुरु कहिये सर्वोपदेष्टा आदि कहिये इन वक्ष्यमाण नव स्वरूप में प्रथम नाथ 'ना' करि नाद ब्रह्म को बोध करावे, 'थ' करि थापन किए है त्रय जगत् जिन ऐसो श्री आदिनाथ स्वरूप । अनन्तर मत्स्येन्द्र नाथ । ता पीछे तत् पुत्र तत्

Page #147

Ga
शिष्य उदयनाथ श्री आदिनाथ तैं जोग शास्त्र प्रगट कियौ द्वहै । योग कौ उदय जाकरि महासिद्ध निकरि बहुत भयो आतैं उदयनाथ नाम प्रसिद्ध भयो । अनन्तर दण्डनाथ ताही जोग के उपदेश तै खण्डन किया है । काल दण्डलोकनि कौ य्यातें दण्डनाथ भयौ ।
आगै मत्स्यनाथ असत्य माया स्वरूपमय काल ताको खंडन कर महासत्य तैं शोभत भयौ आण निर्गुणातीत ब्रह्मनाथ ताकुं जानैयातै आदि ब्राह्मण सूक्ष्मवेदी । ब्राह्मण वेद पाठी होतु है ऋग यजु साम इत्यादि कर इनकै सूक्ष्म वेद कहियै । प्रणवकार वेद आतै सूक्ष्म वेदी खेचरी मुद्रा अन्तरीय खेचरी मुद्रा बाह्यवेषरी कर्ण मुद्रा मुद्राशक्ति की निशक्ति करबी सिद्धसिद्धान्त पद्धति के लेख प्रमाण । अनन्त मठ मन्दिर शिव शक्ति नाथ अरु ईच्छा शिव तन्तुरियं जज्ञोपवीत शिव तं तु आत्मा तं तु जज्ञ जोग जग्य उपवीत शयाम उर्णिमासूत्र | ब्रह्म पदाचरणं ब्रह्मचर्य शान्ति संग्रहणं गृहस्थाश्रमं अध्यात्म वासं वानप्रस्थं स सर्वेच्छा विन्यासं संन्यासं आदि ब्राह्मण कहिवे मै चतुर वर्ण कौ गुरु भयौ अरु इहां च्यारों आश्रम को समावेस जामै होय है य्यातै ही अत्याश्रमी आश्रम कोहु गुरु भयौ । सो विशेष करि शिष्य पद्धति में को ही है । तात्पर्य भेदाभेद रहित अचिन्त्य वासना ज़ुक्त जीव होय ते तौ कुल मार्ग करियौ मै आवतु हैं अरु समस्त वासना रहित भए है अंतहकरण जिनके, ऐसे जीव जोग भजन मै आवतु है ऐसो मार्गन मैं अकुल मार्ग है । और शास्त्र वाक जालकर उपदेश करतु है । मैरो संकेत शास्त्र हैं तो शुन्य कहिये नाथ सोही संकेत है इह मार्ग में देवता कोन हैं यह आशंका वारन कहै है ईश्वर संतान । संतान दोय प्रकार की नाद रूप विन्दु, विन्दु नाद रूप । शिष्य विन्दु रूप, पुत्र नाथ रूप नाद शक्तिरूप विन्दु नादरूप करि भए । शिष्य सौ प्रथम कहै नवनाथ स्वरूप शक्ति विन्दु रूप पर शिव सोही ईश्वर नाम कर मैरो संतान है । ता करि
1

Page #148

विश्व की प्रवृत्ति करतु है। जोग मत अष्टाङ्ग जोग मुख्य कर षडंग जोग अकुल कहने सो अवधृत जोग जोग मत सौं साधन अष्टाङ्ग जोग । आदि ब्राह्मणा ब्राह्मण क्षत्री वैश्व शूद्रच्यार वर्ण करि पृथ्वी भरी है तिनम ब्राह्मण वर्ण मुख्य है । ब्राह्मण किसको कहिये ब्रह्मकू सगुण ब्रह्म द्वारे निर्गुण ब्रह्म करिजानै सो ब्राह्मण ए जोगीश्वर सगुणनाथ गम्य पदार्थ। आनन्द विग्रहात्मनाथ उपदेष्टा उपास्य रूप अत्याश्रमी गुरु अवधूत जोग साधन मुमुक्षु अधिकारी बन्ध मोक्ष रहित कोइक अनिर्वचनीय मोक्ष मोक्ष ऐसो आ ग्रन्थ मै निरूपण है सो जो कोई पढ़े पढ़ावै जाको अनन्त अचिन्त्य फल है।

Page #149

॥ मत्स्येन्द्रनाथजी का पद ॥ [ राग कालिङ्गडा ]
भूखड ली लागी थारा नांवनी । म्हाने भावे भावे भगवत जीरो नांव म्हारा बाल्हारे । टेक जाण जैसी रंग भेंटिये कांई भजन भलो भगवंत म्हारा बाल्हारे १ सबही तीरथ मैं बसे तो कांई मंजन करें जन कोड़ म्हारा बाल्हारे २ निरमल थाते न्हाई चल्या काई एडोपटंतर जोई म्हारा बाल्हा रे ३ काया तीरथ में ज्ञान बडो कांई साधन दरसण होई म्हारा बाल्हारे ४ भणे रे मच्छै ई एह ड़ो पटतर कई भगवत सवा न कोई म्हारा बाल्हारे ५ ।। [ राग घनाक्षरी]
पेरू ऊडिसी । आय लीयो बीसराम । ज्यौ ज्यो नर स्वारथ करें कोई न सवाय काम । टेक | जलकूं चाहें मछली घण Î चाहें मोर सेवग चाहै राम कूं ज्यौं चितवत चन्द चकोर १ यो स्वारथको जीवडो स्वारथ छोडि न जाय जब गोविन्द किरपा करी म्हारौ मनवौ समझौ आय २ जोगी सोई जाणी रे जगते रहे उदास ततनिरंजण पाइय यो कहै मछन्दर नाथ | २॥
॥ इति ॥

Page #150

॥ अथ भरथरी जी का सबदी। अहंकारे प्रथमी पीणी । पहौ पेपीणां ,रा । सति सति भाषतरा जोगी भरथरी । पिंडकावैरी जूरा ॥१॥ दुपीया रोवत सुपीया हसंत । केला करंत कामणी । मुरा जुझंत मूंदू भांजत । सति सति भाषत राजा भरथरी ॥२॥ दुपी राजा दुपी प्रजा । दुपी बांभण बांणीया। मुपी राजा भरथरी । ज्यन गुरुका सबद पिछांडिया ॥३॥ क्या गरबाती गूजरी । देषिर पाडरिया।। सोला सै मै मंतीया । मुझ गरहीड तीयां ॥४॥ बने वृच्छा सुफल फलंते । मुडिबइठंते गईंद। ते वृच्छा सजडा गया । मो देषतां नरिंद ॥५॥ चढेगा स पड़ेगा । न पड़ेगा तत विचारी । धनवंत लोग छीजेगा । तेराक्या छीने भरथरी भिष्यारी ॥६॥ राजा भर्थरी भरमिनभूला । तलिकरि डिठी ऊपरकारचूल्हा । द्वै द्वै लगडी जुगुति मुजारि । राजा भर्थरी जीवै जुगचारि ॥७॥ अवधू जलविन कवल कवल बिन मधुकर कोईल बोले कण्ठ विनां । थल बिन मृग मृग बिन पारधी, ऐक सर वेधै पांच जनां ॥८॥ नवद्वारे जडिलै कपाट । दसवै द्वारे सिव धरिबाट । दोई लष चन्दा ऐक लषि भान । वेध्या मृगगगन अस्थान ॥९॥ वेध्या मृग न छाडै पास । भणंत भरथरी गोष का दास । तनि निरास मन मांडै माया । मुंड मुंडाईम भंडसिकाया ॥ १० ॥

Page #151

७८
मन निरास प्रेम रस भोगी । भणत भरथरी ते नर जोगी । पंच पडा अधिक वल्यवंता । मनराइमैं मत गाज ॥ ११ ॥
करडी लहर कद्रप की निकसै । तब कूंड जूझे कूंड भाजै । वैरागी जोगी राग न करणां । मन मनसा करिबंडी ।। १२ ।।
आगम अगोचर सिद्ध का आसण । आसातृष्णा षंडी । आसा पंडी मनसा पंडी । मन पवनां होई उजीरं ॥ १३ ॥ सति सति भाषेत राजा भरथरी । तब मन होइबा थीरं । राज गयां कूं राज्य झूरै । वैद गयाकूं रोगी ॥ १४ ॥ रूप गये कूं कामणी झूरै । विन्द गया कूं जोगी । बीज नहीं अंकुर नहीं । रूप नहीं रेष अहंकार ।। १५ ।।
उदय अस्त वहां कथ्या न जाई । तहाँ भरथरी रहा समाई । मरने का संसा नहीं । नही जीवन की आस । १६ ॥
सति सति भाषेत राजा भरथरी । हमारे सहजै लीलविलास ॥ १७ ॥ निरघत कंथा हौं विस्तार । कथौ निरंजन रहौ अकार । पूछंत विक्रम बांवन बीरं । कूंण प्रचै रहिबा थीरं ॥ १८ ॥
सुन हो विक्रम ब्रह्म यांन । देही बिबरजित धरौ धियन । उदै अस्त जहा कथ्या न जाई । तहाँ भ्रथरी रह्या समाई ।। १९ ।।
आगे बहनीं पीछें भांनु । निरति सुरति बृछ तलि ध्यांन । कथै निरञ्जन र उदास । अजहूँ न छांडै आसा वास ।। २० ।।
माया सनि रस ग्रब । नहीं धेन जोबन राजा द्रव । कनक कांमनी भोग विलास । कहै भरथरी कंध विनास ।। २१ ।। साधिया तो ऐक पवन आरंभ साधिबा -
1
छाडिबा तौ सकल विकारं ।

Page #152

रहिबा तौ निह सबद की छाया
सेयबा तौ निरञ्जन निराकारं ॥ २२ ॥ कुलस्य हीनी नगनौपबाला । मृगनैनरूपी दृष्टो बिकराला । पदमो झलकत वा कस्य वेणी।कुतौ या गत्याहेलज्या विठ्ठणी॥२३॥ न गनसि काष्टं न गनसिरिष । न गनसि जीव जलचरा । अजहूं काय सिहोनरा । नही प्रसिद्ध जोगेश्वरा ॥ २४ ॥ जोगी चिन्ता विकलपो मम मता समाया । कथं जोग जुग तातें जोगो न पाया ॥ २५ ॥ नहीं जोगु जोगी सरबस भोगी। गुर ग्यांनी हीणं फिरो मुठजोगी । धनिस्य पुत्री कुलवन्ती नारी । धनस्य तु पतिव्रता ॥ २६ ॥ धनस्य देसस्य देवी अहूँ उपदेस मूष जोगी। तिण सज्या बनोबासी । ऊपर अम्बर छाया ॥ २७ ॥ भरथरी मन निश्चलं । घोरी घोरिबरखै हो इन्द्र के राया। जस्य माता तस्य राता । जस्य पीवंता तस्य मृदंता ॥२८॥ है है रे लोका दुराचारी । वैरागी है किन जावते ॥ २९ ॥ जस्य माया तस्य जाया । तस्य क्यू रे विषैमुचन्तेकाया । हा हा रे लोका दुराचारी । निज तत तजि लोहीचित लाया ॥३०॥ काम कलाली चित चढौ । सुरै विष सज्या मनमथ मांस बीरज ब्रह्महत्या । है है रे लोका दुराचारी । कहाँ रही सुच्या ॥३१॥ असत्री जोनी दीयंत विन्द । कोटि पूजा बिनसते । बरत मंजन तप पंडत ज्ञानहीन तपोनास्ति ब्रह्महत्या पदे पदें ॥३२॥ गोरख बोले सिरपरी । दुबटा है है पंथ । ऐक दस कू बाघनी । ऐक दिसां कू नाथ ॥३३॥

Page #153

चमडी दमडी घमडी तीन बस्त त्यागी। सति भाषत राजा भ्रथरी । तेनां दूरता वैरागी ॥३४॥ नारी चोरी जारी तीन बस्त त्यागी। सति सति भाषेत राजा भरथरी । तेनां दूरता वैरागी॥३५॥ मोह न बांधिवा मन प्रमोधिबा । भिष्याते ग्यांन विचारं । पंच सूं बात करबा ऐक तूं रत बा । ते उतरवा पारं ॥३६॥ छाड्या हस्ती घोड्या गाँव गढ । हरप सोग मनिनांहि । तातै राजा भरथरी । थकित भया पद मांहि ॥ ३७॥ झूठा जगका जीवणां । बढे सवाया रोग । तातै निकसा भरथरी । मीठा लागा जोग ॥३८॥ गगन जाइगा मंडल जाइगा । चंद जाइगा मुरा । न जाइगा राजा भरथरी । सबद गुरु कै पूरा ॥ ३९ ॥ गऐ जु राजा राज करते । गऐजु प्रजा केलि करते। गऐ जु त्रिया बहुरूप धरते । गऐ जु ब्रह्मा वेद पठते ॥४०॥ गऐ जु वृच्छा सुफल फलंते । गऐ जू मूवा चहर करते । सति सति भाषेत राजा भरथरी । हम भी जाते जे जोगी न होते॥४१॥ न ते पुरषा जु भोग भुगता । न ते नारी जु रूप रमिता । न ते वृछा जड़ मूल सहतां । नते कूवांजुद्र मूत पाणीं होता ।। ४२ ।। न गत्वा राजा भरथरी गुरुप्रसादैग्यानं रता। सकल गिरिवरं गिरि सुमेरं । ता समतुलि आत्मां डारत ॥४३॥ तो भी साधन दुःख ते । तहिरछिपाल निरंजनं । समुद्र मध्ये होतासनं ता सम तुलि आत्मां डारते । तो भी साधन दुषिते । तहि रछिपाल निरंजन ॥४४॥

Page #154

जबलगि धरतरी तबलग भरथरी, जाइगी धरतरी न गत्वा भरथरी बिरछो छत्री त्रिण सज्या । बाव ढोलंत चमालिचा।
आंगणे ग्रेहं दीपगचन्द । मो मन राजा निश्चलं ॥४५॥ मोरा नांचूत कोकिला गावत । भूरा बजावत रुद्र बेणी। चहूं दिसि तरूनी पवन झकोलत । यू भरथरी ग्यानं लीलं ॥४६ । सिला सिंघासन बाकल बसत्र । गगन छत्र सिर सोहै । चहूं दिसा तरूनी पवन झकोलत ग्यान रतन मन मोहे ॥४७॥ देस भवतां सदा बैरागी । सासत्र वैरागी पंडिता । बाल कन्यां चिधवै बैरागी। यूं ग्यांन बैरागी राजा भरथरी ॥४८। ग्यांनी सो जो गहर गम्भीरं । भरया कुम्भजल निश्चल नीरं । भनत भरथरी सत सरूप । तत विचारै तौ रेष न रूप ॥४९॥
॥ इति श्री भरथरी जी की सबदी सम्पूर्ण ।

Page #155

॥अथ चिरपटजी की सबदी॥ काया तरवर माकड़ चित । डालै पातै भरमै नित । कलपै झलपै दहदिस जाइ । तिस कारणि कोई सिध न भाई ॥१॥ ढील कछोटी मनभंग फिरै । घरि घरि नैंन पसारा करे । पाया झरै न बाचा फुरै । ता कारणि मूहू झरि झरि मरै ॥२॥ मन चंचल पवनां चंचल । चंचल बाई धारा । या घटि मधि तीनूं चंचल । क्यूं राषिब्य झरता पिंडका द्वार ॥३॥ नाथ कहां बै सके न नाथ । चेला पंच चलावे साथि । मांगै भिष्या भरि भरि पाइ । नाथ कहां वै मरि मरि जाई ॥४॥ दरसण पहरै नाथ कहावै । मुषि बोले चतुराई । आलै काष्ट जूं घुन लागे । डाल मूल घड़ि पाई ॥५॥ टीका हामां टमकली । बोलत मधुरी बांनी। चरपट कहै सुनिहो नागा अरजन । यास्योरां की सहनांवी ॥६॥ रंगाचंगा बहौ दीदारी । जैसे पोटी मुंहर पलमांधारी। चरपट कहै सुणे रे लोई । वरतण छ पणि ओग न होई ॥७॥
ऐक सेत पटा ऐक सील पटा । ऐक टसर केटी कालंबजटा। ऐक पंथ छाडि मन उबट बटा । चरपट कहै ऐ पेट नटा ॥८॥ राती कंथा रापट रोल । पगां पावडी मुषां तं बोले । पांजे पीजै कीजै भोग । चरपट कहै बिगाड्या जोग ॥९॥ पहरि मूदड़ी कंकण हाथि । नकटी बूची जोगणि साथि । उठत बैठत का झनकार । तजि सक्या न माया जंजार ॥१०॥

Page #156

८३
जंजाल आगे जंजाल पीछे । जंजाल क्युं मांर कै मांडै । सो जंजाल तजि फिरि जोगी हूवा । सो जंजाल फिरिमांडें ॥ ११ ॥
धाकर कूकर कीगर हाथि । बोली भोली तरणी साथि । दिनकर भिष्या रात्युं भोग । चरपट कहैं बिगोवे जोग ॥ १२ ॥
गंग विगंधा मृताषांड | पसवा पड़ि पड़ि तौड़े हाड । ज्याहन बंची आंगुलच्यारि । चरपट कहै ते माथै मारि ॥ १३ ॥ जलकी भीत पिवनका थंमा । देवल देप्यर भया अर्चमा । बाहर भीतर गंधम गंधा । काहे मूलोरे पसवा अंधा ॥ १४ ॥ आंषि की टगटगी नाककी डांडी । चांमकी चंद्री यारुघ्रसू मांडी । मल प्रसेद सुरति जहां सूदा । अहार की कोथली नरक का
कुंडा ॥ १५ ॥
मनका बासा जहां मासकालूचा । सिष्टिकाद्वारजहां केसका कूचा । गंधविगंधा जहां चार विचारी । चरपट चाल्यौ मात जुहारी ।। १६ ।।
चामकी कोथली चामका सुवा । तास की प्रीति करि जगत सबमूवा देव गंधप मानव जेता । उबरचा ऐकको गुरमुखता ।। १७ ।।
फोकट फोकट कथै गयान । कूटै चमड़ी धेरै ध्ययान । सिध पुरषां करै उपाधी । चरपट कहै ऐ कलियुगके बादी || १८ || far as a भग । ताका काला मुष अर पीला पग | कूटै चमड़ी धेरै ध्यान | ताप सुवामैं कहा गियांन ॥ १९ ॥ चरपट कहै सुणीरे अवधू । कामणि संग न कीजै । झिंद बिंद नव नाडी सोषै । दिनदिन काया छीजै ॥ २० ॥
जतन करंता जाइ सुजाड़ । भग देषि जिन घालै घाव । कोटि बरष लूं बाढे आव । सति सति भाषेत श्रीचरपटराव ।। २१ ।।

Page #157

चरपट चीरचक्र मनकथा । चितचमां ऊं करना । जैसी करनी करौ रे अवधू । ज्यूं बहौर न होई मरनां ॥ २२ ॥ दिढकरि मनवा थिर करि चित । काया पवन पषालै नित । अभए भऐ जूं थिर हवै कंध । उडैन हंसा लागै बंध ।। २३ ।। अवध मूल दवार दीजे बंध । बाई पेलै चोटि संघ । जुरा पलटै पंडै रोग । बोले चरपट धनिधनि जोग ॥ २४ ॥ बंध सबंध विषय करि बंद । तलि करि रवि उपरिकरिचंद । राति द्यौस रस चरपट पीया । पटतेलन बूझै दीया ।। २५ ।। जीवू रावल परा सयानां । हंसि किन बांधे टाटी। बारा आंगुल पसि गई है । सोला आंगुल फाटी ।। २६ ।। पवना कंथा अनले बाम । पिसन न कोई आवे पास । मन मू मतौ गुझ ग्यान विद्रूत । चरपट कहै धनिअवधूत ।। २७ ।। निरभै निसंक ते ततवेता । मन मानि विवरजित इंद्रीजिता । सेत फटिक मणि ग्यान रता । चरपट कहाँ ऐ सिध मता ।। २८ ।। माधै मूपर मारै निंद । सुपने झरिवा देयन बिंद । पड़े न पिंड न झपे रोग । चरपट बोले ऐसिध जोग ॥ २९॥ भरथर चरपट गोपीचंद । बंद्यौ पूरण प्रमानंद । पीर पांड घृत छाडयौ भोग । राष्यौ आत्म साध्यौ जोग ॥३०॥ तांबा तूंवा दोऊं मूचा । राजा जोगी दोऊ ऊंचा। तांबा डूबै तूंबा तिरै । जीवे जोगी राजा मरे ॥ ३१ ॥ ऊजल कथा बिगड़े बास । कामनि अंग न मेलै पास। दिढकरि रापै पांचू इंद्री । बोलै चरपट ते जोग्यद्री ॥ ३२ ॥ कर प्रभिछया वृषतलि बास । कामनि अंग न मेलै पास । बन पंडर है मसाणा भूत । चरपट बोले ते अवधृत ॥३३॥

Page #158

रूपं वृष गिरकंद लिवास । दोइ जन अंग न मेलै पास पलटै काया पंड रोग । चरपट बोले ने धनि जोग ॥३४॥ रण्या चरपट विवरजित कंथा । पुण्यांपुणि विवरजित पंथा । स्वादास्वाद विवरजित तुंड । मुख मानाजावत मुंडे मुंड ।। ३५ ।। मन नहीं मूडे मूड केस । कसा मुंड्या क्या उपदेस । मूडै नहीं मन मरदका मान । चरपट बोलें तत्तगयांन ।। ३६ ।। धींगा धींगी मुस्ता मुस्ती । बहोत चौर वाजारी। आपगुर निंद पर गुर बंदै । लड़बड़ीया लपच्यारी ॥३७ ।। झोली पाई पत्र पाया । पाया पंथ का भेव । रीता जाऊं भरीया आऊं। कहा करै गुरदेव ॥३८॥ सहज सुभाइ भिष्या मांगिया । संजे मे भजन करणा । आसण दिढ करि बैसित्रा अवधू । मन मुष भटकिन मरणा ॥ ३९ ॥ फोकट आवै फोकट जाइ । फोकट बोले फोकट पाइ । फोकट बैठो करै विवांद । चरपट कहै सब उपाधि ।। ४० ।। बामै हाथि कमंडल दाहिणे डंड । मोडोचक्र पूजो हो भंड । बैठौ तुम आगै रंड । चरपट कहै ऐ सब पाषंड ॥४१॥ भेष लीया सो भेद न पाया । घर छाड्या प्रवजी न माया । नाथ विसारि निडर जग जोया । सांग बनाइ सुषीहवै सोया ॥४२॥ ना धरि त्रिया नां धरि बरता । ना धरि धावन जोवन मंता । ना धरि पुत्र न धीव कवारी । तातै चरपट नीद पियारी ॥४३॥ दिन उठि घर घर दीन्ही फेरी । अंतरि उलटि न आत्मा हेरी । पात्र पूरया पेट फूलाया । मांगी भिष्या गटकाषाया ॥४४॥

Page #159

गटका पाया मगर सचाया। जैसे सहर का कूता। जोग जुगति की-पवार न पाई । कान फड़ाइ बिगता ॥४५॥ आई न छोई लेवान जाऊं । तातै मेरा चरपट नाऊं। आई भी छोडी ऐ लेबा भी जाई ऐ । गोरष कहै पूताव्याचारि विचारी पाइ ऐ॥४६॥ सति चलणां सुरबाइकथीर । निसदिनकाया गहर गंभीर। जत मत सुनिखरत षिमां बहूत । बंदत चरपट ते अवधूत ॥ ४७। हसणां जोगी रगणी सांडि । पुरष कुलछन बेस्यां नाडि । कवि लजालू निलजी नारि । चरपट कहैते माथे मारि ॥४८॥ कांने मुद्रा गलि रुद्राषि । फिरिफिरि मांगै निपजी माषि। चरपट कहै सुणोरे सोई । बरतण है पाणी जो गन होई ॥४९॥ कोरा मांगै काचा मांगे । मांगे मूत कपासा । चरपट कहै मुणो रे अवधू । बिन राड़ी घरबासा ॥ ५० ॥ पगेचमांऊ माथै टोय । गलमैं बागा मन में कोय । माया देषि पसारा करें । चरपट कहै विन आई मरै ॥५१॥ छन कछोटी चारै पांन । तीरथ जाइ उगा है दान। करे बैदगी जिवावै रोगी । चरपट कहै विगूता जोगी ॥५२॥ जटाविट बन अंगे छार । मोटी कंथा कहौ बिसतार । बिचत्र बांनी अंगाचंगा । बटबामी वै बहुविधिरंगा ॥५३॥ मदे मांस लावै चित । ग्यांन विवरजित गावै गित । यह निस न्याई भोग बिलास । चरपट बोलै कंधविनास ॥५४॥ कथणी बदणी बलि बलिजाब । बांधि सकै तौ बंधौ बाव । चरपट कहै पवन की डोरी । भूकत गधवा ले गया चोरी ॥५५॥

Page #160

न जानें ऊंची झष धरम । ऊंचा मंदिर कूड़ी करम । चरपट कहै सुनौरे लोका । रतन पदारथ गमायो फोका || ५६ ॥ ऐकै पथर ऊपरै पाव । दूजा पार्थर ऊपर भाव । चरपट कहै उनीका भेव । यो क्यू पाथर यो क्यूं देव ।। ५७॥ पूजि पूजि भाठा सब जग घाठा । निजततर ह्या निनार । जोति सरूपी संगिही आछै । तिसका करौ विचार ॥ ५८ ।। पूजिबा तौ आत्मदेव पूजिबा । चढाइवा तो अनादि पाती। चरपट कहै कहूं भटकि न मरना । घटि घटि तीरथ जाती ।। ५९॥
॥ इति चरपटजी की सबदी संपूर्ण ।

Page #161

॥ अथ गोपीचंद जी की सबदी ॥
रजतजिलै पूता पाट तजिलै । तजिलै हस्ती घोड़ा । सति सति भाषत माता मैणावती रे पूता । कलि मैं जीवन थोड़ा ॥ १ ॥
राजा के घरि राणी होती माता । हमारे होती माई जी । सवपणै भी बारे बैठती माता । यहु ग्यान कहां तैल्याईजी ॥ २ ॥
गुरु हमारे गोरख बोलीऐ । चरपट है गुरुभाई जी । एक सबद हम गुरु गोरखनाथ दीया । सो वो ल्यप्या मैणांवती माई जी ॥ ३ ॥
सोलास राणी बारा संकन्या । बंगाल देस बड भोगीजी । बारा बरस मोने राज्यकरण दे | पिछे होऊंगा जोगीजी ॥ ४ ॥
आजि आजि करंता पूता काल्हि काल्हि करंता ।
काया झरे कलाल की भाठीजी ।
सति सति भावंत माता मैणावती रे पूता । यो तन जलिबलि होड़ मसाण की माटीजी ।। ५ ।। जोग न होसी रे पूता मोगन होसी । न सीझि सो
सति मति भांषत माता मैणावती रे पूता ।
मरोगे मरिजाहू गेरे । फिरि हो हगे मासांणकी
छारंगजी ।
कबहूकू परम तत चीन्है जेरे पूता ।
जल विंब की काया ।
भूमि भूल्यै रे भाया जी || ६ |
ज्यू उतरौ संसार भौ पारंजी ॥ ७ ॥

Page #162

कूण हमकू भात पुलावै । कूण पषाले पाईजी। कहां मूं मेरै मैड़ी मंदिर । कहां तू मैणावती माईजी ।। ८ ।। अलष तुमकू मात फुलावै । गंग पपाल पाई जी। रूषे बिरषे तेरमैड़ी मंदिर । घरिघरि मैणावती माईजी ॥९॥ माता के उपदेश तजीला । देस बंगाल जी। गोपीचंद गुरु के सरणे । भेटत भागा काल जी ॥१०॥ छाड्या राजपाट पाणी छाड्या । छाड्याभोग विलासजी। गोपीचंद धीलाघर सबदी । छाडि भया बनवामजी ॥ ११ ॥ राणी सकल कन्या सब ही। है है कार भईलाजी । रावत रैति तुरी गज गलबल। राजा गोपीचंद कहां गईलाजी।।१२।। जलंधरी याव हाथि दे डीबी । गोपीचंद पंढाया जी मंदर महल पोलि जहां भीतरी । तहां अलेप जगाया जी ॥ १३ ॥ माइ बहन करि भिष्या मांगी । पूरया सींगी नांदजी। सांमलि साद मिली जब राणी । आइ किया संवादजी ॥ १४ ॥ मन राजा भन प्रजा । मन सकलका बंधनी । मनकू चीन्हे पारग्रीमी भया । राजा गोपीचंदजी ॥१५॥ ग्रहवे कू नाही देषिबे • लषि । चंदमूर विवरजित पषि । जलमैं बिब द्रपन मैं छाया । जैसा अचिंत पद गोपीचंद पाया ॥१६॥ पाया लो भल पायालो । सरबंथा न सहेती थिति । रूप सहेती दीसण लागा । पिंड भई प्रतिति ॥१७॥ मन थिरंता पवन थिर । पवन थिरंता बिंद । बिंद थिरंता जिंदा थिर । यूं भाषै गोपीचंद ॥ १८ ॥ मन चलंता पवन चलै । पवन चलता बिंद । बिंद चलंता कंध पड़े । यूं भाषै गोपीचंद ॥१९॥

Page #163

॥ अथ जलंधरी पावजी की सबदी ॥
सुनि मंडल मैं मनका बासा । जहां प्रम जोति प्रकासा । आपे पूछै आपै कहै । सत गुरु मिलै तै प्रमपद लहै ॥१॥ ऐक अचंभा ऐसा हूवा । गागर मांहि उसास्या कूवा । वो छीनेज पहूचै नांही । लोक पयासा मरि मरि जांही ॥२॥ आसा पासा दूरि करि । पसरंती निवारि । स्पध साधिक म संग करि । के गुरमुष ग्यान विचारि ॥३॥ धरती आकास पवन अर पांणी । चंदसूरषट दरसण जाणी। ॐ कार का जाणै मंत । जैसा सिधा अलष अनंत ॥४॥ गोपीचंद कहै स्वामीजी । बस्ती रहूं तौ कद्रपब्यापै।। जंगलि जाऊं तो षुध्या संतापै । आसाणी रहूं तौ व्यापै माया ।। पंथ चलूं तौ छीनै काया । मीठौ षांड तौ ब्यापै रोग । कहौ कासी प्रसांधू जोग ।। ५॥ सांभलि अवधू तत विचार । ऐनिज सकल सिरोमणि सारं । संजम अहार कंद्रप नही ब्यापै । बाई अहार षुध्यान संतापै । सिध आसन नहि लागै माया । नाद पयानै नहि छीजै काया । जिभ्या स्वाद न कीजै भोग । मन पवनां ले साधौ जोग ॥६॥ मरदने केसस थामि लै अवधू । पवना थामि लै काया। अत्सेजु राम रन थांभि लै । विचार त्याग लै माया ॥७॥ सत सिध मते पार । न मरै जोगी न ले अवतार । सुनि समावै बावै बीनां । अलष पुरष तहां ल्यौ लीना ॥८॥ जोग न जोग्या भोग न भोग्या । अहला गथा ज मारा । गांमे गधा जंगल सूकर । फिरि फिरि ले अवतारा ॥९॥

Page #164

इह संसौ पाई ऐ पैले । अब बोई ऐ ते आगें फलै । इह संसार करम की बारी । जबलग सरधा सक्ति संसारी ॥१०॥ पहेलै कीया स अब भुगतावै । जो अब करे स आ पावै । जैसा दीजै तैसा लीजै । तातै तन धरनी कां कीजै ॥११॥ अजपा जपनां तपबिन तपनां । धुनि गहै धरिबा ध्यानं । जोग सहारं पाप प्रहारं । जैसा अदभुत ग्यान ।। १२ ।।
अजपरजायनां वप्रचिन तपन । अनि गदै धरिजा ध्यान
॥ इति जलंधरी पावजी की सबदी।

Page #165

लाल बहादुर शास्त्री राष्ट्रीय प्रशासन अकादमी, पुस्तकालय
Lal Bahadur Shastri National Academy of Administration Library
मसूरी
MUSSOORIE
दिनांक
Date
कृपया इस पुस्तक को निम्नलिखित दिनाँक या उससे पहले वापस दें
कर
1
Please return this book on or before the date last stamped
below.
उधारकर्ता
की संख्या
अवाप्ति मं० / ९० ) 32
Acc. No...
Porrower's No.
दिनांक
Date
GL 181.45 MAL
उधारकर्ता
की संख्या
Borrcwer's No.

Page #166
100732 garra To We लेखक Auch fitia ACC. No... af 1. 7774, . Class No...IS 1.8:45. Link No. Ma.... Author Smt. Kalyan. Mallik Tite. Sielcha - Siddhanla.-- .....Paddhah.... other world 18145 LIBRARY Mal LAL BAHADUR SHASTRI National Academy of Administration MUSSOORIE NM Accession No._100239 Books are issued for 15 days only but may have to be recalled earlier if urgently required. An ovor-due charge of 25 Paise per day por volume will be charged. Books may be renewed on request, at the discretion of the Librarian. Poriodicals, Rare and Reference books may not bo issued and may be consulted only in the Library. 6. Books lost, defaced or injured in any way shall have to be replaced or its double price shall be paid by the borrower. Help to keep this book fresh, clean & moving