Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ omadrAja candra jainazAstramAlA --7 RD zrImadbhuta candrAcAryaviracita puruSArthasiddhayupAya phra prakAzaka zrI paramazruta prabhAvaka maMDala 8 zrImad rAjacaMdra Azrama agAsa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandra jaina zAstramAlAyAm-7 zrIparamAtmane namaH zrImadamRta candrAcAryaviracita puruSArthasiddhayupAya sarala hindI bhASATIkA sahita zrIparama prakAzaka prabhAvaka maMDala Stude zrImada rAjacandra prAthama kApAsa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakabhI rAvajIbhAI cha. desAI, praoNnarerI avasthApaka zrI paramazrutaprabhAvaka-maMDala (zrImadrAjacaMdrajanazAstramAlA ) zrImadAbacaMdra prApama, sTe.-pragAsa, po.-borimA bAbA: pANaMda ( mujarAta) vIra ni. saM. 25.3] vi0 saM0 2034 [sana 1977 SaSTha saMskaraNa-1500 mudraka:-- bhaMvaralAla nyAyatIrtha zrI vIra presa, manihAroM kA rAstA jayapura-3 [rAja.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya nivedana zrImadamRtAcAryaviracita puruSArthasiddhaya pAya zrImad rAjacaMdra jaina zAstramAlAkA sAtavAM tha-puSpa hai| isa maMtha ke antargata mUla saMskRta zloka, paM0 ToDaramalajI kRta, tathA paM0 daulatarAmanI kRta TIkA ke AdhAra para paM. nAthUrAmajI premI dvArA likhita navIna hindI TIkA hai| zrAvaka muni dharma kA hRdayasparzI adbhuta varNana hai| - isa saMsthA kI bhora se paramAtma prakAza aura yogasAra, gommaTasAra jIva-kAMDa-karma kAMDa, labdhisAra paura syAdvAdamaMjarI Adi kA punarmudraNa ho rahA hai| niraMtara mAMga evam AvazyakatA samajha kara yaha SaSTha saMskaraNa jijJAsumoM ke kara-kamamameM prastuta karate hue hRdaya prAnaMda vibhora ho uThatA hai| bauddhika kSayopazama kI nyUnatA ke kAraNa azuddhiyAM-truTiyAM raha jAnA saMbhava hai| vijJa pAThaka zuddha karake par3heM aura kSamA kreN| prArthanA hai ki pAThaka gaNa yathAvazyaka sUcanAyeM bhejane kI kRpA kreNge| nivedaka: rAvajI bhAI cha. desAI zrImad rAjacaMdra pAzrama pragAsa, di0 10/5/77
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa yugake mahAna tattvavettA zrImada rAjacandra isa yugake mahAn puruSoM meM zrImad rAjacandrajIkA nAma bar3e gauravake sAtha liyA jAtA hai| ve vizvakI mahAna vibhUti the / adbhuta prabhAvazAlI, apanI nAmavarIse dUra rahane vAle gupta mahAtmA the| bhAratabhUmi aise hI nara-ratnoMse basundharA mAnI jAtI hai| jisa samaya manuSyasamAja prAtmadharmako bhUla kara anya vastuproMmeM dharmakI kalpanA yA mAnyatA karane lagatA hai, usa samaya use kisI satya mArgadarzakakI AvazyakatA par3atI hai| prakRti aise puruSo ko utpanna kara apaneko dhanya mAnatI hai / zrImadjI unameM se eka the| zrImad rAjacandra jI kA nAma to prAyaH bahutoMne suna rakkhA hai, aura usakA kAraNa bhI yaha hai ki rASTrapitA mahAtmA gAMdhI jI ne apane sAhityameM inakA jahAM tahAM sammAnapUrvaka ullekha kiyA hai| ve svayaM inako dharmake sambandha meM apanA mArgadarzaka mAnate the| mahAtmAjI likhate haiM ki - "mere Upara tIna puruSoMne gaharI chApa DAlI haiTAlsaTAya, raskina paura raajcdrbhaaii| TAlsaTAyane apanI pustakoM dvArA aura unake sAtha thor3e patravyavahArase; raskinane apanI pustaka 'anTu dhisa lAsTa' se, jisakA gUjarAtI nAma maiMne 'sarvodaya' rakkhA hai, aura rAjacandrabhAIne apane gAr3ha pricyse| jaba mujhe hindU dharma meM zaGkA utpanna huI usa samaya usake nivAraNa karanemeM rAjacandrabhAIne mujhe bar3I sahAyatA pahuMcAI thii| I0 san 1863 meM dakSiNa aphrIkAmeM maiM kucha krizciyana sajjanoMke vizeSa paricayameM prAyA thaa| anya dharmiyoMko nizciyana banAnA hI unakA pradhAna vyavasAya thaa| usa samaya mujhe hindU dharma meM kucha azraddhA ho gaI thI. phira bhI maiM madhyastha rahA thaa| hindustAnameM jinake Upara mujhe zraddhA thI unase patravyavahAra kiyaa| unameM rAjacandrabhAI mukhya the| unake sAtha merA acchA sambandha ho cukA thaa| unake prati mujhe mAna thaa| isalie unase jo kucha mujhe mila sake usako prApta karane kA vicAra thaa| merI unase bheMTa huii| unase milakara mujhe atyanta zAnti milii| apane dharmameM dRr3ha zraddhA huii| merI isa sthitike javAbadAra rAjacandrabhAI haiN| isase merA unake prati kitanA adhika mAna honA cAhiye, isakA pAThaka svayaM anumAna kara sakate haiN|" mahAtmAjI Age aura bhI likhate haiM ki-rAjacandra bhAIke sAtha merI bheTa jaulAI 1861 meM usa dina huI thI jaba maiM vilAyatase bambaI AyA thaa| usa samaya maiM raMgUnake prakhyAta jauharI prANa jIvanadAsa mehatAke ghara utarA thaa| rAjacandrabhAI unake bar3e bhAIke jamAI hote the| prANajIvanadAsa ne rAjacandrabhAIkA paricaya kraayaa| ve rAjacandrabhAIko kavirAja kahakara pukArA karate the| vizeSa paricaya dete hue unhoMne kahA-ye eka acche kavi haiM aura hamAre sAtha vyApAra meM lage hue haiN| inameM bar3A jJAna hai, zatAvadhAnI haiN|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImada rAjacaMdra janma : vavANiyA vi. sa. 1924 kArtika pUrNimA dehavilaya : rAjakoTa vi. sa. 1957 caitra vadI 5
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadjIkA janma vi0 saM0 1924 kArtika zuklA pUrNimAko saurASTra moracI rAjyAntargata vavANiyA gAMva meM vaNika jAtike dazAzrImAlI kula meM huA thaa| inake pitAkA nAma ravajIbhAI paMcANabhAI mahetA aura mAtAkA nAma devAbAI thaa| inake eka choTA bhAI aura 4 bahina thiiN| gharameM inake janmase bar3A utsava manAyA gyaa| zrImadjIne prapane sambandhameM jo bAteM likhI haiM ve bar3I rocaka aura samajhane yogya haiM / ve likhate haiM "chaTa panakI choTo samajha meM, kauna jAne kahA~se ye bar3I bar3I kalpanAe pAyA karatI thiiN| sukha kI abhilASA bhI kucha kama na thI; praura sukha meM bhI mahala, bAga, bagoce, stro prAdike manoratha kiye the, kintu mana meM pAyA karatA thA ki yaha saba kyA hai ? isa prakArake vicAroMkA yaha phala nikalA ki na punarjanma hai, aura na pApa hai, aura na pUNya hai; sukhase rahanA aura saMsArakA sevana krnaa| basa, isI meM kRtakRtyatA hai| isase dUsarI jhaMjhaToMmeM na par3akara dharmakI vAsanA bhI nikAla ddaalii| kisI bhI dharmake liye thor3A bahuta bhI mAna athavA zraddhAbhAva na rhaa| kintu thor3A samaya bItane ke bAda isameM se kucha aura hI hogyaa| AtmAmeM bar3A bhArI parivartana huA. kucha dUsarA hI anubhava huprA; aura yaha anabhava aisA thA. jo prAyaH zabdoM meM vyakta nahIM kiyA jA sakatA aura na jaDavAdiyoMkI kalpanAmeM bhI aasktaa| vaha anubhava kramase bar3hA aura bar3hakara eka 'tU hI tU hI' kA jApa karatA hai|" eka dUsare patrameM apane jIvana ko vistArapUrvaka likhate haiM ki-"bAIsa varSa kI alpavaya meM maiMne prAtmA sambandhI, mana sambandhI, vacana sambandhI, tana sambandhI paura dhana sambandhI aneka raMga dekhe haiN| nAnA prakAra kI sRSTiracanA, nAnA prakAra kI sAMsArika lahareM aura ananta duHkha ke mUla kAraNoM kA aneka prakAra se mujhe anubhava huaA hai| tattvajJAniyoM ne aura samartha nAstikoM ne jaise jaise vicAra kie haiM usI taraha ke aneka maiMne isI alpavaya meM kie haiN| mahAn cakravartI dvArA kie gae tRSNApUrNa vicAra aura eka nispRhI prAtmA dvArA kiye gae nispRhApUrNa vicAra bhI maiMne kie haiM / amaratva kI siddhi aura kSaNikatva kI siddhi para maiMne khUba manana kiyA hai| alpavaya meM hI maiMne mahAn vicAra kara DAle haiM, aura mahAna vicitratA kI prApti huI hai| yahAM to apanI samuccaya vayacaryA likhatA hUM: janmase sAta varSakI bAlavaya nitAnta khela kUdameM hI vyatIta huI thii| usa samaya merI prAtmAmeM aneka prakArakI vicitra kalpanAe' utpanna humA karatI thiiN| khela kUdameM bhI vijayI hone aura rAjarAjezvara jaisI UMcI padavI prApta karanekI merI parama abhilASA rahA karatI thii| .......... -smRti itanI adhika prabala thI ki vaisI smRti isa kAla meM, isa kSetrameM bahuta hI thor3a manuSyoM kI hogii| maiM par3hane meM pramAdI thA, bAta banAne meM hoziyAra khilAr3I aura bahuta prAnandI jIva thaa| jisa samaya zikSaka pATha par3hAtA thA usI samaya par3hakara maiM usakA bhAvArtha sunA diyA karatA thaa| basa, itanese mujhe chaTTI mila jAtI thii| mujhameM prIti aura vAtsalya bahuta thaa| maiM sabase mitratA cAhatA thA, sabameM bhrAtRbhAva ho to sukha hai, yaha vizvAsa mere mana meM
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAbhAvika sva se rahatA thaa| manuSyoM meM kisI bhI prakAra judAI kA aMkura dekhate hI merA antaHkaraNa ro par3atA thaa| pAThaveM varSa meM maiMne kavitA likhI thI, jo pIche se jAMca karane para chandazAstra ke niyamAnukUla thii| usa samaya maiMne kaI kAvyagrantha likhe the, aneka prakAra ke aura bhI bahuta se grantha dekha DAle the| maiM manuSya jAtikA adhika vizvAsu thaa| mere pitAmaha kRSNakI bhakti kiyA karate the| usa vayameM maiMne unake kRSNa-kIrtana tathA bhinna bhinna avatAra sambandhI camatkAra sune the| jisase mujhe una pavatAroM meM bhakti ke sAtha prIti bhI utpanna hogaI thI, aura rAmadAsajI nAmake sAdhu se maiMne bAla-lIlA meM kaMThI bhI baMdhavAI thii| maiM nitya hI kRSNa ke darzana karane jAtA thA, aneka kathAe sunatA thA, jisase avatAroM ke camatkAroM para bara bAra mugdha ho jAyA karatA thA, aura unheM paramAtmA mAnatA thaa| xxx gujarAtI bhASA kI pAThazAlAkI pustakoMmeM kitanI hI jagaha jagatkartAke sambandhameM upadeza haiM, vaha mujhe dRr3ha ho gayA thaa| isa kAraNa jaina logoMse ghRNA rahA karatI thii| koI padArtha binA banAe nahIM bana sakatA, isaliye jaina murkha haiM, unheM kucha bhI khabara nhiiN| usa samaya pratimA-pUjanake azraddhAlu logoMkI kriyA mujhe vaise hI dikhAI detI thI, isaliye una kriyAoMkI malinatAke kAraNa maiM unase bahuta DaratA thA, arthAt ve kriyAyeM mujhe pasanda nahIM thiiN| - merI janma bhUmimeM jitane vaNika loga rahate the, una sabakI kula-zraddhA yadyapi bhinna bhinna thI phira bhI vaha thor3I bahuta pratimA-pUjanake azraddhAluoMke samAna thii| loga muke prathamase hI zaktizAlI praura gAMvakA nAmAMkita vidyArthI mAnate the, isase maiM kabhI kabhI janamaMDala meM baiThakara apanI capala zakti batAnekA prayatna kiyA karatA thaa| ve loga kaMThI bAMdhane ke kAraNa bAra bAra merI hAsyapUrvaka TIkA karate, to bhI maiM unase bAdavivAda karatA aura unheM samajhAnekA prayatna karatA thaa| dhIre-dhIre mujhe jainoMke pratikramaNa sUtra ityAdi graMtha par3haneko mile|' unameM bahuta vinayapUrvaka jagata ke samasta jIvoMse maitrIbhAva prakaTa kiyA hai| isase merI usa aora prIti huI aura prathamameM rhii| paricaya bar3hatA gyaa| svaccha rahane kA aura dUsare prAcAra vicAra mujhe vaiSNavoMke hI priya the, jagatkartA kI bhI zraddhA thii| itane meM kaMThI TUTa gaI, aura use dubArA maiMne nahIM baaNdhii| usa samaya bAMdhane na bAMdhane kA koI kAraNa maiMne nahIM DhUDhA thA / yaha merI teraha varSa kI vayacaryA hai| isake bAda apane pitAkI dukAnapara baiThane lagA thaa| apane akSaroMkI chaTAke kAraNa kaccha darabArake mahalameM likhaneke lie jaba jaba bulAyA jAtA thA taba vahAM jAtA thaa| dukAna para rahate hue maiMne aneka prakArakA prAnanda kiyA hai, aneka pustakeM par3hI haiM rAma Adike caritroM para kavitAe racI haiM, sAMsArika tRSNAeM kI haiM, to bhI kisIko maiMne kama-adhika bhAva nahIM kahA, athavA kisIko kama-jyAdA tolakara nahIM diyA, yaha majhe barAbara yAda hai|" isa para se spaSTa jJAta hotA hai ki ve eka ati saMskArI prAtmA the| bar3e bar3e vidvAn bhI jisa
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAtmAkI aora lakSya nahIM dete usI AtmAkI aora zrImadjIkA bAlyakAlase lakSya tIvra thA / prAtmAke amaratva tathA kSaNikatvake vica ra bhI kucha kama nahIM kiye the| kulazraddhAse jaina dharmako aMgIkAra nahIM kiyA thA, lekina apane anubhavake balapara use satya siddha karake apanAyA thaa| jaina dharmake satya siddhAntoMko zrImadjIne apane jIvana meM utArA thA aura mumukSamoMko bhI tadanurUpa bananekA bodha dete the / vartamAna yugameM aise mahAtmAkA AvirbhAva samAjake liye saubhAgyakI bAta hai| ye manamatAntara meM madhyastha the| Apako jAtismaraNa jJAna thA arthAt pUrvabhava jAnate the| isa sambandha meM mumukSubhAI padamazI bhAIne eka bAra unase pUchA thA aura usakA spaSTIkaraNa svayaM unhoMne apane mukha se kiyA thaa| pAThakoM kI jAnakArI ke liye use yahAM de denA yogya samajhatA huuN| padamazIbhAIne pUchA-"prApako jAtismaraNa-jJAna kaba aura kaise huyA ?" zrImadjIne uttara diyA-"jaba merI umra sAta varSakI thI, usa samaya yavANiyA meM amInanda nAmake eka sadgRhastha rahate the| ve pUre lambe-caur3e, sundara aura guNavAna the| unakA mere Upara khUba prema thaa| eka dina sarpake kATa khAnese unakA turanta dehAnta ho gyaa| prAsapAsake manuSyoMke mukhase isa bAtako sunakara maiM apane dAdAke pAsa daur3A paayaa| maraNa kyA cIja hai ? isa bAtakA maiM nahIM jAnatA thA, isaliye maiMne dAdA se kahA-dAdA ! amIcanda mara gae kyA ? mere dAdAne usa samaya vicArA ki yaha bAmaka hai. maraNakI bAta karanese Dara jAyagA, isalie unhoMne-jA bhojana karale, yoM kahakara merI bAtako TAlanekA prayatna kiyaa| 'maraNa' zabda usa choTe jIvana meM maiMne prathama bAra hI sunA thaa| maraNa kyA vastu hai, yaha jAnane kI mujhe tIvra AkAMkSA thii| bArambAra maiM pUrvokta prazna karatA rahA / anta meM ve bole-terA kahanA satya hai arthAt amIcanda mara gae haiN| maiMne aAzcaryapUrvaka pUchA-maraNa kyA cIja hai ! dAdAne kahA-zarIrameM se jIva nikala gayA hai aura aba vaha halana-calana Adi kucha bhI kriyA nahIM kara sakatA, khAnA-pInA bhI nahIM kara sktaa| isalie aba isako tAlAbake samIpake zmazAnameM jalA paayeNge| ____ maiM thor3I dera idhara-udhara chipA rhaa| bAdameM tAlAba para jA phuNcaa| taTa para do zAkhAvAlA eka babUlakA per3a thA, usapara car3hakara maiM sAmanekA saba dRzya dekhane lgaa| vitA joroMse jala rahI thI, bahutase AdamI usako gherakara baiThe hue the| yaha saba dekhakara mujhe vicAra prAyA-manuSyako jalAne meM kitanI karatA ! yaha saba kyA ? ityAdi vicAroMse prAtma-paTa dUra ho gyaa|" ___ eka vidvAnane zrImadjIko, pUrva janmake sambandha meM apane vicAra prakaTa karane ke lie likhA thaa| usake uttarameM unhoMne jo kucha likhA thA, vaha nimna prakAra hai "kitane hI nirNayoMse maiM yaha mAnatA hUM ki, isa kAlameM bhI koI kAI mahAtmA pahale bhavako jAtismaraNa jJAnase jAna sakate haiM, aura yaha jAnanA kalpita nahIM; parantu samyak ( yathArtha ) hotA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| utkRSTa saMvega, jJAna-yoga aura satsaMgase yaha jJAna prApta hotA hai, arthAt pUrvabhava pratyakSa anubhavameM prA jAtA hai| - jaba taka pUrvabhava gamya na ho taba taka AtmA bhaviSyakAla ke lie zaMkitabhAvase dharma-prayatna kiyA karatI hai, aura aisA sazaMkita prayatna yogya siddhi nahIM detaa|" punarjanmakI siddhike lie zrImadjI ne eka vistRta patra likhA hai jo 'zrImad rAjacandra' granthameM prakAzita hai / punarjanma sambandhI inake vicAra bar3e gambhIra aura vizeSa prakArase manana karane yogya haiM / 16 varSa kI avasthAmeM zrImadjIne eka bar3I sabhAmeM sau pravadhAna kie the, jise dekhakara upasthita janatA dAMtoM tale uMgalI dabAne lagI thii| __ aMgrejIke prasiddha patra 'TAimsa oNpha iNDiyA' ne apane tA* 24 janavarI 1857 ke kameM zrImadjIke sambandha meM eka lekha likhA thA, jisakA zIrSaka thA 'smaraNa zakti tathA mAnasika zaktike adbha ta prayoga / ' .. "rAjacandra ravajIbhAI nAmake eka 16 varSake yuvA hindUkI smaraNazakti tathA mAnasika zakti ke prayoga dekhane ke liye gata zanivAra ko saMdhyA samaya pharAmajI kAvasajI insTITayU TameM dezI sajjanoM kA eka bhavya sammelana huA thaa| isa sammelanake sabhApati DAkTara piTarsana niyukta hue the| bhinna bhinna jAtiyoMke darzakoMmeM se dasa sajjanoMkI eka samiti saMgaThita kI gii| ina sajjanoMne dasa bhASAoM ke cha cha zabdoMke dasa vAkya banAkara likha lie aura akramase bArI bArIse sunA die| thor3e hI samaya bAda isa hinda yavakane darzakoMke dekhate dekhate smRtike balase una saba vAkyoMko kramapUrvaka sUnA diyA / yavakakI isa zaktiko dekhakara upasthita maMDalI bahuta hI prasanna huii| . isa yuvAkI sparzana indriya aura mana indriya alaukika thii| isa parIkSAke liye anya anya prakArakI koI bAraha jildaM batalAI gaI aura una sabake nAma sunA die ge| isake aAMkhoM para paTTI bAMdhakara isake hAthoM para jo jo pustakeM rakhI gaI, unheM hAthoMse TaTolakara isa yuvakane saba pustakoMke nAma batA die| DA0 piTarsanane isa yuvakakI isa prakAra AzcaryapUrNa smaraNazakti aura mAnasika zaktikA vikAsa dekhakara bahuta bahuta dhanyavAda diyA aura samAjakI aorase suvarNa-padaka aura sAkSAt sarasvatIko padavI pradAna kI gii| usa samaya cArlsa sArajaMTa bambaI hAIkorTake cIpha jasTisa the| ve zrImadjIkI isa zaktise bahuta hI prabhAvita hue| sunA jAtA hai ki sArajaMTa mahodayane zrImadjIse igleMDa calanekA prAgraha kiyA thA, parantu ve kIrtise dUra rahane ke kAraNa cArlsa mahAzayakI icchAke anukUla na hue arthAt igleMDa na ge||" isake atirikta bambaI samAcAra prAdi akhabAroM meM bhI inake zatAvadhAnake samAcAra prakAzita hae the / bAda meM zatAvadhAna ke prayogoMko AtmacintanameM antarAyarUpa mAnakara unakA karanA banda kara diyA thaa| isase sahajameM hI anumAna kiyA jA sakatA hai ki ve kIrti mAdise kitane nirapekSa
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) the| unake jIvana meM pada pada para saccI dhArmikatA pratyakSa dikhAI detI thI / ve 21 varSa kI umra meM vyApArArtha vavANiyA se bambaI aae| vahAM seTha revAzaMkara jagajIvanadAsakI dukAna meM bhAgIdAra rahakara javAharAtakA dhandhA karate rahe / ve vyApArameM atyanta kuzala the / jJAnayoga tathA karmayogakA inameM yathArtha samanvaya dekhA jAtA thA / vyApAra karate huye bhI zrImadjIkA lakSya zrAtmAkI aura adhika thA / inake hI kAraNa usa samaya motiyoMke bAjAra meM zrIyuta revAzaMkara jagajIvanadAsakI per3hI nAmI por3hiyoM meM eka ginI jAtI thI / svayaM zrImadjIke bhAgIdAra zrIyuta mANikalAla ghelAbhAIko inakI vyavahArakuzalatA ke liye apUrva bahumAna thA / unhoMne apane eka vaktavya meM kahA thA ki "zrImad rAjacandrake sAtha lagabhaga 15 varSa taka paricaya rahA, aura usameM sAta-ATha varSa to merA unake sAtha pratyanta paricaya rahA thA / logoM meM prati paricayase parasparakA mahattva kama ho jAtA hai, parantu maiM kahatA hUM ki unakI dazA aisI Atmamaya thI ki unake prati merA zraddhAbhAva dina-pratidina bar3hatA hI gayA / vyApAra meM aneka prakArakI kaThinAiyAM prAtI thIM, unake sAmane zrImadjI eka aDola parvata ke samAna Tike rahate the| maiMne unheM jar3a vastugroMkI cintAse cintAtura nahIM dekhA / ve hamezA zAnta aura gambhIra rahate the / kisI viSaya meM matabheda hone para bhI hRdaya meM vaimanasya nahIM thA / sadaiva pUrvasA vyavahAra karate the / " zrImadjI vyApAra meM jaise niSNAta the usase pratyanta adhika prAtmatattva meM niSNAta the / unakI prantarAtmA meM bhautika padArthoMkI mahattA nahIM thI / ve jAnate the - dhana pArthiva zarIrakA sAdhana hai, paraloka anuyAyI tathA AtmAko zAzvata zAnti pradAna karanevAlA nahIM hai vyApAra karate hue bhI unakI antarAtmAmeM vairAgya-gaMgAkA prakhaNDa pravAha nirantara bahatA rahatA thA / manuSya-bhava ke eka eka samayako ve amUlya samajhate the / vyApArase avakAza milate hI ve koI apUrva AtmavicAraNA meM lIna ho jAte the / nivRttikI pUrNa bhAvanA hone para bhI pUrvodaya kucha aisA vicitra thA jisase unako bAhya upAdhi meM rahanA par3A / zrImadjI javAharAta ke sAtha sAtha motiyoMkA bhI vyApAra karate the / vyApArI samAja meM ve atyanta vizvAsapAtra samajhe jAte the / usa samaya eka prAraba apane bhAI ke sAtha rahakara bambaI meM motiyoMkI zrAitakA dhandhA karatA thaa| choTe bhAIke mana meM AyA ki Aja maiM bhI bar3a e bhAIke samAna kucha vyApAra karU / paradezase AyA huA mAla sAthameM lekara Araba becane nikala par3A / dalAlane zrImadjIkA paricaya kraayaa| zrImadjIne prArabase kahA - bhAI ! soca samajhakara bhAva kahanA / prAraba bolA - jo maiM kaha rahA hUM, vahI bAjAra bhAva hai, prApa mAla kharIda kareM / zrImadjIne mAla le liyA, tathA usako eka tarapha rakha diyaa| ve jAnate the ki isako nukasAna hai aura hameM phAyadA / parantu ve kisIkI bhUlakA lAbha nahIM lenA cAhate the / prAraba ghara pahuMcA, bar3e bhAI saudA kI bAta kii| vaha ghabarA kara bolA- tUne yaha kyA kiyA ? isameM to prapane ko bahuta nukasAna hai| aba kyA thA, prAraba zrImadjI ke pAsa prAyA aura saudA radda karane ko kahA / vyApArika
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamAnusAra saudA taya ho cukA thA, prAraba vApasa lene kA adhikArI nahIM thA, phira bhI zrImadjIne saudA radda karake motI use vApisa de die| zrImadjIko isa saude se hajAroM kA phAyadA thA, to bhI unhoMne usakI antarAtmAko duHkhita karanA anucita samajhA aura motI lauTA die| kitanI nispRhatA-lobhavRttikA abhAva ! Aja ke vyApAriyoM meM yadi satyatA pAjAya to sarakAra ko nitya naye naye niyama banAnekI jarUrata hI na rahe aura manuSya-samAja sukhapUrvaka jIvana yApana kara ske| zrImadjI kI dRSTi bar3I vizAla thii| Aja bhI bhinna bhinna sampradAyavAle unake vacanoM kA ruci sahita AdarapUrvaka abhyAsa karate hue dekhe jAte haiN| unheM bADAbandI pasanda nahIM thii| ve kahA karate the ki kugurumoM ne logoMkI manuSyatA lUTa lI hai, viparIta mArga meM ruci utpanna karadI hai, satya samajhAne kI apekSA kuguru apanI mAnyatA ko hI samajhAne kA vizeSa prayatna karate haiN| . zrImadjIne dharmako svabhAvakI siddhi karanevAlA kahA hai| dharmoM meM jo bhinnatA dekhI jAtI hai, usakA kAraNa dRSTikI bhinnatA batalAyA hai| isI bAtako ve svayaM dohe meM prakaTa karate haiM: bhitra bhinna mata dekhie, bheda dRSTino eha eka tattvanA mUlamAM, vyApyA mAno teha / / teha tattvarupa vRkSanu, Atmadharma che mUla / svabhAvanI siddhi kare, dharma te ja anukUla / / arthAt-bhinna bhinna jo mata dekhe jAte haiM, vaha saba dRSTi kA bheda hai| saba hI mata eka tattva ke mUla meM vyApta ho rahe haiM / usa tattvarUpa vRkSakA mUla hai Atmadharma, jo ki svabhAvakI siddhi karatA hai, aura vahI dharma prANiyoM ke anukUla hai| zrImadjIne isa yugako eka alaukika dRSTi pradAna kI hai| ve rUr3hi yA andhazraddhAke kaTTara virodhI the| unhoMne pADambaroMmeM dharma nahIM mAnA thaa| ve mata-matAntara tathA kadAgrahAdise bahuta hI dUra rahate the| vItarAgatAkI ora hI unakA lakSya thaa| per3hI se avakAza lekara ve amuka samaya taka khaMbhAta, kAviThA, uttarasaMDA, naDiyAda, vasI aura IDarake parvata meM ekAntavAsa kiyA karate the| mumukSutroMko prAtmakalyANakA saccA mArga batAte the| inake eka eka patra meM koI apUrva rasa bharA huA hai| una patroMkA marma samajhaneke lie santa-samAgama kI vizeSa AvazyakatA apekSita hai| jyoM jyoM inake lekhoMkA zAnta aura ekAgra citta se manana kiyA jAtA hai, tyoM tyoM AtmA kSaNabharake lie eka apUrva prAnandakA anubhava karatA hai| 'zrImad rAjacandra' granthake patroMmeM unakA pAramArthika jIvana nahAM tahAM dRSTigocara hotA hai| zrImadjIkI bhArata meM acchI prasiddhi huii| mumukSoMne unheM apanA mArga-darzaka maanaa| bambaI rahakara bhI ve patroM dvArA mumukSutroMkI zaMkAmoMkA samAdhAna karate rahate the| prAtaH smaraNIya zrI lagharAja svAmI inake ziSyoM meM mukhya the| zrImadjI dvArA upadiSTa tattvajJAna kA saMsAra meM pracAra
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 11 ) ho tathA pranAdise paribhramaNa karanevAle jIvoMko gAkSamArga mile, isa uddezyase svAmIjIke upadeza se zrImadjIke upAsakoM ne gujarAta meM pragAsa sTezana ke pAsa 'zrImad rAjacandra zrAzrama' kI sthApanA kI thI, jo Aja bhI unhoMkI bhAvanAnusAra calatA hai| isake sivAya khaMbhAta, vaDavA, naroDA, dhAmaNa, Ahora, vANiyA, kAviThA, bhAdaraNa, IDara, uttarasaMDA, nAra Adi sthaloM meM inake nAma se zrAzrama tathA mandira sthApita hue haiM / zrImad rAjacandra grAzrama agAsa ke anusAra hI unameM pravRtti cala rahI hai - arthAt zrImadjIke tattvajJAna kI pradhAnatA hai / zrImad eka uccakoTi ke asAdhAraNa lekhaka aura vaktA the / unhoMne 16 varSa aura 5 mAsa kI umra meM 3 dina meM 108 pAThavAlI 'mokSamAlA' banAI thI / zrAja to itanI Ayu meM zuddha likhanA bhI nahIM prAtA, jaba ki zrImadjIne eka apUrva pustaka likha DAlI / pUrva bhava kA abhyAsa hI isameM kAraNa thA / isase pahale puSpamAlA, bhAvanA bodha Adi pustakaM likhI thIM / zrImadjI mokSamAlA ke sambandha meM likhate haiM ki - " isa ( mokSamAlA ) meM maiMne jaina dharmake samajhAnekA prayatna kiyA hai; jinokta mArgase kucha bhI nyUnAdhika nahIM likhA hai / vItarAga mArga meM prAbAla-vRddha kI ruci hAM, usake svarUpa ko samajheM tathA usakA bIja hRdayameM sthira ho, isa kAraNa isakI bAlAvabodharUpa racanA kI hai / " inakI dUsarI kRti Atma-siddhi hai, jisako zrImadjIne 1 || ghaMTe meM naDiyAda meM banAyA thA / 142 dohoMmeM samyagdarzana ke kAraNabhUta chaha padoM kA bahuta hI sundara pakSapAta rahita varNana kiyA hai / yaha kRti nityaM svAdhyAya kI vastu hai / zrI kundakundAcArya ke paMcAstikAyakI mUla gAthAoM kA bhI inhoMne akSaraza: gujarAtI meM anuvAda kiyA hai, jo 'zrImadrAjacandra' grantha meM chapa cukA hai / aura usameM, prathamAdi do stavanoM kA artha bhI kiyA thA; para tathA prAkRta bhASApara prApakA pUrA adhikAra thaa| nipuNa the / zrImadjI ne prAnandaghana caubIsIkA artha likhanA prArambha kiyA thA raha gayA hai / saMskRta samajhAne meM zrApa bar3e na jAne sUtroMkA kyoM apUrNa yathArtha artha prAtmAnubhava - priya honese zrImadjIne zarIra kI koI cAha nahIM rkhii| isase paudgalika zarIra asvastha huprA / dina-pratidina usameM kRzatA Ane lagI / aise hI avasara para zrApase kisIne pUchA- 'ApakA zarIra kRza kyoM hotA jAtA hai ?' zrImadjIne uttara diyA 'hamAre do bagIce haiM, zarIra aura zrAtmA | hamArA pAnI zrAtmA rUpIM bagIce meM jAtA hai, isase zarIra rUpI bagIcA sUkha rahA hai|' dehake aneka prakArake upacAra kie ge| ve bar3havANa, dharmapura prAdi sthAnoM meM rahe, kintu saba upacAra niSphala gae / kAlane mahApuruSake jIvanako rakhanA ucita na samajhA / anitya vastu kA sambandha bhI kahAM taka raha sakatA hai ? jahAM sambandha vahAM viyoga bhI avazya hai / dehatyAga ke pahale dina zAmako zrImadjIne zrI revAzaMkara zrAdi mumukSutroM se kahA - ' tuma loga nizcinta rahanA / yaha bhrAtmA zAzvata hai / avazya vizeSa uttama gati ko prApta hogA / tuma zAnta aura samAdhipUrvaka
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahanA / maiM kucha kahanA cAhatA thA, parantu praba samaya nahIM hai| tuma puruSArtha karate rahanA' prabhAtameM zrImadjIne apane laghu bhrAtA manasukhabhAI se kahA-'bhAI kA samAdhimaraNa hai / maiM apane prAtmasvarUpa meM lIna hotA huuN|' phira ve na bole| isa prakAra zrImadjIne vi0 saM0 1657 mitI caitra vadI 5 ( gujarAtI ) maMgalabArako dopaharake 2 baje rAjakoTa meM isa nazvara zarIrakA tyAga kiyaa| inake dehAntake samAcArase mumukSutroM meM atyanta zokake bAdala chA gye| aneka samAcAra patroMne bhI inake liye zoka pradarzita kiyA thaa| zrImadjIkA pArthiva zarIra Aja hamArI prAMkhoM ke sAmane nahIM hai, kintu unakA sadupadeza, jaba taka lokameM sUrya-candra haiM taba taka sthira rahegA tathA mumukSutroMko prAtma-jJAnameM eka mahAna sahAyaka rUpa hogaa| .zrImadjIne parama sat zruta ke pracArArtha eka sundara yojanA taiyAra kI thii| jisase manuSyasamAjameM paramArtha mArga prakAzita ho| inakI vidyamAnatAmeM vaha yojanA saphala huI aura tadnusAra - paramazra va prabhAvaka maMDalakI sthApanA huii| isa maMDalakI prorase donoM sampradAyoMke aneka sadgranthoM kA prakAzana huA hai| ina granthoMke manana adhyayanase samAjameM acchI jAgRti paaii| gujarAta, saurASTra paura kacchameM bhAja ghara ghara sad-granthoMkA jo abhyAsa cAlU hai vaha isI saMsthAkA hI pratApa hai| 'rAyacaMdra ane granthamAlA' maMDala kI adhInatA meM kAma karatI thii| rASTrapitA mahAtmA gAMdhIjI isa saMsthAke TrasTI aura bhAI revAzakara jagajIvanadAsajI mukhya kAryakartA the| bhAI revAzaMkarajI ke dehotsarga ke bAda saMsthA meM kucha zithilatA prAgaI; parantu aba usa saMsthA kA kAma zrImad rAjacandra mAdhama agAsake TrasTiyoMne saMbhAla liyA hai aura sucAru rUpase pUrvAnusAra sabhI kArya cala rahe haiN| isa pAzramakI prorase zrImadjI kA sabhI sAhitya supAThya rUpase prakAzita huA hai| 'zrImad rAjacandra' eka vizAla grantha hai, jisameM unake prAdhyAmika patra tathA lekhoMkA acch| pagraha hai| zrImadajIke viSaya meM vizeSa jAnane kI icchA vAloMko, isa prAzrama se prakAzita 'zrImada rAjacandra jIvanakalA' avalokanIya hai| -guragabhadra jaina.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya amRtacandra prAdhyAtmika vidvAnoM meM bhagavatkundakundake bAda yadi kisIkA nAma liyA jA sakatA hai to ce prAcArya amRtacandra haiM / duHkha kI bAta hai ki itane mahAn prAcArya ke viSaya meM isake sivAya hama kucha bhI nahIM jAnate ki unake banAye hue amuka amuka grantha haiN| unakI guru-ziSyaparamparAse aura samayAdi se hama sarvathA anabhijJa haiM / apane do granthoM ke anta meM ve kahate haiM ki taraha taraha ke varSoM se pada bana gaye, padoM se bAkya bana gaye aura vAkyoM se yaha pavitra zAstra bana gyaa| maiMne kucha bhI nahIM kiyA' / anya granthoM meM bhI unhoMne apanA yahI nirlipta bhAva prakaTa kiyA hai| isase adhika paricaya dene kI unhoMne prAvazyakatA ho nahIM smjhii| unake banAye hue pAMca grantha upalabdha haiM aura ve pAMcoM hI saMskRtameM haiM-1 puruSArthasiddhaya pAya, 2 tattvArthasAra, 3 samayasAra-TIkA, 4 pravacanasAra-TIkA aura 5 pNcaastikaab-ttiikaa| pahalA zrAvakAcAra hai jo upalabdha tamAma zrAvakAcAroM se nirAlA aura apane DhaMga kA advitIya haiN| dUsarA umAsvAmIke tattvArthasUtra kA atizaya spaSTa, susambaddha aura kucha pallavita padyAnuvAda hai| zeSa tIna bhagavatkundakundake prasiddha prAkRta granthoM kI saMskRta TokAyeM haiM, jinakI racanAsalI bahuta hI praur3ha aura marmasparzinI hai| paM0 prAzAdharane apane managAradharmAmRtakI bhavyakumudacandrikATIkA meM amRtacandrako do sthAnoM meM 'Thakkura' nAmase abhihita kiyA hai 1 etadanusAreNaiva ThakkuropIdamapAThIta-loke zAstrAbhAse samayAbhAse ca devatAbhAse |pR. 160 2 etacca vistareNa ThakkurAmRtacandrasUriviracitasamayasAraTIkAyAM dRSTavyam |-pR0 588 Thakkura aura ThAkura ekArthavAcI haiM / aksara rAjagharAneke loga isa padakA vyavahAra karate the| so yaha unakI gRhasthAvasthAke kulakA upapada jAna par3atA hai| managAradharmAmRta-TIkA vi0 saM0 1300 meM samApta huI thii| prataeva ukta samayase pahale to ve nizcayase haiM aura pravacanasArakI tattvadIpikA TIkAmeM 'jAvadiyA vayaNavahA' aura 'parasamayANaM vayaNaM' prAdi kI gAthAyeM gommaTasAra / karmakANDa 864-65, se uddhata kI gaI jAna par3atI haiN| caki gommaTasArake kartA nemicandra si.ca0 kA samaya vikramakI gyArahavIM sadIkA pUrvArdha hai isalie amRtacaMdra unase bAdake haiM / arthAt ve vi0 1300 se pahale aura gyArahavIM sadIke pUrvArdhake bAda kisI samaya 1. varNaH kRtAni citra: padAni tu padai:kRtAni vaakyaami| bAkyaH kRtaM pavitra zAstramidaM na punarasbhAmiH ||-pu.si.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya zubhacandra ne apane jJAnArNava ( pR0 177 ) meM amRtacandra ke puruSArthasiddhaya pAyakA 'mithyAtvavedarAmA' prAdi padya 'ukta ca' rUpase uddhata kiyA hai, isalie amRtacandra zubhacandra se bhI pahaleke haiM aura padmaprabha maladhAridevane abhacandra ke jJAnArNavakA eka zloka uddha ta kiyA hai, isalie zubhacandra padmaprabhase pahaleke haiN| lekhAntarameM hamane padmaprabhakA samaya vikramakI bArahavIM sadIkA anta aura terahavIM sadIkA prAraMbha batalAyA hai, isalie amRtacandrakA samaya vikramakI bArahavIM sadIke bAda nahIM mAnA jaasktaa| _ DA. e. ena. upAdhyene pravacanasArakI prastAvanAmeM tAtparyavRttike kartA jayasenakA samaya IsAkI bArahavIM sadIkA uttarArdha, arthAt vikramakI terahavIM sadIkA prAraMbha anumAna kiyA hai, aura jayasena amRtacandrakI tattvadIpikAse yatheSTa paricita jAna par3ate haiN| isase bhI amRtacandrakA samaya unase pahale, vikramakI bArahavIM sado ThIka jAna par3atA hai| kyA amRtacandrakA koI prAkRta grantha hai ? pravacanasArakI tAtparya kRttimeM jayasenAcAryane nIce likhI do mAthAnoMkI TIkA kI hai, parantu amRtacandrasUrine apanI vRttimeM nahIM kii| isase mAlUma hotA hai ki ve inheM mUlagranthakI nahIM mAnate the| pakkesu aAmesu avipaccamANAsu mAMsapesIsu / saMtatiyamuvavAdo tajjAdINaM NigodANaM / jo pakkamapakkaM vA pesI maMsasma khAdi phAsadi vaa| so kila NihaNadi piDaM jIvANamaNegakoDINaM // rAjavAtikameM sUtra 22 kI TIkA (pR. 284 meM nIce likhI gAthA 'ukta ca' rUpameM dI gaI hai rAgAdINamaNuppA ahiMsattati desidaM samaye / tesiM ceduppattI hiMseti jiNe hi nnihitttthaa| isI taraha anagAradharmAmRta TIkA (pR0 542) meM nIce likhI gAthA 'ukta ca' rUpameM dI huI hai appA kuNadi sahAvaM tattha gadA puggalA sahAvehiM / gacchaMti kammabhAvaM aNNuNNAgADhamogADhA // __hama dekhate haiM ki puruSArthasiya pAyameM ina cAroM gAthAoMkA prAyaH zabdazaH anuvAda isa prakAra maujUda hai prAmAsvapi pakvAsvapi vipacyamAnAsu mAMsapezISu / sAtatyenotpAdastajAtInAM nigotAnAm // 67 / / 2. dekho niyamasAraThIkAkA pR. 72 aura jJAnArNavakA pR0 431
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAmAM kA pakkA vA khAdati H spRzati vA pizitapezIm / ....... sa nihanti satatanicittaM piNDaM bahujIvakoTInAm / / 66 / / .. aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMsetti / teSAmevotpattihiMseti jinAgamasya saMkSepaH / / 44 // jIvakRtaM pariNAma nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena / / 12 / / ina anuvAdita padyoM ko dekhakara pahale hamane yaha anumAna kiyA thA ki amRtacandrakA puruSArthasiddhaya pAya jaisA hI koI prAkRta grantha bhI homA aura apane hI granthakA unhoMne saMskRta anuvAda kara liyA hogA / parantu aba aisA mAlUma hotA hai ki ukta prAkRta padya kisI prAcIna granthake haiM aura unakI hI chAyA puruSArthasiddhaya pAbameM le lI gaI hai| kyoMki rAjavArtikameM uddhata pUrvokta padyako amRtacandrakA mAnanese ve akalaMkadevake bhI pUrvavartI siddha hoMge, aura unako itanA prAcIna mAnane ke lie aura koI pramANa nahIM haiM / tattvArthasArake 'mokSatattva' adhyAyakA 'dagdhe bIje yathAtyantaM' pAdi sAtavAM zloka paura 20 se lekara 54 takake zloka prakalaMkadevake rAjavArtikase liye gaye jAna par3ate haiN| isake sivAya ye saba zloka tattvArvAdhigamabhASyameM bhI do cAra zabdoMke hera-pherake sAtha milate haiN| ataeva kamase kama ye svayaM amRtacandake to nahIM jAna par3ate zvetAmbarAcArya meghavijayajIne apane yuktiprabodha meM amRtacandra ke nAmase kaI padya uddhata kiye haiN| unameM bhI nIce likha do padya prAkRtake haiM / ataeva inase bhI hamane anumAna kiyA thA ki amRtacaMdra kA koI prAkRta grantha hogA-- 1-"yaduvAca amRtacandra : savve bhAvA jamhA paccakkhAI paritti nAUNa / tamhA paccakkhANaM jANa NiyamA muNeyavvaM // " .:. -sAtavIM gAthAkI TokA 2-"zrAvakAcAre amRtacandropyAha saMgho kovi na tArai kaTTho mUlo taheba nippiccho| prappA tAraha appA tamhA prappA du jhAyavvo // " inameMse pichalI gAthA to 'DhADhasI gAthA' nAmaka granthakI hai, amRtacandrakI nhiiN| isI taraha pahalI gAthA bhI amRtacandra ke kisI granthameM nahIM milatI, yaha bhI kisI prAcIna andhakI jAna par3atI hai aura ise bhI amRtacandrakI batalAne meM meghavijayajIkA kucha pramAda huA hai| ____ 'DhADhasI gAthA' 38 gAthAnoMkA eka choTA-sA prakaraNa hai| bambaIko rAyale eziyATika sosAiTIkI lAibrerImeM jo hastalikhita pratyoMkA saMgraha hai, usameM isakI eka saMskRtaTIkAsahita prati (naM0 1610 ) bhI hai| abhI hAla hI hamane bar3I utsukatAse isa pratiko dekhaa| socA ki TIkAse
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) zAyada isake kartA prAdike viSaya meM koI naI bAta mAlUma ho / parantu nirAza honA pdd'aa| usameM na to TIkAkarttAne apanA nAma hI diyA hai aura na mUlake viSaya meM hI kucha likhA hai / antameM itanA hI likhatA hai - " iti DhADhasImunInAM viracitA gAthA sampUrNA / " mAlUma nahIM, ye DhADhasI muni kauna aura kaba hue haiM ? DhADhasI nAma bhI bar3A pradbhuta sA hai / isa grantha meM kASThAsaMgha, mUlasaMgha aura ni: picchika ( mAthura ) saMghoM kA ullekha hai zrora inameM se antima mAthura saMghakI utpatti devasenasUrike darzanasAra meM vi0 saM0 653 ke lagabhaga batalAI gaI hai / yadi vaha sahI hai to yaha grantha vikramakI gyArahavIM sadIke pahale kA nahIM ho sakatA / parantu isase mRtacandra ke samaya nirNayameM koI sahAyatA nahIM mila sktii| hAM, yadi amRtacandrane apane kisI graMtha meM ukta 'saMgho ko vi' 'Adi gAthA uddhata gAthAko hIM meghavijayajIne unakI samajha liyA ho, to phira isase bhI DhADhasI gAthA ke bAda 10 vIM zatAbdikA pramRtacandrako mAna sakate haiM / ( jaina sAhitya aura itihAsase uddhata ) mRtacandra ke viSaya meM kucha nayA prakAza abhI hAlahI ralhanake putra siMha yA siddha nAmaka kavikA 'pajjuSNacariu ( pradya umnacarita ) nAmakA apabhraMza kAvya prApta huA hai jo ki bAMbhaNavAr3A ( sirohI ke pAsa ) nirmita huA thA / " usa samaya vahAMkA rAjA muhilavaMzI bhullaNa thA jo mAlavanareza ballAlakA mAMDalika thA aura jisakA rAjyakAla vikrama saMvat 1200 ke Asa-pAsa hai| isa kAvya meM likhA hai ki eka samaya maladhArideva 1- isa kAvyakA vistRta paricaya mere svargIya mitra mohanalAla dalocanda desAI bI0 e0, elaela. bI0, apane 'kumArapAlanA samaya eka prapatra za kAvya' zIrSaka gujarAtI lekhameM diyA hai jo 'zrI prAtmAnandajanmazatAbdi smAraka grantha' meM prakAzita huA hai / 2- mAlave ke paramAra rAjAgroMkI vaMzAvalI meM 'ballAla' kA nAma nahIM miltaa| yaha kisa vaMzakA thA, so bhI patA nahIM / parantu 'mAlavarAja' vizeSala isake sAtha lagA huA hai / paramAra rAjA yazovarmA ke bAda isakA mAlave para adhikAra rahA hai / yazovarmAkA antima dAnapatra vi0 saM0 1992 kA likhA huA milA hai / ballAlako kumArapAla solaMkIne harAyA thA aura kumArapAla vi0 saM0 1200 meM gaddIpara baiThe the / B - tA maladhArideu munimu ra paJcakkhu dhammu ubasamu damu / mAhaucaMdu prAsi supasiddhau, jo lamadama jama- riyamasamiddhau / / tAsu sIsu tava teya-divAyaru vaya-tava-riyama-sIla rayaNAyaru / takka- lahari koliya paramau, vara- bAbaraNa-pavara pasariya u / jAsu bhuvaNa dUraMtaru vaMkivi Thiu pacchaNNu mayaNu zrAsaM kivi / zramiyavaMdu lAmeraNa bhaDArau, so biharaMtu patta vuhasArau, sari-sara-NaMdaraNa-vaNa saMchaNNau, maDha -vihAra- jiNa bhaNvaNa khaSNau / bhaNavADau NAmeM paTTaNu, ariNaraNAha-seja - dilavaTTaraNu, jo bhujai prariNakhayakAlaho, raNadhoriyaho suyaho vallAla ho / jAsu bhiccha dujjA-maNa salla, sattiu guhilautta, jahi bhullaNu / tahi saMpatta, muNI saru jAvahi bhavvuloDa zrANaMda tAhi / pattA-para-bAiya-bAyA haru, chammU, suyakevalijo padarakkhuSammu / soM jayau mahAmuNi zramiyacaMdu, jo mariNa vaha kara vaha caMdu | malladhArideva-paya-poma masalu, jaMgama sarasai savvatya kusa lu /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) mAghavacandrake ziSya zramiyacaMdu (pramRtacandra) vihAra karate hue vAMbhaNavAr3e meM Aye, kavine unakI abhyarthanaH kI naura unhIMke kahanese pradyumnacaritakI racanA kI / amRta candrako kavine tapatejadivAkara, vrata-tapa-zIlaratnAkara, tarkalaharizaMkolitaparamata vara-vyAkaraNa- pravaraprasaritapada, jaMgama sarasvatI prAdi vizeSaNa diye haiM ! ina vizeSaNoM meM yadyapi aisI koI sUcanA nahIM hai jisase hama nizcayapUrvaka ina amRtacandrako prasiddha granthakAra amRtacandra kaha sakeM, amRtacandrane apane gurukA nAma bhI kahIM nahIM diyA hai, jisase maladhAri mAghavacandrake ziSya pramRtacandrase unakI ekatA siddha kI jA sake; phira bhI saMbhAvanA hai ki donoM eka hI hoM aura isalie yahAM isa prasaMgakA ullekha kara denA ucita pratIta huA / Upara amRtacandra ke samayakA jo anumAna kiyA gayA hai, usase bhI isameM itanA adhika antara nahIM hai ki usakA samAdhAna na ho sake / saMbhava hai bAMbhaNavAr3a meM Aneke samaya ve vRddha hoM aura prapane granthoMkI racanA ve isase bahuta pahale kara cuke hoM / janavarI 1937 - nAthUrAma prepI
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthI AvRtti kI bhUmikA maci . tran5 " T isa granthakI TIkA san 1904 meM abase lagabhaga 46 varSa pahale likhI gaI thii| usa samaya maiM, isa kSetrameM bilakula nayA thA aura apane parizramake sivAya mere pAsa jJAnakI koI vizeSa prajI nahIM thii| phira bhI ise logoMne pasanda kiyA aura aba isakI yaha cauthI prAvRtti prakAzita ho rahI hai| . +ra hai - - - mo maiMne cAhA kaI bAra ki isako eka bAra acchI taraha par3ha jAU aura isameM jo truThiYAM haiM, unakI pUrti kara dU / parantu hara bAra prakAzaka use jyoMkA tyoM hI prakAzita karAle gye| aba 43 varSa bAda jaba isakI cauthI prAvRttiko presa meM de diyA gayA, taba bhAI kundanalAla ne isakI sUcanA mujhe dii| parantu durbhAgyase isI samaya maiM bImAra par3a gayA aura isalie sirpha itanA hI kara sakA ki pratyeka , phArmakA prapha eka bAra dekha gayA aura sAdhAraNa-se saMzodhana kara skaa| paM. baMzIdharajI zAstrI (zolApura) se bhI pUre granthake prapha dikhA liye gaye haiM, isa strayAlase ki kahIM koI vyAkaraNa aura siddhAntasambandhI azuddhi na raha jAve / jaisA ki pahale saMskaraNakI prastAvanAmeM likhA gayA hai maiMne yaha TIkA mukhyataH do TIkAoMke AdhArase likhI hai 1 paMDita pravara ToDaramala kI TIkA jo ki apUrNa hai aura jise paM0 daulatarAmajIne vi0 saM0 1827 meM pUrA kiyA thaa| 2 zAhagaMja (AgarA) ke paM0 bhUdhara mizrakRta TIkA jo vi0 saM0 1871 meM samApta kI gaI hai| sva0 bAbU sUrajabhAnajI vakIla dvArA prakAzita unakI saMkSipta hindI TIkA bhI usa samaya mere sAmane thii| idhara paM0 ToDaramalajIke jIvana ke sambandhameM jayapurake paM0 cainasukhadAsajIne 'vIravANI' meM ( 3 pharavarI 1948 ) jo bAteM prakaTa kI haiM unakA sArAMza yaha hai paM0 ToDaramalajI vikramakI 16 vIM zatAbdike asAdhAraNa pratibhAzAlI vidvAn the| apanI 28 varSakI alpAyumeM unhoMne jaina-sAhityakI atulanIya sevA kI thii| mokSamArgaprakAza unakI maulika amara kRti hai, yaha yadyapi unakI asamAyika mRtyuke kAraNa adhUrA hI raha gayA hai, phira bhI jitanA hai utanA hI apUrva hai| ve vidvAna, dhArmika krAntikartA, sAhityasarjaka aura asAdhAraNa vyAkhyAtA the| unakA janma vi0 saM0 1767 ke lagabhaga huA thaa| 11-12 varSakI avasthAtaka vidyAbhyAsa karate rhe| 13-14 varSake hote hote svamata-paramatake aneka granthoMkA abhyAsa kara liyaa| saMbhavataH usI samaya ve jayapurase siMghANA cale gaye aura tIna-sAr3he tIna varSameM cAra vizAla granthoMkI bhASATIkAyeM likhIM,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1815 meM jayapura A gaye / pitAjIkI mRtyu ho gaI aura taba gRhasthIkA bhAra unapara A pdd'aa| sambat 1816 meM unake harizcandra aura 1818 meM gumAnIrAma nAmaka putroMkA janma humaa| 1818 meM gommaTasAra AdikI samyagjJAnacandrikA TIkAkA saMzodhana kArya pUrNa huA / mokSamArgaprakAzakA prAraMbha 1816 ke lagabhaga huaA hogaa| unakI gommaTasAra, kSapaNAsAra-labdhisAra, trilokasAra aura prAtmAnuzAsana ina cAra granthoMkI bhASATIkAyeM prasiddha haiN| puruSArthasiddhaya pAyakI TIkA adhUrI hai| sAmpradAyikatAke madase unmatta SaDyaMtrakAriyoMne isa mahAn vidvAnakI hatyA kara ddaalii| paM0 bhUdhara mizra AgarAke samIpa zAhagaMjake nivAsI brAhmaNa the| mApake gurukA nAma paM0 raMganAtha thaa| saM0 1871 kI bhAdoM sudI 10 ko apane puruSArthasiddhaya pAya-TIkA pUrNa kI thii| Apa bar3e vidvAn the, isa TIkAmeM yazastilakacampU, rayaNasAra, dharmopadezapIyUSa zrAvakAcAra, prabodhasAra, yogIndradevakRta zrAvakAcAra, yatyAcAra Adi aneka pranthoMke pramANa yathAvasara diye haiN| prApakA likhA huA 'caracA-samAdhAna' nAmaka prantha bhI prasiddha hai| mUlagranthakartA prAcArya amRtacandrakA paricaya mere likhe hue 'jaina sAhitya aura itihAsa' se uda ta kara diyA jAtA hai| hIrAbAga, bambaI, tA. 1-3-53 -nAthUrAma premI
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI 00 AcArya amRtacandrasUri sapta zAlavata bhASAkAra paM0 ToDaramalajIkA maMgalAcaraNa 1 | guNavata mUlagranthakartA amRtacandrasUrikA , | digvata utthAnikA dezavata nizcayanaya vyavahAranayakA svarUpa anarthadaNDavata zikSAvrata grantha prArambha sAmAyikavrata karmoMkA kartA aura bhoktA prAtmA hai karanekI vidhijIva pariNamana proSadhopavAsavratapuruSArthasiddhaya pAyakA prartha bhogopabhogaparimANa dharmopadezakI roli, krama-bhaMga karanevAlA atithisaMvibhAgavata daMDakA pAtra 14 dAtAkI navadhA bhakti1--dhAvakadharmavyAkhyAna dAtAke sAta guNasamyaktvakA lakSaNa dAnake pAtrasAta tattvoMkA svarUpa 4-sallekhanAdharmavyAkhyAnasamyaktvake prAu agoMkA varNana 18 | sallekhanA-samAdhimaraNakI vidhi2-samyagjJAnavyAkhyAna samyaktvake pAMca pratIcArapramANa aura nayoMkA svarUpa ahiMsAvatake jJAnake aura usake bhedoMkA varNana- 25 | satyANuvratake , 3-samyakcAritravyAkhyAna 26 acauryavrata , ke bheda aura unakA svarUpa- 27 brahmacaryavrata digvrata hiMsAkA svarUpa dezavrata ahiMsAvatakA varNanasatyavrata aura unake bhedoMkA varNana anarthadaNDavrata pracauryavrata sAmAyikavata upavAsavrata brahmacarya bhogopabhogaparimANa, parigrahapramANa atithisaMvibhAgavata , rAtribhojana tyAga 56 sallekhanAvrata 73
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 22 ) USUS 5-sakalacAritravyAkhyAnatapake do maida-bAhya aura prAbhyantaraSaT prAvazyakatIna guptipAMca samitidazalazaNa dharmabAraha bhAvanAyeM-aura unake bhedoMkA varNana bAIsa parISaha " prAtmAkA rAgase bandha 85 | cAra prakArake bandhakA svarUpa| samyaktva aura cAritra bandhake kartA nahIM kintu udAsIna kAraNa haiM- 102 ratnatraya hI mokSakA kAraNa hai 102 jainInIti syAdvAda-anekAntakA svarUpa- 10 // granthakArakI laghutA 104 | pariziSTa 1-zlokAnukramaNikA // 2-uddha takI , 101 65 | sUcI 7. 7 104 2 E-08
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaH sarvajJAya / zrImadrAjacandrajanazAstramAlA zrImadamRtacandrasUriviracita puruSArthasiddhayupAya sarala bhASAnuvAda sahita / maMgalAcaraNa' -- dohA-parama puruSa nija prarSako, sAdha bhaye guNavRnda / prAnandAmRtacandrako, bandata hU~ sukhakanda // 1 // bAnI bina baina na bane, baina binA bina naina / naina binA bAni na bane, navoM bAni bina baina // 2 // guru ura bhAva prApa para, tAraka vAraka pApa / suragura gAvaM prApa para, hAraka vAca kalApa // 3 // maiM namo nagana jaina jina, jJAna dhyAna dhana lIna / mainamAna bina dAna dhana, enahIna tana chIna // 4 // kavitta-( manaharaNa 31 varNa ) koU naya-nizcayase prAtamAko zuddha mAna, bhaye haiM suchanda na pichAne nija shuddhtaa| koU vyavahAra dAna zIla tapa bhAvako hI, mAtamako hita jAna chAMData na muddhatA // koU vyavahAranaya miracayake mAramako, bhinna bhinna pahicAna kara mina uddhatA / jaba jAne nizcayake bheva vyavahAra saba, kAraNa hai upacAra mAneM taba buddhatA // 5 // dohA-zrIguru paramadayAla hUM, diyo satya upadeza / __ jJAnI mAne jAnake, ThAne mUr3ha kaleza // 6 // 1-bhASAkAra sva. paM0 ToDaramalajI racita /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajaina zAstramAlAyAm [ maMgalAcaraNa sUtrAvatAraH AryAchandAH-tajjayati paraM jyotiH samaM samastairanantaparyAyaH / darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra // 1 // anvayAthoM-[ yatra ] jisameM [ darparakhanala iva ] darpaNake pRSThabhAgake samAna [ sakalA ] sampUrNa [ padArthamAlikA ] padArthoMkA samUha [ samastairanantaparyAyaH samaM [ atIta, anAgata, vartamAnakAlakI samasta ananta paryAyosahita [ pratiphalati ] pratibimbita hotA hai, [ tat ] vaha [ paraMjyotiH ] sarvotkRSTa zuddhacetanA svarUpI prakAza [ jayati ] jayavanta hopro| bhAvArtha-zuddha cetanA prakAzakI koI aisI hI mahimA hai ki usameM sampUrNa padArtha apane apane AkArase pratibhAsita hote haiM, aura phira una padArthoMke jitane bhUta bhaviSyat vartamAna paryAya haiM, ve bhI pratibimbita hote haiM, jaise pArasoke pRSThabhAgameM ghaTa paTAdika padArtha pratibimbita hote haiM / __ pArasIke dRSTAntameM vizeSatA hai| pArasIke kucha aisI abhilASA nahIM hai ki maiM ina padArthoko pratibimbita karUM, aura pArasI usa lohekI suIke samAna jo ki cumbaka pASANake samIpa svayameva jAtI hai, apane svarUpako chor3a unake pratibimbita karaneko padArthoM ke samIpa nahIM jAtI, tathA ve padArtha bhI apane svarUpako chor3akara usa pArasImeM praveza nahIM karate, tathA ve padArtha prApako pratibimbita karane ke liye sAbhiprAyI (garajI) puruSake sadRza prArthanA bhI nahIM krte| sahaja hI aisA sambandha hai ki jaisA una padArthoM kA AkAra hai vaise hI AkArarUpa hokara pArasImeM pratibimbita hote haiN| pratibimbita honepara pArasI aisA nahIM mAnatI hai ki "yaha padArtha mujhako bhalA hai, upakArI hai, rAga karane yogya hai, athavA burA hai, apakArI hai, dveSa karane yogya hai" kintu sarva padArthoM meM sAmyabhAva pAyA jAtA hai| jaise kitane eka ghaTa paTAdi padArtha pArasomeM pratibimbita hote haiM, vaise hI jJAnarUpI pArasI (darpaNa ) meM samasta jIvAdika padArtha pratibimbita hote haiM / aisA koI dravya va paryAya nahIM jo jJAnameM na AyA ho| ataH zuddha caitanya padArthakI sarvotkRSTa mahimA stuti karane yogya hai| yadi yahA~ para koI prazna kare ki maMgalAcaraNameM guNIkA stavana nahIM karake kevala guNakA stavana kyoM kiyA ? to isakA uttara yaha hai ki ukta maMgalameM prAcArya mahArAjane apanI parIkSApradhAnatA vyakta kI hai| kyoMki bhakta puruSa prAjJApradhAnI aura parIkSApradhAnI aise do bhedarUpa hote haiN| inameMse jo puruSa paramparA mArgase deva guruke upadezako jyoM tyoM pramANa kara vinayAdi kriyArUpa pravRtti karatA hai, use prAjJApradhAnI kahate haiM; aura jo prathama apane samyagjJAnadvArA stuti karane yogya guNoMkA nizcayakara pazcAt bahuguNI jAnakara zraddhA karatA hai, use parIkSApradhAnI kahate haiN| kyoMki aisA zAstrakAroMne kahA hai "muraNAH pUjAsthAnaM guriNaSu na ca liGgana ca vayaH" arthAt koI sthAna, vRddhAvasthA athavA veSa pUjya nahIM hai, guNa hI pUjya haiM / isa prakaraNameM 'zuddha caitanyaprakAzarUpa guNa stutya hai' granthakartA prAcAryane yahI prakaTa kiyA hai| isa bAtako saba hI svIkAra kareMge ki jisa padArtha vizeSameM upayukta asAdhAraNa guNa prApta hoveM vaha sahaja hI stutya hotA hai| kyoMki guNa guNI ( padArtha ) ke hI Azrita raha sakatA hai, pRthak nahIM raha sakatA; aura kiMcit vicAra karanese ukta zuddha caitanya prakAza guNa arahaMta aura siddhoMmeM niyamase nizcita hotA hai|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 zloka 1-2-3] puruSArthasiddhacu paayH| isa prakAra granthakartA amRtacandrasUri apane iSTadevakA stavana karaneke pazcAt iSTAgamako namaskAra karate hue kahate haiM paramAgamasya 'jIvaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // 2 // anvayAthoM-[ niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam ] jAtyandha puruSoMke hasti-vidhAnakA niSedha karanevAle [ sakalanayavilasitAnAM ] samasta nayoMse prakAzita vastu svabhAvoMke [ virodhamathanaM ] virodhoMko dUra karanevAle [ paramAgamasya ] utkRSTa jainasiddhAntake [ jIvaM ] jIvanabhUta [anekAntam ] ekapakSa rahita syAdvAdako ( aham ) maiM amRtacandrasUri [ namAmi ] namaskAra karatA huuN| bhAvArtha-jaise janmake aMdhe puruSa hAthIke pRthak pRthak avayavoMkA sparza karake unase hAthIkA AkAra nizcaya karane meM vAda-vivAda karate hue bhI kucha nizcaya nahIM kara sakate, aura netravAna puruSa unake saba kalpanAkRta AkAraviSayaka vAdako kSaNamAtrameM dUra kara detA hai, usI prakAra ajJAnI loga vastu ke aneka aGga apanI buddhise bhinna bhinna rItiyoMse nizcaya karate bhI samyagjJAna vinA sarvAGga vastuko na jAnakara paraspara vivAda karate rahate haiM, parantu samyagjJAnI syAdvAda-vidyAke prabhAvase yathAvat vastukA nirNaya kara bhinna bhinna kalpanAoMko dUra kara detA hai, yathA-sAGa khyamatI vastuko kevala nitya aura bauddha kSaNika mAnatA hai. parantu syAdvAdI kahatA hai ki jo sarvathA nitya hai, to aneka avasthAaoMkA palaTanA kisa prakAra hotA hai ? aura jo sarvathA kSaNika hai to "yaha vahI vastu hai, jo pahile dekhI thI" isa prakArakA pratyabhijJAna kyoM hotA hai ? ataeva padArtha dravyakI apekSA kathaJcit nitya aura paryAyakI apekSA kSaNika hai, tathA syAdvAdase sarvAGga vastukA nizcaya honese ekAnta zraddhAnakA niSedha hotA hai| ___nayavivakSAse vastumeM asti nAsti, eka aneka, bheda prabheda, nitya anitya, Adi aneka svabhAva pAye jAte haiM, aura una svabhAvoM meM paraspara virodha jJAta hotA hai, jaise-'asti' aura 'nAsti' meM bilakula pratipakSIpana hai, parantu unhIM svabhAvoMko syAdvAdase siddha karane meM samasta virodha dUra ho jAte haiM / kyoMki-eka hI padArtha kathaJcit svacatuSTayakI apekSA astirUpa 'kathaJcit paracatuSTayakI apekSA nAstirUpa, kathaJcit samudAyakI apekSA ekarUpa, kathaJcit guNaparyAyakI apekSA anekarUpa, kathaJcit saMjJA saMkhyA lakSaNakI apekSA guNaparyAyAdi aneka bhedarUpa, kathaJcit sattvakI apekSA abhedarUpa, kathaJcit dravyakI apekSA nitya, aura kathaJcit paryAyakI apekSA se anitya hotA hai| isa prakAra syAdvAdase sarva virodha dUra ho jAte haiM; isaliye use "sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM" yaha vizeSaNa diyA hai / lokatrayakanetraM nirUpya paramAgarma prayatnena / asmAbhirupodhriyate viduSAM puruSArthasiddhaghu pAyo'yaM // 3 // anvayAthoM-[ lokatrayakanetraM ] tIna loka sambandhI padArthoMko prakAzita karane meM advitIya netra [paramAgamaM ] utkRSTa jainAgamako [ prayatnena ] aneka prakArake upAyoMse [ nirUpya ] jAnakara arthAt 1-bIjaM pATha bhI hai / 2-apane dravya, kSetra, kAla, bhAvakI apekSA / 3-syAd-kathaJcitnayaapekSAse+vAdavastukA svabhAva kathana /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajainazAstramAlAyAm / [ utthAnikA paramparA jainasiddhAntoMke nirUpaNapUrvaka [ asmAbhiH ] hamArese [ viduSAM ] vidvAnoMke artha [ ayaM ] yaha [ puruSArthasiddhaya pAyaH ] puruSArthasiddhaya pAya grantha [ upodhrite ] uddhAra kiyA jAtA hai| mukhyopacAravivaraNa-nirastadustaravineyaduryodhAH / vyavahAranizcayajJAH pravartayante jagati tIrtham // 4 // anvayArthI-[ mukhyopacAravivaraNanirastadustaravineyadurbodhAH ] mukhya aura upacAra kathanake prakaTapanese naSTa kiyA hai ziSyoMkA durnivAra ajJAnabhAva jinhoMne tathA [ vyavahAranizcayajJAH ] vyavahAranaya aura nizcanayake jAnanevAle aise prAcArya [ jagati ] jagatmeM [ tIrtham ] dharmatIrthako [ pravartayante ] pravAte haiN| bhAvArtha--upadezadAtA prAcArya meM jina jina guNoMkI AvazyakatA hai, una sabameM mukhya guNa vyavahAra aura nizcayanayakA jJAna hai / kyoMki jIvoMkA anAdi ajJAnabhAva mukhyakathana aura upacaritakathanake jJAnase hI dUra hotA hai, so mukhyakathana to nizcayanayake adhIna hai, aura upacaritakathana vyavahAranayake adhIna hai| nizcayanaya- svAzrito nizcayaH ' arthAt jo svAzrita' ( apane Azrayase ) hotA hai use nizcayanaya kahate haiM, aura isIke kathanako mukhyakathana kahate haiN| isake jAnane se zarIrAdika anAdi paradravyoM ke ekatvazraddhAnarUpa ajJAnabhAvakA abhAva hotA hai, bhedavijJAnakI prApti hotI hai tathA sarva paradravyoMse bhinna apane zuddha caitanyasvarUpakA anubhava hotA hai, aura taba jIva paramAnandadazAmeM magna hokara kevaladazAkI prApti karatA hai| jo ajJAnI puruSa isake jAne binA dharmameM lavalIna hote haiM, ve zarIrAdika kriyAkANDako upAdeya ( grahaNa karane yogya ) jAnakara saMsArake kAraNabhUta zubhopayogako hI muktikA kAraNa mAnakara svarUpase bhraSTa hokara saMsArameM paribhramaNa karate haiN| isaliye mukhya kathanakA jAnanA nizcayanayake adhIna hai, nizcayanayake jAne vinA yathArtha upadeza bhI nahIM ho sktaa| jo Apa hI anabhijJa hai, vaha kaise ziSyajanoMko samajhA sakatA hai ? kisI prakAra bhI nhiiN| vyavahAranaya-" parAzrito vyavahAraH" jo paradravyake Azrita hotA hai, use vyavahAra kahate haiM aura parAzritarUpa kathana upacArakathana kahalAtA hai| upacArakathanakA jJAtA zarIrAdika sambandharUpa saMsAradazAko jAnakara saMsArake kAraNa pAsava baMdhoMkA nirNaya kara mukti honeke upAyarUpa saMvara nirjarA tattvoMmeM pravRtta hotA hai / parantu jo ajJAnI jIva isa ( vyavahAranaya ) ko jAne vinA zuddhopayogI honekA prayatna karate haiM, ve pahile hI vyavahAra sAdhanako chor3a pApAcaraNameM magna ho narakAdi duHkhoMmeM jA par3ate haiM / isaliye vyavahAranayakA ( jisake adhIna upacArakathana hai ) jAnanA paramAvazyaka hai| abhiprAya yaha ki ukta donoM nayoMke jAnanevAle upadezaka hI sacce dharmatIrthake pravartaka hote haiN| 1-jisa dravyake astitvameM ( maujUdagImeM ) jo bhAva pAye jAveM, usI dravyameM usIkA sthApana kara kiMcinmAtra bhI anya kalpanA nahIM karaneko svAzrita kahate haiN| 2-kiJcit mAtra kAraNa pAkara kisI dravyakA bhAva kisI dravyameM sthApana karaneko parAzrita kahate haiN|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 4-5-6 ] puruSArthasiddhaghu paayH| nizcayamiha bhUtArthaM vyavahAraM varNayantyabhUtArtham / bhUtArthabodhabimukhaH, prAyaH sarvo'pi saMsAraH // 5 // anvayArthI-prAcArya ina donoM nayoMmeMse [iha ] isa granthameM [ nizcayaM ] nizcayanayako [ bhUtArtha ] bhUtArtha aura [ vyavahAraM ] vyavahAranayako [abhUtArthaM ] abhUtArtha [ varNayanti ] varNana karate haiN| [ prAyaH ] bahuta karake [bhUtArthabodhavimukhaH ] bhUtArtha arthAt nizcayanayake jJAnase viruddha jo abhiprAya haiM, ve [ sarvo'pi ] samasta ho [ saMsAraH ] saMsArasvarUpa haiN| bhAvArtha- bhUtArtha' ' zabdakA artha satyArtha hai, aura kalpanAse kucha bhI na kahakara jaisAkA taisA kahaneko satyArtha kahate haiM / yadyapi jIva aura pudgalakA anAdikAlase eka kSetrAvagAha sambandha hai aura donoM mile hue dIkhate haiM; tathApi nizcayanaya zuddha prAtmadravyako zarIrAdika paradravyoMse bhinna ho prakAza karatA hai, aura yahI bhinnatA muktadazAmeM prakaTa hotI hai| ataeva nizcayanaya hI bhUtArtha hai| yadyapi jIva aura pudgalakA satva bhinna hai, rUpa badalanepara svabhAva bhinna hai, pradeza bhinna hai, tathApi vyavahAranaya eka kSetrAvagAha sambandhakA chala pAkara Atmadravyako zarIrAdika paradravyoM se ekatvarUpa kahatA hai / muktidazAmeM prakaTa bhinnatA honepara vyavahAranaya svayaM hI pRthak prakAza karaneke liye tatpara ho jAtA hai, isaliye vyavahAra abhUtArtha hai| __ 'prAyaH bhUtArthabodhavimukhaH sarvo'pi saMsAraH' isa vAkyakA vizeSArtha-AtmAkA pariNAma nizcayanayake zraddhAnase vimukha hokara zarIrAdika paradravyoMse ekatvarUpa pravartana karatA hai| isako hI saMsAra kahate haiM, saMsAra koI pRthak padArtha nahIM hai| isaliye jo jIva saMsArase mukta honA cAhe, usako zaddha ( nizcaya ) nayake sanmukha rahanA yogya hai| eka puruSa kardamake saMyogase jisakA nirmala bhAva AcchAdita ho gayA hai, aise jalako samala hI pItA hai, aura koI dUsarA puruSa thor3AsA parizrama kara katakaphala (nirmalI) DAlake jala aura kardamako judA judA karake zuddha nirmala jalakA pAsvAdana karatA hai / Thoka isa hI prakAra ajJAnI jIva karnasaMyogase jisakA jJAnasvabhAva AcchAdita hai, aise azuddha prAtmAkA anubhava karate haiM, aura dUsare apanI buddhise zuddha nizcayanayake svarUpako jAnakara karma aura AtmAko pRthak pRthak karake nirmala AtmAkA svAnubhavarUpa prAsvAdana karate haiN| isase zuddha naya katakaphalake samAna hai| isake zraddhAnase sarvasiddhi' hotI hai| prabudhasya bodhanArtha" munIzvarA dezayantyabhUtArtham / / vyavahArameva kevalamavati yastasya dezanA nAsti // 6 // 1-bhUta-padArthameM pAye jAne vAle bhAva unakA artha-jyoMkA nyoM prakAza karanA ise hI bhUtArtha kahate haiM / isa zabdakA pUrNabhAva satyArtha zabda hai / kalpanAse kucha na kahakara jyoMkA tyoM kahanA yahI satyArtha hai / 2-abhUtajo padArtha meM na pAyA jAve, aisA artha-bhAva, use aneka kalpanAkara prakAzita kare, use prabhUtArtha arthAt asatyArtha kahate haiM, jaise mRSAvAdI puruSa kalpanAke balase aneka kalpanA karake tAdRza kara dikhAtA hai| 3-isa prakaraNameM yaha prazna ho sakatA hai, ki yadi -- vyavahAra ' asatyArtha hai, aura kAryakArI nahIM hai: to vyavahAranayakA kathana AcAryoMne kyoM kiyA? parantu isakA uttara prAgeke zlokameM diyA gayA hai| 4-dezanArthamityapi pAThaH /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajainazAstramAlAyAm [ utthAnikA anvayArthI -[ munIzvarAH ] grantha karanevAle prAcArya [abudhasya ] ajJAnI jIvoMke [bodhanArtha ] jJAna utpanna karaneke liye [abhUtArtha ] vyavahAranayako [ dezayanti ] upadeza karate haiN| aura [ yaH ] jo jIva [ kevalaM ] kevala [ vyavahAram eva ] vyavahAranayako hI sAdhya [ avaiti ] jAnatA hai, [ tasya ] usa mithyAdRSTike liye [ dezanA ] upadeza [ nAsti ] nahIM hai| bhAvArtha--anAdikAlake ajJAnI jIva vyavahAranayake upadeza diye binA samajha nahIM sakate, isa kAraNa prAcArya unako vyavahAranayake mArgase hI samajhAte haiN| jaise--kisI musalamAnako eka brAhmaNane prAzIrvAda diyA, parantu vaha kucha bhI na samajha sakA, aura usa brAhmaNake muhakI tarapha dekhatA raha gyaa| usI samaya vahA~ eka dvibhASiyA A gayA aura usane samajhA diyA ki, 'ApakA bhalA ho ' aisA brAhmaNa mahAzaya kahate haiM / yaha suna musalamAnane Anandita ho use aMgIkAra kiyA, ThIka isI prakAra ajJAnI jIvoMko 'AtmA' aisA nAma lekara upadeza diyA gayA, parantu jaba ajJAnI jIva usako kucha bhI na samajhe aura prAcArya mahAzayake muhakI ora dekhane lage, taba vyavahAra aura nizcayanayake jAnanevAle una mahAtmA AcAryoMne vyavahAranaya dvArA bheda utpanna kara samajhA diyA ki yaha jo dekhanevAlA, jAnanevAlA aura AcaraNa karanevAlA padArtha hai, vahI AtmA hai / ghRtasaMyukta miTTIke ghaDeko vyavahAra meM ghRtakA ghar3A kahate haiM, aura koI puruSa janmase hI use 'ghRtakA ghar3A ' jAnatA hai, yahA~taka ki vaha use binA 'ghRtakA ghar3A' kahe samajha hI nahIM sakatA, miTTIkA ghar3A kahanese bhI nahIM samajha sakatA, tathA koI dUsarA puruSa use kore ghaDeke nAmase hI samajhatA hai, parantu yathArthameM vicAra kiyA jAve to vaha ghar3A miTTIkA hI hai, kevala use samajhAneke liye hI 'ghRtakA ghar3A ' nAma kahA jAtA hai, ThIka isI hI prakAra caitanyasvarUpa prAtmA karmajanita paryAyasaMyukta hai, use vyavahAra meM deva manuSya ityAdi nAma diye jAte haiM; kyoMki ajJAnI jIva anAdikAlase deva manuSyAdi svarUpa hI jAnate haiM / yahA~taka ki ve AtmAko deva manuSyAdi kahe vinA samajha hI nahIM sakate, yadi koI unheM caitanyasvarUpa prAtmA kahakara samajhAve, to ve anya koI parabrahma paramezvara samajha leveM, aura nizcayapUrvaka vicAra kiyA jAve, to prAtmA caitanyasvarUpa hI hai, parantu ajJAniyoMke samajhAneke lie prAcArya gati, jAti, bhedase jIvakA nirUpaNa karate haiM, so yahI vyavahAranaya hai / mAraNavaka eba siMho yathA bhavatyanavayotasiMhasya / / vyavahAra eva hi tathA nizcayatAM yAtvanizcayajJasya // 7 // anvayArthI-[ yathA ] jaise [ anavagItasiMhasya ] siMhake sarvathA nahIM jAnanevAle puruSako [ mAraNavakaH ] billI [ eva ] hI [ siMhaH ] siMharUpa [ bhavati ] hotI hai, [ hi ] nizcaya karake [ tathA ] usI prakAra [ anizcayajJasya ] nizcayanayake svarUpase aparicita puruSake liye [ vyavahAraH ] vyavahAra [ eva ] ho [ nizcayatAM ] nizcayanayake svarUpako [ yAti ] prApta hotA hai| 1-yaha sadbhUtavyavahAranayakA upadeza hai| 2-yaha asadbhUtavyavahAranayakA udAharaNa hai|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 6-7-8 ] puruSArthasiddhaya paayH| ____bhAvArtha-jaise bAlaka jo siMha aura billI donoMse ajAna hai, billIko hI siMha mAna letA hai, usI prakAra ajJAnI jIva nizcayanayako vinAjAne vyavahArako hI nizcayamAna baiThatA hai, prAtmAke zraddhAna, jJAna, prAcaraNarUpa mokSamArgako nahIM pahicAnakara vyavahArarUpa darzana, jJAna, cAritrakA sAdhana kara Apako mokSamArgI mAnatA hai, arthAt arahaMtadeva, nirgranthaguru, dayAmayI dharmakA sAdhanakara samyaktvo mAnatA aura kiJcit jinavANIko jAnakara samyagjJAnI mAnatA hai, mahAvratAdi kriyAoMke sAdhanamAtrase cAritravAn mAnatA hai, isa bhA~ti ajJAnI jIva zubhopayogameM santuSTa hokara zuddhopayogarUpa mokSamArga meM pramAdI ho jAte haiM aura kevala vyavahAranayake hI avalambI ho jAte haiM / aise jIvoMko upadeza denA niSphala hai| vyavahAranizcayo yaH prabudhya tattvena bhavati madhyasthaH / prApnoti dezanAyAH sa eva phalamavikalaM ziSyaH // 8 // anvayArthI -[ yaH ] jo jIva [vyavahAranizcayau] vyavahAranaya aura nizcayanayako [ tattvena ] vastusvarUpake dvArA [prabudhya ] yathArtharUpa jAnakara [ madhyasthaH ] madhyastha [ bhavati ] hotA hai. arthAt nizcayanaya va vyavahAranayase pakSapAta rahita hotA hai, [saH] vaha [eva] hI [ziSyaH] ziSya [dezanAyAH] upadezake [ avikalaM ] sampUrNa [ phalaM ] phalako [ prApnoti ] prApta hotA hai / bhAvArtha-zrotAmeM aneka guNoMkI AvazyakatA hai, parantu una sabameM vyavahAra nizcayako jAna karake haThagrAhI na honA mukhya guNa hai uktaM ca gAthAjai jiemayaM pavaMjaha tA mA vavahAraNicchae mugraha / ekeraNa viNA chijai, titthaM aNageNa puraNa taccaM // -paM0 pravara AzAdharakRta anaMgAradharmAmRta pra0 pra0 pRSTa 18. arthAt jo tU jinamatameM pravartana karatA hai, to vyavahAra nizcayako mata chor3a / jo nizcayakA pakSapAtI hokara vyavahArako choDa degA, to ratnatrayasvarUpa dharmatIrthakA abhAva ho jAvegA, aura jo vyavahArakA pakSapAtI hokara nizcayako chor3egA, to zuddhatattva svarUpakA anubhava honA dustara hai / isaliye vyavahAra nizcayako acchI taraha jAnakara pazcAt yathAyogya aMgIkAra karanA, pakSapAtI na honA, yaha uttama zrotAkA lakSaNa hai / yahA~ para yadi koI prazna kare ki jo guNa nizcaya vyavahArakA jAnanA vaktAkA kahA thA, vahI zrotAkA kyoM kahA ? to isakA uttara yahI hai ki vaktAmeM guNa adhikatAse rahate haiM aura zrotAmeM ve hI guNa stokarUpase rahate haiN| iti utthAnikA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMtha-prAraMbhaH asti puruSazcidAtmA vivarjitaH sparzagandharasavaNaH / guraNaparyayasamavetaH samAhitaH samudayavyayadhrauvyaH / / 6 / / anvayAthoM--[ puruSaH ] puruSa arthAt prAtmA [ cidAtmA ] cetanAsvarUpa [asti] hai, [sparzagandharasavarNaiH ] sparza, gaMdha, rasa aura varNase [ vivarjitaH ] rahita hai, [ guNaparyayasamavetaH ] guNa aura paryAya sahita hai, tathA [ samudayavyayadhrauvyaiH ] utpAda, vyaya, dhrauvya karake [ samAhitaH ] yukta hai| bhAvArtha-pur uttama caitanyaguNa, unameM jo zete svAmI hokara pravRtti kare, usakI puruSa' saMjJA hai, arthAt darzana aura jJAnarUpa cetanAke nAthako puruSa kahate haiM / AtmAkA yaha avyApti, ativyApti, asaMbhava ina tInoM doSoMse rahita asAdhAraNa lakSaNa hai / padArthakA jo lakSaNa kahA jAve, vaha kisI kisI lakSyameM to pAyA jAve aura kisI kisI lakSyameM nahIM pAyA jAve, vaha lakSaNa avyApti dUSaNayukta kahA jAtA hai| isa avyAptise rahita, caitanyaguNayukta AtmAkA lakSaNa hotA hai, kyoMki aisA koI prAtmA nahIM jisameM cetanA na ho, parantu jaba AtmAkA lakSaNa 'rAgAdi sahita' kahA jAvegA to isameM avyApti dUSaNakA prAdurbhAva hogA, kyoMki rAgAdika yadyapi samasta saMsArI jIvoMke pAye jAte haiM, parantu siddha jIvoMke nahIM haiM / aura jo lakSaNa lakSyameM bhI pAyA jAve, use ativyAptiyukta kahate haiN| prAtmAkA ukta lakSaNa isa ativyApti dUSaNase bhI rahita hai, kyoMki, 'cetanAlakSaraNa' jIva padArthako chor3akara anya kisI bhI padArthameM saMghaTita nahIM hotA, parantu yadi prAtmAkA lakSaNa amUtoMka (mUrti rahita) kahA jAve, to ativyApti dUSaNa A gheratA hai, kyoMki prAtmAkA amUrtIka guNa dharma, adharma, AkAza dravyoMmeM bhI pAyA jAtA hai, aura jo lakSaNa pratyakSa tathA parokSa pramANoMse lakSyamAtrameM pAyA hI nahIM jAtA hai, use asaMbhavI kahate haiM / AtmAkA 'cetanAlakSaNa' isa dUSaNase bhI rahita hai, kyoMki yaha lakSaNa jIvameM pratyakSa parokSa pramANoM dvArA siddha kiyA huA hai, paraMtu AtmAkA lakSaNa yadi jar3a sahita kahA jAve, to asaMbhava doSa kA Agamana hotA hai, kyoMki yaha lakSaNa pratyakSa pramANase bAdhita hai / isa prakAra AtmAkA cetanA lakSaNa tInoM doSoMse rahita hai| cetanA do prakArakI hai, eka jJAnacetanA aura dUsarI darzanacetanA / jo cetanA padArthoMko vizeSatAse sAkArarUpa pradarzita kare, arthAt jAne, use jJAnacetanA aura jo sAmAnyarUpase nirAkArarUpa pradarzita kare, use darzanacetanA kahate haiM / phira yahI cetanA pariNamanako apekSA tIna prakAra hai-eka jJAnacetanA jo ki zuddhajJAna svabhAvarUpa pariNamana karatI hai, dUsarI karmacetanA jo ki rAgAdi kAryarUpa pariNamana karatI hai, aura tIsarI karmaphalacetanA jo ki sukha duHkhAdi bhoganerUpa pariNamana karatI hai| ukta prakArase cetanAke aneka svAMga hote haiM, parantu cetanAkA prabhAva kahIM bhI nahIM hotaa| isI cetanA lakSaNase virAjamAna jIva saMjJaka padArthakA nAma puruSa hai ! 'sparzarasagaMdhavaNaH vivajitaH' 1-puri zete iti puruSaH / 2-dharma, adharma, AkAza aura kAladravya bhI amUrtIka hai|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 6-10 ] puruSArthasiddhaghu paayH| ATha prakAra sparza', do prakAra gaMdhara, pA~ca prakAra rasa 'pA~ca prakAravarNa", ityAdi paudgalika lakSaNoMse rahita amUrtIka jIva hai / ukta vizeSaNase jIvakI pudgalase pRthakatA prakaTa kI gaI hai, kyoMki yaha AtmA anAdisambaddharUpa pudgala dravyameM ahaMkAra mamakArarUpa pravRtti karatA hai| punaH "guraNaparyAyasamavetaH" puruSa guNa paryAyoMse tadAtmaka hai, kyoMki dravya-guNa- paryAyamaya hai| prAtmA eka dravya hai, isIliye guNaparyAyoM sahita virAjamAna hai / guNakA lakSaNa sahabhUta" hai arthAt jo dravyoMmeM sadAkAla pAye jAveM, unheM guNa kahate haiM / AtmAmeM sAdhAraNa aura asAdhAraNa bhedase do prakArake guNa haiM, jinameM jJAna darzanAdika to asAdhAraNa guNa haiM, kyoMki inakI prApti anya dravyoMmeM nahIM hai / aura astitva, vastutva, prameyatvAdika sAdhAraNa guNa haiM, kyoMki ye anya dravyoMmeM bhI pAye jAte haiM / paryAyakA lakSaNa kramavartI hai, dravyoMmeM jo anukramase utpanna hoveM unheM paryAya kahate haiM / AtmAke yaha paryAya do bhedarUpa haiM / 1 nara nArakAdi prAkRtirUpa va siddhAkRtirUpa vyaJjanaparyAya aura rAgAdika pariNamanarUpa chaha prakAra hAni-vRddhirUpa arthaparyAya / ina guNa paryAyoM se prAtmAkI tadAtmaka ekatA hai| isa vizeSaNase AtmA kA vizeSya jAnA jAtA hai| tathA-"samudayavyayadhrauvyaiH samAhitaH" navIna arthaparyAya va vyaJjanaparyAyakI utpattiko utpAda, pUrva paryAyake nAzako vyaya, aura guNakI apekSA va paryAyakI apekSA zAzvatapaneko dhrauvya kahate haiN| prAtmA ina tInoMse saMyukta rahatA hai, jaise-suvarNakI kuNDala paryAyameM utpatti ( utpAda ) kaMkaNase vinAza ( vyaya ) aura pItatvAdika va suvarNatvakI apekSA dhrauvya ( maujUdagI ) rahatA hai| isa vizeSaNase AtmAkA astitva vyakta hotA hai / pariNamamAno nityaM jnyaanvivttrnaadisnttyaa| pariNAmAnAM sveSAM sa bhavati kartA ca bhoktA ca // 10 // anvayArthI -[saH] vaha caitanya AtmA [anAditantatyA] anAdi paripATIse [nityaM] nirantara [jJAnabivataH] jJAnAdiguNoMke vikArarUpa rAgAdi pariNAmoM se [ pariNamamAnaH] paNimatA humA [sveSAM] apane [ pariNAmAnAM ] rAgAdi pariNAmoMkA [ kartA ca moktA ca] kartA aura bhoktA bhI [ bhavati ] hotA hai| bhAvArtha-yaha AtmA anAdikAlase azuddha ho rahA hai| Aja hI isameM kucha navIna azuddhatA nahIM huI hai, hamezA karmarUpa dravyakarmase rAgAdika hote haiM aura phira rAgAdika pariNAmoMse dravyakarmakA baMdha hotA hai, AtmA aura azuddhatAkA "suvarNakITikAvat" (suvarNa aura usakI kITake samAna)anAdi sambandha hai / AtmA isa karmarUpa azuddha sambandhase apane jJAna svabhAvako vismaraNa kiye hue udayAgata karmapAyoMmeM iSTa aniSTa bhAvase rAgAdikarUpa pariNamana karatA hai| yadyapi ina pariNAmoM kA kAraNa dravyakarma hai, tathApi 1-zIta, uSNa, snigdha, rUkSa, mRdu, kaThora, halakA, bhArI / 2-sugndh-durgndh| 3-tikta, kaTuka, kapAya nA, khaTTA, mIThA / 4-lAla, pAta, zveta, nIla, kRSNa / 5-saha-dravyake sAtha hai bhUta- sattA jiskii|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 zrImad rAjacanAnanazAstramAlAyAm [ granthArambha inakA (pariNAmoM kA) caitanyamaya honese va (prAtmAke sAtha) vyApya'-vyApaka sambandha honese AtmA hI kartA hai,aura bhAvyabhAvaka bhAvase prAtmA hI bhoktA' hai| parvavivarmottIrNa yadA sa caitanyamacalamApnoti / bhavati tadA kRtakRtyaH samyakpuruSArthasiddhimApannaH // 11 // anvayArthI-[yadA ] jisa samaya [ saH ] uparyukta azuddha prAtmA [sarvavivartottoNaM] sampUrNa vibhAvoMse uttIrNa hokara [ pracalam ] apane niSkampa [ caitanyam ] caitanya svarUpako [ prApnoti ] prApta hotA hai, [ tadA ] taba "yaha AtmA' vaha [ samyakpuruSArthasiddhi ] bhale prakAra puruSArthake prayojanakI siddhiko [ prApannaH 'san' ] prApta hotA huA [ kRtakRtyaH ] kRtakRtya [ bhavati ] hotA hai| bhAvArtha-jaba AtmA svaparabhedavijJAnase zarIrAdika paradravyoMko pRthak jAnane lagatA hai, taba una dravyoMmeM 'yaha bhalA' aura 'yaha burA' aisI buddhikA parityAga karatA hai; kyoMki bhalA burA apane pariNAmoMse hotA hai, paradravyoMke karanese nahIM hotA, aura jaba samasta paradravyoMmeM rAga-dveSa bhAvoMkA tyAga karane para bhI rAgAdikoMkI utpatti hotI hai, taba unake zamana karaneke lie anubhavake abhyAsameM udyamavAn rahatA hai aura aisA honese jisa samaya sarva vibhAvoMkA nAza kara akSobha samudravat zuddhAtmasvarUpa meM lavaNavat lavalIna ho jAtA hai, taba dhyAtA aura dhyeyakA vikalpa nahIM rahatA, aura aisA nahIM jAnatA hai ki maiM zuddhAtmasvarUpakA dhyAna karatA hUM, kintu Apa hI tAdAmyavRttise zuddhAtmasvarUpa hokara niSkampa pariNamana karatA hai / usa samaya prAtmA kRtakRtya kahalAtA hai, kyoMki use jo kucha karanA thA saba kara cukA, kucha bhI avazeSa nahIM rhaa| isa hI avasthAko pururSArthasiddhi kahate haiM, kyoMki isameM puruSake AtmAke artha (kArya)kI siddhi ho jAtI hai| jIvakRtaM pariNAmaM nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena // 12 // anvayAthoM-[jIvakRtaM] jIvake kiye hue [pariNAma] rAgAdika pariNAmoMko [nimittamAtra] nimittamAtra [prapadya] pA karake [punaH] phira [anye pudgalAH] jIvase bhinna anya pudgalaskandha ve [atra] AtmAmeM [svayameva] svataH hI [karmabhAvena] jJAnAvaraNAdi karmarUpa [pariNamante] pariNamana karate haiN| bhAvArtha-jisa samaya jIva, rAga-dveSa-mohabhAvarUpa pariNamana karatA hai, usa samaya una bhAvoMkA 1-sAhacaryake niyamako vyApti kahate haiM, jaise, dhUma aura agnimeM sAhacaryA ( sahacArIpanA ) pAyA jAtA hai / jahA~ dhUma ho vahA~ agni avazya hotI hai, kyoMki dhUmakI utpatti agnise hI hai| ThIka isa hI prakAra prAtmA aura rAgAdika pariNAmoMmeM sAhacarya pAyA jAtA hai, kyoMki jahA~ rAgAdika hote haiM, vahA~ prAtmA avazya hotA hai, kAraNa AtmAke hI rAgAdika hote haiM, prathaca isa vyAptikI kriyAmeM karma vyApya aura kartA vyApaka hai| ye rAgAdika bhAva prAtmAke karane se hote haiM, isaliye ve vyApya aura unakA kartA prAtmA hai, isaliye vaha vyApaka humA / 2-vyApya vyApaka sambandha jahA~ pAyA jAtA hai vahAM hI kArya-kAraNa sambandha saMbhAvya hotA hai / 3-anubhavana karane yogya bhAvako bhAvya aura anubhavana karanevAle padArthako bhAvaka kahate haiM / 4-yaha bhAvya-bhAvaka sambandha jahA~ ghaTita ho, vahA~ bhogya-bhoktAsambandha ghaTita hotA hai, anyatra nhiiN| 5-kAraNamAtra / 6-bahuta paramANugose banA huA arthAt kaarmaannvrgnnaa|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 zloka 11-12-13-14 ] puruSArthasivA pAyaH / nimitta pAkara pudgala dravya svataH hI karma avasthAko dhAraNa karalete haiM / vizeSa itanA hI hai ki jo mAtmA deva, guru, dharmAdika prazasta rAgarUpa pariNamana karatA hai, usake zubha karmakA baMdha hotA hai, aura jo anya aprazasta' rAga dveSa moharUpa pariNamana karatA hai, use pApakA baMdha hotA hai| yahA~ yadi yaha prazna kiyA jAve ki jIvake mahA sUkSmarUpa bhAvoMkI smRti jar3a pudgalako kisa prakAra hotI hai ? aura yadi nahIM hotI to ve pudgalaparamANu binA hI kAraNa puNya-pAparUpa pariNamana kaise karate haiM ? to usakA uttara yaha hai ki jaise eka maMtrasAdhaka puruSa gupta sthAnameM baiThakara kisI maMtrakA japa karatA hai aura usake binA hI kiye kevala maMtrakI zaktise anya janoMko pIr3A utpanna hotI hai athavA sukha hotA hai / ThIka isa hI prakAra ajJAnI jIva apane antaraMgameM utpanna hue vibhAvabhAvoMkI zaktise unake binA hI kahe koI pudgala puNyarUpa aura koI pudgala pAparUpa pariNamana karate haiN| sArAMza isake bhAvoMmeM aisI kucha vicitra zakti hai ki usake nimittase pudgala svayaM hI aneka avasthAyeM dhAraNa karate haiN| pariNamamAnasya citazciyAtmakaH svayamapi svarbhAvaH / bhavati hi nimittamAtraM paudgalikaM karma tasyApi / / 13 / / anvayAthoM-[ hi ] nizcaya karake [ svakaH ] apane [ cidAtmakaH ] cetanAsvarUpa [ bhAvaH ] rAgAdika pariNAmoMse [ svayam api ] Apa hI [ pariNamamAnasya ] pariNamate hue [ tasya=citaH api ] pUrvokta AtmAke bhI [paudgalikaM] pudgalasambandhI [ karma ] jJAnAvaraNAdika dravyakarma [nimittamAtraM ] kAraNamAtra [ mavati ] hote haiM / . bhAvArtha-jIvake rAgAdika vibhAvabhAva svayaM nahIM hote haiM; kyoMki jo Apa hI se utpanna hoveM to jJAna darzanake samAna ye bhI svabhAvabhAva hojaaveN| aura svabhAva bhAva ho jAnese avinAzI ho jAveM / ataeva ye bhAva aupAdhika haiM, kyoMki anya nimittase utpanna hote haiM, aura yaha nimitta jJAnAvaraNAdi dravyakarmakA jAnanA cAhiye / jaise jaise dravyakarma udaya avasthAko prApta hote haiM, vaise vaise AtmA vibhAvabhAvoMse pariNamana karatA hai| aba yaha prazna utpanna hotA hai ki pudgala meM aisI kaunasI zakti hai jo caitanya ke nAthako bhI vibhAvabhAvoMmeM pariNamana karAtI hai ? isakA samAdhAna isa prakAra hotA hai ki jaise kisI puruSapara maMtrapUrvaka raja (dhUli / DAlI jAve to vaha Apako bhUlakara nAnA prakArakI viparIta ceSTAyeM karane lagatA hai / kyoMki maMtrake prabhAvase usa rajameM aisI zakti utpanna ho jAtI hai jo catura puruSako bhI pAgala banA detI hai| isI prakAra yaha AtmA apane pradezoMmeM rAgAdikoMke nimittase baMdharUpa hue pudgaloM ke kAraNa prApako bhUlakara nAnA prakAra viparIta bhAvoM meM pariNamana karatA hai, sArAMza isake vibhAva bhAvoMse pudgala meM aisI zakti ho jAtI hai, jo caitanyapuruSako viparIta calAtI hai / evamayaM karmakRtavirasamAhito'pi yukta iva / / pratibhAti bAlizAnAM pratibhAsaH sa khalu bhavabIjam // 14 // anvayAthoM-[evam] isa prakAra [ayaM] yaha prAtmA [karmakRtaH] karmoMke kiye hue [bhAvaH] rAgAdi yA zarIrAdi bhAvoMse [asamAhito'pi] saMyukta na honepara bhI [bAlizAnAM] ajJAnI jIvoM ko 1-nira / 2-khabara /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 zrImad rAjacandrajanazAstramAlAyAm / [ jIva pariNamana [ yuktaH iva ] saMyukta sarIkhA [ pratibhAti ] pratibhAsita hotA hai, aura [saH pratibhAsaH] vaha pratibhAsa hI [khalu] nizcaya karake bhivabIjam] saMsArakA bIjabhUta hai| bhAvArtha-pahale kahA gayA hai ki rAgAdika bhAva pudgalakarmako kAraNabhUta haiM aura pudgalakarma rAgAdika bhAvoMko kAraNabhUta hai| isase yaha AtmA nija svabhAvoMkI apekSA nAnA prakArake karmajanita bhAvoMse pRthak hI caitanyamAtra vastu hai| jaise lAla raMgake nimittase sphaTikamaNi lAlarUpa dikhalAI detI hai, yathArthameM lAlasvarUpa nahIM hai| raktatva to sphaTikase alipta Upara hI Upara ko jhanakamAtra hai| aura sphaTika svaccha zvetavarNapanese zobhAyamAna hai| isa bAtako parIkSaka jauharI acchI tarahase jAnatA hai| parantu jo ratna-parIkSAkI kalAse anabhijJa hai, vaha sphaTikako raktamaNi va rakta svarUpa hI dekhatA hai| isI prakAra karmake nimittase AtmA rAgAdikarUpa pariNamana karatA hai, parantu yathArthameM rAgAdika AtmAke nija bhAva nahIM haiN| prAtmA apane svacchatArUpa caitanyaguNasahita virAjamAna hai| rAgAdikapana to svarUpase vibhinna Upara hI UparakI jhalakamAtra hai| isa bAtako svarUpake parIkSaka sacce jJAnI bhalIbhA~ti jAnate haiM, parantu ajJAnI aparIkSakoMko prAtmA rAbAdika rUpa hI pratibhAsita hotA hai| yahA~para yadi koI prazna kare ki pahile jo rAgAdika bhAva jIvakRta kahe gaye the, unheM aba karmakRta kyoM kahate ho? to isakA samAdhAna yaha hai ki rAgAdika bhAva cetanArUpa haiM, isaliye inakA kartA jIva hI hai, parantu zraddhAna karAneke lie isa sthalapara mUlabhUta jIvake zuddha svabhAvakI apekSA rAgAdikabhAva karmake nimittase hote haiM, ataeva karmakRta haiN| jaise bhUtagRhIta manuSya bhUtake nimittase nAnA prakArakI jo viparIta ceSTAyeM karatA hai, unakA kartA yadi zodhA jAve to vaha manuSya hI nikalegA, parantu ve viparIta ceSTAyeM usa manuSyake nijabhAva nahIM haiM, bhUtakRta haiM / isI prakAra yaha jIva karmake nimittase jo nAnA prakAra viparIta bhAvarUpa pariNamana karatA hai una (bhAvoM) kA kartA yadyapi jIva hI hai parantu ye bhAva jIvake nijasvabhAva na hone se karmakRta kahe jAte haiM, athavA karmakRta nAnA prakArakI paryAya, varNa, gaMdha, rasa, sparza, karma, nokarma, deva, nArakI, manuSya, tiryaca, zarIra, saMhanana, saMsthAnAdika bheda va putra mitrAdi dhana dhAnyAdi bhedoMse zuddhAtmA pratyakSa hI bhinna hai / isake atirikta aura bhI suniye eka manuSya ajJAnI guruke upadezase choTese bhoharemeM baiThakara bhaisekA dhyAna karane lagA, aura apane ko bhaisA mAnakara dIrgha zarIrake citavanameM AkAzaparyaMta sIMgoMvAlA mAnane lagA, taba isa cintAmeM par3A ki bhoharemeMse merA itanA bar3A zarIra kisa prakAra nikala sakegA ? ThIka yahI dazA jIvakI mohake nimittase ho rahI hai, jo Apako varNAdi svarUpa mAnake devAdika paryAyoMmeM ApA mAnatA hai| bhaisA mAnanevAlA yadi apaneko bhaiMsA na mAne, to Akhira manuSya banA hI hai, isIprakAra devAdika paryAyoMko bhI jIva yadi ApA na mAne to amUrtIka zuddhAtmA Apa banA hI hai| sArAMza prAtmA karmajanita rAgAdika athavA varNAdika bhAvoMse sadAkAla bhinna hai, taduktam-"varNAdyA vA rAgamohAdayo vA bhinnA bhAvAH sarva evAsya pusaH"1 viparItAbhinivezaM nirasya samyagvyavasya nijatattvam / yattasmAvavicalanaM sa eva puruSArthasiddhagha pAyo'yam // 15 // 1--isa puruSake arthAt prAtmAke varNAdi rAgAdi athavA mohAdi sarva hI bhAva (pAtmAse) bhinna haiN|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 15-16-17-18 ] puruSArthasiddhaca paayH| ___ anvayArthoM-[ viparItAbhinivezaM ] viparIta zraddhAnako [ nirasya ] naSTakara [ nijatattvam ] nija svarUpako [ samyak ] yathAvat [ vyavasya ] jAnakara [ yat ] jo [ tasmAt ] usa apane svarUpase [avicalanaM ] cyuta na honA [ sa eva ] vaha hI [ ayam ] yaha [ puruSArthasiddhaya pAthaH ] puruSArtha kI siddhikA upAya hai| bhAvArtha-pUrvakathita karmajanita paryAyoM ko prAtmA mAna lenA, isako hI viparIta zraddhAna kahate haiM ? isa viparIta zraddhAnake samUla naSTa karaneko samyagdarzana, karmajanita paryAyoMse bhinna bhinna zuddhacaitanyasvarUpake yathAvat jAnaneko samyagjJAna aura karmajanita pa-yoMse udAsIna ho nijasvarUpameM sthirIbhUta honeko samyakcAritra kahate haiM / tathA ina tInoMkA arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakA samudAya hI kArya siddha honekA upAya hai, anya koI upAya nahIM hai / anusaratAM padametat krmvitaacaarnitynirbhimukhaa| ekAntaviratirUpA bhavati munInAmalaukikI vRttiH / / 16 / / __ anvayAthoM-[ etatpadam anusaratAM ] isa ratnatrayarUpa padavIko anusaraNa karanevAle arthAt prApta hue [ munInAm ] mahA muniyoMkI [ vRttiH] 'vRtti [karamvitAcAranityanirabhimukhA ] pApakriyA sammizrita prAcAroMse sarvadA parAGa mukha, tathA [ ekAntaviratirUpA ] paradravyoMse sarvadA udAsInarUpa aura [ alaukikI ] lokase vilakSaNa prakArakI [ bhavati ] hotI hai| . ____bhAvArtha--mahAmuniyoMkI pravRtti jagatke logoMse sarvathA nirAlI hotI hai / gRhasthIkA AcaraNa pApakriyAse milA huA hotA hai, aura aise AcaraNoM se mahAmuni sarvathA dUra rahate haiN| vaha kevala apane Atmoka caitanya svabhAvakA hI anubhava karate haiN| ' bahuzaH samastavirati prazitAM yo na jAtu gRhNAti / tasyaikadezaviratiH kathanIyAmena bol|| 10. ... anvayArthI-[ yaH ] jo jIva [ bahuzaH ] bArambAra [ pradarzitA ] dikhalAI huI [ samastaviratiM ] sakala pAparahita munivRttiko [ jAtu ] kadAcit [ na gRhNAti ] grahaNa na kare to [ tasya ] use [ ekadezaviratiH ] ekadeza pApakriyArahita gRhasthAcArako [ mana bIjena ] isa hetuse [ kathanoyA ] samajhAve arthAt kathana kre| ___ bhAvArtha-jo jIva upadeza sunanekA abhilASI ho, use pahile munidharmakA upadeza denA cAhiye aura yadi vaha munidharma grahaNa karane yogya sAmarthya na rakhatA ho, to tatpazcAt zrAvaka-dharmakA upadeza deve, kyoMki yo yatidharmamakathavannupadizati ghlydhrmmmpmhie| tasya bhagavatpravacane pradarzita hisvAnam // 1 // 1-antaraMga pariNAma-vartana
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 zrImad rAjananazAstramAlAyAm / [ dharmopadezakI rIti anvayArthI-[ yaH ] jo [albamatiH ] tuccha buddhi upadezaka [ yatidharmam ] munidharmako [prakathayan ] nahIM kaha karake [ gRhasthadharmam ] zrAvaka-dharmakA [ upadizati ] upadeza detA hai, [ tasya ] usa upadezako [ bhagavatpravacane ] bhagavatake siddhAntameM [ nigrahasthAnam ] daMDa denekA sthAna [pravazitaM ] dikhalAyA hai| __ bhAvArtha jo upadezadAtA pahile muni-dharmako na sunAkara zrAvaka-dharmakA vyAkhyAna detA hai, usako jinamatameM prAyazcittarUpa daMDa dene yogya batalAyA hai| kyoMki prakramakathanena yataH protsahamAno'tidamapi ziSyaH / apade'pi sampratRptaH pratArito bhavati tena durmatinA // 16 // anvayArthI - [ yataH ] jisa kAraNase [ tena ] usa [ durmatinA ] durbuddhike [ prakramakathanena ] kramabhaMga kathanarUpa upadeza karanese [, pratisam] atyanta dUrataka [ protsahamAno'pi ] utsAhavAlA huA bhI [ ziSyaH ] ziSya [ apade api ]. tuccha sthAnameM hI [ saMpratRpta ] saMtuSTa hokara [ pratAritaH ] pratArita yA ThagAyA huA [ bhavati ] hotA hai| bhAvArtha-kisI ziSyako dharmakA itanA, utsAha thA ki yadi use muni-dharmakA upadeza milatA to munipadavI aMgIkAra kara letaa| parantu upadezadAtA use pahile hI zrAvaka-dharmakA upadeza dene lagA, to aise samayameM vaha zrAvaka-dharmahI grahaNa karanemeM saMtuSTa hogyaa| sArAMza pahile muni-dharmakA upadeza karanA caahie| zrAvakadharmavyAkhyAna = = evaM samyagdarzanaboSacaritratrayAtmako nityam / tasyApi mokSamArgo bhavati niSevyoM yathAzakti / / 20 // anbayAthoM-[ evaM ] isa prakAra' [ tasyApi ] usa gRhasthako bhI [ yathAzakti ] apanI zaktike anusAra [ samyagdarzanabodhacaritratrayAtmakaH ] samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tIna bhedarUpa [ mokSamArgaH ] muktikA mArga [ nityam ] sarvadA [ niSevyaH ] sevana karane yogya [ bhavati ] hotA hai| bhAvArtha-muni to mokSamArgakA sevana pUrNarUpase karate hI haiN| kintu gRhasthako bho yathAzakti ( thor3A bahuta ) sevana karanA caahiye| tatrAdau samyaka samupAparalIyamakhilayatnena / tasmin matyeva yato bhavati caritraM ca // 21 // . 1-jo Age kheNge|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 16-20-21-22 ] puruSArthasiva paayH| anvayArthI -[ tatrAdau ] ina tInoMmeM prathama [ akhilayalena ] samasta prakArake upAyoMse [samyaktvaM ] samyagdarzana [ samupAzrayaNIyam ] bhale prakAra aMgIkAra karanA cAhiye [yataH] kyoMki [tasmin sati eva ] isake hote hue hI [ jJAnaM ] samyagjJAna [ca ] aura [ caritraM ]. samyakcAritra [ bhavati ] hotA hai| bhAvArtha-samyaktvake binA gyAraha aMga paryanta paThana kiyA huA jJAna bhI 'ajJAna' kahalAtA hai, tathA mahAvatAdikoMkI sAdhanAse antima aveyakaparyanta baMdhayogya vizuddha pariNAmoMse bhI asaMyamI kahalAtA hai, parantu samyaktvasahita thoDAsA jAnanA bhI samyagjJAnako aura alpatyAga bhI samyakcAritrako prApta hotA hai / jaise aMkarahita bindI (zUnya) kucha bhI kAryasAdhaka nahIM hotI aura vahI aGkasahita hone para dazaguNamAnavarddhaka ho jAtI hai, isI taraha samyaktvarahita jJAna aura cAritra vyartha hI haiM, parantu samyaktvapUrvaka alpajJAna aura alpa cAritra bhI mokSake sAdhaka ho jAte haiM / ataeva sabase prathama samyaktvako ho aGgokAra karanA cAhiye pazcAt anya saadhnoNko| jIvAjIvAdInAM tattvArthAnAM sadaiva kartavyam / zraddhAnaM viparItAbhinivezaviviktamAtmarUpaM tat // 22 // anvayArthI -[ jIvAjIbAdInAM ] jIva ajIva prAdika [ tathAniAM ] tattvarUpa padArthoMkA [viparotAbhinivezaviviktam] viparIta prAgraharahita arthAt aurakA aura samajhanerUpa mithyAjJAnase rahita [zraddhAnaM ] zraddhAna arthAt dRr3ha vizvAsa [ sadaiva ] nirantara hI [karttavyam ] karanA cAhiye / kyoMki [ tat ] vaha zraddhAna hI [ prAtmarUpaM] prAtmAkA rUpa hai / bhAvArtha--tattvArthazraddhAna samyaktvakA lakSaNa hai, aura vaha zraddhAna 'sAmAnyarUpa' aura 'vizeSarUpa' do prakArakA hai / parabhAvoMse bhinna apane caitanyasvarUpako AparUpa zraddhAna karanA sAmAnya tattvArthazraddhAna hai| yaha nAraka tiryaJcAdika samasta samyagdRSTI jIvoMke pAyA jAtA hai, aura jIva ajIvAdika sapta tattvoMkI vizeSatAse jAnakara zraddhAna karanA vizeSa tattvArthazraddhAna hai| vaha manuSya devAdika bahuzruta (vizeSajJAnI) jIvoMke pAyA jAtA hai, parantu rAjamArgase ye donoM zraddhAna sapta tattvoMke jAne binA nahIM ho sakate / kyoMki--jo tattvoMko na jAne to zraddhAna kisakA kare ? yahA~ prasaGgAnusAra tattvoMkA varNana karanA ucita hogaa| ataeva unakA thoDAsA svarUpa diyA jAtA hai: 1-jIvatatva-jo caitanyalakSaNa sahita virAjamAna ho, use jIba kahate haiM / isake zuddha, azuddha aura mizra ye tIna bheda hote haiN| (1) zuddhajIva-jina jIvoMke sampUrNa guNa paryAya apane nijabhAva ko pariNamate haiM, arthAt kevalajJAnAdi guNa zuddhapariNati paryAyameM virAjamAna hote haiM, unheM zuddhajIva kahate haiN| . (2) azuddhajIva-jina jIvoMke sampUrNa guNa pAya vikAra bhAvako prApta ho rahe hoM unheM ___ azuddhajIva kahate haiM, arthAt jinake jJAnAdika guNa to prAvaraNase AcchAdita ho rahe hoM, aura pariNati rAgAdirUpa pariNamana kara rahI ho|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajanazAnAlAyAm / [ prathamAdhikAra zrAvaka-dharma (3) mizrajIva-jina jIvoMke samyaktvAdi guNa kucha vimalarUpa hue hoM aura kucha samala hoM, __ arthAt jJAnAdi guNoMkI kucha zaktiyA~ zuddha huI hoM, avazeSa sarvaM azuddha hoM aura pariNati jinakI zuddha pariNamana karatI ho, unheM mizrajIva kahate haiM / 2-ajIvatattva-jo padArtha caitanyaguNarahita ho, use ajIva kahate haiM / isake pAMca meda haiMpudgala, dharma, adharma, AkAza aura kaal| (1) pudgala-jo dravya sparza, rasa, gaMdha aura varNa ina cAra-guNoMse saMyukta ho use pudgala kahate haiM / isake bheda do haiM-aNu aura skandha / ekAkI avibhAgI paramANuko aNu aura aneka aNuoMke ekatvapariNAmako skandha kahate haiM / pudgaladravyake aNu aura skandhoMke sivAya 1 sthUlasthUla, 2 sthUla, 3 sthUlasUkSma, 4 sUkSmasthUla, 5 sUkSma aura 6 sUkSmasUkSma, ye chaha bheda aura bhI haiM / sthUlasthUla-jo kASTa pASANAdikoMke samAna chede bhede jA sakeM, sthUla - jo jala dugdhAdi drava padArthoMke samAna chinna bhinna honepara punaH mila sakeM, sthUlasUkSma-jo Atapa cAMdanI chAyAdi paryAyake samAna dRSTigata hoveM, parantu pakar3e na jA sa, sUkSmasthUla-jo zabda gaMdhAdike samAna dikhAI na deveM, aura pakar3e na jA sakeM, parantu zravaNa nAsikAdi anya indriyoM se grahaNa kiye jA sakeM, sUkSma-jo kAuNavargaNAdika bahuta paramANuboM ke skastha hoM, aura sUkSmasUkSma'-avibhAgI paramANuoM ko kahate haiN| (2) dharma-jo dravya jIva aura pudgalakI gatimeM sahakArI ho use dharmadravya kahate haiN| yaha - lokapramANa amUrtIka ekadravya hai| (3) adharma-jo dravya jIva aura pudgalakI sthitimeM sahakArI ho, use adharmadravya kahate haiM / yaha bhI lokapramANa amUrtIka ekadravya hai / (4) AkAza-jo dravya jIvAdika samasta padArtho ko avakAza dene meM samartha ho, use AkAza kahate haiM / isake lokAkAza aura alokAkAza ye do bheda haiN| jisameM sampUrNa dravya pAye jAveM, use lokAkAza kahate haiM, aura jahAM kevala AkAza pAyA jAve use alokAkAza kahate haiM / ina donoMkA sattva pRthak pRthak nahIM hai, eka hI dravya hai| (5) kAla-jo dravya sampUrNa dravyoMke parivartana karanemeM samartha hai aura jo vartanAhetutva lakSaNase saMyukta ho, use kAladravya kahate haiM / yaha lokake eka eka pradezapara sthita eka eka aNumAtra asaMkhyAta drabya haiM / kAladravyake pariNamana nimittase prAvalikAdi vyavahArakAla hotA hai| 3. prAsravatattva-jIvake rAgAdika pariNAmoMse mana, vacana, kAyake yogoMdvArA pudgalaskandhoMke pAneko prAsrava kahate haiN| 1-kahIM kahIM karmavargaNAmoMse pratisUkSma vyaNukaskandhaparyantako bhI kahA hai / 2-sAta tattva aura puNya pApa ye do tattva milakara nava padArtha hote haiM / 3-dharma. adharma, prAkAza, kAla, pudgala aura jIva ye chaha dravya haiM aura kAlarahita arthAt dharma adharma, AkAza, pudgala aura jIva ina pAMcakI paMcAstikAya saMjJA hotI hai|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 zloka 22 ] puruSArthasiddhaya paayH| 4. bandhatattva-jIvakI rAgAdikarUpa azuddhatAke nimittase Aye hue karmavargaNAoMkA jJAnAvaraNAdirUpa svasthiti sahita apane rasa saMyukta prAtmapradezoMse sambandharUpa honA baMdhatattva kahalAtA hai| 5. saMvaratattva-jIvake rAgAdika azuddha pariNAmoMke abhAvase karmavargaNAoMke prAsravakA rukanA saMvaratattva kahalAtA hai| 6. nirjarAtattva-jIvake zuddhopayogake balase pUrvasaMcita karmavargaNAoMke ekodeza nAza honeko nirjarA kahate haiN| 7. mekSitattva-jIvake karmoke sarvathA nAza hone aura nija svabhAvake prakaTa honeko mokSa kahate haiN| ullikhita sapta tattvoMke arthakA ukta prakArase yathArtha zraddhAna karanA samyagdarzana kahalAtA hai| yahA~ para yadi koI yaha prazna kare ki samyagdarzanake upayukta lakSaNameM avyAptidUSaNakA prAdurbhAva hotA hai, kyoMki jisa samaya samyagdRSTi jIva viSaya kaSAyakI tIvratAsaMyukta hotA hai, usa samaya usakA yaha zraddhAna nahIM rahatA / lakSaNa aisA kahanA cAhiye 'jo lakSya meM nirantara pAyA jAve' to isakA uttara noce likhe anusAra jAnakara samAdhAna karanA cAhiyeH-- ____ jIvake zraddhAnarUpa aura pariNamanarUpa do bhAva haiM, inameM se zraddhAnarUpa samyaktvakA lakSaNa hai, aura pariNamanarUpa cAritrakA lakSaNa hai| jo samya dRSTi jIva usa viSaya kaSAyakI tIvratAmeM pariNamana svarUpa hotA hai, na ki zraddhAnarUpa, usakA tattvArthameM yathAvara vizvAsa hai, isakA spaSTIkaraNa nIce likhe udAharaNase zIghra ho jAvegA: eka gumAztA jo kisI seThakI dUkAnapara naukara hai, apane hRdayameM seThako sampattiko pRthak jAnatA huaA bhI usake hAni-lAbhameM harSa viSAda karatA hai, use nirantara merI merI kahakara sambodhita karatA hai, aura antaraMgameM jo parattvakA vizvAsa hai, use kabhI bAhira nahIM lAtA hai, parantu yaha / sa usake hRdayameM zaktirUpa rahatA hai, isaliye jisa samaya seThake sanmukha apanA hisAva peza karatA hai, usa samaya antaraMgakA vizvAsa pratyakSa prakaTa kara detA hai| jaise gumAztA isa naukarIke kAryako yadyapi parAdhIna duHkha jAnatA hai, parantu dhanase zaktihIna honese AjIvikAke vaza lAcArIse use dAsa-karma karanA par3atA hai| ThIka isI prakAra jJAnI jIva udayameM Aye hue karmoke paripAkako bhogatA hai / vaha apane hRdayameM ise praudayika ThATha tathA apane svarUpako bhinna jAnatA huA bhI iSTa aniSTa saMyogameM harSa viSAda karatA hai| usa praudayika sambandhako bAhyameM merA merA bhI kahatA hai, aura apanI pratItikA bArambAra smaraNa bhI nahIM karatA, kyoMki vaha pratIti karmake udayameM zaktirUpa rahatI hai, parantu jisa samaya usa karmakA aura apane svarUpakA vicAra karatA hai, usa samaya antaraMgakI pratItiko hI prakaTa karatA hai / jJAnI jIva karma ke udayako yadyapi parAdhIna duHkha jAnatA hai, parantu apanI zuddhopayogarUpa zaktikI hInatAke kAraNa pUrvabaddha karmoMke vaza ho lAcArIse karmake audayikabhAvoMmeM pravRtti karatA hai| isa bhAMti samyaktvadhArI jIvake tattvArthazraddhAna sAmAnyarUpa aura vizeSarUpa zaktiavasthA athavA vyaktaavasthAko liye nirantara pAyA jAtA hai / yahA~para prazna uThatA hai ki, "isa lakSaNameM avyAptidUSaNakA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 zrImad rAjacandrajaina zAstramAlAyAm [1-samyaktvake pATha aMga to prabhAva hai parantu ativyAptidUSaNa avazya AtA hai; kyoMki dravyaliMgI muni jinapraNIta tattvoMko hI mAnate haiM, anyamata kalpita tattvoMko nahIM mAnate / lakSaNa aisA kahanA cAhiye "jo lakSyake binA anya sthAnapara na pAyA jAve" isakA samAdhAna isa prakAra hai ki: dravyaliMgI muni jinapraNIta tattvoMko hI mAnate haiM parantu viparItAbhinivezasaMyukta zarIrAzrita kriyAkAMDako apanA jAnate haiM, ( yahA~ ajIva tattvameM jIvatva zraddhAna huA ) aura prAsrava baMdha rUpa zIla saMyamAdi pariNAmoMko saMvara nirjarArUpa mAnate haiN| ve yadyapi pApase virakta hue haiM, parantu puNyameM upAdeya buddhi rakhate haiM, ataeva unake tattvArthakA yathArtha zraddhAna nahIM huaa| .. samyaktvake pATha aMgoMkA varNana / 1. niHzaGkita sakalamanekAntAtmakamidamuktaM vastujAtamakhilajaiH / kimu satyamasatyaM vA na jAtu zaGkati karttavyA // 23 // anvayAyauM -[akhilajaH] sarvajJadevadvArA [uktaM] kahA huA [idam] yaha [sakalam] sArA [vastujAtam] vastusamUha [anekAntAtmakam] aneka svabhAvarUpa [uktaM] kahA gayA hai so [kimu satyam] kyA satya hai ? [vA asatyaM] yA jhUTha hai ? [iti] aisI [zaMkA] zaMkA [jAtu] kadAcit bhI [na] nahIM [karsavyA karanI caahiye| bhAvArtha-jinapraNIta padArthoM meM sandeha nahIM karanA cAhiye, kyoMki jinabhagavAn anyathAvAdo nahIM hote, isako niHzaGkita aMga kahate haiN| - 2. niHkAGkita - - - iha janmani vibhavAdInyamutra cakrittvakezavatvAdIn / ekAntavAdadUSitaparasamayAnapi ca nAkAGa kSet // 24 // anvayAthoM-[iha] isa [janmani] lokameM [vibhavAdIni] aizvarya sampadA Adiko [amutra] paralokameM [ cakrittvakezavattvAdIn ] cakravartI nArAyaNAdi padoMko [ 1 ] aura [ ekAntavAdadUSitaparasamayAn [ ekAntavAdase dUSita anya dharmoko [api] bhI [na] nahIM [AkAkSet] cAhe / bhAvArtha-samyaktvadhArI jIva isalokasambandhI puNyake phaloMko AkAMkSA nahIM karatA hai aura na paralokasambandhI vaibhava cAhatA hai| kyoMki, vaha puNyake phalarUpa indriyoMke viSayoMko AkulatAke nimitta se duHkharUpa hI jAnatA hai, isako niHkAMkSita arthAt vAJchA rahita aMga kahate haiN| 1-idamevezameva tattvaM nAnyanna caanythaa| ityakampAyasAmbhovatsanmArge'saMzayA ruciH // 11 // -(svAmI samaMtabhadrAcAryakRta ratnakaraMDazrAvakAcAra ) arthAt-tattva yahI haiM, aise hI haiM, anya nahIM haiM, athavA aura prakAra nahIM haiM, aisI niSkampa khaDgadhArake pAnIke samAna sanmArgameM saMzaya rahita ruci yA vizvAsa honeko nizzaMkita aMga kahate haiN| 2-karmaparavaze sAnte duHkhairantaritodaye / pApabIje sukhe'nAsthA zraddhAnAkAMkSA smRtA // 12 // (ra0 ka0) yahAM kAMkSAkA artha vAMchA athavA cAha hai| cAha kisakI? viSayoMkI, vissy-saadhnoNkii| arthAt-karmake adhIna, aMtasahita, udayameM duHkhamizrita aura pApake bIjarUpa sukhameM anityatAkA zraddhAna honA niHkAMkSita aMga hai /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka - 23-24-25-26 ] puruSArthasiddhaya pAyaH / 3. nirvicikitsA' kSuttRSNAzItoSNaprabhRtiSu nAnAvidheSu bhAveSu / dravyeSu purISAdiSu vicikitsA naiva kararaNIyA // 25 // 16 anvayArthI - [ kSuttaSNAzItoSNaprabhRtiSu ] bhUkha, pyAsa, zIta, uSNa Adi [ nAnAvidheSu ] nAnA prakAra ke [ bhAveSu ] bhAvoMmeM aura [ purISAdiSu ] viSTAdika [ dravyeSu ] padArthoM meM [ vicikitsA ] glAni [naiva ] nahIM [karaNIyA ] karanA cAhiye / bhAvArtha- pApake udayase athavA duHkhadAyaka bhAvoMke saMyogase udvega rUpa nahIM honA cAhiye, kyoMki udayakArya apane vazakA nahIM hai, aura isase apane pramUrtIka AtmAkA ghAta bhI nahIM hotA / viSTAdika nidya apavitra vastuoMoMko dekhakara athavA sparza honepara glAni nahIM karanA cAhiye, kyoMki usa vastukA aisA hI svabhAva hai, aura zarIra to jisameM AtmAkA nivAsa hai, isase bhI adhikatara niMdya vastumaya hai / isa glAni rahita rUpa aMgakA nAma nirvicikitsA hai / . 4. zramUDhatva loke zAstrAbhAse samayAbhAse ca devatAbhAse / nityamapi tattvarucinA kartavyamamUDhadRSTitvam // 26 // anvayArthau N-[loke] lokameM [zAstrAbhAse] zAstrAbhAsameM [samayAbhAse] dharmAbhAsameM [ca] ra [devatAbhAse] devatAbhAsameM [tattvarucinA ] tattvoM meM ruci rakhanevAle samyagdRSTi puruSako [ nityamapi ] sadA hI [ amUDhadRSTitvam ] mUrkhatArahita dRSTitva arthAt zraddhAna [karttavyam ] karanA cAhiye / bhAvArtha - lokake jana viparItarUpa pravRtti karate haiM, unakI dekhAdekhI samyagdRSTiko na calanA cAhiye / jJAnase vicArakara kArya karanA ucita hai / isa hI prakAra anya kapolakalpita grantha sadgranthoMke samAna mAlUma hoM, jhUThe mata sacce sarIkhe mAlUma hoM, jhUThe deva sudeva samAna mAlUma hoM, to dhokhe meM na AnA cAhiye, aura unameM zraddhAna na karanA cAhiye / sArAMza jJAnase bhraSTa honeke kAraNoMse hamezA sAvadhAna rahanA ucita hai / pramUDhadRSTi zabda meM 'dRSTi' zabdakA grartha darzana yA zraddhAna hai / mUrkhatApUrNa yA vivekarahita vizvAsako mUDhadRSTi kahate haiM / samyagdRSTikI aisI koI pravRtti na honI cAhie jo isa mUDhadRSTipaneko prakaTa karatI ho / samyaktvakA yaha pramUDhadRSTitva nAmaka cauthA aMga hai / 1 - svabhAvato'zucau kAye ratnatrayapavitrite / nijugupsA guNaprItirmatA nirvicikitsatA // 13 // ( 20ka0 ) arthAt-ratnatraya se pavitra kintu svAbhAvika apavitra zarIra meM glAni nahIM karake usake guNoMmeM prIti karanA isako nirjugupsA kahate haiM / 2- kApathe pathi duHkhAnAM kApathasthepyasammatiH / asampRktiranutkIrtiramUDhA dRSTirucyate // 14 // ( 20 ka0 ) arthAt duHkhadAyaka kutsita mArgoM meM yA dharmo meM aura kumArgo meM sthita puruSoMmeM manase pramANatA, kAyase prazaMsA, aura vacanase stuti na karaneko pramUDhadRSTi kahate haiM / 3 - prAbhAsa - yathArtha meM jo padArtha jaisA nahIM hai, vaha bhramabuddhise vaisA dikhalAI dene lage, jaise mithyAdRSTiyoM ke banAye hue zAstra yathArtha meM zAstra nahIM haiM, parantu bhramase zAstra pratIta hoveM, yaha zAstrAbhAsa hai /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajanazAstramAlAyAm [1-samyaktvake pATha aMga ___ 5. upagRhana' . dharmo'bhivardhanIyaH sadAtmano maardvaadibhaavnyaa| paradoSanigRhanamapi vidheyamupabRhaNaguNArtham // 27 // anvayAthoM-[ upabRhaNArtham ] upabRhaNa nAmaka guNake artha [ mArdavAdibhAvanayA ] mArdava kSamA saMtoSAdi bhAvanAoMke dvArA [sadA] nirantara [prAtmano dharmaH] apane AtmAke dharma arthAt zuddhasvabhAvako [abhivardhanIyaH] vRddhiMgata karanA cAhiye aura [paradoSanigRhanamapi] dUsaroMke doSoMko gupta rakhanA bhI [vidheyam] kartavya-karma hai| bhAvArtha-upabRhaNa zabdakA artha 'baDhAnA' hai, ataeva apane AtmAkA dharma bar3hAnA kahA gayA, tathA isa aMgako upagRhana bhI kahate haiM, jisakA artha DhA~kanA hai| isase parAye doSoMkA DhA~kanA lakSita hotA hai / kyoMki doSoMke prakaTa karanese doSI puruSakI AtmAko atyanta kaSTa hotA hai / komalatA saralatA Adi bhAvanAoMse AtmAke dharmakI bar3havArI hotI hai| aura parAye doSoMke chipAnese bhI prAtmonnati hotI hai, usa dUsare manuSyakA bhI usase bahuta sudhAra ho sakatA hai| ataeva yaha upabRhaga nAmaka pA~cavA~ aMga hai| 6. sthitikaraNa kAmakrodhamadAdiSu calayitumuditeSu vatmano nyAyAt / zratamAtmanaH parasya ca yuktyA sthitikaraNamapi kAryam / / 28 / / ... anvayAthoM-[ kAmakrodhamadAviSa ] kAma, krodha, mada, lobhAdi vikAra [ nyAyAta varmanaH ] nyAyamArgase arthAt dharmamArgase [ calayitum ] vicalita karaneke lie [ uditeSu ] prakaTa hue hoM taba [zrutam] zrutAnusAra [prAtmanaH parasya ca] apanI aura dUsaroMkI [sthitikaraNam] sthiratA [api] bhI [kAryam] karanI caahie| bhAvArtha-yadi apane pariNAma dharmase bhraSTa hote hoM to Apako aura yadi dUsareke hote hoM to dUsareko jisa prakAra ho sake dharmameM dRr3ha karanA, yaha samyaktvakA sthitikaraNa nAma chaTTA aMga hai| 7. vAtsalya anavaratahiMsAyAM zivasukhalakSmInibandhane dharme / sarveSvapi ca samiSu paramaM vAtsalyamAlambyam // 26 // 1-svayaMzukhasya mArgasya bAlAzaktajanAzrayAm / vAcyatAM yatpramArjanti tadvadantyupagRhanam // 15 // (ra0 ka0) arthAt- "svayaMzuddha mokSamArgakI-azakta aura ajJAnI jIvoMke Azrayase hotI huI nindAke dUra karaneko upagRhana kahate haiN| 2-darzanAccaraNAdvApi calatAM dharmavatsalaH / pratyavasthApanaM prAjaiH sthitikaraNamucyate // 16 // (ra0 ka0) arthAt-samyagdarzanase aura samyakcAritrase calAyamAna hote hue jIvoMko dharmavatsala vidvAnoMdvArA sthirIbhUta kiye jAneko sthitikaraNa kahate haiN| 3-svayUthyAn prati sadbhAvasanAthApetakatavA / pratipattirSathAyogyaM vAtsalyamabhilapyate // 17 // (ra0 ka0) arthAt-apane samUhake dharmAtmA jIvoMkA samIcIna bhAvase kapaTa rahita yathAyogya satkAra karaneko vAtsalya kahate haiN|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 27-28-26-30] puruSArthasiddhayu paayH| 21 anvayAthoM-[zivasukhalakSmInibandhane ] mokSasukharUpa sampadAke kAraNabhUta [ dharme ] dharma meM, [ahiMsAyAM] ahiMsAmeM [ca] aura [sarveSvapi] samasta hI [sarmiSu] sAdharmI janoMmeM [anavaratam] lagAtAra [paramaM] utkRSTa [vAtsatyam vAtsalya va prItiko [pAlammyam] avalambana karanA caahiye| bhAvArtha-govatsa sarIkhI prItiko vAtsalya kahate haiN| jaise gAya apane bachar3epara atizaya pyAra rakhatI hai, usI prakArase dharmameM aura dharmAtmAnoMmeM bhI vaisI hI prIti rakhanI cAhie / yaha samyaktvakA vAtsalya nAmaka sAtavA~ aMga hai| 8. prabhAvanA prAtmA prabhAvanIyo ratnatrayatejasA satatameva / dAnatapojinapUjAvidyAtizayaizca jinadharmaH / / 30 // anvayArthI -- [satatam eva] nirantara hI [ratnatrayatejasA] ratnatrayake tejase [prAtmA] apane AtmAko [ prabhAvanIyaH ] prabhAvanAyukta karanA cAhiye [ca ] aura [ dAnatapojinapUjAvidyAtizayaiH ] dAna, tapa, jinapUjana, aura vidyAke atizayase arthAt inakI bar3havArI karake [jinadharmaH] jinadharma (prabhAvanIyaH) prabhAvanAyukta karanA caahiye|| bhAvArtha-prabhAva atizaya yA mahimA prakaTa karaneko 'prabhAvanA' kahate haiM, so apanI AtmAkI to prabhAvanA ratnatrayake tejase prakaTa hotI hai aura jinadharmakI mahimA jI kholakara dAna dene, tapa karane, samAroha sahita pUjana vidhAna karane aura pAThazAlA, vidyAlaya, sarasvatIbhavana prAdi sthApita karanese evaM kabhI kabhI zUratA dikhAnese prakaTa hotI hai / samyaktvakA yaha prabhAvanA nAmaka pAThavAM aMga hai| iti zrImadamRtacandrasUriviracite puruSArthasiddhaya pAye aparanAma jinapravacanarahasyakoSe samyagdarzanavarNano nAma prathamo'dhikAraH / 2-smygjnyaanvyaalyaan| ityAzritasamyaktvaH samyagjJAnaM nirUpya yatnena / prAmnApayuktiyogaH samupAsyaM nisyamAtmahitaH // 31 // anvayArthI-1 iti / isa prakAra [prAzritasamyaktvaiH / Azrita hai samyaktva jinake aise [prAtmahitaiH ] AtmAke hitakArI puruSose [ nityam ] sarvadA [ mAmnAyayuktiyogaH ] jinAgamakI 1-ajJAnatimiravyAptimapAkRtya yathAyatham / jinazAsanamAhAtmyaprakAzaH syAt prabhAvanA // 17 // (ra. ka.) prati-ajJAnAndhakArako vyAptiko jaise ho sake vaise dUra karake jinazAsanake mAhAtmyako prakAza karanA prabhAvanA hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zrImad rAjacandrajainazAstramAlAyAm / [ 2- pramANa - nayasvarUpa paramparA va yukti arthAt pramANa nayake anuyogoMdvArA [ nirUpya ] vicAra karake [ yatnena ] yatnapUrvaka [ samyagjJAnaM ] samyagjJAna [ samupAsyaM ] bhale prakAra sevana karane yogya hai / bhAvArtha- padArthakA jo svarUpa jinAgamakI paramparAse milatA hai, use pramANapUrvaka apane upayoga meM sthirakara yathAvat jAnanA yahI samyagjJAnakI yathArtha sevA hai / pramAraNa nayakA saMkSipta svarUpa / pramAraNa 'tatpramANe, ' tattvArtha sUtrake isa vacanase samyagjJAna hI pramANa hai, aura pramANake mukhya do bheda haiM, pahalA pratyakSa, dUsarA parokSa / yahA~para pahile pratyakSapramANake bhedopabheda batalAte haiM pratyakSapramANa ke do bheda haiM- pahalA pAramArthikapratyakSa, dUsarA sAMvyavahArikapratyakSa / jo jJAna kevala AtmA hI ke AdhIna rahakara jitanA apanA viSaya hai, utanA vizuddhatAse spaSTa jAnatA hai, vaha pAramArthikapratyakSa hai aura jo netrAdika indriyoMse rUpa rasAdikako sAkSAt grahaNakAlameM jAnatA hai, vaha sAMvyavahArikapratyakSa hai / pAramArthikapratyakSa do prakArakA hai| ekadezapAramArthikapratyakSa aura sarvadezapAramArthikapratyakSa | avadhijJAna aura mana:paryayajJAna dezapratyakSa aura kevalajJAna sarvapratyakSa hai / sAMvyavahArikapratyakSa vyavahAra dRSTimeM pratyakSa kahA gayA hai; parantu paramArthadRSTi meM parokSa hI kahA jAtA hai, kyoMki isa jJAnase sarvathA spaSTa jAnanA nahIM hotA / jaise- kisI vastuko netrase dekhate hI jJAna huA ki, yaha vastu sapheda hai / yadyapi usa vastumeM malinatAkA bhI milApa hai parantu spaSTa pratibhAsita nahIM ho sakA ki unameM kitane aMza saphedIke haiM aura kitane malinatAke haiN| ataeva yaha vyavahAra mAtra pratyakSa hai, yathArtha meM parokSa hai / parokSapramANa - jo iMdriyajanya jJAna apane viSayako spaSTa na jAne use parokSapramANa kahate haiM / matijJAna aura zrutajJAnase jo kucha jAnA jAtA hai, vaha saba parokSapramANa hai / isake mukhya pA~ca bheda haiM / 1 smRti, 2 pratyabhijJAna, 3 tarka, 4 anumAna, aura 5 zrAgama / 1 smRti - pUrva meM jo padArtha jAnA thA usake smaraNamAtrako smRti kahate haiM / 2 pratyabhijJAna- pUrva vArtAkA smaraNakara pratyakSa padArthake sAtha jor3akara nizcaya karaneko pratyabhijJAna kahate haiM- jaise kisI puruSane pahile sunA thA ki, gavaya ( rojha) gAya sarIkhA hotA hai, aura phira vaha kadAcit jaMgalameM gavaya dekhakara jAne ki jo gAya sarIkhA gavaya jAnakara sunA thA vaha yahI hai / isa jJAnameM 'vaha' itane mAtra jJAnako smRti, 'yaha' itaneko anubhava, aura smRti tathA anubhavasammizrita 'vaha yahI hai' itane jJAnakI pratyabhijJAna kahate haiM / 3 tarka ra vyAptijJAnako tarka kahate haiM, aura ekake vinA eka na hove ise vyApti kahate haiM, jaise agnike vinA nahIM rahatA, AtmAke vinA cetanA nahIM rahatI, isI vyAptikA jAnanA tarka kahalAtA hai| 1 - tatrollekhi jJAnaM smRtiH, indriyagrAhivartamAna kAlAvacchinna padArthajJAnamanubhavaH, etadubhayasaMkalanAtmakaM jJAnaM pratyabhijJAnamiti 2- vyApyavyApakasambanno hi vyAptistadjJAnaM tarka iti /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 31 ] puruSArthasiddhaya paayH| . / 4 anumAna-saGkatoM ( cihnoM) se padArthake nizcaya karaneko anumAna kahate haiM, jaise kiso parvatameMse dhUma nikalate hue dekhakara nizcaya karanA ki yahA~ agni hai| 5 prAgama-prApta-vacanoMke nimittase padArthake nizcaya karaneko pAgama kahate haiM / jaise zAstroMse lokAdikakA svarUpa jaannaa| naya Upara kahe hue pramANake aMza ko ho naya kahate haiM, arthAt pramANadvArA grahaNa kiye huye padArthake eka eka dharmako mukhyatAse jo anubhava karAtA hai vaha naya hai| isake do bheda haiM, pahalA dravyAthikanaya aura dUsarA paryArthikanaya / / dravyAthikanaya-jo naya dravyakI mukhyatAse padArthakA anubhavana karAve use dravyAthikanaya kahate haiM / isake 3 uttara bheda haiM / 1 naigama, 2 saMgraha aura 3 vyavahAra / 1. naigama-saMkalpamAtrase padArthake jAnaneko naigama naya kahate haiM, jaise koI manuSya kaThatI (kAThakA vartana vizeSa) ke liye kASTha lAneko jAtA thA usase kisone pUchA ki bhAI, kahA~ jAte ho ? usane kahA ki kaThautIke liye jAtA huuN| yahA~para vicAranA cAhiye ki yadyapi jahA~ vaha jAtA hai, vahA~ use kaThautI nahIM milegI, parantu usake cittameM yaha hai ki maiM kASTha lAkara usakI kaThautI ho banAU~gA, isakA kahIM bhUta aura kahIM bhaviSyatkAla viSaya hai| 2. saMgraha-sAmAnyarUpase padArthake grahaNa karaneko saMgraha kahate haiN| jaise chaha dravyoMke samUhako dravya khnaa| 3 vyavahAra-sAmAnyarUpase kahe hue viSayako vizeSa kahanA, ise vyavahAra kahate haiM, jaise dravyake 6 bheda krnaa| paryAyAthikanaya-jo naya dravyake svarUpase udAsIna hokara paryAyakI mukhyatA para padArthakA anubhavana karAtA hai, use paryAyAthikanaya kahate haiM-isake 1RjusUtra, 2 zabda, 3 samabhirUDha aura 4 evaMbhUta ye cAra bheda haiN| 1 RjusUtra-jisa nayase vartamAna paryAyamAtrakA grahaNa kiyA jAve, use RjusUtranaya kahate haiN| jaise devako deva aura manuSyako manuSya khnaa| 2 zabda-vyAkaraNAdi dvArA zabdake liGga vagairahake dvArA parasparake vAcya padArthoMmeM bheda na mAnanA use zabdanaya kahate haiN| 3 samabhirUddha-padArthameM mukhyatAse eka arthake prArUDha karaneko samabhirUDha kahate haiM, jaise 'gacchatIti gauH' isa vAkyase jo gamana kare bahI gAya hotI hai, parantu sotI huI va baiThI huIko bhI gAya kahanA yaha samabhirUDhanayakA viSaya hai| 4 evaMbhUta-vartamAna kiyA jisa prakAra ho usI prakAra kahaneko evaMbhUta kahate haiM, arthAt jisa samaya calatI huI ho usI samaya gAya kahanA, sotI huI va baiThI avasthA meM gAya nahIM khnaa|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandra jainazAstramAlAyAm [ samyagjJAna varNana isa prakAra dravyArthika aura paryAyArthika donoMke milakara sAta bheda nayake hote haiN| Upara ka hue pramANa aura nayake saMyogako "nayapramAraNAbhyAm yuktiH" iti vacanAt (isa vacanase) yukti kahate haiM / isa prakAra pramANa aura nayakA saMkSipta kathana "pramAraNa nayairadhigamaH " ( padArthoMkA yathArthajJAna pramANa nayoM se hI hotA hai) sUtrapara dhyAna dekara hI kiyA gayA hai, aura isakA Age kAma bhI bahuta par3egA / 24 pRthagArAdhanamiSTaM darzanasaha bhAvinoSi bodhasya / lakSaraNabhedena yato nAnAtvaM saMbhavatyanayoH // 32 // zranvayArthI - [ darzanasaha bhAvinoSi ] samyagdarzanake sAtha utpanna honepara bhI [bodhasya ] samyagjJAna kA [pRthagArAdhanam ] judA hI zrArAdhana karanA [iSTaM] ThIka arthAt kalyANakArI hai, [yataH ] kyoMki [ anayoH ] ina donoMmeM arthAt samyagdarzana aura samyagjJAnameM [lakSaragamedena ] lakSaNabhedase [nAnAtvaM ] bhinnatA [ saMbhavati ] saMbhava hotI hai / bhAvArtha- samyagdarzanakA lakSaNa yathArthaM zraddhAna hai aura samyagjJAnakA lakSaNa yathArtha jAnanA hai, isI kAraNa samyagjJAnako judA hI kahanA cAhie / samyagjJAnaM kArya samyaktvaM kAraNaM vadanti jinAH / jJAnArAdhanamiSTaM samyaktvAnantaraM tasmAt / / 33 / / zranvayArthI - [janAH ] jinendradeva [ samyagjJAnaM ] samyagjJAnako [kArya] kArya aura [samyaktvaM ] samyaktvako [kAraNaM] kAraNa [ vadanti ] kahate haiM, [tasmAt ] isa kAraNa [ samyaktvAnantaraM ] samyaktvake bAda hI [jJAnArAdhanam ] jJAnakI upAsanA [iSTam ] ThIka hai / bhAvArtha - yadyapi pahile matijJAna aura zrutajJAna padArthako jAnate the, parantu samyaktvake vinA una donoMkA nAma kumati aura kuzruta thA / jisa samaya samyaktva huA usI samaya matijJAna aura zrutajJAna nAma ho gayA, sArAMza jJAna yadyapi thA, parantu unameM samyaktvapanA samyagdarzanase hI huA / ataeva samyaktva kAraNarUpa aura samyagjJAna kAryarUpa hai / kAraraNakAryavidhAnaM samakAlaM jAyamAnayorapi hi / dIpaprakAzayoriya samyaktvajJAnayoH sughaTam / / 34 / / anvayArthI - [hi ] nizcayakara [ samyaktvajJAnayoH ] samyagdarzana aura samyagjJAna donoM ke [samakAlaM ] ekakAlameM [ jAyamAnayoH zrapi ] utpanna hone para bhI [ dIpaprakAzayoH ] dIpa aura prakAzake [va] samAna [kAraNakAryavidhAnaM.] kAraNa aura kAryakI vidhi [sughaTam ] bhale prakAra ghaTita hotI hai / bhAvArtha - yadyapi dIpakakA jalanA aura usakA prakAza eka hI sAtha hotA hai, aura jabataka dIpaka jalatA rahatA hai, tabataka hI prakAza rahatA hai, parantu dIpakakA jalanA prakAzakA kAraNa hai / isI prakAra yadyapi samyagdarzana aura samyagjJAna eka hI samaya hote haiM, parantu samyagdarzana kAraNa hai aura samyagjJAna kArya hai |
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 32-33-34-35-36 ] puruSArthasiddhaya paayH| kartavyo'dhyavasAyaH sadanekAntAtmakeSu tattveSu / saMzayaviparyAyAnadhyavasAyaviviktamAtmarUpaM tat // 35 // anvayAthoM--[sadanekAntAtmakeSu] prazasta anekAntAtmaka arthAt aneka svabhAvavAle [tattveSu] tattvoM yA padArthoMmeM [ adhyavasAyaH ] udyama karanA [ kartavyaH ] kartavya hai, aura [ tat ] vaha samyagjJAna [ saMzayaviparyayAnadhyavasAyaviviktam ] saMzaya, viparyaya aura vimoha rahita [prAtmarUpaM] aAtmAkA nija svarUpa hai| bhAvArtha- padArthake svarUpako yathArtha jAnanA ( padArtha jina aneka svabhAvoMse saMyukta hai, unako bhalIbhA~ti jAnanA ) samyagjJAna kahalAtA hai, aura yaha samyAjJAna AtmAkA nijasvarUpa hai / samyagjJAna saMzaya, viparyaya aura vimoha ina tIna bhAvoMke rahina honA cAhiye: saMzaya-viruddha do dharmarUpa jJAnako saMzaya kahate haiM, jaise rAtrimeM kisIko dekhakara saMdeha kara ki na jAne yaha padArtha manuSya hai, ki rAkSasa hai, athavA vyantara hai| viparyaya-anyathArUpa ikataraphI jJAnako viparyaya kahate haiM, jaise manuSya meM vyantarakI pratIti / jimoha--'kucha haiM, kevala itanA jAnaneko vimoha kahate haiN| jaise gamana karate samaya tRNakA sprsh| granthArthobhayapUrNa kAle vinayena sopadhAnaM ca / bahumAnena samanvitamanihnavaM jJAnamArAdhyam // 36 // anvayAthI -- [ granthArthobhayapUrNa ] grantharUpa ( zabdarUpa ), artharUpa aura ubhaya arthAt zabda artharUpa zuddhatAse paripUrNa [ kAle ] kAlameM arthAt adhyayanakAlameM ArAdhane yogya [vinayena] mana, vacana, kAyako zuddhatAsvarUpa vinaya [ ca ] aura [ sopadhAnaM ] dhAraNAyukta [ bahumAnena ] atizaya sammAnakara arthAt deva guru zArUkI vandanA namaskArAdi kara [samanvitam] sahita, tathA [anihnavaM] vidyAgurukI gopanIse rahita [jJAnam] jJAna [mArAdhyam] arAdhana karane yogya hai / bhAvArtha-1 zabdAcAra, 2 arthAcAra, 3 ubhayAcAra, 4 kAlAcAra, 5 vinayAcAra, 6 upadhAnAcAra, 7 bahumAnAcAra aura 8 anihnavAcAra, ye jJAnake pATha aGga haiM: 1 zabdAcAra- zabda-zAstra (vyAkaraNa) ke anusAra akSara, pada, vAkyakA yatnapUrvaka zuddha paThanapAThana karaneko kahate haiM / vyaJcanAcAra, zrutAcAra, akSarAcAra, granthAcAra Adi saba ekArthavAcI haiN| __ 2 arthAcAra-yathArtha zuddha arthaka avadhAraNa karaneko kahate haiM /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 zrImad rAjacandra jainazAstramAlAyAm / [ samyak cAritra varNana 3 ubhayAcAra' - artha aura zabda donoMse zuddha paThana-pAThana karane ko kahate haiM / 4 kAlAcAra - gosargakAla 2, pradoSakAla, pradoSakAla", aura virAtrikAla ina cAra uttama kAloM meM paThana-pAThanAdirUpa svAdhyAya karaneko kAlAcAra kahate haiN| cAroM saMdhyAyoMkI grantima do do ghar3iyoMmeM, digdAha, ulkApAtaM, vajrapAta, indradhanuSa, sUrya-candragrahaNa, tUphAna, bhUkampa Adi utpAtoMke samaya meM, siddhAnta-granthoMkA paThana-pAThana varjita hai / hA~ stotra, prArAdhanA, dharmakathAdika grantha bA~ca sakate haiM / 5 vinayAcAra - zuddha jalase hAtha pA~va dhokara zuddha sthAna meM paryaGkAsana baiThakara namaskArapUrvaka zAstrAdhyayanako kahate haiM / 6 upadhAnAcAra -- upadhAna sahita prArAdhana karaneko arthAt vismRta na ho jAneko kahate haiM / 7 bahumAnAcAra - jJAna, pustaka aura zikSakakA pUrNa Adara karaneko kahate haiM / 8 nivAcAra - jisa guruse jisa zAstrase jJAna utpanna hove usako gopana na karaneko kahate haiM / iti zrImadamRtacandrasUriviracite puruSArthasiddhayupAye aparanAma jinapravacana rahasyakoSe samyagjJAnavarNano nAma dvitIyo'dhikAraH / 3 samyakcAritravyAkhyAna / vigalitadarzana mohaiH samaJjasajJAnaviditatatvArtheH / nityamapi niHprakampaiH samyakcAritramAlamvyam // 37 // zranvayArthI - [ vigalitadarzanamo hai: ] darzanamoha jinhoMne naSTa kara diyA hai, [ samaJjasajJAnaviditatasvArthe: ] samyagjJAnase jinheM tattvArtha vidita huA hai, [ nityamapi niHprakampaiH ] jo sadAkAla kampa arthAt dRr3hacitta haiM, aise puruSoMdvArA [ samyakcAritram ] samyakcAritra [ zrAlambyam ] avalambana karane yogya hai / bhAvArtha - samyagdarzana aura samyagjJAna prApti ke pazcAt samyakcAritra aMgIkAra karanA cAhiye / -ubhayAcArako zabda arthase pRthak karake tIsarA bheda mAnanekA kAraNa yaha hai, ki kahIM kahIM kevala granyase hI jJAnakI arAdhanA hotI hai, jaise dazAdhyAyasUtra tathA bhaktAmarAdistotroMke pAThamAtrase aura kahIM kahIM kevala arthase hI jaise, zivabhUti muni 'zarIrase AtmA tuSamASakI taraha bhinna hai, ' kevala yaha jAnakara kalyANako prApta hue / 2 - madhyAhnase do ghar3I pahile aura sUryodayase do ghar3I pIche / 3- madhyAhnase do ghar3I pazcAt aura rAtrise do ghar3I pahile / 4 - rAtri se do ghar3I uparAnta aura madhyarAtrise do ghar3I pahile / 5- madhyarAtrise do ghar3I pazcAt aura sUryodayase do ghar3I pahile /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ loka 37-38-36 ] puruSArthasiddhaya pAyaH / na hi samyagvyapadezaM cAritramajJAnapUrvakaM labhate / jJAnAnantaramuktaM cAritrArAdhanaM tasmAt / / 38 // 27 anvayArthI - [ zrajJAnapUrvakaM cAritram ] jisake pUrva meM ajJAnabhAva hai, aisA cAritra [samyagvyapadezaM ] samyak nAmako [na hi] nahIM [labhate ] pAtA, [tasmAt ] isa kAraNa [jJAnAnantaram ] samyagjJAna ke pazcAt [ cAritrArAdhanaM ] cAritrakA prArAdhana [ uSataM ] kahA hai| bhAvArtha - pahile yadi samyagjJAna na hove, aura pApa kriyAkA tyAgakara cAritra bhAra dhAraNa kare, to vaha cAritra samyakcAritra nAma nahIM pA sakatA, jaise vinA jAnI auSadhake sevanase maraNa saMbhava hai, usI prakAra vinA jJAnake cAritrase saMsArakI vRddhi honA saMbhava hai / vinA jIvake mRta zarIrastha indriyoMke prAkAra jaise niSprayojana haiM, vaise hI vinA jAnake zarIrakA veSa, kriyAkAMDasAdhana, zuddhopayoga prApti ke sAdhaka nahIM ho sakate / cAritraM bhavati yataH samastasAbadyayogapariharaNAt / sakalakaSAyavimuktaM vizavamudAsInamAtmarUpaM tat // 36 // anvayArthI - [ yataH ] kyoMki [ tat] vaha [ cAritraM ] cAritra [ samastasAvadyayogapariharaNAt ] samasta pApayukta mana, vacana, kAyake yogoMke tyAgase [ sakalakaSAyavimuktaM ] sampUrNa kaSAyoMse rahita [vizadam ] nirmala, [udAsInam ] para padArthoMse viraktatArUpa aura [ zrAtmarUpaM ] grAtma svarUpa [bhavati ] hotA hai / bhAvArtha- samasta kaSAyoMkA prabhAva honese yathAkhyAtacAritra hotA hai / sAmAyikacAritra meM yadyapi sakalacAritrI huA thA, parantu saMjvalanakaSAyake kAraNa mandatA nahIM gaI thI, ataeva jaba sakala kaSAyoMse rahita huA, taba yathAkhyAtacAritra nAma pAyA arthAt cAritrakA jo svarUpaM thA vaha prakaTa huA / prasaGgopAtta prazna - svabhAva cAritra hai ki nahIM ? uttara -- zubhopayoga vizuddha pariNAmoMse hotA hai, aura vizuddhatA maMda kaSAyako kahate haiM / isaliye kaSAyakI hInatAse kathaMcit cAritra hai / punaH prazna - deva, guru, zAstra, zIla, tapa, saMyamAdikoMmeM hone vAlI atyanta rAgarUpa pravRttiko jo manda kaSAya hI hai, kyA kahanA cAhiye ? uttara--yaha rAgarUpa pravRtti viSaya kaSAyAdikake rAgakI apekSA manda kaSAya hI hai, kyoMki isa rAga pravRtti meM krodha, mAna, mAyAkA to nAma nahIM hai, rahA prIti bhAvakI apekSA lobha, so bhI sAMsArika prayojanayukta nahIM hai / ataeva lobha kaSAyakI bhI mandatA ThaharI, aura phira jJAnI jIva rAga bhAvoMkA prerA huA azubha rAgoM ko chor3a zubha rAgameM pravRtta huA hai, kucha zubha rAgako upAdeyarUpa zraddhAna nahIM kara baiThA hai, balki apane zuddhopayogarUpa cAritrake liye malinatAkA kAraNa hI jAnatA hai, azubhopayogI kaSAyoM kI tIvratA gaI hai, isaliye kisI prakAra cAritra kaha sakate haiM /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandra jainshaastrmaalaayaam| [ tRtIya adhikAra samyarucAritra hiMsAto'nRtavacanAt steyAdabrahmataH prigrhtH| kAtsnyaikadezaviratezcAritraM jAyate dvividham // 40 // anvayAthI -[ hiMsAtaH ] hiMsAse, [ anatavacanAt ] asatya bhASaNase, [steyAt ] corIse, [abrahmataH ] kuzIlase, aura [ parigrahataH | parigrahase [ kAtsnyai kadezavirateH ] sarvadeza pora ekodeza tyAgase vaha [ cAritraM ] cAritra [ dvividham ) do prakArakA [ jAyate ] hotA hai| bhAvArtha-hiMsAdika pApoMke sarvathA tyAgako sakalacAritra aura ekodeza tyAgako dezacAritra kahate haiN| nirataH kAtya'nivRttau bhavati yatiH samayasArabhUto'yam / yA tvekadezaviratiniratastasyAmupAsako bhavati // 41 / / anvayAthoM-[ kAtya'nivRttau ] sarvathA sarvadezatyAgameM [ nirataH ] lavalIna [ ayam yatiH ] yaha muni [ samayasArabhUtaH ] zuddhopayogarUpa svarUpa meM AcaraNa karanevAlA [ bhavati ] hotA hai| [yA tu ekadezaviratiH ] aura jo ekadezavirati hai, [ tasyAm nirataH ] usameM lagA huA [ upAsakaH ] upAsaka arthAt zrAvaka [ bhavati ] hotA hai| bhAvArtha-sakalacAritrakA svAmI muni aura deza cAritrakA svAmI zrAvaka hai / prAtmapariNAmahiMsanahetutvAtsarvameva hiMsaitat / anRtavacanAdikevalamudAhRtaM ziSyabodhAya / / 42 // anvayAthoM-[prAtmapariNAmahiMsanahetutvAt ] AtmAke zuddhopayogarUpa pariNAmoMke ghAta honeke hetuse [ etatsarvam ] ye saba [ hiMsA eva ] hiMsA hI haiM, [ anRtavacanAdi ] anRta vacanAdika bheda [ kevalam ] kevala [ ziSyabodhAya ] ziSyoMko samajhAneke liye [ udAhRtaM ] udAharaNarUpa kahe haiN| bhAvArtha-pA~coM pApa ( hiMsA, anRta, steya, abrahma, parigraha ) hiMsAmeM hI garbhita haiN| kyoMki ina saba pApoMse prAtmAke zuddha pariNAmoMkA ghAta hotA hai, isa kAraNa pA~coM pApa hiMsAke hI bheda haiN| yatkhalukaSAyayogAtprAraNAnAM dravyabhAvarUpANAm / vyaparopaNasya karaNaM sunizcitA bhavati sA hisA / / 43 / / anvayArthI -[ kaSAyayogAt ] kaSAyarUpa pariNamana hue mana vacana kAyake yogoMse [yat ] jo [ dravyabhAvarUpAraNam ] dravya aura bhAvarUpa do prakArake [ prANAnAM ] prANoMkA [ vyaparoparaNasya karaNaM ] vyaparopaNakA yA ghAtakA karanA hai, [ khalu ] nizcayase [ sA] vaha [ sunizcitA ] acchI taraha nizcaya kI huI [ hiMsA ] hiMsA [ bhavati ] hotI hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 40-41-42-43-44-45] puruSArthasiddhaya pAyaH / 26 bhAvArtha - jisa puruSa ke manameM, vacanameM, kAyameM, krodhAdika kaSAya prakaTa hote haiM, usake zuddhopayogarUpa bhAvaprANoM kA ghAta to pahale hotA hai, kyoMki kaSAyake prAdurbhAvase bhAvaprANakA vyaparopaNa hotA hai, yaha prathama hiMsA hai / pazcAt yadi kaSAyako tIvratA se dIrgha zvAsocch vAsase, hasta pAdAdikase vaha apane aMgako kaSTa pahu~cAtA hai, athavA AtmaghAta kara letA hai, to usake dravya prANoMkA vyaparopaNa hotA hai, yaha dUsarI hiMsA hai / phira usake kahe hue marmavedhI kuvacanAdikoMse yA hAsyAdise lakSyapuruSake antaraMga meM pIr3A hokara usake bhAvaprANoMkA vyaparopaNa hotA hai, yaha tIsarI hiMsA hai / aura anta meM isakI tIvra kaSAya aura pramAdase lakSyapuruSako jo zArIrika prAMga chedana Adi pIr3A pahu~cAI jAtI hai, so paradravyaprANavyaparopaNa hotA hai, yaha cotho hiMsA hai / sArAMza - kaSAyase apane parake bhAvaprANa va dravyaprANakA ghAta karanA yaha hiMsAkA lakSaNa hai / prAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavahaMseti / teSAmevotpattihiMseti jinAgamasya saMkSepaH // 44 // anvayArthI - [ khalu ] nizcaya karake [ rAgAdInAM ] rAgAdi' bhAvoMkA [zraprAdurbhAvaH ] prakaTa na honA [iti] yaha [hiMsA ] ahiMsA [bhavati ] hai, aura [teSAmeva ] unhIM rAgAdi bhAvoMkI [utpattiH ] utpatti honA [hiMsA] hiMsA [bhavati ] hotI hai, [iti] aisA [jinAgamasya ] jainasiddhAntakA [saMkSepa: ] sAra hai: bhAvArtha - apane zuddhopayogarUpa prANakA ghAta rAgAdika bhAvoMse hotA hai, ataeva rAgAdika bhAvoMkA prabhAva hI ahiMsA hai, aura zuddhopayogarUpa prANaghAta honese unhIM rAgAdika bhAvoMkA sadbhAva hiMsA hai| parama ahiMsA dharma pratipAdaka jainadharmakA yahI rahasya hai / yuktAcararaNasya sato rAgAdyAvezamantareNApi / na hi bhavati jAtu hiMsA prAraNavyaparopaNAdeva / / 45 / / anvayArthI - [ zrapi ] aura [ yuktAcaraNasya ] yogya AcaraNavAle [ sataH ] santapuruSake [ rAgAdyAvezamantareNa ] rAgAdika bhAvoMke vinA [ prAraNavyaparoparaNAt ] kevala prANapIr3anase [ hiMsA ] hiMsA [ jAtu eva ] kadAcit bhI [ na hi ] nahIM [ bhavati ] hotI / 1 - Adi zabda dveSa, moha, kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, bhaya, zoka, juguptA, pramAdAdika samasta vibhAva bhAvoMkA bhI dyotaka hai| ukta vibhAva bhAvoMkA saMkSipta lakSaNa isa prakAra jAnanA cAhiye : - rAga - kisI padArthako iSTa jAnakara usameM prItirUpa pariNAma / dveSa - kisIko apanA aniSTa jAna usameM prItirUpa pariNAma / moha - parapadArthoMmeM mamatvarUpa pariNAma / ka.ma- strI puruSa aura napusankameM maithunarUpa pariNAma / krodha - kisIkI anucita kRti jAnake use duHkha denerUpa pariNAma / mAna -- apaneko bar3A mAnanA / mAyA - mana, vacana, kAya meM ekatAkA prabhAva / lobha - parapadArthoMse sambandha karaneke cAharUpa pariNAma / hAsya-uttama prattama ceSTAyeM dekha vikasita pariNAma / bhaya - duHkhadAyaka padArthoMko dekha DararUpa pariNAma / zoka- iSTake abhAva meM prArtta rUpa pariNAma | jugupsA-lAnirUpa pariNAma / pramAda - kalyANakArI kArya meM anAdara /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 zrImad raajcndrjainshaastrmaalaayaam| [ 3-ahiMsA nirUpaNa bhAvArtha-yadi kisI sajjanapuruSake sAvadhAnatApUrvaka gamanAdi karane meM bhI usake zarIrasambandha se koI jIva pIr3ita ho jAveM, to use hiMsAkA dUSaNa kadApi nahIM laga sakatA, kyoMki usake pariNAma kaSAyayukta nahIM the| yahI kAraNa hai ki "pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA" yaha hiMsAkA lakSaNa kahA hai| yadi kevala "prAraNavyaparoNaM hiMsA" arthAt prANoMko pIr3A denA mAtra ho hiMsAkA lakSaNa kahA hotA to aise avasarapara ativyAptidUSaNakA sadbhAva hotA, isake sivAya avyAptidUSaNakA bhI praveza ho jAtA, jo Ageke zlokase prakaTa hogaa| . . vyutthAnAvasthAyAM rAgAdInAM vazapravRttAyAm / mriyatAM jIvo mA vA dhAvatyo dhruvaM hiMsA // 46 // anvayAthoM-[ rAgAdInAM ] rAgAdika bhAvoMke [vazapravRttAyAm ] vazameM pravRtta huI [ vyutthAnAvasthAyAM ] prayatnAcArarUpa pramAda avasthAmeM [ jIvaH ] jIva [mriyatAM] maro [vA] athavA [mA ] 'mriyatAM' na maro, [ hiMsA ] hiMsA to [dhruvaM ] nizcayakara [ agne] Age hI [ dhAvati ] daur3atI hai| bhAvArtha-jo pramAdI jIva kaSAyoMke vazIbhUta hokara gamanAdi kriyA yatnapUrvaka nahIM karatA, vaha 'jIva mare athavA nahIM mare', hiMsAke doSakA bhAgI avazya hotA hai; kyoMki hiMsA kaSAya bhAvoM se utpanna hotI hai, aura isake kaSAyabhAvakA sadbhAva hai hii| isa vAkyase prANoMko pIDA na hote bhI hiMsA siddha hotI hai| yadi pUrvakathita prANavyaparopaNa mAtra ( prANapIr3anamAtra ) lakSaNa kahA hotA to avyAptidUSaNa paataa| binA kisIke prANoMkA ghAta hue hI hiMsA kyoM ho gaI ? isa praznakA samAdhAna prAgeke zlokase ho jaaygaa| yasmAtsakaSAyaH san hantyAtmA prathamamAtmanAtmAnam / pazcAjjAyeta na vA hiMsA prANyantarAraNAM tu // 47 // anvayAthauM --[ yasmAt ] kyoMki [prAtmA ] jIva [ sakaSAyaH san ] kaSAya bhAvoM sahita honese [ prathamam ] pahile [ prAtmanA ] aApake hI dvArA [ prAtmAnam ] Apako [ hanti ] ghAtatA hai, [tu] phira [ pazcAt ] pIchese cAhe [ prANyantarANAM ] anya jIvoMkI [ hiMsA ] hiMsA [ jAyeta ] hove [ vA ] athavA [ na ] nahIM hove| bhAvArtha-hiMsA zabdakA artha ghAta karanA hai, parantu yaha ghAta do prakArakA hai, eka AtmaghAta, dUsarA prghaatH| jisa samaya AtmAmeM kaSAya bhAvoMkI utpatti hotI hai, usI samaya aAtmaghAta ho jAtA hai| pIche yadi anya jIvoM kI Ayu pUrI ho gaI ho, athavA pApakA udaya AyA ho to unakA bhI ghAta ho jAtA hai, anyathA Ayukarma pUrNa na huA ho, pApakA udaya na pAyA ho, to kucha bhI nahIM hotA, kyoMki unakA ghAta unake karmoM ke adhIna hai; parantu AtmaghAta to kaSAyoMkI utpatti hote hI ho jAtA hai, aura AtmaghAta tathA paraghAta donoM hI hiMsA hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 zloka 46-47-48-46 ] puruSArthasiddhayu paayH| hiMsAyAviramaNaM hiMsApariNamanamapi bhavati hiMsA tasmAtpramattayoge prAraNavyaparoparaNaM nityam // 48 / / anvayAthoM-[ hiMsAyAH ] hiMsAse [ aviramaNaM ] virakta na honA [ hiMsA ] hiMsA, aura [ hiMsApariNamanam ] hiMsArUpa pariNamanA [ api ] bhI [ hiMsA ] hiMsA [ bhavati ] hotI hai| [ tasmAt ] isaliye [ pramattayoge ] pramAdake yogameM [ nityam ] nirantara [ prANavyaparopaNaM ] prANaghAtakA sadbhAva hai| bhAvArtha-parajIvake ghAtarUpa hiMsA do prakAra kI hotI hai-pahalI aviramaNarUpa aura dUsarI pariNamanarUpa / 1-aviraNarUpa hiMsA use kahate haiM, jo jIvake paraghAtameM pravRtta na honepara bhI hiMsA tyAgakI pratijJAke binA huA karatI hai| kriyAke binA hI yaha hiMsA kyoM hotI hai ? isa prazna kA uttara yaha hai ki jisa puruSake hiMsAkA tyAga nahIM hai, vaha yadyapi sote hue bilAvakI taraha kisI samaya hiMsAmeM pravRtti nahIM bhI karatA, parantu usake antaraMgameM hiMsA karaneke bhAvakA sadbhAva hai, ataeva vaha aviramaNarUpa hiMsAkA bhAgI hotA hai| 2--pariNamanarUpa hiMsA use kahate haiM, jo jIvako parajIvake ghAtameM mana, vacana, kAyase pravRtta honepara hotI hai| ina donoM prakArakI hiMsAoMmeM pramAdasahita yogakA astitva pAyA jAtA hai, aura jabataka pramAda pAyA jAtA hai, tabataka hiMsAkA abhAva kisI prakAra nahIM ho sakatA, kyoMki pramAdayogameM sadAkAla parajIvakI apekSA bhI prANaghAtakA sadbhAva hotA hai| ataeva pramAdake parihArArtha parajIvoMkI hiMsAke tyAgameM dRr3hapratijJa honA cAhiye, jisase donoM prakAra kI hiMsAoMse bacA rhe| sUkSmApi na khalu hiMsA paravastunibandhanA bhavati pusaH / hiMsAyatananivRttiH pariNAmavizuddhaye tadapi kAryA / / 46 // anvayAthoM-[khalu] nizcayakara [ pusaH ] AtmAke [ paravastunibandhanA ] para vastukA hai, nibaMdhana (kAraNa) jisameM aisI [ sUkSmahiMsA api ] sUkSmahiMsA bhI [ na bhavati ] nahIM hotI hai, [tadapi] to bhI [ pariNAmavizuddhaye ] pariNAmoMkI nirmalatAke lie [ hiMsAyatananivRttiH ] hiMsAke pAyatana parigrahAdikoMkA tyAga [ kAryA ] karanA ucita hai| bhAvArtha-rAgAdika kaSAya bhAvoMkA honA hI hiMsA hai / paravastukA isase koI sambandha nahIM; parantu rAgAdika pariNAma parigrahAdikake nimittase hI hote haiM, isa kAraNa pariNAmoMkI vizuddhatAke artha parigrahAdikA bhI tyAga karanA cAhiye; kyoMki, jisa mAtAkA subhaTa putra hotA hai, usase yaha kahA jAtA hai ki maiM tere subhaTako maaruuNgaa| parantu jisa bA~jhake putra hI nahIM hai, usapara yaha pariNAma kyoMkara ho sakate haiM ki maiM tere putrako mArUgA ? sArAMza parigrahAdikA avalambana honese hI kabAyakI utpatti hotI hai, parantu jaba unase sambandha hI nahIM hai to kahA~se ho ?
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 zrImad rAjacandra jainazAstramAlAyAm nizcayamabudhyamAno yo nizcayatastameva saMzrayate / nAzayati karaNacaraNaM sa bahiHkararaNAlaso bAlaH // 50 // anvavArthI - [ yaH ] jo jIva [nizcayam ] yathArtha nizcayake svarUpako [ zrabudhyamAnaH ] nahIM jAnakara [ tameva ] usako hI [ nizcayataH ] nizcayazraddhAna' se [ saMyate ] aMgIkAra karatA hai, [ saH ] vaha [ bAla: ] mUrkha [ bahiHkaraNAlasaH ] bAhya kriyAmeM AlasI hai aura [ karaNacaraNaM ] bAhyakriyArUpa prAcaraNako [ nAzayati ] naSTa karatA hai / [ 3- ahiMsAvrata arthAt - jo jIva nizcayanayake svarUpako na jAnakara vyavahArarUpa bAhya parigrahake tyAgako nizcayase mokSamArga jAna aMgIkAra karatA hai, vaha mUrkha zuddhopayogarUpa AtmAkI dazAko naSTa karatA hai / bhAvArtha - jo koI puruSa yaha kahatA hai ki mere antaraMga pariNAma svaccha honA cAhiye, bAhya parigrahAdika rakhane yA bhraSTarUpa prAcaraNa karanese mujhameM koI doSa nahIM A sakatA, vaha ahiMsA ke AcaraNako naSTa karatA hai, kyoMki bAhya nimittase antaraMga pariNAma yuddha hote hI haiM / ataeva eka hI pakSa grahaNa nahIM karake nizcaya aura vyavahAra donoM hI aMgIkAra karanA cAhie / vidhAyApi hi hisAM hiMsAphalabhug bhavatyekaH / kRtvApyaparo hiMsA hiMsA phalabhAjanaM na syAt / / 51 / / zranvayArthI - [hi ] nizcayakara [ eka ] eka jIva [ hiMsAM ] hiMsAko [ pravidhAya api ] nahIM karake bhI [ hiMsA phalabhug ] hiMsA - phalake bhoganekA pAtra [ bhavati ] hotA hai, aura [ apara: ] dUsarA [hiMsAM kRtvA zrapi ] hiMsA karake bhI [ hiMsA phalabhAjanaM ] hiMsA ke phanako bhoganekA pAtra [ na syAt ] nahIM hotA hai / bhAvArtha - jisake pariNAma hiMsArUpa hue, cAhe ve pariNAma hiMsAkA koI kArya na kara sake hoM to bhI vaha jIva hiMsA ke phalako bhogegA, aura jisa jIvake zarIrase kisI kAraNa hiMsA to ho gaI parantu pariNAmoM meM hiMsA nahIM AI, vaha hiMsA karanekA bhAgI kadApi nahIM hogA / ekasyAtpA' hiMsA dadAti kAle phalamanalpam / zranyasya mahAhiMsA svalpaphalA bhavati paripAke / / 52 / / anvayArthI - [ ekasya ] eka jIvako to [ zralpA ] thor3I [ hiMsA hiMsA [kAle ] udayakAlameM [ analpam ] bahuta [ phalam ] phalako [ dadAti ] detI hai, aura [ zranyasya ] dUsare jIvako [ mahAhiMsA ] bar3I bhArI hiMsA bhI [ paripAke ] udaya samaya meM [ svalpaphalA ] bilakula thor3e phalako denevAlI [ bhavati ] hotI hai / 1 - nizcayazraddhAse antaraMga hiMsAko hI hiMsA mAnatA hai / 2- 45 veM zloka meM bhI yahI bhAva pradarzita kiyA gayA hai / 3- ' upagIti' - nAmaka zrAryAchanda, 12+14, 12 + 15 mAtrA /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 50-54 ] puruSArthasiddhaya pAyaH / 33 bhAvArtha - jo puruSa bAhya hiMsA to thor3I kara sakA ho, parantu apane pariNAmoMko hiMsAbhAvase adhika lipta rakkhe ho, vaha tIvra karmabaMdhakA bhAgI hogA aura jo puruSa pariNAmoM meM hiMsAke adhika bhAva na rakhakara bAhya hiMsA acAnaka bahuta kara gayA ho, vaha manda karmabaMdhakA bhAgI hogA / ekasya saMva tIvra dizati phalaM saiva mandamanyasya / vrajati sahakAriNorapi hiMsA vaicitryamatra phalakAle / / 53 / / anvayArthI - [ sahakAriNoH api hiMsA ] ekasAtha milakara ko huI bhI hiMsA [ a ] isa [ phalakAle ] udayakAlameM [ vaicitryam ] vicitratAko [ vrajati ] prApta hotI hai, aura [ ekasya ] kisIko [ sA eva ] vahI hiMsA [ tIvra ] tIvra [ phalaM ] phala [dizati] darasAtI hai aura [ anyasya ] kisIko [ sA eva ] vahI [ hiMsA ] hiMsA [ mandam ] nyUna phala / bhAvArtha - yadi do puruSa milakara koI hiMsA kareM, to unameM se jisake pariNAma tIvra kaSAyarUpa hue hoM, use hiMsAkA phala adhika bhoganA par3egA, aura jisake pariNAma manda kaSAyarUpa rahe hoM, use alpa phala bhoganA par3egA / prAgeva phalati hiMsA kriyamAraNA phalati phalati ca kRtApi / prArabhya kartumakRtApi phalati hisAnubhAvena / / 54 / / anvayArthI - [ hiMsA ] koI hiMsA / prAk eva ] pahile hI [ phalati ] phala jAtI hai, koI [ kriyamANA ] karate karate [ phalati ] phalatI hai, koI [ kRtA zrapi ] kara cukanepara bhI [ phanati ] phalatI hai, [ca] aura koI [ kartum Arabhya ] hiMsA karanekA prAraMbha karake [ zrakRtA zrapi ] na karanepara bhI [ phalati ] phala detI hai / isI kAraNa se [ hiMsA ] hiMsA [ pranubhAvena ] kaSAyabhAvoM ke anusAra hI [ phalati ] phala detI hai / bhAvArtha - kisIne hiMsA karanekA vicAra kiyA, parantu avasara na milanese usa hiMsA ke karaneke pahile hI una kaSAya pariNAmoMke dvArA (jinase hiMsAkA saMkalpa kiyA gayA thA) ba~dhe hue karmo kA phala udayameM A gayA, aura taba icchita hiMsA karaneko samartha ho sakA, aisI avasthAmeM hiMsA karanese pahile hI usa hiMsAkA phala bhoga liyA jAtA hai / isI prakAra kisIne hiMsA karanekA vicAra kiyA aura usa vicAra dvArA bA~dhe hue karmoMke phalako udaya meM AnekI pravadhi taka vaha ukta hiMsA karaneko samartha ho sakA to aisI dazA meM hiMsA karate samaya hI usakA phala bhoganA siddha hotA hai / kisIne sAmAnyataH hiMsA karake phira usakA phala udayakAla meM pAyA arthAt kara cukanepara phala paayaa| kisIne hiMsA karanekA Arambha kiyA thA, parantu kisI kAraNa hiMsA karane meM zaktivAn nahIM ho sakA, tathApi prAraMbhajanita baMdhakA phala use avazya hI bhoganA par3egA, arthAt na karanepara bhI hiMsAkA phala bhogA jAtA hai / prayojana kevala itanA hI hai, ki kaSAyabhAvoM ke anusAra phala milatA hai / 5
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajaMna zAstramAlAyAm [3-ahiMsA tattva ekaH karoti hisAM bhavanti phalabhAgino bahavaH / bahavo vidadhati hiMsA hiMsAphalabhuga bhavatyekaH / / 5 / / anvayAthoM-[ ekaH ] eka puruSa [ hiMsAM ] hiMsAko [ karoti ] karatA hai, parantu [ phalabhAginaH ] phala bhoganeke bhAgI [ bahavaH ] bahuta [ bhavanti ] hote haiM, isI prakAra [ hiMsAM ] hiMsAko [ bahavaH ] bahuta jana [ vidadhati ] karate haiM, parantu [ hiMsAphalabhuk ] hiMsAke phalakA bhoktA [ ekaH ] eka puruSa hotA hai| : bhAvArtha-kisI jIvako mArate dekhakara anya dekhanevAle jI acchA kahate aura prasanna hote haiM, ve saba hI hiMsAphalake bhAgI hote haiM / isIse kahate haiM ki eka karatA hai aura phala aneka bhogate haiM / tathA isI prakAra saMgrAmameM hiMsA to aneka puruSa karate haiM, parantu unapara AjJA karanevAlA rAjA usa saba hiMsAke phalakA bhAgI hotA hai, arthAt aneka karate haiM aura phala eka bhogatA hai| . kasyApi dizati hiMsA hiMsAphalamekameva phalakAle / anyasya saiva hiMsA dizAhaMsAphalaM vipulam / / 56 // anvayAyauM -[ kasyApi ] kisI puruSako to [ hiMsA ] hiMsA [ phalakAle ] udayakAlameM [ ekameva ] eka hI [ hiMsAphalam ] hiMsAke phalako [ dizati ] detI hai, aura [ anyasya ] kisI puruSako [ saiva ] vahI [ hiMsA ] hiMsA [ vipulam ] bahutase [ ahiMsAphalaM ] ahiMsAke phalako [ vizati ] detI hai| hiMsAphalamaparasya tu dadAtyahiMsA tu prinnaame| itarasya punahiMsA dizayahiMsAphalaM nAnyat // 57 // anvayAthoM-[tu aparasya ] aura kisI ko [ ahiMsA ] ahiMsA [ pariNAme ] udayakAlameM [ hiMsAphalam ] hiMsAke phalako [ dadAti ] detI hai, [ tu punaH ] tathA [ itarasya ] anya kisIko [hiMsA] hiMsA [ ahiMsAphalaM ] ahiMsAke phalako [dizati ] detI hai, [anyat na ] anya phalako nhiiN| bhAvArtha-koI jIva kisI jIvake burA karanekA yatna kara rahA ho, parantu usa ( jIva ) ke puNyase kadAcit burekI jagaha bhalA ho jAve, to bhI burAIkA yatna karanevAlA burAIke phalakA bhAgI hogaa| isI prakAra koI vaidya nIroga karaneke artha kisI rogIkI auSadha kara rahA ho aura baha rogI kadAcit kAraNavaza mara jAve, to vaidya ahiMsAke hI phalako bhogegaa| iti vividhabhaGgagahane sudustare mArgamUDhadRSTInAm / guravo bhavanti zaraNaM prabuddhanayacakrasaJcArAH // 58 //
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 zloka 55-62 ] puruSArthasiddhaca paayH| .... anvayAthoM-[ iti ] isa prakAra [ sudustare ] atyanta kaThinAIse pAra kiye jAnevAle aura [ vividhabhaGgagahane ] nAnA bhaMgoMse gahana vanameM [ mArgamUDhadRSTInAm ] mArgamUDhadRSTi puruSoMko arthAt mArga bhUle hue puruSoMko [ prabuddhanayacakrasaJcArAH ] aneka prakArake naya samUhako jAnanevAle [ guravaH ] zrIguru hI [ zaraNaM ] zaraNa [ bhavanti ] hote haiM / bhAvArtha-hisAke aneka bhedoMko ve hI guru samajhA sakate haiM, jo nayacakrake acche jJAtA haiM / atyantanizitadhAraM durAsadaM jinavarasya nayacakram / khaNDayati dhAryamAraNaM mUrdhAnaM jhaTiti durvidagdhAnAm // 56 // anvayAthI -[jinavarasya] jinendrabhagavAnkA [atyantanizitadhAraM] atyanta tIkSNa dhAravAlA aura [ durAsadaM ] dussAdhya [ nayacakram ] nayacakra [dhAryamAraNaM] dhAraNa kiyA huA [durvidagdhAnAm] mithyAjJAnI puruSoMke [ mUrdhAnaM ] mastakako [jhaTiti] zIghra ho [khaNDayati] khaMDa khaMDa kara detA hai| bhAvArtha-jainamatake nayabheda samajhanA bahuta kaThina hai, jo mUDhapuruSa vinA samajhe nayacakrameM praveza karate haiM, ve lAbhake badale hAni uThAte haiN| avabudhya hisya-hisaka-hiMsA-hiMsAphalAni tattvena / nityamavagUhamA nijazaktyA tyajyatAM hiMsA / / 60 // anvayAthI -[ nityam ] nirantara [ avagUhamAnaiH ] saMvarameM udyamavAn puruSoMko [ tattvena ] yathArthatAse [hiMsyahiMsakahiMsAhiMsAphalAni] hiMsya', hiMsakara, hiMsA aura hiMsAke phaloMko [avabudhya] jAnakara [ nijazaktyA ] apanI zaktyanusAra [ hiMsA ] hiMsA [ tyajyatAM ] chor3anA cAhiye / madyaM mAMsaM kSaudra paJcodumbaraphalAni yatnena / hiMsAvyuparatikAmairmoktavyAni prathamameva / / 61 // anvayAthoM--[ hiMsAvyuparatikAmaiH ] hiMsA tyAga karanekI kAmanAvAle puruSoMko [prathamameva] prathama hI [yatnena] yatnapUrvaka [madya] zarAba, [mAMsaM ] mAMsa, [kSaudraM] zahada aura [ paMcodumbaraphalAni ] Umara, kaThUmara, pIpala, bar3a, pAkara ye pAMcoM udumbara phala [ moktavyAni ] chor3a dene caahie| macaM mohayati manoM mohitacittastu vismarati dharmam / vismRtadharmA jIvo hiMsAmavizaGkamAcarati // 62 // anvayAthoM-[ madya ] madirA arthAt zarAba [ mano mohayati ] manako mohita karatI hai, aura [ mohitacittaH ] mohitacitta puruSa [tu to [dharmam] dharmako [vismarati] bhUla jAtA hai tathA 1-hisya-jinakI hiMsA kI jAve, aise apane athavA parajIvake drabyaprANa aura bhAvaprANa athavA ekendriyAdika jIvasamAsa / 2-hiMsaka-hiMsA karanevAlA jIva / 3-hiMsA-hiMsyake prANapIr3anakI athavA prANaghAtakI kriyaa| 4-hiMsAphala-hiMsAse prApta honevAle naraka nigodAdika phala /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 zrImad rAjacandra jainazAstra mAlAyAm [ 3 - ahiMsA tattva [ vismRtadharmA ] dharmako bhUlA huA [ jIva: ] jIva [ pravizaGkam ] niDara hokara [hiMsAm ] hiMsAko [ prAcarati ] prAcaraNa karatA hai / arthAt bedhar3aka hiMsA karane lagatA hai / rasajAnAM ca bahUnAM jIvAnAM yoniriSyate maham / madyaM bhajatAM teSAM hiMsA saMjAyate'vazyam / / 6 / / zranvayArthI - [ ca ] aura [ madyam ] madirA [ bahUnAM ] bahutase [ rasajAnAM jIvAnAM ] rasase utpanna hue jIvoMkI [ yoniH ] yoni [iSyate] mAnI jAtI hai, isa kAraNa jo [ madya ] madirAko [ bhajatAM ] sevana karate haiM, unake [ teSAM ] una jIvoMkI [ hiMsA ] hiMsA [ avazyam ] avazya hI [ saMjAyate ] hotI hai / bhAvArtha - madirA nirantara jIvamaya rahatI hai, usake pAnase una jIvoMkA bhI pAna hotA hai, ataeva madirA meM hiMsA honA anivArya hai / zrabhimAnabhayajugupsAhAsyAratizoka kAmakopAdyAH / hiMsAyAH paryAyAH sarve'pi ca sarakasannihitAH / / 64 / / zranvayArthI -- [ ca ] aura [ zrabhimAnabhayajugupsAhAsyAratizokakAmakopAdyA: ] ghamaNDa, Dara, glAni, hAsya, arati, zoka, kAma, krodha Adi [ hiMsAyAH ] hiMsAke [ paryAyAH ] paryAya yA bheda haiM, aura [sarve'pi ] ye saba hI [ sarakasannihitAH ] madirAke nikaTavartI haiM / bhAvArtha - eka madirA ke pAna karanese jitane bhAva utpanna hote haiM, ve saba hiMsA ke hI bheda haiM, sahaja hI madirApAnase abhimAnAdika sabhI bhAva hote haiM / na vinA prANividhAtAnmAMsasyotpattiriSyate yasmAt / mAMsaM bhajatastasmAt prasaratyanivAritA hiMsA / / 65 / / zranvayArthI - [ yasmAt ] kyoMki [prANivighAtAt vinA] prANiyoMke ghAta vinA [ mAMsasya ] mAMsakI [ utpattiH] utpatti [na] nahIM [ iSyate] mAnI jAtI, [tasmAt] isa kAraNa [ mAMsaM bhajataH ] mAMsabhakSI puruSake [zranivAritA ] anivArya [hiMsA] hiMsA [prasarati] phailatI hai / bhAvArtha- mAMsa jIvake zarIrakA eka bhAga hai, jo zarIrako chor3a anyatra nahIM pAyA jAtA aura zarIrakA jaba ghAta kiyA jAtA hai, taba hI mAMsakI prApti hotI hai / ataeva siddha hai ki jIva ghAtake binA mAMsa nahIM milatA / raft kila bhavati mAMsaM svayameva mRtasya mahiSavRSabhAdeH tatrApi bhavati hiMsA tadAzritanigotanirmathanAt / / 66 / / 1 anvayArthI - [ yadapi ] yadyapi [ kila ] yaha saca hai ki [ svayameva ] Apase hI [mRtasya ] mare hue [mahiSavRSabhAdeH ] bhaiMsa bailAdikoMkA [mAMsaM] mAMsa [ bhavati ] hotA hai, kintu [ tatrApi ] vahA~ bhI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 63-70 ] puruSArthasiddhaca pAyaH / arthAt ukta mAMsake bhakSaNa meM bhI [ tadAzritanigotanirmathanAt ] usa mAMsake prAzrita rahanevAle usI jAtike nigoda jIvoMke mathanase [hiMsA ] hiMsA [bhavati ] hotI hai / bhAvArtha- jIvake zarIra meM jisa jIvakA vaha mAMsa hai, usI jAti ke ananta sUkSma saMmUrchana jIva bhI rahate haiM / isaliye mAMsake khAnemeM una sUkSma jIvoMkA ghAta honese hiMsA hotI hI hai| zrAmAsvapi pakvAsvapi vipacyamAnAsu mAMsapezISu / sAtatyenotpAdastajjAtInAM nigotAnAm // 67 // anvayArthau - [ zrAmAsu ] vinA pakI, [ pakvAsu ] pakI huI, [ api ] tathA [ vipacyamAnAsu ] pakatI huI [ api ] bhI [ mAMsapezISu ] mAMsakI DaliyoMmeM [tajjAtInAM] usI jAtike [ nigotAnAm ] sammUrchana jIvoMkA [ sAtatyena ] nirantara hI [ utpAdaH] utpAda hotA rahatA hai / 37 bhAvArtha - mAMsakI DaliyoMmeM sarva avasthAnoM meM usa hI mAMsameM naye naye prananta jIvoMkI utpatti hotI rahatI hai / grAmAM vA pakvAM vA khAdati yaH spRzati vA pizitapezIm / sa nihanti satatanicitaM piNDaM bahujIvakoTInAm / / 68 / / zranvayArthI - [ yaH ] jo jIva [ zrAmAM ] kaccI [ vA ] athavA rai ] gnimeM pakI huI [ pizitapezIm ] mAMsakI DalIko [ khAdati ] bhakSaNa karatA hai [ vA ] athavA [ spRzati ] chUtA hai [saH ] vaha puruSa [ satatanicitaM ] nirantara ekatrita kiye hue [ bahujIvakoTInAm ] aneka jAtike jIvasamUha [ piNDaM ] piNDako [ nihanti ] hanatA hai / madhuzakalamapi prAyo madhukara hiMsAtmakaM bhavati loke / bhajati madhu mUDhadhIko yaH sa bhavati hiMsako'tyantam / / 66 / / anvayArthI - [ loke ] isa lokameM [ madhuzakalamapi ] madhukA kaNa bhI [ prAyaH ] bahudhA [ madhukara hiMsAtmakaM ] makkhiyoM kI hiMsArUpa [ bhavati ] hotA hai, ataeva [ yaH ] jo [ mUDhadhIkaH ] mUrkhabuddhi puruSa [ bhajati ] zahadakA bhakSaNa karatA [ saH ] vaha [ atyantam hiMsakaH ] atyanta hiMsA karanevAlA hotA hai / svayameva vigalitaM yo gRhNIyAdvA khalena madhugolAt / tatrApi bhavati hiMsA tadAzrayaprANinAM ghAtAt / / 70 / / myAtha -- [ yaH ] jo [ chalena ] kapaTase [ vA ] athavA [ golAt ] chatta meM se [ svayameva vigalitam ] svayameva Tapake hue [ madhu ] madhu-yA zahadako [ gRhNIyAt ] grahaNa karatA hai, [ tatrApi ] vahA~ bhI [ tadAzrayaprANinAm ] usake prAzrayabhUta jantuyoMke [ ghAtAt ] ghAta honese [ hiMsA ] hiMsA [ bhavati ] hoto hai /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajainazAstramAlAyAm [ 3-ahiMsA tattva madha madyaM navanItaM pizitaM ca mahAvikRtayastAH / valbhyante na vatinA tadvarNA jantavastatra' / / 71 // anvayAthoM-[ madhu ] zahada, [ madyaM ] madirA, [ navanItaM ] makkhana [ ca ] aura [ pizitaM ] mAMsa [ mahAvikRtayaH ] mahA vikAroMko dhAraNa kiye hue [ tAH ] ye cAroM padArtha [ vatinA ] vratI puruSa karake [ na valbhyante ] bhakSaNa karane yogya nahIM haiM / kyoMki [ satra ] una vastuoMmeM [ tadvarNAH ] usa hI jAtike [ jantavaH ] jIva rahate haiN| . bhAvArtha-madhumeM madhuke, madirAmeM madirAke, makkhanameM makkhanake aura mAMsameM mAMsake raMgake jIva utpanna hote rahate haiM, jo ki dRSTigocara nahIM hote haiN| isa kAraNa ina vastuoMko khAnA ucita nahIM hai| vikArayukta vastuoMmeM carmasparzita ghI, taila, jala tathA acAra, saMdhANA, viSa, mATI Adi aura bhI jaannaa| yonirudumbarayugmaM plakSanyagrodhapippalaphalAni / trasajIvAnAM tasmAtteSAM tadbhakSaNe hiMsA // 72 // anvayAthoM-( udumbarayugmaM ) Umara, kaThUmara arthAt aMjIra ( plakSanyagrodhapippalaphalAni ) pAkara, bar3a aura pIpalake phala ( trasajIvAnAM ) trasa jIvoMkI [ yoniH ) yoni yA khAni hai, [tasmAt] isa kAraNa [ tadbhakSaNe ] unake bhakSaNameM [ teSAM ] una trasa jIvoMkI [ hiMsA ] hiMsA hotI hai / yAni tu punarbhaveyuH kAlocchinnatrasAriNa zuSkAriNa / bhajatastAnyapi hiMsA viziSTa rAgAdirUpA syAt // 73 // anvayAthau-(tu punaH ) aura phira bhI ( yAni ) jo pA~ca udumbara ( zuSkAriNa) sUkhe hue ( kAlocchinnatrasAriNa) kAla pAkara trasa jIvoMse rahita ( bhaveyuH ) ho jAve, ( tAnyapi ) unako bhI ( bhajataH ) bhakSaNa karanevAleke (viziSTarAgAdirUpA) vizeSarAgAdirUpa ( hiMsA ) hiMsA ( syAt ) hotI hai| ___ bhAvArtha-jo puruSa aise niMdya padArthoMko sukhAkara khAvegA, usake rAga bhAvoMkI vizeSatA avazya hI hogii| kyoMki ye padArtha rAgakI adhikatAke vinA gehUM canA Adi annoMke samAna sAhajika prakRtise nahIM sukhAye jAte, ataeva ina phaloMko sukhAkara trasa jIva nahIM rahe, aisA bahAnA banAkara kabhI bhakSaNa nahIM karanA cAhiye, kyoMki trasajIvoMkI virAdhanAse bhI isake bhakSaNameM adhika hiMsA hotI hai| * 1-kisI kisI pratimeM yaha eka zloka aura bhI pAyA jAtA hai parantu paM0 ToDaramalajIne isakA artha nahIM likhaa| vaha yaha hai: madhuzakalamapi prAyo moktavyaM zuddhabuddhibhiH satatam / / vastuni madhuvati hiMsA tadAzrayaprANinAM ghAtAt //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 71-77 ] puruSArthasiddhaca pAyaH / aSTAniSTa dustara duritAyatanAnyamUni parivarjya / jinadharmadezanAyA bhavanti pAtrAriNa zuddhadhiyaH / / 74 / / anvayArthau - [aniSTadustaraduritAyatanAni ] duHkhadAyaka dustara aura pApoMke sthAna [pramUni ] ina [ aSTau ] ATha padArthoMko [ parivarjya ] parityAga karake [ zuddhadhiyaH ] nirmala buddhivAle puruSa [ jinadharmadezanAyAH ] jinadharmake upadeza ke [ pAtrANi ] pAtra [ bhavanti ] hote haiM / 36 bhAvArtha- madya, mAMsa, madhu aura pA~ca udambara phala ye AThoM padArtha mahA pApa ke kAraNa haiM, isa kAraNa inakA tyAga karanepara hI puruSa kisI upadezake sunaneke yogya pAtra hotA hai, arthAt inake tyAga vinA zrAvaka nahIM ho sakatA, isI kAraNa inake tyAgako praSTa mUlaguNa mAnA hai / dharma hiMsArUpaM saMzRNvantopi ye parityaktum / sthAvara hiMsAmasahAstrasahiMsAM te'pi muJcantu // 75 // anvayArthI - [ ye ] jo jIva [ zrahiMsArUpaM ] ahiMsArUpa [ dharmam] dharmako [ saMzRNvantaH prapi ] bhale prakAra zravaNa karake bhI [ sthAvarahiMsAm ] sthAvara jIvoMkI hiMsA [ parityaktum ] chor3aneko [ asahAH ] asamartha haiM [ te api ] ve bhI [ sahisAM ] trasa jIvoMkI hiMsAko [ muJcantu ] chor3eM / kRtakAritAnumananairvAkkAyamanobhiriSyate navadhA / fist nivRttivicitrarUpApavAdikI tveSA / / 76 / / anvayArthI - [ zrautsagikI nivRttiH ] utsargarUpa nivRtti arthAt sAmAnya tyAga [ kRtakAritAnumananaiH ] kRta kArita, anumodanarUpa [ vAkkAyamanobhiH ] mana vacana kAya karake [ navadhA ] nava prakAra [iSyate ] mAnI hai, [tu] aura [eSA ] yaha [ apavAdikI] apavAdarUpa nivRtti [ vicitrarUpA ] anekarUpa hai / bhAvArtha - sAdhAraNataH sarvathA tyAgako utsargatyAga kahate haiM / yaha nau prakArakA hotA hai / manase vacanase yA kAyase, prApa na karanA, dUsarese na karAnA aura karanevAleko bhalA nahIM samajhanA / ina nau bhedoM meM se kisI bhedakA thor3A bahuta kisI prakArase tyAga karaneko apavAda tyAga kahate haiN| isake bahuta bheda haiM / sto kendriyaghAtAdgRhiraNAM sampannayogyaviSayANAm / zeSasthAvara mAraNa viramaraNamapi bhavati kararaNIyam // 77 // anvayArthI - [ sampannayogyaviSayANAm ] indriyoMke viSayoMkA nyAyapUrvaka sevana karanevAle [ gRhiNAm ] zrAvakoMko [ stokaMkendriyaghAtAt ] alpa ekendriya ghAtake atirikta [ zeSasthAvaramAraraNaviramaraNamapi ] avazeSa sthAvara ( ekendrI ) jIvoMke mAranekA tyAga bhI [ kararaNIyam ] karane yogya [ bhavati ] hotA hai / bhAvArtha - gRhastha se ekendriya jIvoMkI hiMsAkA tyAga nahIM ho sakatA hai, isaliye yadi yogya rIti se yatnAcArapUrvaka kArya karate hue ekendriya jIvoMkI hiMsA hotI hai, to hoo, parantu isake atirikta
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad raajcndrjnshaastrmaalaayaam| [3-ahiMsA tattva vyartha praura asAvadhAnIse kArya karanemeM jo ekendriya jIvoMkI hiMsA hotI hai, usakA to avazya hI tyAga honA caahiye| amRtatvahetubhUtaM paramahiMsArasAyanaM labdhvA / avalokya bAlizAnAmasamaJjasamAkulana bhavitavyam // 7 // anvayAthoM-[amRtatvahetubhUtaM ] amRta arthAt mokSake kAraNabhUta [ paramaM ] utkRSTa [ahiMsArasAyanaM ] ahiMsArUpI rasAyanako [ labdhvA ] prApta karake [ bAlizAnAm ] ajJAnI jIvoMke [asamaJjasam ] asaGgata bartAvako [ avalokya ] dekhakara [ prAkulaiH ] vyAkula [ na bhavitabyam ] nahIM honA caahiye| bhAvArtha-kisI jIvako hiMsA karate hue sukha sAtAyukta dekhakara aura Apako ahiMsAdharma pAlate hue bhI duHkhI jAnakara athavA Apako ahiMsAdharma sAdhate dekha va anya mithyAdRSTiyoMko hiMsAmeM dharma ThaharAte hue va puSTa karate hue dekhakara dharmAtmA puruSoMko calAyamAna na honA cAhiye / sUkSmo bhagavaddharmo dharmArthaM hiMsane na doSo'sti / iti dharmamugdhahRdayairna jAtu bhUtvA zarIriNo hiMsyAH // 7 // anvayArthI-[bhagavaddharmaH] paramezvarakathita-bhagavAnakA kahA huA dharma [sUkSmaH] bahuta bArIka hai, ataeva [ dhamArtha ] 'dharmake nimitta [ hiMsane ] hiMsA karane meM [ doSaH ] doSa [ nAsti ] nahIM hai| [ iti dharmamugdhahRdayaiH ] aise dharmameM mUDha arthAt bhramarUpa hue hRdayasahita [ bhUtvA ] ho karake [ jAnu ] kadAcit [ zarIriNaH ] zarIradhArI jIva [ na hiMsyAH ] nahIM mArane caahiye| ___ bhAvArtha-jahA~ hiMsA hai vahA~ dharma kadApi nahIM ho sakatA, ataeva dharmAtmA puruSoMko isa prakAra ke dhokhe meM nahIM AnA cAhiye, ki dharmake nimitta yajJasambandhI hisA karane meM pApa nahIM hai / yadi yahAMpara koI yaha prazna kare ki jainadharmameM bhI to maMdira banavAnA, pratiSThA karAmA kahA gayA hai, jisameM sUkSma jIvoMkI vipula hiMsA hotI hai, so kyA ina mandirAdi kAryoMmeM dharma nahIM hotA ? isakA uttara yaha hai 1 trasasthAvarasvarUpakathanam: saMsArI jIva do prakAra ke haiM- eka trasa, dUsare sthAvara / kevala eka sparzana indriyavAle ekendriya jIvoMko sthAvara kahate haiN| aura dvIndriyAdika paMcendrI paryanta jIvoMko trasa kahate haiM / sthAvarajIvoMke 1 pRthvIkAya. 2 jalakAya 3 vanaspatikAya, 4 agnikAya, 5vAyukAya ye 5 bheda haiM aura trasajIvoMke 1dvandriya, 2 trIndriya 3 caturindriya aura paMcendriya ye 4 bheda haiN| jo sparzana aura rasanA ( jIbha ) yukta hoM, jaise laTa, kaur3I, giDolA Adi unheM dvIndriya, jo sparzana, rasanA, ghrANa (nAka) yukta hoM jaise kIr3I makor3I, kAnakhajUrA Adi unheM te-indriya, jo sparzana rasanA, ghrANa, netrayukta hoM jaise bhramara pataMgAdi unheM caturindriya aura jo kAnasaMyukta hoM jaise manuSya, deva, pazu, pakSI Adi unheM paMcendriya kahate haiN| punaH paMcendriyake sainI aura asanI ye do bheda haiN| jina paMcendriya jIvoMke mana pAyA jAtA hai, unheM sainI aura jinake mana nahIM pAyA jAtA, unheM asainI kahate haiN| sainI paMcendriya cAra prakArake haiM, deva, manuSya, nAraka, tiryazca / inameMse narakoMke bhUmikI apekSA sAta bheda aura tiryaJcoMke jalacara, sthalacara aura nabhazcara ye tIna bheda haiN|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 78-82 ] puruSArthasiddhayu pAyaH / ki yadi ye kArya kevala mAna bar3AIke liye yatnAcAra rahita lAparavAhIse kiye jAveM, to kadApi zubha baMdhake kAraNa nahIM ho sakate, parantu dharma-buddhise yatnapUrvaka kiye jAveM, to adhika zubhabaMdhake kartA hote haiM / yadyapi ukta kAryoMmeM prAraMbhajanita hiMsA hotI hai, parantu vaha ( hiMsA ) dharmAnurAgapUrvaka ba~dhe hue zubha baMdhakI ( puNyako ) ora dekhanese kucha ginatomeM bhI nahIM A sakatI hai| isake atirikta ukta kAryoM meM apanA dravya vyaya karanese lobhakaSAyarUpa antaraGga hiMsAkA tyAga hotA hai tathA eka bar3A bhArI lAbha aura bhI hotA hai, vaha yaha hai ki mandirAdika kAryoMmeM lagAye hue isa dhanane viSaya kaSAyAdika sevanameM na lagAkara mahatpApoMse dUra rakhake sukRtakI pravRtti kI hai; ataeva siddha hai ki mandira pratiSThAdika kArya utkRSTa dharma-kArya haiM, parantu dharmanimittaka yajJAdikameM pazu havanAdikI kriyA udyamIhiMsA honese sarvathA tyAjya hai / aisI sAmAnyatayA AjJA hai| dharmo hi devatAbhyaH prabhavati tAbhyaH pradeyamiha sarvam / iti duvivekakalitAM dhiSaNAM na prApya dehino hisyAH / / 80 // anvayAthoM-[hi] 'nizcaya karake [ dharmaH ] dharma [devatAbhyaH] devatAmoMse [prabhavati] utpanna hotA hai| ataeva [ iha ] isa lokameM [tAbhyaH] unake lie [sarvam] saba hI [pradeyam [ de denA yogya hai' [iti duvivekakalitAM] isa prakAra avivekase gRsita [dhiSaNAM] buddhiko [prApya] pAkarake [dehinaH] zarIradhArI jIva [na hiMsyAH] nahIM mArane cAhiye / bhAvArtha-devatAoM ke liye bhI kisI kAraNase prANighAta na karanA cAhiye / koI koI mUrkha kahA karate haiM ki dharmake kartA jaba devatA hI haiM, to unheM mAMsAdikI bali jo cAhe so denA ayogya nahIM hai; so yaha kathana avivekase bharA huA hai, mAnya na karanA caahie| pUjyanimitta' ghAte chAgAdInAM na ko'pi doSo'sti / iti saMpradhArya kArya nAtithaye sattvasaMjJapanam // 81 // anvaya thoM-[pUjyanimitta] 'pUjane yogya puruSoMke liye [chAgAdInAM] bakarA Adika jIvoMke [ ghAte ] ghAta karane meM [ kaH api ] koI bhI [ doSa ] doSa [ nAsti ] nahIM hai' [ iti ] aisA [ saMpradhArya ] vicAra karake [ atithaye ] atithi va ziSTa puruSoMke liye [ sattvasaMjJapanam ] jIvoMkA ghAta [ na kArya ] karanA yogya nahIM hai| bhAvArtha puroDAzAdimeMziSTa puruSoMke lie hiMsA karane meM doSa nahIM hai, aisA kahanA bar3I bhArI bhUla hai| bahusattvaghAtajanitAdazanAdvaramekasattvaghAtotyam / ityAkalayya kArya na mahAsattvasya hiMsanaM jAtu // 82 // anvayArthI --[ bahusattvaghAtajanitAt ] "bahuta prANiyoMke ghAtase utpanna hue [azanAt ] bhojanase [ ekasattvaghAtottham ] eka jIvake ghAtase utpanna huA bhojana [ varam ] acchA hai" [ iti ] 1-"atithike satkArArtha bakarI vA baila jo uttama jIva gharameM hoM, unake ghAta karanemeM koI pApa nahIM hai|" aisA smRtikAroMkA mata hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajainazAstramAlAyAm [ 3- ahiMsA vrata aisA [ prAkalayya ] vicAra karake [ jAtu ] kadAcit bhI [ mahAsattvasya ] jaGgama bar3e jIvakA [ hiMsanaM ] ghAta [ na kAryaM ] nahIM karanA cAhiye / 42 bhAvArtha - "annAdikake prAhArameM aneka jIva marate haiM, ataeva unake badale eka bar3e bhArI jIvako mArakara khA lenA acchA hai" aisA kutarka karanA bhI mUrkhatApUrNa hai / kyoMki hiMsA prANaghAta karanese hotI hai aura ekendriya jIvoMkI apekSA paMcendriyake dravyaprANa va bhAvaprANa adhika hote haiM, aisA siddhAntakAroM kA mata hai, isaliye aneka choTe choTe jIvoMse bhI bar3e prANIke ghAta meM adhika hiMsA hai / jaba ekendriya jIvake mAranese dvIndriya jIvake mArane meM hI asaMkhyaguNA pApa hai, to paMcendriya hiMsAkA to kahanA hI kyA ? rakSA bhavati bahUnAmekasyaivAsya jIvaharaNena / iti matvA karttavyaM na hiMsanaM hiMsrasattvAnAm // 83 // zranvayArthI - [ zrasya ] " isa [ ekasya eva ] eka hI [ jIvaharaNena ] jIvaghAta karanese [bahUnAm] bahutase jIvoMkI [rakSA bhavati ] rakSA hotI hai" [iti masvA] aisA mAnakara [hiMsrasattvAnAm ] hiMsaka jIvoM kA bhI [ hiMsanaM ] hiMsana [ na karttavyaM ] na karanA cAhiye / bhAvArtha - "sarpa, bicchU, siMha, geMDA, teMduprA Adika hiMsaka jIvoMko jo aneka jIvoMke ghAtaka haiM, mAra DAlane se unake vadhya aneka jIva baca jAyeMge aura usase pApakI apekSA puNyabaMdha avazya hogA aisA zraddhAna nahIM karanA cAhiye / kyoMki, hiMsA jo karatA hai, vahI usake pApakA bhAgI hotA hai, aisA zAstrase siddha hai| phira use mArakara hamako pApopArjana kisaliye karanA cAhiye ? dUsare yaha bhI socanA cAhiye ki saMsArameM jo ananta jIva eka dUsareke ghAtaka haiM, unakI cintA hama kahA~ taka kara sakate haiM ? bahutattvaghAtino'mI jIvanta upArjayanti gurupApam / ityanukampAM kRtvA na hiMsanIyAH zarIriNo hiMsrAH // 84 // zranvayArthI - [ bahusattvaghAtinaH ] "bahuta jIvoMke ghAtI [ zramI ] ye jIva [ jIvantaH ] jIte raheMge to [ guru pApam ] adhika pApa [ upArjayanti ] upArjana kareMge," [ iti ] isa prakArakI [ anukampAM kRtvA ] dayA karake [ hiMsrAH zarIriNaH ] hiMsaka jIvoMko [ na hiMsanIyAH ] nahIM mAranA cAhiye / bahuduHkhAsaMjJapitAH prayAnti tvacireNa duHkhavicchittim // iti vAsanAkRpAraNImAdAya na duHkhino'pi hantavyAH / / 85 / / anvayArthI - [tu ] aura [ bahuduHkhAsaMjJapitAH ] "aneka duHkhoMse pIr3ita jIva [ zracireNa ] thor3e hI samaya meM [ duHkhavicchittim ] duHkhAbhAvako [ prayAnti ] prApta ho jAyeMge" [ iti vAsanAkRpANa ] isa prakArakI vAsanArUpI yA vicArarUpI talavArako [ AdAya ] lekara [ duHkhino'pi ] duHkhI jIva bhI [ na hantavyAH ] nahIM mArane cAhiye /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 83-88] puruSArthasiddhaya paayH| bhAvArtha-roga athavA dAridrayAdi duHkhoMse atizaya duHkhI jIva yadi mAra DAle jAveMge, to tatkAlIna duHkhoMse ve chUTa jAveMge, aisA vizvAsa kabhI nahIM karanA cAhiye, kyoMki eka to koI jIva zarIratyAga karanese duHkhase nahIM chUTa sakatA, usake azubha karmoMkA phala use bhoganA hI par3egA; cAhe isa zarIrase bhoge, cAhe dUsare zarIrase bhoge, aura dUsare ke ghAta karanese prANapIr3ana hotA hI hai, jo ghAtaka ko aura usa vadhyajIvako hiMsAjanita azubhabandhakA kAraNa hotA hai / kRcche raNa sukhAvAptirbhavanti sukhino hatAH sukhina eva / iti tarkamaNDalAnaH sukhinAM ghAtAya nAdeyaH // 86 // andayAthauM-[ sukhAvAptiH ] "sukhako prApti [ kRcche,Na ] kaSTase hotI hai, isaliye [hatAH] mAre hue [ sukhinaH ] sukhI jIva [ sukhinaH eva ] sukhI hI [ bhavanti ] hoveMge" [ iti ] isa prakAra [ tarkamaNDalAnaH ] kutarkakA khaGga [ sukhinAM ghAtAya ] sukhiyoMke ghAtake liye [ nAdeyaH ] aMgIkAra nahIM karanA caahiye| ___ bhAvArtha-ugra tapazcaraNAdi bar3e kaSToMse sukha prApta hotA hai, isaliye sukha durlabha hai| jaise sarakaMDeke (mUjake) vanameM Aga lagA denese vaha phira bahuta harA ho jAtA hai, isI prakAra jIva sukhameM mAra DAlanese vinA hI kaSTake sukhako prApta ho jAtA hai, aisA zraddhAna bhI kabhI nahIM karanA cAhiye / kyoMki sukhI satyadharmake sAdhanase hote haiM na ki isa prakAra sukhameM marane mAranese / upalabdhisugatisAdhanasamAdhisArasya bhUyaso'bhyAsAt / svaguroHziSyeNa ziro na kartanIyaM sudharmamabhilaSitA // 7 // anvayAthoM-[ sudharmam abhilaSitA ] satya dharmake abhilASI [ ziSyeNa ] ziSyake dvArA [ bhUyasaH abhyAsAt ] adhika abhyAsase [ upalabdhisugatisAdhanasamAdhisArasya ] jJAna aura sugati karanemeM kAraNabhUta samAdhikA sAra prApta karanevAle [ svaguroH ] apane gurukA [ ziraH ] mastaka [ na katanIyaM ] nahIM kATA jAnA caahiye| bhAvArtha-gurumahArAja adhika kAlataka abhyAsa karake aba samAdhi meM magna ho rahe haiM, isa samaya yadi ye mAra diye jAveM, to uccapada prApta kara leMge; aisA mithyA zraddhAna karake ziSyako apane gurukA ziracchedana karanA anucita hai| kyoMki unhoMne jo kucha sAdhanA kI hai, usakA phala to ve Age pIche Apa hI pA leveMge, ziracchedana karanevAlA prANapIr3Ajanita hiMsAkA bhAgI hokara pApabaMdha karaneke atirikta aura kyA pA legA? dhanalavapipAsitAnAM vineyavizvAsanAya darzayatAm / jhaTitighaTacaTakamokSaM zraddhayaM naiva khArapaTikAnAm // 8 // 1-zrIamRtacandasUri graMthakartAke samaya 'khArapaTika' nAmaka koI mata bhArata meM pracalita thA, jisameM mokSakA svarUpa eka vilakSaNa prakArase mAnA jAtA thaa| jisa prakAra ghar3emeM kaida kI huI cir3iyA ghar3eke phUTa jAnese mukta ho jAtI hai, usI prakAra zarIra chUTa jAnese jIva mukta ho jAtA hai /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zrImad rAjacandrajaina zAstramAlAyAm [3-ahiMsA vrata anvayAthoM-[ dhanalavapipAsitAnAM ] thor3ese dhanake pyAse aura [vineyavizvAsanAya darzayatAm ] ziSyoMko vizvAsa utpanna karaneke liye dikhalAnevAle [ khArapaTikAnAm ] khArapaTikoMke [ jhaTitighaTacaTakamokSaM ] zIghra hI ghar3e ke phaTanese cir3iyAke mokSake samAna mokSako [ naiva zraddhayaM ] zraddhAnameM nahIM lAnA cAhiye / bhAvArtha-khArapaTikoM ke ( kattheke raMgakA kapar3A pahinanevAle eka prakArake saMnyAsI ) samAna mokSa mAna karake kisI anya jIvakA tathA apanA prANaghAta nahIM kara DAlanA caahiye| kyoMki khArapaTika zarIrake chUTa jAneko hI mokSa mAnate haiN| dRSTvA paraM purastAdazanAya kSAmakukSimAyAntam / nijamAMsadAnarabhasAdAlabhanIyo na cAtmApi // 86 // anvayArthI-[ca ] aura [ prazanAya ] bhojanake liye [ purastAt ] sanmukhase [ prAyAntam ] Aye hue [ aparaM ] anya [kSAmakukSim ] durbala udaravAle arthAt bhUkhe puruSako [ dRSTvA ] dekha karake [ nijamAMsavAnarabhasAt ] apane zarIrakA mAMsa denekI utsukatAse [ prAtmApi ] apaneko bhI [ na pAlabhanIyaH ] nahIM ghAtanA cAhiye / bhAvArtha-yadi koI mAMsabhakSI jIva pAkara bhojanake liye yAcanA kare, to usako dayA karake svazarIrake mandamohase apane zarIrakA mAMsa nahIM de denA caahiye| kyoMki eka to mAMsabhakSI jIva dAnakA pAtra hI nahIM hai, dUsare mAMsakA dAna zAstrase tathA dharmase bahirbhUta aura niMdya hai, tIsare 'AtmaghAtI mahApApI' yaha ukti jagatprasiddha hai| ko nAma vizati mohaM nayabhaGgavizAradAnupAsya gurun / viditajinamatarahasyaH zrayannahiMsA vizuddhamatiH // 6 // anvayArthI -[navabhaGgavizAradAn] nayabhaGgoMke jAnane meM pravINa [gurun] guruproMkI [upAsya] upAsanA karake [viditajinamatarahasyaH].jinamatake rahasyoMkA jAnanevAlA [ko nAma '] aisA kaunasA [ vizuddhamatiH ] nirmala buddhidhArI hai jo [ ahiMsAM zrayan ] ahiMsAkA Azraya lekara [ mohaM ] mUr3hatAko [ vizati ] prApta hogA? bhAvArtha-jo puruSa ahiMsA-dharmako jAna gayA hai, vaha uparyukta kutakiyoMke mithyAmatoMmeM kadApi kAla zraddhAna nahIM kara sktaa| yadidaM pramAdayogAdasadabhidhAnaM vidhIyate kimapi / tadanRtamapi vijJeyaM tadbhavAH santi catvAraH // 10 // anvayAthoM-[yat] jo [kimapi] kucha bhI [ pramAdayogAt ] pramAda kaSAyake yogase [ idaM ] yaha [asadabhidhAnaM] svaparako hAnikAraka athavA anyathArUpa vacana [vidhIyate] vidhirUpa kiyA jAtA 1-nAma iti praziddhau / 2-apizabdoH nizcayAtmakazca /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 loka 86-64 ] puruSArthasiddhaya pAyaH / arthAt kahA jAtA hai [ tat ] use [ anRtaM api ] nizcayakara anRta [vijJeyaM ] jAnanA cAhiye aura [ tadbha edAH ] usake bheda [ catvAraH cAra [ santi ] haiM | svakSetrakAlabhAvaiH sadapi hi yasminniSidhyate vastu / tatprathamamasatyaM syAnnAsti yathA devadatto'tra / / 62 / / anvayArthI - [ yasmin ] jisa vacanameM [ svakSetrakAlabhAvaH ] apane dravya kSetra, kAla, bhAva karake [ pa ] vidyamAna bhI [ vastu ] vastu [ niSiddhayate ] niSedhita kI jAtI hai [ tat ] vaha [ prathamam ] prathama [ asatyaM ] asatya [ syAt ] hotA hai, [ yathA ] jaise [ atra ] "yahAM [ devadattaH ] devadatta [ nAsti ] nahIM hai / " bhAvArtha- devadatta nAmaka koI puruSa eka sthAnameM baiThA thA, usake viSaya meM kisI puruSane Akara pUchA ki "devadatta hai ?" uttara diyA gayA " nahIM hai !" isa prakAra apane dravya, kSetra 2, kAla, bhAva se prastirUpa ( maujUda ) vastuko nAstirUpa * ( gairamaujUdA ) kahanA asatyakA prathama bheda hai / asadapi hi vasturUpaM yatra parakSetrakAlabhAvaistaiH / udbhAvyate dvitIyaM tadanRtamasmin yathAsti ghaTaH / / 63 / / anvayArthI - [hi ] nizcayakara [ yatra ] jisa vacanameM [ taiH parakSetrakAlabhAvaH ] una paradravya kSetra kAla bhAvoM karake [ asatyapi ] avidyamAna bhI [ vasturUpaM ] vastukA svarUpa [ udbhAvyate ] prakaTa kiyA jAtA hai [ tat ] vaha [ dvitIyaM ] dUsarA [ zranRtam ] asatya [ syAt ] hotA hai [ yathA ] jaise [ zrasmin ] yahA~para [ ghaTa zrasti ] ghar3A hai / bhAvArtha - jahA~para ghar3a ke dravya, kSetra, kAla, bhAvakA astitva nahIM hai, vahA~para kisIke pUchane para kaha denA ki, "yahA~ ghar3A hai ? yaha asatyakA dUsarA bheda hai| vastu sadapi svarUpAt pararUpeNAbhidhIyate yasmin / anRtamidaM ca tRtIyaM vijJeyaM gauriti yathA'zvaH / / 64 / / anvayArthI - [ ca ] aura [ yasmin ] jisa vacanameM [ svarUpAt ] apane catuSTayase [sat api ] vidyamAna bhI [ vastu ] padArtha [ pararUpeNa ] anya ke svarUpase [ zrabhidhIyate ] kahA jAtA hai, so [ idaM] yaha [ tRtIyaM zranRtam ] tIsarA asatya [ vijJeyaM ] jAnanA cAhiye [ yathA ] jaise [ gauH ] baila [ azvaH ] ghor3A hai [ iti ] aisA kahanA / bhAvArtha - jahA~para baila svacatuSTayase maujUda hai, vahA~para kaha denA ki, "yahI ghor3A hai" arthAt kuchakA kucha kaha denA, yaha asatyakA tIsarA bheda hai / 1 - jo padArtha jisa rUpameM sthita hai, saddravyalakSaNamiti tattvArthe / 2 dravya jisa kSetrako rokakara sthita ho / 3 - dravya jisa kAlameM jisa rUpase pariraNa meM / 4- dravyakA nija bhAva / 5- isa udAharaNa meM devadatta apane dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa catuSTayasahita honepara bhI nAstirUpa kahA gayA hai, ataeva asatya bhASaNa huA /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 zrImad rAjacandra jainazAstramAlAyAm / garhitamavadyasaMyutamapriyamapi bhavati vacanarUpaM yat / sAmAnyena tredhA matamidamanRtaM turIyaM tu // 65 // anvayArthI" - [ tu ] aura [ idam ] yaha [ turIyaM ] cauthA [ anRtaM ] asatya sAmAnyena ] sAmAnyarUpase [ garhitam ] 1 garhita, [ zravadyasaMyutam ] 2 sAvadya arthAt pApasahita [ api ] aura [ priyam ] 3 apriya isa taraha [ tredhA ] tIna prakAra [matam ] mAnA gayA hai, [ yat ] jo ki [ vacanarUpaM ] vacanarUpa [ bhavati ] hotA hai / pazUnyahAsagarbha karkazamasamaJjasaM pralapitaM ca / anyadapi yadutsUtraM tatsavaM garhitaM gaditam / / 66 // [ satya vrata zranvayArthI - [ paizUnya hAsagarbhaM ] duSTatA athavA cugalIrUpa hAsyayukta [ karkazam ] kaThora [ zrasamaJjasaM ] mithyA zraddhAnapUrNa [ca] aura [ pralapitaM ] pralAparUpa ( bakavAda ) tathA [ zranyadapi ] aura bhI [ yat ] jo [ utsUtraM ] zAstraviruddha vacana hai, [ tatsarvaM ] usa sabako [ garhitaM ] garhita arthAt niMdya vacana [ gaditam ] kahA hai / chedana medanamA raraMga karSa raNavArigajyacauryavacanAdi / tatsAvadyaM yasmAtprANivadhAdyAH pravartante / / 67 / / zranvayArthI -- [ yat ] jo [ chedanabhedanamAraraNakarSaraNavANijyacauryavacanAdi ] chedane, bhedane, mArane, zoSaNe, athavA vyApAra, corI AAdike vacana haiM [ tat ] so saba [sAvadya' ] pApayukta vacana haiM, [ yasmAt ] kyoMki ye [ prANivadhAdyAH ] prANihiMsA Adi pApa [ pravarttante ] pravRtta karate haiM / bhAvArtha - 'pravadya' zabdakA artha 'pApa' hotA hai aura jo vacana pApasahita hotA hai, use sAvadya kahate haiM / zraratikaraM bhItikaraM khedakaraM vairazokakalahakaram / yadaparamapi tApakaraM parasya tatsarvamapriyaM jJeyam // 68 // anvayArthI - [ yat ] jo vacana [parasya ] dUsare jIvako [ratikaraM ] aprItikA karanevAlA, [ bhItikaraM ] bhayakA karanevAlA, [ khedakaraM ] khedakA karanevAlA, [ vairazokakalahakaram ] vaira zoka kalahakA karanevAlA tathA jo [ aparamapi ] aura bhI [ tApakaraM ] pratApoMkA karanevAlA ho [ tat ] vaha [ sarvaM ] saba [ apriyaM ] apriya [ jJeyaM ] jAnanA / sarvasminnapyasminpramatta yoga kahetukathanaM yat / zranRtavacane'pi tasmAnniyataM hiMsA samavatarati // 66 // anvayArthI - [ yat ] jisa kAraNase [ zrasmin ] ina [ sarvasminnapi ] saba hI vacanoM meM
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 65 - 102 } puruSArthasiddhaya pAyaH / [ pramattaprogekahetukathanaM ] pramAdasahita yoga ho eka hetu kahA gayA hai, [tasmAt ] isaliye [ anRtavacane ] asatya vacanameM [ api ] bhI [ hiMsA ] hiMsA [ niyataM ] nizcitarUpase [ samavatarati ] AtI hai / bhAvArtha - jahA~ kaSAya hai, vahA~ hiMsA hai aura asatya bhASaNa kaSAyase hI hotA hai, ataeva asatya vacana meM hiMsA avazya hotI hai / at pramattayoge nirdiSTe sakalavitathavacanAnAm / yAnuSThAnAderanuvadanaM bhavati nAsatyam / / 100 // 47 anvayArthI - [ sakalavitathavacanAnAm ] samasta hI pranRta vacanoMkA [ pragattayoge ] pramAdasahita yoga [heta ] hetu [ nirdiSTe sati ] nirdiSTa kiye jAnese [ heyAnuSThAnAdeH ] heya upAdeyAdi anuSThAnoMkA [ anuvadanaM ] vahanA [ zrasatyam ] jhUTha [ na bhavati ] nahIM hotA / bhAvArtha- pranRta vacanake tyAgI mahAmuni heyopAdeyake upadeza bArambAra karate haiM, purANa aura kathAoM meM nAnA prakAra alaGkAragarbhita navarasapUrNa viSaya varNana karate haiM, unake pApaniMdaka vacana pApo jIvoMko tIrase apriya lagate haiM, saikar3oM jIva dukhI hote haiM, parantu unheM asatya bhASaNakA doSa nahIM lagatA, kyoMki unake vacana kaSAya pramAdase garbhita nahIM haiM / isIse kahA hai ki pramAdayukta prayathArtha bhASaNakA nAma hI anRta hai / bhogopabhogasAdhanamAtraM sAvadyamakSamAH moktum / yespi zeSamanRtaM samastamapi nityameva muJcantu / / 101 / / anvayArthI - [ ye ] jo jIva [bhogopabhogasAdhanamAtraM ] bhogopabhoga ke sAdhanamAtra [ sAvadyam ] sAvadyavacana [ moktum ] chor3ane ko [ zrakSamAH ] asamartha haiM, [te zrapi ] ve bhI [zeSam ] zeSa [ samastamapi ] samastahI [zranRtaM ] asatya bhASaNa ko [ nityameva ] nirantara hI [ muJcantu ] chor3o / bhAvArtha - tyAga do prakArakA hai, eka sarvathA tyAga, dUsarA ekodeza tyAga / jisameM se sarvathA samasta prakAra ke pranRtoM kA tyAga muni dharma meM hai aura use muni avazya hI karate haiN| parantu gRhastha apane sAMsArika prayojana sAvadya vacanoM ke vinA nahIM calA sakatA, isaliye yadi gRhastha sAvadya vacanoM kA tyAga na kara sake, to na sahI, parantu anya saba prakAra ke pranRta vacanoM ke bolane kA tyAga to avazya kartavya hai / zravitIrNasya grahaNaM parigrahasya pramattayogAdyat / tatpratyeyaM steyaM saiva ca hiMsA vadhasya hetutvAt / / 102 / / anvayArthI - [ yat ] jo [ pramattayogAt ] prasAda kaSAya ke yoga se [ avatIrNasya ] vinA diye yA vitaraNa kie hue [parigrahasya ] suvarNa vastrAdi parigrahakA [graha] grahaNa karatA hai, [tat] use [steyaM] corI [pratyeyaM ] jAnanA cAhiye [ca] aura [sA eva] vahI [ badhasya ] vadhake [hetutvAt ] hetuse [hiMsA ] hiMsA hai /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 zrImad rAjacandrajainazAstramAlAyAm / [5-acaurya vrata bhAvArtha-'corI karanA bhI hiMsA hai, kyoMki anya jIvake prANa ghAta karaneke hetuse pramAdakA prAdurbhAva hote hI corI karanevAle puruSake bhAvaprANoMkA ghAta hotA hai aura corIke prakaTa hojAnepara usake dravyaprANoMkA bhI ghAta hotA hai, isI prakAra iSTa vastukI viyogajanita pIr3Ase jisakI corI huI hai, usa puruSake bhAvaprANoMkA ghAta hotA hai aura caurya vastuke haraNa honese dravyaprANoMkA ghAta bhI saMbhava hai, kyoMki corI kI huI vastu usake dravya prANoMkI poSaka thii| . arthA nAma ya ete prANA ete bahizcarAH puMsAm / harati sa tasya prANAn yo yasya jano haratyarthAn / / 103 / / anvayAthoM-[ yaH ] jo [ janaH ] puruSa [ yasya ] jisa jIvake [arthAn ] padArthoMko yA dhanako [ harati ] haraNa karatA hai, [ saH ] vaha puruSa [ tasya ] usa jIvake [prANAn ] prANoMko [ harati ] haraNa karatA hai, kyoMki jagatameM [ ye ] jo [ ete ] ye [arthA nAma] dhanAdika padArtha prasiddha haiM, [ ete ] ve saba hI [ puMsAM ] puruSoMke [ bahizcarAH prANAH ] bAhya prANa [ santi ] haiN| bhAvArtha-saMsArI jIvoMke jisa prakAra jIvanake kAraNabhUta indriya zvAsoccha vAsAdi antaH prANa haiM, usI prakAra dhana, dhAnya, sampadA, baila, ghor3A, dAsa, dAsI, mandira, pRthvI Adika jitane padArtha pAye jAte haiM, ve saba unake jIvanakA kAraNabhUta bAhya prANa haiN| isaliye unameMse eka bhI padArthakA viyoga honese jIvoMko prANaghAta sadRza duHkha hotA hai, isIse kahate haiM corI sAkSAt hiMsA hai| hisAyA. steyasya ca nAvyAptiH sughaTAmeva sA yasmAt / grahaNe pramattayogo dravyasya svIkRtasyAnyaH / / 104 // anvayAthoM-hisAyAH] hiMsA ke [ca] aura [steyasya] corI ke [ avyAptiH ] avyApti doSa [na ] nahIM hai [ sA sughaTAmeva ] vaha hiMsA sughaTa hI hai, [ yasmAt ] kyoMki [anyaiH ] dUsaroM ke dvArA [ svIkRtasya ] svIkRta kiye [ dravyasya ] dravya ke [ grahaNe ] grahaNa karane meM [pramattayogaH ] pramAda kA yoga hai| bhAvArtha-nyAyake prakaraNameM kaha cuke haiM ki jo lakSaNa padArthake ekadezameM vyApta ho, dUsare meM nahIM ho, use avyApti kahate haiM / avyAptidoSa "yatra yatra steyaM tatra tatra hiMsA" arthAt "jahA~ corI hotI hai, vahA~ hiMsA avazya hotI hai" isa lakSaNa meM nahIM pAtA hai| isalie yaha lakSaNa padArtha meM sarvadezavyApta hai, kyoMki pramAdayogake vinA corI hotI hI nahIM aura jisameM pramAdayoga hai, vahI hiMsA hai| nAtivyAptizca tayoH prmttyogkkaarnnvirodhaat| api karmAnugrahaNe nIrAgAraNAmavidyamAnatvAt // 105 // 1-nihitaM vA patitaM vA suvismRtaM vA parasvamavisRSTam / na harati yAca daro tavakRzacauryAdupAramaraNam // 57 // ratnakaraMDazrAvakAcAra arthAt-dharA huA, par3A huA, bhUlA huA, aura dUsare kA binA diyA huA padArtha grahaNa nahIM karanA aura na dUsare ko denA, so sthUla corItyAga-vrata hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 zloka 103-107 ] puruSArthasiddhaya paayH| anvayAthoM-[ca aura [ nIrAgAraNAm ] vItarAga puruSoMke [ pramattayogakakAraNavirodhAt ] pramAda yogarUpa eka kAraNake virodhase [karmAnugrahaNe] dravyakarma nokarmakI karmavargaNAoMke grahaNa karane meM [api ] nizcaya karake [steyasya ] corIke [ avidyamAnatvAt ] upasthita na honese [ tayoH ] una donoMmeM arthAt hiMsA aura corImeM [ativyAptiH] ativyApti bhI [na] nahIM hai| bhAvArtha-"pradattAdAnaM steyaM", isa sUtrake anusAra vinA diye hue padArthake grahaNa karaneko corI kahate haiM, isaliye vItarAgasarvajJako jisa samaya ki ve dravya nokarmavargaNAnoMkA grahaNa karate haiM, usa samaya corIkA doSa laganA cAhiye, kyoMki prApta nokarmavargaNAoMkA grahaNa adattAdAna hai, aura Upara kahI adattAdAna corI hai, to vItarAgadeva corIke bhAgI honese hiMsaka siddha hoMge, parantu vItarAgadeva hiMsaka nahIM hai, kyoMki mohanIyakarmakA prabhAva ho jAnese karmavargaNAoMke grahaNa karane meM unake pramatta yogarUpa kAraNakA bhI abhAva hai, jisase ki ukta lakSaNa meM ativyApti doSa nahIM laga sakatA, kyoMki corIkA lakSaNa yathArtha meM isa prakAra kahA hai-"pramattayogAt adattAdAnaM steyaM" arthAt "pramAdake yogase paradravyakA grahaNa karanA corI hai|" asamarthA ye katuM nipAnatoyAdiharaNavinivRttim / tairapi samastamaparaM nityamadattaM parityAjyam // 106 // anvayAthoM-[ye] jo loga [nipAnatoyAdiharaNavinivRttim] dUsaroMke kuprA bAvar3I Adi jalAzayoMke jala Adiko grahaNa karanekA tyAga [katu] karaneko [asamarthA] asamartha haiM. [taiH] unheM [api ] bhI [ aparaM ] anya [ samastam ] sampUrNa [ pradatta ] vinA dI huI vastuaoMkA grahaNa karanA [nityam] hamezA [parityAjyam) tyAga karanA yogya hai| bhAvArtha-adatta vastukA tyAga do prakAra hai, eka to sarvathA tyAga jo munidharma meM pAyA jAtA hai; dUsarA ekodeza tyAga jo zrAvakadharmameM varNana kiyA hai| pratyeka manuSyako cAhiye ki jahAM taka bana sake sarvathA tyAga kare, parantu yadi usakA pAlana na ho sake, to ekodeza tyAga to avazya hI kre| ekodeza tyAgI puruSa dUsareke kuoM, tAlAboMkA jala tathA mRttikAdi aise padArtha jinakA koI mUlya nahIM hai, aura jinheM adatta grahaNa karanese saMsArameM cora nahIM kahA jAtA-grahaNa kara sakatA hai| parantu sarvathA tyAgI puruSa ina padArthoMko bhI vinA diye grahaNa nahIM kara sktaa| yadarAgayogAnmathunamabhidhIyate tadabrahma / avatarati tatra hiMsA vadhasya sarvatra sadbhAvAt // 107 // anvayAthoM -[yat] jo [vedarAgayogAt] vedake rAgarUpa yogase [maithuna] strI-puruSoMkA sahavAsa [abhidhIyate ] kahA jAtA hai, [ tat ] so [abrahma] abrahma hai, aura [tatra] usa sahavAsa meM [vadhasya] prANivadhakA [sarvatra] saba jagaha [sadbhAvAt] sadbhAva honese [hiMsA] hiMsA [avatarati hotI hai| 1-cAritramgehakI veda nAmaka prakRtike udayase utpanna huA rAga / / 2-pAdizabdAt mattikAdi padArthajAtamapi dvayaM / 3-mithunastha karma maithunam /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadrAjacandrajanazAstramAlAyAm . [3- brahmacarya vrata __ bhAvArtha-puruSa, strI aura napuMsaka ye tIna veda haiN| ina tIna vedoMkI rAgabhAvarUpa uttejanAse mithuna arthAt jor3ekA sahavAsa honA abrahma kahalAtA hai| abrahmameM hiMsAkA saba sthAnoMmeM sadbhAva hai; balki yoM kahanA cAhiye, ki vinA hiMsAke abrahma hotA hI nahIM hai, abrahmameM hiMsA kaI prakArase ghaTita hotI hai, yathA 1 strIke yoni, nAbhi, kuca, kA~kha Adi sthAnoMmeM sammUrchana paMcendriya jIva sarvadA utpanna hote rahate haiM; aura maithunameM unake dravyaprANoMkA ghAta avazya hI hotA hai|... hisyante tilanAlyAM taptAyasi vinihite tilA yadvat / bahavo jIvA yonau hiMsyante maithune tadvat / / 108 / / anvayArthI-[ yadvat ] jisa prakAra [ tilanAlyAM ] tiloMkI nalImeM [taptAyasi vinihite] tapta lohake DAlanese [ tilA: ] tila [ hiMsyante ] naSTa hote haiM-bhuna jAte haiM, [ tadvat ] usI prakAra [maithune] maithunake samaya [yonau] yonimeM bhI [bahavo jIvAH] bahutase jIva [hiMsyante] marate haiN| yadapi kriyate kiJcinmadanodrakAvanaGgaramaraNAdi / tatrApi bhavati hiMsA rAgAdyutpattitantratvAt // 106 / / anvayAthoM-aura [api] isake atirikta [madanodrekAt] kAmakI utkaTatAse [yat kiJcit] jo kucha [anaGgaramaNAdi ] anaGgaramaNAdi' [kriyate ] kiyA jAtA hai [ tatrApi ] usameM bhI [rAgAdyutpattitantratvAt] rAgAdikoMkI utpattike vazase [hiMsA] hiMsA [bhavati] hotI hai / bhAvArtha-rAgAdika bhAvoMkI tIvratAke vinA anaMgakrIr3AkA honA asaMbhava hai, aura jahAM rAgAdikoMkI adhikatA hai vahAM hiMsA hai, ataeva anaGgakrIr3A bhI hiMsA hai| ye nijakalatramAtraM parihatu zaknuvanti na hi mohAt / niHzeSazeSayoSiniSevaraNaM tairapi na kAryam // 110 // anvayAthoM-[ye] jo jIva [ mohAt ] mohake kAraNa [ nijakalatramAnaM ] apanI vivAhitA strImAtrako [ parihatu] chor3aneko [ hi ] nizcaya karake [na zaknuvanti] samartha nahIM haiM, [ taiH ] unheM [niHzeSazeSayoSiniSevaraNaM api ] avazeSa striyoMkA sevana to avazya hI [ na ] nahIM [ kAryam ] karanA caahiye| 1- sahavAsa karaneke yogya yoni Adi aMgoMse bhinna gudA hasta Adi aMgoMke dvArA tathA gAya, bhaisa Adi pazuoMmeM jo kAma krIr3AkI jAtI hai, use anaMgakrIr3A kahate haiM / 2-na ca paradArAn gacchati na parAn gamayati ca pApabhIteryat / sA paradAranivRttiH svadArasaMtoSanAmApi // 59||-rtnkrnnddshraavkaacaare / / arthAt-jo manuSya pApake bhayase parastrIke pAsa na jAtA hai aura na dUsareko jAne detA hai, yaha parastrItyAgI athavA svadArasaMtoSa vratI hai / jAnA arthAt sahavAsa krnaa|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 108 - 113 ] puruSArthasiddhaya pAyaH / 51 bhAvArtha - brahmakA tyAga bhI ekodeza tyAga aura sarvadeza tyAga rUpa do prakArakA hai / sarvadeza tyAgake adhikArI muni haiM, so jahAMtaka ho sake sarvadeza tyAga karanA cAhiye, aura jo itanA sAmarthya na ho, to ekodeza tyAga rUpa zrAvakadharma to avazya hI dhAraNa karanA cAhiye aura usa zrAvakadharma meM apanI vivAhitA strIke atirikta vezyA, dAsI, parastrI, kumArikAyoMke sarvathA tyAgakA varNana kiyA hai / yA mUrcchA nAmeyaM vijJAtavyaH parigraho hya eSaH / mahodayAdudIrNo mUrcchA tu mamatvapariNAmaH / / 111 // anvayArthI - [ iyaM ] yaha [ yA ] jo [ mUrcchAnAma] mUrcchA hai [eSaH ] isako hI [hi] nizcaya karake [ parigrahaH ] parigraha [vijJAtavyaH ] jAnanA cAhiye, [tu] aura [ mohodayAt] mohake udayase [ udIrNaH ] utpanna huA [ mamatvapariNAmaH ] mamatvarUpa pariNAma hI [ mUrcchA ] mUrcchA hai / bhAvArtha - mohake udayase bhAvoMkA mamatvarUpa pariNamana honA mUrcchA hai, aura mUrcchA hI parigraha hai / mUrchAlakSaraNa karaNAt sughaTA vyAptiH parigrahatvasya / grantho mUrchAvAn vinApi kila zeSasaGgabhyaH / / 112 / / anvayArthI - [ parigrahatvasya ] parigrahatvapanekA [ mUrchAlakSaNakararaNAt ] mUrcchA lakSaNa karanese [ vyAptiH ] vyApti [ sughaTA ] bhale prakAra ghaTita hotI hai, kyoMki, [ zeSasaGga ebhyaH ] anya sampUrNa parigraha [ vinApi ] vinA bhI [mUrchAvAn ] mUrcchA karanevAlA puruSa [kila] nizcayakara [ sagranthaH ] bAhya parigraha saMyukta hai / bhAvArtha - yadi koI puruSa sarvathA nagna arthAt saba prakArake parigrahoMse rahita ho, parantu usake antaraMga meM mUrchAkA sadbhAva ho, to vaha parigrahavAn hI kahalAvegA, -- parigraha rahita nahIM; kyoMki "jahAM jahAM mUrcchA hotI hai, vahAM vahAM parigraha avazya hI hotA hai" aisA niyama hai, aura parigrahake ukta lakSaNa meM avyAptidoSakA prAdurbhAva nahIM ho sakatA / yadyevaM bhavati tadA parigraho na khalu ko'pi bahiraGgaH / bhavati nitarAM yato'sau dhatta e mUrchAnimittatvam / / 113 / / zranvayArthI - [ yadi ] jo [evaM ] aisA [bhavati ] hotA arthAt mUrchA hI parigraha hotA, [tadA ] to [kha] nizcaya karake [bahiraGgaH parigrahaH ] bAhya parigraha [kaH zrapi ] koI bhI [na] na [bhavati ] hotA / so aisA nahIM hai, [ yataH ] kyoMki [ asau ] yaha bAhya parigraha [ mUrchAnimittatvam ] mUrcchAke nimittapaneko [nitarAM ] pratizayatAse [dhatte ] dhAraNa karatA hai / bhAvArtha - " parigraha ke antaraGgaparigraha aura bahiraGgaparigraha aise do bheda kiye gaye haiM, so yadi parigrahakA lakSaNa 'mUrcchA vA icchA' karoge, to phira bAhya padArthoMmeM parigrahatva siddha hI nahIM hogA, 1 - jahAM lakSaNa ho, vahAM lakSya bhI ho isa prakAra sAhacaryake niyamako vyApti kahate haiM /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 zrImad rAjacandrajanazAstramAlAyAm [3-parigrahapramANa vrata kyoMki mUrchAlakSaNa antaraMga pariNAmoMse hI sambandha rakhatA hai" aisA yadi koI tarka kare, to usakA samAdhAna yaha hai ki mUrchAkI utpattimeM bAhya dhana dhAnyAdi padArtha hI kAraNabhUta haiM, ataeva bAhya padArthoM meM kAraNameM kAryake upacArase, parigrahatva mukhyatAse siddha hotA hI hai aura 'mUrchA parigrahaH' yaha lakSaNa bhI abAdhita evamativyAptiH syAtparigrahasyeti cedbhavennaM vam / yasmAdakaSAyAraNAM karma grahaNe na mUrchAsti // 114 / / anvayArthI-[evaM] isa prakAra [parigrahasya] bAhya parigrahakI [ativyAptiH] ativyApti [syAt] hotI hai, [iti cet ] aisA kadAcit kaho to [evaM] aisA [na] nahIM [bhavet ho sakatA, [yasmAt ] kyoMki [akaSAyAraNAM] kaSAya rahita arthAt vItarAga puruSoMke | karmagrahaNe] kArmaNavargaNAke grahaNameM [mUrchA] mUrchA [nAsti] nahIM hai| bhAvArtha- "bAhyapadArthoM meM dravyaparigrahatva mAna lenese ativyAptidoSakA sadbhAva hotA hai, (kyoMki, ukta lakSaNa lakSyake atirikta alakSyameM bhI pAyA jAtA hai,) arthAt vItarAgI puruSoMke kArmaNavargaNAke grahaNa meM dravyaparigrahatva siddha hotA hai" aisA yadi koI prazna kare, to kahanA cAhiye ki "vItarAga puruSoMke kArmaNavargaNAke grahaNa meM sarvathA hI mUrchA nahIM hai aura 'jahAM jahAM mUrchA nahIM hai, vahAM vahAM parigraha nahIM hai, tathA jahAM jahAM parigraha hai vahAM vahAM mUrchA avazya hai,' isa prakAra isakI vyApti hotI hai, ataeva tumhArA diyA huaA doSa nahIM laga sktaa| atisaMkSepAd dvividhaH sa bhavedAbhyantarazca bAhyazca / prathamazcaturdazavidho bhavati dvividho dvitIyastu // 115 // anvayAthoM-[saH] vaha parigraha [ati saMkSepAt] atyanta saMkSiptatAse [prAbhyantaraH] antaraGga [ca] aura [bAhyaH] bahiraGga [ dvividhaH ] do prakAra [ bhavet ] hotA hai, [ca] aura [prathamaH] pahilA antaraGga parigraha [caturdazavidhaH] caudaha prakAra [tu] tathA [dvitIyaH] dUsarA hiraGga parigraha [dvividhaH] do prakAra [bhavati] hotA hai| mithyAtvavedarAgAstathaiva hAsyAdayazca SaD doSAH / catvArazca kaSAyAzcaturdazAbhyantarA granthAH // 116 // anvayAthoM-[mithyAtvavedarAgAH ] mithyAtva', strI, puruSa, aura napuMsaka vedake rAga [tathaiva ca] isI prakAra [ hAsyAdayaH ] hAsyAdika arthAt hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA' ye [SaD doSAH] chaha doSa [ca aura [catvAraH] cAra arthAt krodha, mAna, mAyA, lobha athavA anantAnubaMdhI apratyAkhyAnAvaraNI, pratyAkhyAnAvaraNI, aura saMjvalana ye cAra [kaSAyAH] kaSAyabhAva isa prakAra [prAbhyantarA granthAH] antaraGgake parigraha [caturdaza] caudaha haiN| 1-tattvArthakA azraddhAna / 2-puruSakI abhilASArUpa pariNAma / 3-strIkI abhilASArUpa pariNAma | 4-strI puruSa donoMkI abhilASArUpa pariNAma / 5-glAni /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 114-120 ] puruSArthasiddhaya paayH| atha nizcittasacittau bAhyasya parigrahasya bhedau dvau| naiSaH' kadApi saGgaH sarvo'pyativartate hiMsAm // 117 / / anvayArthI-[atha] isake anantara [bAhyasya] bahiraGga [parigrahasya] parigrahake [nizcittasacittau] acitta aura sacitta ye [ dvau ] do [ bhedau ] bheda haiM, so [eSaH] ye [sarvaH] samasta [api] hI [saGgaH] parigraha [ kadApi ] kisI kAlameM bhI [hiMsAm] hiMsAko [na] nahIM [prativartate] ullaGghana karate arthAt koI bhI parigraha kisI samaya hiMsArahita nahIM hai / ubhayaparigrahavarjanamAcAryAH sUcayanyahiMseti / dvividhaparigrahavahanaM hiMseti jinapravacanajJAH // 118 // anvayAthoM-[ jinapravacanajJAH ] jainasiddhAntake jJAtA [prAcAryAH ] prAcArya [ ubhayaparigrahavarjanam ] donoM prakArake parigrahake tyAgako [ ahiMsA ] ahiMsA [iti] aise aura [dvividhaparigrahavahanaM ] donoM prakArake parigrahake dhAraNako [ hiMsA iti ] hiMsA aisA [ sUcayanti ] sUcana karate haiN| hiMsAparyAyatvAt siddhA hiMsAntaraGgasaGgaSu / bahiraGgaSu tu niyataM prayAtu mUDUMva hiMsAtvam / / 116 / / anvayArthI -[ hiMsAparyAyatvAt ] hiMsAke paryAyarUpa honese [antaraGgasaGgaSu] antaraGga parigrahoMmeM [hiMsA] hiMsA [siddhA] svayaMsiddha hai, [tu] aura [bahiraGgaSu] bahiraGga parigrahoMmeM [mUrkhA] mamatva pariNAma [eva] hI [hiMsAtvam] hiMsA bhAvako [niyatam] nizcayase [prayAtu] prApta hote haiM / __bhAvArtha-antaraGga parigrahake jo caudaha bheda haiM, ve saba hI hiMsAke paryAya haiM, kyoMki vibhAvapariNAma haiM, ataeva antaraGga parigraha svayaM hisArUpa huA aura bahiraGga parigraha mamatva pariNAmoMke binA nahIM hotA, isa kAraNa usameM bhI hiMsA hai| yahAM dhyAna rakhanA cAhiye ki mamatva pariNAmoMse ho parigraha hotA hai, nirmamatvase nahIM, kevalI tIrthakarake samavasaraNako vibhUti mamatvarahita honese parigraha nahIM hai| evaM na vizeSaH syAdundururipuhariNazAvakAdInAm / naivaM bhavati vizeSasteSAM mUrkhAvizeSeNa // 120 // anvayAthI -[evaM] yadi aisA hI hai arthAt bahiraGga meM mamatva pariNAmakA nAma hI mUrchA hai, to [ unduru ripuhariNazAvakAdInAm ] billI tathA hariNake bacce AdikoMmeM [vizeSa] kucha vizeSatA [ na syAt ] na hove, so [ evaM ] aisA [na] nahIM [ bhavati ] hotA, kyoMki [mU vizeSeNa ] mamatvapariNAmoMkI vizeSatAse [ teSAM ] una bilAva tathA hariNake bacce pramukha jIvoMke [ vizeSaH ] vizeSatA hai, arthAt samAnatA nahIM hai| 1-naiSa kadAcitsaGga ityapi pAThaH / 2-suvarNa, rajata, mandira vastrAdika cetanAhIna padArtha / 3-putra, kalatra, dAsI, dAsa, pramukha sacetana padArtha / 4-cUhekA bairI arthAt bilAva /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 zrImad rAjacandra jainazAstramAlAyAm harita tRNAGa, kuracAriNamandA mRgazAvake bhavati mUrchA / undurunika ronmAfthani mArjAre seva jAyate tIvrA / / 121 / / [ 3 - parigrahaNapramANa vrata anvayArthI - [ haritatRraNAGkura cAriNi ] hare ghAsake aMkura caranevAle [ mRgazAvake] hariNake baccemeM [mUrchA] mUrchA [mandA] manda [bhavati ] hoto hai, aura [sA eva] vahI hiMsA [ undurunikaronmAfatt] cUhoM ke samUhakA unmathana karanevAle [mArjAre] bilAva meM [tIvrA ] tIvra [jAyate ] hotI hai / bhAvArtha - hariNakA baccA eka to svabhAvase hI harita tRNoMke pAneke adhika zodha meM nahIM rahatA, dUsare jaba use harI ghAsa mila bhI jAtI hai; to thor3IsI AhaTa pAkara chor3ake bhAga jAtA hai; parantu billI eka to apane khAdya kI khoja meM svabhAvase hI adhika ceSTita rahatI hai, dUsare khAdya mila jAnepara baha usameM itanI anurakta hotI hai ki sirapara laThTha par3a jAveM to bhI use nahIM chor3atI, prataeva hariNa aura billI ye do manda mUrchA aura tIvra mUrchAke acche sarala aura prakaTa udAharaNa haiM / ina mamatvapariNAmoMko vizeSatA se hI parigraha vizeSa hotA hai, aisA nizcaya jAnanA cAhiye / nirbAdhaM saMsidhyet kAryavizeSo hi kAraraNavizeSAt / zradhasyakhaNDayoriha mAdhuryyaprItibheda iva / / 122 // zranvayArthI - [ zraudhasyakhaNDayoH ] dUdha aura khAMDa (zakkara) meM [ mAdhuryaprItibheda iva] madhuratA ke prItibhedake samAna [ iha ] isa lokameM [hi ] nizcayakara [ kAraNavizeSAt ] kAraNakI vizeSatAse [kAryavizeSaH ] kAryakA vizeSarUpa [nirbAdhaM] bAdhA rahita [ saMsidhyet ] bhale prakAra siddha hotA hai / mAdhuryaprItiH kila dugdhe mandeva mandamAdhurye / saivotkaTamAdhurye khaNDe vyapadizyate tIvrA / / 123 // anvayArthI - [ kila ] nizcayakara [ mandamAdhurye ] alpa miThAsavAle [ dugdhe ] dUdhameM [ mAdhuryaprItiH ] miThAsakI ruci [mandA] thor3I [ eva ] hI [ vyapadizyate ] kahI jAtI hai, aura [sA eva ] vahI miThAsakI ruci [utkaTamAdhurye ] atyanta miThAsavAlI [ khaNDe ] khAMDa arthAt zakkara meM [ tIvrA ] adhika kI jAtI hai / bhAvArtha - jo puruSa miSTharasakA lolupI hotA hai, use dUdhakI apekSA zakkara meM adhika prIti hotI hai; isI prakAra bAhya parigrahoMkA alpa rucikara aura vizeSa rucikara kAraNa pAkara antaraMga pariNAma hote haiM / bahuta prArambha parigraha vyApAra hotA hai, to mamatva bhI adhika hotA hai, aura jo parigraha alpa hotA hai, mamatva bhI alpa hotA hai / hAM, kisI kisI puruSake parigrahake alpa hote hue bhI abhilASArUpa mamatvabhAva adhika hote haiM / parantu isameM AgAmI kAla meM honevAle bAhya parigrahakA saGkalpa kAraNabhUta samajhanA cAhiye, parantu yadi koI puruSa parigrahako aMgIkAra karatA jAve aura kahe ki mere antaraMga meM mamatvabhAva nahIM hai to ise sarvathA jhUTha samajhanA cAhiye, kyoMki hiMsA to pariNAmoMke
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 zloka 121-126 ] puruSArthasiddhaca pAyaH / binA hI zarIrAdika bAhya nimitta pAkara ho sakatI hai, parantu mamatva arthAt mULa parigrahako aMgIkAra kiye vinA sarvathA nahIM hotii| tathA parigrahake saMgrahameM mamatva pariNAma hI kAraNa hote haiM / ataeva mamatva pariNAmoMke parihArake liye bAhyaparigraha tyAganA bhI atyAvazyaka hai| tattvArthAzraddhAne niyuktaM prathamameva mithyAtvam / samyagdarzanacaurAH prathamakaSAyAzca catvAraH / / 124 / / anvayAthoM-[prathamam] pahale [eva] hI [tattvArthAzraddhAne] tattvake ' arthake azraddhAnameM jise [niyuktaM ] saMyukta kiyA hai aise [ mithyAtvam ] mithyAtvako [ca ] tathA [ samyagdarzanacaurAH ] samyagdarzanake cora [ catvAraH ] cAra [ prathamakaSAyAH ] pahale kaSAya arthAt anantAnubaMdho krodha, mAna, mAyA, lobha: pravihAya ca dvitIyAn deza caritrasya sanmukhAyAtaH / niyataM te hi kaSAyAH dezacaritraM nirundhanti / / 125 / / anvayAthoM-[ca ] aura [ dvitIyAn ] dUsare kaSAya arthAt apratyAkhyAnAvaraNI krodha, mAna, mAyA, lobhako [pravihAya ] chor3akara [ dezacaritrasya ] dezacAritrake [ sanmukhAyAtaH ] sanmukha pAtA hai, [ hi ] kyoMki [ te ] ve [ kaSAyAH ] kaSAya [niyataM ] nirantara [dezacaritraM] ekodezacAritrako [nirundhanti] rokate haiN| bhAvArtha-tattvArthakA zraddhAna na honA hI mithyAtva hai| krodha, mAna, mAyA, aura lobha ye cAra kaSAya haiM / ina pratyekake anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNI, pratyAkhyAnAvaraNI aura saMjvalana ye cAra cAra bheda hokara saba solaha bheda hote haiN| inameMse kaSAyoMke prathama cAra bheda arthAt anantAnubaMdhI krodha, anantAnubaMdhI mAna, anantAnubaMdhI mAyA aura anantAnubaMdhI lobha ye samyagdarzanake cora haiM, kyoMki inakA kSaya hue binA athavA upazama hue vinA samyagdarzana nahIM ho sakatA / apratyAkhyAnAvaraNI krodha mAna, mAyA aura lobha ekodeza cAritrako (zrAvaka vratako) rokate haiM, isaliye-inheM gayA 3 varaNI kahate haiN| nijazaktyA zeSANAM sarveSAmantaraGgasaGgAnAm / kartavyaH parihAro mArdavazaucAdibhAvanayA // 126 // anvayAthoM-prataeva [nijazaktyA] apanI zaktise [mArdavazaucAdibhAvanayA] mArdava, zauca, saMyamAdi dazalAkSaNika dharmoke dvArA [ zeSANAM ] avazeSa [ sarveSAm ] sampUrNa [antaraGgasaGgAnAm] antaraMga parigrahoM kA [parihAraH] tyAga [kartavyaH] karanA cAhiye / 1-jaise hiMsAke prakaraNameM kahA gayA hai ki kisI puruSase yadi bAhya hiMsA ho jAve aura usake pariNAma usa hiMsAke karanese na ho arthAt zuddha hoveM, to baha hiMsAkA bhAgI nahIM hotaa| 2-mithyAtva, samyak mithyAtva, aura samyak prakRtimithyAtva / 3-maISat-thor3A, pratyAkhyAna-tyAgako, AvaraNa-AcchAdita karanevAlA /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajanazAstramAlAyAm [3-parigrahapramANa vrata bhAvArtha-pratyAkhyAnAvaraNI krodha, mAna, mAyA aura lobha sakala saMyamako rokate haiM, isaliye inake nAzase hI munipada prApta hotA hai, aura saMjvalana saMyamake sAtha daidIpyamAna rahatA hai; tathA saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha tathA hAsyAdika chaha va tIna vedake nAzase yathAkhyAtacAritrakI prApti hotI hai, isaliye jahAMtaka bane, ina sabakA tyAga karanA cAhiye aura jo na bane, to zrAvakadharma meM mithyAtva anantAnubandhI catuSka aura apratyAkhyAnAvaraNI catuSkakA tyAga to avazya hI karanA cAhiye / bahiraGgAdapi saGgAt yasmAtprabhavatyasaMyamo'nucitaH / parivarjayedazeSaM tamacittaM vA sacittaM vA // 127 // anvayAthI -[vA] tathA [tam] usa bAhyaparigrahako cAhe vaha [acitta] acitta ho [vA] athavA [sacitta] sacitta ho, [azeSaM] sampUrNa hI [parivarjayet] chor3a denA cAhiye [yasmAt] kyoMki [bahiraGgAt] bahiraMga [saGgAt] parigrahase [api] bhI [anucitaH] ayogya athavA niMdya [asaMyamaH] asaMyama [prabhavati] hotA hai| bhAvArtha-bAhya parigrahakA tyAga kiye vinA saMyama cAritra nahIM ho sakatA isaliye sacitta pracitta donoM prakArake bAhya parigrahoMkA sarvathA tyAga karanA hI kalyANakArI hai| yo'pi na zakyastyaktu dhanadhAnyamanuSyavAstuvittAdiH / so'pi tanUkaraNIyo nivRttirUpaM yatastattvam // 128 // anvayArthoM-[api ] aura [ yaH ] jo [ dhanadhAnyamanuSyavAstuvittAdiH ] dhana, dhAnya, manuSya, gRha, sampadAdika [ tvaktu] chor3aneko [ na zakyaH ] samartha na ho, [ saH ] vaha parigraha [ api ] bhI [ tanU ] nyUna [ karaNIyaH ] karanA cAhiye, [ yataH ] kyoMki [ nivRttirUpaM ] tyAgarUpa hI [ tattvam ] vastukA svarUpa hai| rAtrI bhujAnAnAM yasmAdanivAritA bhavati hiMsA / hiMsAviratestasmAt tyaktavyA rAtribhuktirapi // 126 / / anvayAthau - yasmAt ] kyoMki, [ rAtrau ] rAtrimeM [ bhuJjAnAnAM ] bhojana karanevAloMke [ hiMsA ] hiMsA [ anivAritA ] anivArita arthAt jisakA nivAraNa na ho sake [ bhavati ] hotI hai, [ tasmAt ] isjie| hiMsAvirataiH ] hiMsAke tyAgiyoMko [rAtribhuktiH api] rAtriko bhojana karanA bhI [tyaktavyA] tyAga karanA caahiye| bhAvArtha-jo puruSa hiMsAke tyAgI haiM, unheM rAtribhojanakA tyAga avazya karanA cAhiye / rAgAdyudayaparatvAdanivRtti tivartate hiMsAm / rAtri divamAharataH kathaM hi hiMsA na saMbhavati // 130 // anvayAthauM -[anivRttiH ] atyAga bhAva [ rAgAyu dayaparatvAt ] rAgAdika bhAvoMke udayakI utkaTatAse [ hiMsAm ] hiMsAko [ na prativartate ] ullaMghana karake nahIM vartate haiM, to [ rAtri divam ]
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 127-133 ] puruSArthasiddhaya pAyaH / 57 rAtri aura dinako [ praharataH ] prahAra karanevAloMke [hi ] nizcayakara [ hiMsA ] hiMsA [ kathaM ] kaise [ na saMbhavata ] saMbhava nahIM hotI ? bhAvArtha - jisa jIva ke tIvra rAga bhAva hote haiM, vaha tyAga nahIM kara sakatA hai, isaliye jisako bhojana se adhika rAga hogA, vahI rAtri dina khAvegA aura jahAM rAga hai vahA~ hiMsA avazya hai / yadyevaM tahi divA kartavyo bhojanasya parihAraH / bhoktavyaM nizAyAM netthaM nityaM bhavati hiMsA / / 131 / / zranvAyArthI - [ yadi evaM ] yadi aisA hai arthAt sadAkAla bhojana karane meM hiMsA hai, [ tahi ] to [divA bhojanasya ] dinake bhojanakA [parihAraH ] tyAga [ karttavyaH ] karanA cAhiye, [tu ] aura [ nizAyAM ] rAtri meM [ bhoktavyaM ] bhojana karanA cAhiye, kyoMki [ itthaM ] isa prakAra se [ hiMsA ] hiMsA [ nityaM ] sadAkAla [na] nahIM [bhavati ] hogii| isakA uttara prAge kahate haiM / naivaM vAsarabhukterbhavati hi rAgo'dhiko rajanibhuktau / zranakavalasya bhukterbhuktAviva mAMsakavalasya / / 132 / / zranvayArthI - [ evaM na ] aisA nahIM hai / kyoMki, [ zrannakavalasya ] anna ke grAsake ( kaurake ) [ bhukta: ] bhAjaname [ mAMsakavalasya ] mAMsa ke grAmake [ bhuktau iva | bhojanameM jaise rAga adhika hotA hai vaise hI [vAsarabhukta: ] dinake bhojanase [rajanibhuktau ] rAtri bhojana meM [hi ] nizcayakara [ rAgAdhika: ] adhika rAga [bhavati] hotA hai / bhAvArtha - udarabharaNa kI apekSA saba prakAra ke bhojana samAna haiM, parantu annake bhojana meM jisa prakAra sAdhAraNa rAgabhAva hai, vaisA mAMsa bhojana meM nahIM hai| mAMsa bhojanameM vizeSa rAgabhAva hai, af nnakA bhojana saba manuSyoMko sahaja hI milatA hai, aura mAMsakA bhojana atizaya kAmAdikakI apekSA athavA zarIrAdikake snehakI apekSA vizeSa prayatnase kiyA jAtA hai / isI prakAra dinakA bhojana saba manuSyoM ke sahaja hI hotA hai, isaliye usameM sAdhAraNa rAgabhAva hotA hai, parantu rAtrike bhojana meM zarIrAdika yA kAmAdika poSaNakI apekSA vizeSa rAgabhAva hotA hai; ataeva rAtri bhojanahI tyAjya hai / lokena vinA bhuJjAnaH pariharet kathaM hiMsAm / zrapi bodhitaH pradIpe bhojyajuSAM sUkSmajIvAnAm / / 133 / / zranvayArthI- - tathA [ prakalokena vinA ] sUryake prakAzake vinA rAtrimeM [ bhuJjAna: ] bhojana karanevAlA puruSa [ bodhitaH pradIpe ] jalAye hue dIpaka meM [ zrapi ] bhI [ bhojyajuSAM ] bhojana meM mile hue [sUkSmajIvAnAm ] sUkSma-jantunoMkI [hiMsA ] hiMsAko [ kathaM] kisa prakAra [ pariharet ] dUra kara sakemA ? bhAvArtha - dIpaka prakAzameM sUkSma jaMtu dRSTigocara nahIM ho sakate, tathA rAtrimeM dIpakake prakAzase nAnA prakAra ke aise choTe bar3e jIvoM kA saMcAra hotA hai, jo diname kabhI dikhAI bhI nahIM dete. prataeva rAtri - bhojana meM pratyakSa hiMsA hai, aura jo rAtri-bhojana karegA, vaha hiMsAse kabhI nahIM baca sakegA /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramada rAjalAla jainazAstramAlAyAm [3- rAtri-bhojana tyAga ki vA bahupalapinakiti siddha yo manovacanakAyaH // pariharati rAtribhukti satatamahiMsA sa pAlayati // 134 / / anvayAthoM-[vA] athavA [ bahupralapitaiH ] bahuta pralApase [ kiM ] kyA ? [ yaH ] jo puruSa [manovacanakAyaiH] mana, vacana pora kAyase [rAtribhukti] rAtri-bhojanakA [pariharati] tyAga detA hai, [saH] vaha [satatam] nirantara [ahiMtA] ahiMsAko [ pAlayati ] pAlana karatA hai, [ iti siddha] aisA siddha huaaa| bhAvArtha-jisa mahAbhAgyane rAtri bhojanakA sarvathA tyAga kara diyA hai, vahI saccA ahiMsaka hai / vi-bhojana tyAgake vinA ahiMsAvata kI siddhi nahIM hotI, ataeva koI koI prAcArya ise ahisA asa vana meM garbhita karate haiN| ityatra trinayAtmani mArge mokSasya ye svahitakAmAH / anuparataM prayatante prayAnti ve muktimacireNa / / 135 / / anvayArthI-[ ini ] isa prakAra' [ atra } isa lokameM [ ye ] jo [ svahitakAmAH ] apane hitake vAMchaka [mokSasya] mokSake [tritayAtmani] ratnatrayAtmaka 2 [mArga] mArga meM [anuparata] sarvadA uparata hue vinA [prayatante] prayatna karate haiM, [te] ve puruSa [muktim] muktiko [acireNa] zIghra hI [pramanti] gamana karate haiN| bhAvArtha - isa jIvakA hita mokSa hai, kyoMki atirikta anya kisI prakAra sukha nahIM hai; ataeva mokSakI prApti kA upAya karanA parama kartavya hai| jaise kisI nagara meM pahuMcane ke liye usa nagara ke sanmukha nirantara gamana karanA par3atA hai, usI prakAra mokSarUpa nagara meM zIghra pahu~cane ke liye samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrarUpa mArgoMke sanmukha hokara calanA par3atA hai| paridhaya iva nagarANi vratAni kila pAlayanti zIlAni / vratapAlatAya tasmAccholAnyapi pAlanIyAni / / 136 / / anvayAthau -[kila ] nizcaya karake [ paridhayaH iva ] jisa taraha paridhiyA~ [ nagarANi] nagaroMkI rakSA karatI haiM usI taraha [ zIlAni ] tInaguNavata, aura cAra ziznAvata' ye sapta zIla [vratAni ] pA~coM aNu vratoMkA [ pAlayanti ] pAlana karate arthAt rakSA karate haiM, [ tasmAt ] ataeva [ilayAlagAya] vratoMkA pAlana karane ke liye [zIlAni] sAtazIla vratoM ko [api) bhI [pAlanIyAni pAlana karanA caahiye| pravidhAya suprasiddha maryAdA sarvatopyabhijJAnaH / prAcyAdibhyo digbhyaH kartavyA viratiravicalitA / / 137 // 1-pUrva kazana ke anusAra / 2-tattvArthazraddhAna rUpa samyagdarzana, vizeSaparijJAnarUpa samyagjJAna aura hisAbajanarUpa. samyak cAritra / :--zivrata, dezavata aura anarthadaNDanata / 4-sAmayika, proSadhopavAsa, bhogopabhogaparimANa aura atithi saMvibhAga /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 zloka 134-36] puruSArthasiddhaya pAyaH / anvayAyau -[ suprasiddha : ] acche prasiddha [ abhijJAnaiH ] grAma, nadI, parvatAdi nAnA cihnoMse [ sarvataH ] saba ora [ maryAdAM ] maryAdAko [ pravidhAya ] karake [ prAcyAdibhyaH ] pUrvAdi [digbhyaH] dizAmoM se [ avicalitA viratiH ] gamana na karane ko pratijJA [ kartavyA ] karanA caahiye| bhAvArtha- prathama guNavratakA nAma digvrata hai| digvrata use kahate haiM jisameM uttara, dakSiNa, pUrva, pazcima, IzAna, Agneya, naiRtya, vAyavya, avaH aura Urdhva ina daza dizAoM meM gamana na karane kI pratijJA yAvajjIvake liye dhAraNa kI jAtI hai| yaha pratijJA dizAoM aura vidizAmoM meM nadI, parvata, nagarAdika prasiddha sthAnoM ke saketase kI jAtI hai| jaise uttara meM gaMgAnadI, dakSiNa meM nIlagiri parvata, pUrva meM chattIsagar3ha, pazcimameM khaMbhAta, IzAnameM paTanA, prAgneyameM kaTaka, naiRtya meM kAverI nadI, aura vAyavya meM prAbU parvata taka jAnekI yadi kisI puruSakI pratijJA hogI, to vaha ina niyamita sthAnoMse Age nahIM jaaskegaa| aura adhodizAkI pratijJA kUpa, khAtikAdikoM kI gaharAIse tathA Urdhva dizAkI mandira, parvatAdikoMkI UMcAI se kI jAtI hai, jaise yadi kisI puruSake adho dizAmeM 50 gaja aura UrdhvadizAmeM 200 gaja jAnekI pratijJA ho, to vaha 50 gajase nIce kupAdikoMmeM tathA 200 gajase Uce maMdira parvatoM para nahIM jaaskegaa| __ iti niyamitadigbhAge pravartate yastato bahistasya / sakalAsaMyamavirahAvayAhiMsAvrataM pUrNam / / 138 / anvayArthI - [ yaH ] jo [ iti ] isa prakAra [ niyamita dagbhAge ] maryAdAkRta dizAtroM ke hisse meM [ pravartate ] bartAva karatA hai, [ tasya ] usa puruSake [ tataH ] usa kSetrase [ bahiH ] bAhira [ sakalAsaMyamavirahAt ] samasta hI asaMyamake tyAgake kAraNa [ pUrNam ] paripUrNa [ ahiMsAvataM ] ahiMsAvata [ bhavati ] hotA hai / bhAvArtha- jahA~takakI maryAdA kI jAtI hai, usake bahirgata samasta trasa sthAvaroMke ghAtakA tyAga ho jAtA hai aura isa kAraNa maryAdAse bAhira mahAvrata kahe gaye haiM, ataeva digvrata dhAraNa karanA paramAvazyaka hai| tatrApi ca parimAraNaM grAmAparaNabhavanapATakAdInAm / ' pravidhAya niyatakAlaM karaNIyaM viramaraNaM dezAt // 13 // anvayArthI- [ca ] aura [ tatra prapi ] usa digvrata meM bhI [ grAmApaNabhavanapATakAdInAm ] grAma, bAjAra, mandira, muhallAdikoMkA [ parimANaM ] parimANa [ pravidhAya ] karake [dezAt] maryAdA kRta kSetra se bAhira [ niyatakAlaM ] kisI niyata samayaparyanta [ viramaraNaM ] tyAga [ karaNIyaM ] karanA caahiye| bhAvArtha-dUsare guNavratako dezavapta kahate haiM / digvrata aura dezavratameM itanA antara hai ki digvata meM jo tyAga hotA hai, vaha sadAkAlake liye arthAt yAvajjIva hotA hai, aura dezavratameM kAlakI maryAdA pUrvaka varSa, chaha mahInA, mAsa, pakSa vA do dina, cAra dina, ghar3I do ghar3I AdikA tyAga kiyA jAtA hai, tathA digvratameM jitane kSetrakI maryAdA kI jAtI hai, dezavratameM usake madhyavartI thor3e se kSetrakI pratijJA kI jAtI hai, jaise amuka pradeza se bAhira kabhI nahIM jAveMge, yaha digvrata aura itane dina yA itane samaya taka amuka grAma tathA muhallese bAhira nahIM jAveMge, yaha dezavata hai| 1-grAmApaNabhavanavATikAdInAmityapi pAThaH /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajainazAstramAlAyAm [3-digvata iti virato bahudezAt taduhitAvizeSaparihArAt / tatkAlaM vimalamatiH zrayayahiMsA vizeSeNa // 140 / / anvayAthoM-[ iti ] isa prakAra [ bahudezAt virataH ] bahuna kSetrakA tyAgI [ vimalamatiH ] nirmala buddhivAlA zrAvaka [ tatkAlaM ] usa niyamita kAlameM [ taduhisAvizeSaparihArAt ] maryAdAkRta kSetrase utpanna huI hiMsA vizeSake tyAgase [ vizeSeNa ] vizeSatAsa [ ahiMsAM ] ahiMsAvratako [zrayati] apane prAzraya karatA hai| ___ bhAvArtha-digdratameM kSetra bahuta hotA hai, usameM se kiJcit kAlakI maryAdApUrvaka thoDAsA kSetra dezavratame rakkhA jAtA hai, ataeva bAhya kSetrakI apekSA pUrvAkta rItise sakala saMyamIpanekA sadbhAva hotA hai / jisa prakAra digvatameM hiMsAkA sarva tyAga hai, usa prakAra dezavatameM kadAcit sarva hiMsAkA tyAga hai, yahI antara hai| pApaddhijayaparAjayasaGgaraparadAragamanacauryAdyAH / na kadAcanApi cintyAH pApaphalaM kevalaM yasmAt // 14 // anvayAthoM-[pApaddhi-jaya-parAjaya-saGgara-paradAragamana-cauryAdyAH ] zikAra, naya. parAjaya, paddha, parastrI-gamana; corI prAdika' [ kadAcanApi ] kisI samayabhe bhI [ na cintyAH ] nahIM cintavana karanA cAhiye, [ yasmAt ] kyoMki ina apadhyAnoMkA [ kevalaM ] kevala [ pApaphalaM ] pApa hI phala hai / bhAvArtha-yaha tIsare anarthadaMDavratakA varNana hai / vinA prayojana pApa karane ko anarthadaMDa kahate haiMmaura vinA prayojana pApa karane ke tyAgako anarthadaDavirati kahate haiN| isake pAMca bheda haiN| 1 apavyAna, 2 pApopadeza, 3 pramAdacaryA, 4 hiMsAdAna aura 5 duHzruti, jinameMse yaha prathama prAdhyAna kahA gayA hai| vidyAvAriNajyamaSIkRSisevAzilpajIvinAM pusAm / pApopadezadAnaM kadAcidapi naiva vaktavyam / / 142 / / anvayAthoM-[ vidyA vAriNajya-maSI-kRSi-sevA-zilpajIvinAM ] vidyA, vyApAra, lekhanakalA, tI. naukarI aura kArIgarIse jIvikA karane vAle [pusAm ] puruSoM ko [ pApopadezadAnaM ] pApakA upadeza mile aisA [ vacanaM ] vacana [ kadAcit api ] kisI samaya bhI [naiva ] nahIM [ vaktavyam ] bolanA caahiye| bhAvArtha-kimI puruSako prAjIvikAke karanevAle nAnA prakArake karma ka gnekA upadeza denA, imako pApopadeza nAmaka anarthadaMDa kahate haiM / kyoMki isase Apako lAbha kucha nahIM hotA, kevala pApa baMdha hotA hai| bhUkhananavRkSamoTTanazADavaladalanAmbusecanAdIni / niSkAraNaM na kuryAddala phalakusumoccayAnapi ca / / 143 / / 1-prAdi zabdasa badha, bandhana, agachedana, sarvasva haraNa di duSTa citavana bhI jAnanA / 2-jyotiSa, vaidyaka, sAmudrikAdi vidyA / 3-pazupAlanAdi /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 140-146 ] puruSArthasiddhaya paayH| anvayAthoM-[bhUkhananavRkSamoTTanazADvaladalanAmbusecanAdoni] pRthvI khodanA, vRkSa ukhAr3anA, atizaya ghAsavAlI jagaha roMdanA, pAnI sIMcanA prAdi [ca ] aura [ dalaphalakusumoccayAn ] patra phala phUla tor3anA [ api ] bhI [niSkAraNaM] prayojanake vinA [ na kuryAt ] na kre| bhAvArtha-gRhastha trasa jIvoMkA rakSaka to hai hI, parantu jahA~taka bane, use sthAvara jIvoM kI rakSA bhI karanI cAhiye, arthAt jabataka koI vizeSa prayojana na pA par3e, sthAvara jIvoMkI bhI niSkAraNa virAdhanA na kre| yaha pramAdacaryA nAmaka anarthadaNDa hai| prasidhenuviSahutAzanalAGgalakaravAlakAmukAdInAm / vitaraNamupakaraNAnAM hiMsAyAH pariharedyatnAd // 144 / / anvayArthI-[asi-dhenu viSa-hutAzana-lAGgala-karavAla-kAmukAdInAm] cha rI, viSa, agni, hala, talavAra, dhanuSa, prAdi [hiMsAyAH] hiMsAke [upakaraNanAM ] upakaraNoMkA [ vitaraNam ] vitaraNa arthAt dUsaroMko denA [yatnAt] yatnase arthAt sAvadhAnIse [pariharet] chor3a de|| bhAvArtha-hiMsAke jitane sAdhana haiM unake vinA yadi apanA kArya nahIM calatA ho to rakha le, parantu ve sAdhana dUsaroMko kabhI na de, kyoMki ukta sAdhana denese denevAleko unase utpanna honevAlI hiMsAke pApabadhakA bhAgI niSkAraNa hI honA par3atA hai / yaha hiMsApradAna nAmaka cauthA anarthadaNDa hai / rAgAdivaddha nAnAM duSTakathAnAmabodhabahulAnAm / na kadAcana kurvIta zravaNArjanazikSaNAdIni // 145 // anvayAthoM--[rAgAdivarddhanAnAM] rAga dveSa mohAdiko bar3hAnevAlI tathA [prabodhabahulAnAm] bahuta karake ajJAnatAse bharI huI [ duSTakathAnAm ] duSTa kathAmoMkA' [zravaraNArjanazikSaNAdIni ] zravaNa-sunanA, arjana-saMgraha, zikSaNa sIkhanA Adika [kadAcana] kisI bhI samaya [na kurvIta] na kre| bhAvArtha-duSTazRGgArAdirUpa kathAnoMmeM na to dharma hotA hai, na kisI prakArakI AjIvikA hotI hai, niSprayojana upayoga lagAnA par3atA hai, aura upayoga lagAnese pariNAma tadrapa hokara vyartha hI pApabaMdha ke kAraNa ho jAte haiM, ataeva aisI kathAnoM kA paThana-pAThana sarvathA tyAjya hai / yaha duHzruti nAmaka pAMcavAM anarthadaNDa hai| sarvAnarthaprathamaM mathanaM zaucasya sadma maayaayaaH| dUrAtpariharaNIyaM cauryAsatyAspadaM tam // 146 / / 1-tathAcokta yazastilakacampU-mahAkAvye saptama mAzvAse upAsakAdhyayane SaDviMzakalpe / ... ------ bhUpayaHpavanAgnInAM tRNAdInAM ca hiMsanam / yAvatprayojanaM svasya tAvatkuryyAdayaM tu yat // 2-aAdi zabdase karoMta, bhAlA, barachI prAdi bhI samajhanA caahiye| 3 - zvAna, mArjArAdi hiMsakajIvoMkA pAlanA bhI isa anarthadaNDameM garbhita hai| 4-kokAdi kuzAstra kAmoddIpana karanevAle haiM tathA hiMsAke pravartaka haiM, ataeva duSTa haiN|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajainazAstramAlAyAm [ 3- pranarthadaMDa vrata nyAyArthI - [ sarvAnarthaprathamaM ] saptavyasanoM kA prathama athavA sampUrNa anarthIkA mukhiyA [ zaucasya mathanaM ] saMtoSakA nAza karanevAlA [ mAyAyA: ] mAyAcArakA [ sadma ] ghara aura [ cauryAsatyAspadaM] corI tathA asatyakA sthAna [dyUtam ] jumrA [dUrAt ] dUrase hI [ pariharaNIyaM ] tyAga kara denA cAhiye / 62 bhAvArtha - khelanevAle khelane meM corI karate haiM aura jhUTha bolate haiM, kyoMki jaba hArate haiM, taba jItane kI tRSNA yA mohameM corI karate tathA asatya bolate haiM, aura jaba jItate haiM, taba dravyakI pracuratAse vezyA-gamanAdi duSkarma karate haiM, tathA jhUTha bolate aura chipakara corI karate haiM / sArAMzadyUtakrIr3A pApabaMdha adhika hotA hai, paraMtu prayojana kI siddhi kucha bhI nahIM hotI, ataeva yaha bhI anarthadaNDa hai| da evaM vidhamaparamapi jJAtvA muJcatyanarthadaNDaM ya. / tasyAnizamanavadyaM vijayamahiMsAvrataM labhate / / bhanvayAtha - [ yaH ] jo puruSa [ evaM vidham ] isa prakAra ke [ aparamapi 2] anya bhI [ anarthadaNDaM ] narthadaNDoM ko [ jJAtvA ] jAna karake [muJcati ] tyAga karatA hai, [tasya ] usake [ anavadya] nirdoSa [hiMsAvrataM ] hisAvrata [ anizam ] nirantara [vijayam ] vijaya [ labhate ] prApta karatA hai / rAgadve SatyAgAnnikhiladravyeSu sAmyamavalambya / 147 / / tattvopalabdhimUla bahuzaH sAmAyikaM kAryam // 148 // zranvayArthI - [ rAgadva eSatyAgAt ] rAga dveSa ke tyAgase [ nikhiladravyeSu ] samasta iSTa praniSTa padArthoM meM [ sAmyam ] sAmyabhAvako [ zravalambya ] agokAra kara [ tatvopalabdhi mUlaM ] grAtmatattva kI prApti kA mUla kAraNa [ sAmAyikaM ] sAmAyika [ bahuzaH kAryam | aneka vAra karanA cAhiye / bhAvArtha - ekarUpa hokara svarUpa meM prApta honeko 'samaya' kahate haiM, tathA 'samaya' jisakA prayojana hotA hai use 'sAmAyika' kahate haiM / ukta prayojanakI arthAt samayakI siddhi sAmyabhAvase hotI hai. ataeva sAmyabhAvakA nAma hI sAmAyika hai aura apaneko sukha denevAlI iSTa vastunoM meM rAga tathA duHkha denevAlI aniSTa vastutroM meM dva eSake tyAgako sAmyabhAva kahate haiM / isa sAmyabhAva ke honepara svarUpameM magna honA parama kartavya hai, kadAcit yaha na ho sake, to zubhopagogarUpa bhakti va tattvavicAra meM pravartanA cAhiye, athavA sAmAyikasambandhI namaskAra, Avarta, zironati Adi kriyAkANDa meM tatpara honA cAhiye / zrRGgoMko bhUsparzakara mastaka ke namra karane ko namaskAra, hAtha jor3akara pradakSiNA karane ko prAvarttI aura hAtha jor3akara mastaka navAneko zironati kahate haiM / pahile patha zodhanApUrvaka tIna pravartta karake eka zironati kare, pazcAt 'rAmo arahaMtAraNam' Adi pATha karake pUrNa nA meM tIna prAvartta dekara eka zironati kare, phira kAyotsarga karake tIna, zrAvarttadekara eka zironati kare / taduparAnta 'thossAmi' ityAdi pATha karake pUrNatA meM eka namaskAra kara tIna prAvartta 1 - juA ke pazcAt saba vyasana prakaTa ho jAte haiM, prataeva yaha sarva vyasanoM meM prathama aura mukhya hai / 2 - kautUhalAdikam / 3- sama= ekarUpa hokara zrayaH = svarUpameM gamana zrarthAt samaya / aura samaya hI hai prayojana jisakA so sAmAyika hai /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 147 - 151 puruSArthasiddhaya pAyaH dekara eka zironati kare / anantara kAlakA pramANakara sAmyabhAva saMyukta zubhopayoga yA zuddhopayogarUpa rahe / isako sAmAyika kahate haiM / sAmAyikake sAdhanase sahaja svarUpAnaMdakI prApti hotI hai / rajanIdinayorante tadavazyaM bhAvanIyamavicalitam / itaratra punaH samaye na kRtaM doSAya tadguraNAya kRtam / / 146 / / anvayArthI -- [ tat ] vaha sAmAyika [ rajanIdinayoH ] rAtri aura dinake [te] anta meM ' [ avicalitam ? ekAgratApUrvaka [ zravazyaM ] avazya hI [ bhAvanIyaM ] karanA caahiye| [ punaH ] phira di [ itaratra samaye ] anya samaya meM [ kRtaM ] kiyA jAve to, [ tat kRtaM ] vaha sAmAyika kArya [doSAya ] doSa ke hetu [na] nahIM, kintu [ guNAya ] guNa ke liye hI hotA hai / sAmAyikazritAnAM samastasAvadyayogaparihArAt / bhavati mahAvratameSAmudaye'pi caritramohasya / / 150 / / 63 bhAvArtha - yadyapi sAmAyika sadAkAla karanA paramotkRSTa hai, parantu gRhastha ke dinameM do bAra kI AjJA dI gaI hai| gRhasthako isa prAjJAkA lopa kadApi na karanA sandhyAoM ke sivAya adhika atirikta samaya meM bhI kare, to niSedha nahIM hai / sAmAyika ke liye 1 yagya kSetra 2 2 yogya kAMla, 3 yogya prAsana, 4 yogya vinaya, 5 manaH ddhi, 6 vacanazuddhi, 7 bhAvazuddhi aura = kAyazuddhi, ina bAtoM kI anukUlatA honA paramAvazyaka hai, kyoMki inake binA manuSya ke bhAva nirmala aura nizcala nahIM ho sakate / nirvAha ke liye cAhiye / ina do zranvayArthI - [ eSAm ] ina [ sAmAyikazritAnAM ] sAmAyika dazAko prApta hue zrAvakoM ke [ caritramohasya ] caritra mohake [ udaye zrapi ] udaya hote bhI [ samastasAvadyayogaparihArAt ] samasta pApa ke yogoM ke tyAgase [ mahAvratam ] mahAvrata [ bhavati ] hotA hai / sAmAyika saMskAraM pratidinamAropitaM sthirIkartum / pakSAddha yoddha yorapi kartavyo'vazyamupavAsaH / / 151 / / bhAvArtha - jisameM hiMsAdika pApoMkA ekodeza tyAga hotA hai, use aNuvrata aura jisameM sarvathA tyAga hotA hai, use mahAvrata kahate haiM / sAmAyika karate samaya sarvathA pApa - kriyAkI nivRtti hai / zrAvakake pratyAkhyAnAvaraNI cAritramohanIyakA udaya hotA hai, parantu vaha sAmAyikake samaya meM samastasAvadyayogaparihArAt' mahAvratI hI hai| isa hI sAmAyika ke balase nirgrantha liGgadhArI gyAraha aGgakA pAThI abhavya jIva bhI ahamendrapadako pAtA hai / 1 - prAtaH kAla aura saMdhyAkAlameM / 2 - tathAcoktamaH - yogyakAlAsana sthAnamudrAvarta zironatiH / vinayena yathAjAtaH kRtikarmmAmalaM bhajet // artha - yogyakAla yogyaprAsana, yogyasthAna bogyamudrA, yogyaprAvartta, yogyazironati ( mastaka namana ) jisake ho vaha puruSa yathAjAta arthAt jisa prakAra mAtA ke garbha se utpanna honepara baccA parigraharahita hotA hai, usI prakAra hokara eka vastra mAtra parigraha ke dhAraNapUrvaka nirmala sAmAyika-kriyA ke vidhAna ko kare /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajainazAstramAlAvAm [3-sAmAyika vrata . anvayAthI -[ pratidinam ] pratidina [AropitaM] aGgIkAra kiye hue [ sAmayikasaMskAraM ] sAmAyikarUpa saMskArako [sthirIkartum] sthira karanekeliye [ dvayoH ] donoM [ pakSAddhayoH ] pakSoMke arddha bhAgameM aryAt aSTamI caturdazIke dina [upavAsaH] upavAsa [avazyamapi] avazya hI [ kartavyaH ] karanA caahiye| muktasamastArambhaH prossdhdinpuurvvaasrsyaaddh| ... upavAsaM gRhNIyAnmamatvamapahAya dehAdau / / 152 / / anvayAthoM -[ muktasamastArambhaH ] samasta prArambhase mukta hokara [ dehAdau ] zarIrAdikameM [mamatvam] prAtmabuddhiko [ apahAya ] tyAgakara [ proSadhadinapUrvavAsarasyAddha ] upavAsake pUrvadinake prAdhe bhAgameM [upavAsaM] upavAsako [gRhNIyAt ] aGgIkAra kre| bhAvArtha- jisa dina upavAsa karanA ho, usake eka dina pahile do paharako samasta prAraMbha se mamatva chor3akara upavAsa kI pratijJA dhAraNa karanA caahiye| zritvA viviktavasati samastasAvadyayogamapanIya / sarvendriyArthavirataH kAyamanovacanaguptistiSThet / / 153 / / anvayAthoM-pazcAt [ viviktavasati ] nirjana vasatikAoMko' [ zritvA ] prApta hokara [samastasAvadyayogam ] sampUrNa sAvadha yoga [apanIya ] tyAgakara aura [ sarvandriyArthavirataH ] sampUrNa indriyoMse virakta hotA hA [ kAyamanovacanaguptibhiH] managupti, vacanagupti', aura kAyaguptisahita [ tiSThet ] sthita hove| dharmadhyAnAsakto vAsaramativAhya vihitasAndhyavidhim / zucisaMstare triyAmAM gamayetsvAdhyAyajitanidraH // 154 / / anvayAyathauM -[ vihitasAndhyavidhim ] kara lI gaI hai prAtaHkAla aura saMdhyAkAlIna sAmAyikAdi kriyA jisa meM aise [ vAsaram ] dinako [dharmadhyAnAsaktaH ] dharmadhyAnameM lavalIna hotA huA [ativAhya ] vyatIta karake [ svAdhyAyajitanidraH ] paThana-pAThanase nidrAko jItatA huA [ zucisaMstare ] pavitra saMthArepara [ triyAmAM ] rAtriko [ gamayet ] gamAve arthAt pUrNa kre| 1-prAcIna samayameM nagara grAmoM ke bAhira dharmAtmA loga muniyoMke Thaharane ke liye athavA sAmAyikAdi karaneke liye kuTI banavA diyA karate the unheM vasatikA kahate the, kaI nagaroM meM ye vasatikAyeM aba bhI pAI jAtI haiM / 2-apadhyAna, apakathana aura apaceSTA rUpa pAyasahita kriyaa| 3-jisa samaya sAvadha kriyAoMkA tyAga kare, usa samaya "maha samastasAdyayogaviratosmi" arthAt "maiM sampUrNa pApake yogoMkA tyAgI hotA hai" aisI pratijJA kre| 4-manameM vikalpa na karanA aura yadi karanA, to dharmarUpa krnaa| 5-maunAvalambI rahanA athavA dharmarUpa stoka ( thor3A ) bolanA / 6-zarIra nizcala rakhanA, yadi kucha ceSTA karanI ho, to, pramANAnukala kSetrameM dharmarUpa krnii|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 152-157 puruSArthasiddhaghu pAyaH bhAvArtha-upavAsa karanevAlA zrAvaka upavAsake pahilekA dina. dharma-dhyAnameM, saMdhyA sAmA. yikAdi kAryoMmeM aura rAtri paThana-pAThanameM pUrNa kre| prAtaH protthAya tataH kRtvA tAtkAlikaM kriyAkalpam / nirvartayedyathokta jinapUjAM prAsukaidravyaiH // 15 // anvayAthoM-[tataH ] taduparAnta [ prAtaH ] prabhAta hI [protthAya ] uThakara [ tAtkAlika ] usa samayakI [ kriyAkalpam ] kriyAoMko [ kRtvA ] karake [prAsura' ] prAsuka arthAt jIva rahita [ dravyaiH ] dravyoMse [ yathokta ] pArSa grathoMmeM jisa prakAra kahA hai usa prakArase [ jinapUjAM ] jinezvara devakI pUjAko [ nivartayet ] kre| - bhAvArtha-yadyapi proSadhopavAsameM samasta prakArake prAraMbhoMkA tyAga kahA gayA hai, parantu pUjAke prAraMbhakA tyAga nahIM kahA hai / arthAt pUjanake liye snAnAdika prAraMbharUpa kiyA vajita nahIM hai| kyoMki pUjAkA puNya itanA adhika hai ki usake pramANameM prAraMbhajanita pApa ginatomeM bhI nahIM hai / proSadhopavAsameM bhagavAnkA pUjana prAsuka dravyoMse karanA cAhiye, sacittase nahIM / uktana tato vidhinA nItvA divasaM dvitIyarAtri ca / prativAhayetprayatnAdadhaM ca tRtIdivasasya // 156 / / anvayAthoM-[ tataH ] isake pazcAt [ uktana ] pUrvokta [ vidhinA ] vidhise [ divasaM ] upavAsake dinako [ca ] aura [ dvitIyarAtri ] dUsarI rAtriko [ nItvA ] prApta hoke [ca ] phira [ tRtIyadivasasya ] tIsare dinake [argha ] Adheko bhI [ prayatnAt ] atizaya yatnAcArapUrvaka [ativAhayet ] vyatIta kre| bhAvArtha-Upara kahe hue 153 aura 154 veM zlokameM jisa prakAra upavAsake pahile dinake argha bhAgako arthAt upavAsakI pratijJA grahaNa karaneke pazcAtke samayako vyatIta karanekI vidhi kahI hai, usI prakAra upavAsake dinako, upavAsakI rAtriko arthAt dUsarI rAtriko, aura tIsare dinake Adheko arthAt upavAsake dUsare dinake dopaharaparyanta samayako dharma-dhyAnameM, sAmAyikAdi kriyAnoMmeM, aura paThana-pAThanameM yatnapUrvaka vyatIta karanA caahiye| iti yaH SoDazayAmAna gamayati parimuktasakalasAvadhaH // tasya tavAnI niyataM pUrNamahisAvataM bhavati // 157 // 1-sukkaM pakkaM tattapravilalavaNeraNa missiyaM davvaM / jaM jaMteraNa ya chiNaM taM savvaM phAsuyaM mariNayaM // artha-jo dravya sUkhA ho, pakA ho, tapta ho. prAmla rasa tathA lavaNa mizrita ho, kolhU, carakhI, cakkI, churI mAdika yaMtroMse chinna-bhinna kiyA humA tathA saMzodhita ho, so saba prAsuka hai| yaha gAthA svAmikArtikeyAnuprekSA kI saMskRtaTIkAmeM tathA kezavavaNikRta gommaTasArakI saMskRtaTIkAmeM bhI satya vacanake bhedoM meM kahI gaI hai|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajainazAstramAlAyAm [3-proSaghopavAsa anvayAthoM- [yaH ] jo jIva [ iti ] isa prakAra [ parimuktasakalasAvadyaH san ] sampUrNa pApa kriyAoMse rahita hokara [ SoDazayAmAn ] solaha praharIko [ gamayati ] gamAtA hai, arthAt vyatIta karatA hai, [ tasya ] usake [ tadAnI ] usa samaya [ niyataM ] nizcayapUrvaka [ pUrNam ] sampUrNa [ ahiMsAvataM ] ahiMsAvrata [ bhavati ] hotA hai| ..., bhogopabhogahetoH sthAvarahisA bhavetkilAmoSAm / bhogopabhogavirahAdbhavati na lezo'pi hisAyAH // 158 / / vAggupte styantaM na samastAdAnavighataH steyam / nAbrahma maithunamucaH saGgo nAGga pyamUrchasya // 15 // (yugmam ) anvayAthauM-[kila ] nizcaya karake [ amISAm ] ina dezavratI zrAvakoMke [ bhogopabhogahetoH ] bhogopabhogake hetuse [sthAvarahiMsA ] sthAvarajIvoMkI hiMsA [ bhavet ] hotI hai, kintu [ bhogopabhogavirahAt ] bhogopabhogake virahase arthAt tyAgase [hiMsAyAH ] hiMsAkA [lezaH api ] leza bhI [na ] nahIM [ bhavati ] hotA, aura upavAsadhArI puruSake [vAggupteH ] vacanaguptike honese [anRtaM ] jhUTha vacana [ nAsti ] nahIM hai, [samastAdAnavirahataH] sampUrNa pradattAdAnake tyAgase [steyam corI [ na ] nahIM hai, [ maithunamucaH ] methunake chor3a denevAleke [abrahma ] abrahma [na] nahIM hai, aura [aGga ] zarIra meM [ amUrchasya ] nirmamatvake honese [ saGgaH ] parigraha [api] bhI [na nahIM hai| bhAvArtha-yadyapi dezavratI gRhastha trasajIvoMkI hiMsAkA tyAgI hotA hai, tathA bhogopabhogake nimittase sthAvarajIvoMkI rakSA nahIM kara sakatA, parantu upavAsake dina vaha bhI hiMsAkA pUrNarUpase tyAgI ho jAtA hai, kyoMki usa dina bhogopabhogake tyAmase sthAvara jIvoM ke vadha hone kA bhI koI kAraNa nahIM rahatA, aura upavAsameM pUrNa ahiMsAvatakI pAlanA honeke atirikta zeSa cAroM vrata ( anRta, steya, abrahma, parigrahatyAga) bhI svayameva palate haiN| itthamazeSitahiMsaH prayAti sa mahAvatitvamupacArAt / udayati caritramohe labhate tu na saMyamasthAnam // 160 // anvayAthoM-[ ittham ] isa prakAra [ azeSitahiMsaH ] sampUrNa hiMsAproMse rahita [saH] vaha proSadhopavAsa karanevAlA puruSa [ upacArAt ] upacArase yA vyavahAranayase [ mahAvatitvaM ] mahAvratI paneko [prayAti ] prApta hotA hai, [tu ] parantu [caritramohe ] cAritramohake [ udayati ] udayarUpa honeke kAraNa saMyamasthAnam] saMyamake sthAnako arthAt pramattAdiguNasthAnako [na] nahIM [labhate] paataa| bhAvArtha-upavAsadhArI puruSake pAMca prakArake pApoMmeMse kisI prakArakA bhI pApa nahIM hotA, prataeva mahAvratI na honepara bhI use utane samayataka upacArarUpa kathanase mahAvratI kaha sakate haiM, parantu pratyAkhyAnAvaraNI tathA saMjvalana prakRti kA udaya usase dUra nahIM huA hai, isaliye vaha cha8 pramattaguNasthAnako nahIM pA sakatA, tathA sakalasaMyamaghAtanI prakRtike udayase ukta dezavratI zrAvakako mahAvratI nahIM kaha sakate, hAM mahAvratIke samAna kaha sakate haiN|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 158-162 ] . . puruSArthasiddhaya pAyaH / . bhogopabhogamUlA viratAviratasya nAnyato hiMsA / adhigamya vastutattvaM svazaktimapi tAvapi tyAjyo / / 161 / / anvayAthoM-[viratAviratasya ] dezavratI zrAvakake [ bhogopabhogamUlA ] bhoga aura upabhogoMke 2 nimittase honevAlI [hiMsA ] hiMsA hotI hai, [anyataH na ] anya prakArase nahIM hotI, ataeva [ tau ] ve donoM arthAt bhoga aura upabhoga [ api ] bhI [ vastutattvaM ] vastusvarUpako [api] aura [ svazaktim ] apanI zaktiko [ adhigamya ] jAnakara arthAt apanI zaktike anusAra [tyAjyau] chor3ane yogya haiN| bhAvArtha-gRhasthake bhogopabhoga padArthoke nimittase hI mokSakI antarAyabhUta sthAvaroMkI hiMsAkRta baMdha hotA hai, isaliye usako TAlane ke liye vastuke svarUpako jAnanA cAhiye ki kaunasI vastu adhika pApa karane vAlI hai paura kaunasI km| yaha jAnane ke pazcAt apane sAmarthya kA vicAra va anubhava karake tadanukUla bhogopabhogakA tyAga karanA cAhiye / ekamapi prajighAMsunihantyanantAnyatastato'vazyam / karaNIyamazeSANAM parihararaNamanantakAyAnAm / / 162 // anvayArthI - [ tataH ] kyoki [ ekam ] eka sAdhAraNa dehako kandamUlAdikako [api ] bhI [prajighAMsuH ] ghAtanekI icchA karanevAlA puruSa [ anantAni ] ananta jIva [ nihanti ] mAratA hai, [prataH ] ataeva [ azeSANAM ] : sampUrNa hI [anantakAyAnAm ] anantakAyoMkA [ pariharaNam ] parityAga [ avazyam ] avazya hI [ karaNIyam ] karanA caahiye| bhAvArtha-sAdhAraNa vanaspati tathA anyopadArtha jo anantakAya hote haiM, abhakSya haiM / yahA~para yaha dikhalAnA upayogI hogA, ki sAdhAraNa vanaspatimeM jIvoM kI saMkhyA kitanI rahatI hai| granthAntaroMmeM isakA parimANa nIce likhe anusAra kahA hai: __"adarakha Adi sAdhAraNa vanaspatiyoMmeM lokake jitane pradeza haiM unase asaMkhyAtaguNeM jIva pAye jAte haiM, jinheM skandha kahate haiM, jaise-apanA shriir| ina skandhoMmeM asaMkhyAta loka parimita 1- jo vastu eka bAra bhogI jAve use bhoga kahate haiM, jaise bhojana, pAna, gandha, puSpAdi / 2-jo vastu bArambAra bhogI jAye use upabhoga kahate haiM, jaise, strI, zayyA, Asana, vastra, alaGkAra, vAhanAdi / 3-jIva do prakArake hote haiM, eka trasa dUsare sthAvara, dvIndriyAdi paceMdriyaparyanta trasa aura pRthivyAdi sthAvara kahalAte haiN| sthAvara pA~ca prakAra ke hote haiM, pRthvI, Apa, teja, vAyu aura vanaspati / inameM se vanaspati ke dobheda haiM, sAdhAraNa aura pratyeka, sAdhAraNa use kahate haiM jisake eka zarIrameM ananta jIva pAye jAte haiM aura pratyeka use kahate haiM, jisake eka zarIra meM eka hI jIva pAyA jaave| phira isa pratyekavanaspati ke bhI do bheda hote haiM, eka sapratiSThita dUsarA apratiSThita / pratyeka vanaspati jaba nigodasahita hotI hai, taba sapratiSThita aura jaba nigoda rahita rahatI hai, taba apratiSThita kahalAtI hai| dUba, bela, choTe bar3e vRkSa aura kandAdi aisI vanaspatiyA~ jinameM lambI rekhAyeM, gAMThe (pranthi ), saMdhiye dRSTigocara na hoM, athavA jo kATaneke pazcAt punaH utpanna ho sake, jinake tantu na hoveM, athavA jinameM tor3ane para tantu na lage raheM, sapratiSThita kahalAtI haiM / aura jinameM rekhA, gA~The, saMdhiyA~ pratyakSa dikhAI deveM, jo kATane ke pazcAt phira na uga sakeM, jinake tantu hoveM, tor3ane para tantu lage raheM, unheM apratiSThita kahate haiN| upayukta sapratiSThita pratyeka vanaspati ko sAdhAradha bhI kahate haiM / isa sAdhAraNavanaspati meM ananta jIva pAye jAte haiM, isa kAraNa ise anantakAya kahate haiN|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 zrImad rAjacandra jaina zAstramAlAyAm [ - bhogopabhoga- parimANa praNDara pAye jAte haiM jaise- zarIra meM hAtha pA~va aadi| eka aNDara meM asaMkhyAta loka parimita pulavI hote haiM : jaise-- hAtha pAvoM meM a~gulI Adika / eka pulavI meM asaMkhyAna loka parimita pravAsa hote haiM, jaise a~guliyoM meM tIna bhAga / eka AvAsa meM zrasaMkhyAta loka parimita nigoda zarIra hote haiM, jaise - aMguliyoM ke bhAgoM meM rekhAyeM aura phira eka nigoda ke zarIra meM siddhasamUhase anantaguNe jIva pAye jAte haiM, jaise- rekhAoM meM aneka pradeza / " isa prakAra eka sAdhAraNa harita vanaspatike Tukar3e meM saMkhyAtIta jIvoMkA astitva rahatA hai jinakA ki jihvAke thor3ese svAdake liye viSayI jIva ghAta kara DAlate haiM / vicAravAn puruSoMko aisA karanA sarvathA anucita hai| navanItaM ca tyAjyaM yonisthAnaM prabhUtajIvAnAm / dvApi piNDazuddha viruddhamabhidhIyate kiJcit / / 163 / / zranvayArthI - [ ca ] aura [ prabhUtajIvAnAm ] bahuta jIvoMkA [yonisthAnaM ] utpattisthAnarUpa [ navanItaM ] navanIta arthAt makkhana [ tyAjyaM ] tyAga karane yogya hai, [ vA ] athavA [ piNDazuddhau ] prAhArakI zuddhatA meM [ yatkiJcit ] jo thor3A bhI [ viruddham ] viruddha [ zrabhidhIyate ] kahA jAtA hai, (tat) vaha [ zrapi ] bhI tyAga karane yogya hai / bhAvArtha - dehI meM se nikAle hue makkhanakA yadi tatkAla hI zragnipara tapAkara ghRta nahIM banA liyA jAve, to vaha makkhana do hI muhUrta ke pazcAt ananta jIvarUpa ho jAtA hai, arthAt usameM aparimita jIva paidA ho jAte haiM / isaliye vratI gRhasthako isakA tyAga avazya hI karanA cAhiye / prAcAra - zAstroM meM jina padArthoM ko abhakSya batalAyA hai, unakA bhI tyAga karanA caahiye| jaise- carmasparzita ghRta, tela, jala hiMgvAdi tathA dugdha, dadhi' miSTAnna, anachAnA pAnI, vinA jAnA phala, ghunA bIghA manna, bAjArakA ATA, acAra ( athAnA - saMghAnA ) murabbA prAdi / zraviruddhA prapi bhogA nijazaktimapekSya dhImatA tyAjyAH / pratyAjyeSvapi sImA kAryekadivAnizopabhogyatayA / / 164 / / zranyayArthI - [ dhImatA ] buddhivAn puruSa karake [ nijazaktim ] prapanI zaktiko [ apekSya ] dekhakara [ zraviruddhAH ] aviruddha [ bhogAH ] bhoga [ zrapi ] bhI [ tyAjyAH ] tyAga dene yogya haiM, aura jo [ pratyAjyeyu ] ucita bhogopabhogoM kA tyAga na ho sake to unameM [ zrapi ] bhI [ ekadivAnizopabhogyatayA ] eka dina rAtakI upabhogyatAse [ sImA] maryAdA [ kAryA] karanA cAhiye / 1- kaccA dUdha antarmuhUrtake uparAnta apeya (nahIM pIne yogya) hai / 2 - caubIsa ghaTeke pazcAt dahI abhakSya hai / 3 - zradhika samaya bIta jAnese miSTAnna meM sUkSma laTa (jIva vizeSa ) par3a jAte haiM / 4- jisameM se sUryakA pratibimba nahIM dikhAI de, aise saghana ( gAr3he ) kapar3e ke battIsa zragula lambe aura caubIsa paMgula caur3e channe (nAtane) ko duharA karake jala chAnanA cAhiye / chane hue pAnIkI maryAdA yadi bar3hAnA ho, touse uSNa ( garma ) karake athavA lavagAdi tIkSNa padArtha DAlake bar3A sakate haiN| nahIM to pratyeka muhUrta ke pazcAt chAna ke pInA cAhiye /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 zloka 163-165 ] puruSArthasiddhaya paayH| bhAvArtha-mokSAbhilASI puruSako apane padastha ke viruddha samasta bAhya padArtha tyAgane yogya haiM, prataeva jisa prakAra vaha ayogya padArthoM kA tyAga karatA hai, usI prakAra apanI zaktyanusAra yogya padArthokA bhI tyAga kre| yadi kadAcit yogya padArthoM ke chor3ane meM samartha na ho, to una padArthoMko niyamita maryAdA karake dina, do dinake liye hI chor3A kre|' - tyAga do prakArake' hote haiM, eka yamarUpa dUsare niyamarUpa / kisI padArthake yAvajjIva tyAgako yama aura dina, rAtri, mAsa, Rtu, ayana, varSAdikakI maryAdArUpa tyAgako niyama kahate haiN| mAya bhomopabhogokA tyAga yAvajjIva arthAt yamarUpa kiyA jAtA hai, aura yadi zakti ho, to yogya mAra bhogoMkA tyAga bhI yamarUpa kiyA jAtA hai; parantu jaba yogya bhogopabhogoMmeM yamarUpa tyAgakI zakti nahIM hotI hai, taba divasa pakSAdikake pramANase niyamarUpa tyAga grahaNa kiyA jAtA hai, jaise "parastrI yAvajjIva tyAjya hai aura mokSAbhilASIkA svastrI bhI yAvajjIva tyAjya hai, kintu jo puruSa mohake udayase svastrIke choDane meM asamartha hai, unheM cAhiye ki. RtuHdivasoM meM strastrIkA niyama kA tyAga kre|" isI prakAra samasta bhogyopabhogya padArthoMmeM yama niyamarUpa tyAga kiyA jAtA hai| punarapi pUrvakRtAyAM samIkSya tAtkAlikoM nivAM zaktim / sAmanyantarasImA pratidivasaM bhavati kartavyA // 165 // anvayArthI-[ pUrvakRtAyAM ] prathama kI huI [ somani ] sImAmeM [ punaH ] phira [api] bhI [ tAtkAlikoM ] usa samayakI prarthAt vidyamAna samayakI [ nijAM ] apanI [ zaktim ] zaktiko [ samIkSya ] vicAra karake [ pratidivasaM ] pratidina [ antarasImA ] antarasImA arthAt sImAmeM bhI thor3I sImA [ kartavyA ] karane yogya [ bhavati ] hotI hai| bhAvArtha-pahile kiye hue bhogopabhoga parimANameM apanI zaktike anusAra maryAdAmeM bhI maryAdA karanA cAhiye aura usakA yathAzakti arthAt jitanA bana sake, utanA pAlana karanA caahiye| gRhastha jo pratidina niyama grahaNa karate haiM, unheM antarasamAvartI niyama kahate haiN| 1-niyamo yamazca vihitau dvadhA bhogopabhogasaMhArAt / niyamaH parimitakAlo yAvajjIvaM yamo dhriyate // 7 // bhojanavAhanazayanasnAnapavitrAGgarAgakusumeSu / tAmbUlavasanabhUSaraNamanmathasaGgItagIteSu // 8 // pradya divA rajanI vA pakSo mAsastathaturayanaM vA // iti kAlaparicchityA pratyAkhyAnaM bhveniymH||86||-rtnkrnndddhaa. 2-nizA SoDaza nArINAmuktaH syAttAsu caadimaa| tisrAH sarvairapi tyAjyA proktAsturyApi kenacit // arthAt-striyoMkA RtukAla solaha rAtri hotA hai, usameMse AdikI tIna rAtri to sabane hI tyAjya kahI hai kimI kisI prAcAryane cauthI rAtri bhI tyAjya kahI hai| 3- nimnalikhita satraha ansarasImAvartI niyama gRhasthako nirantara grahaNa karanA cAhiyebhojane' SaTrase pAne kuGakumAdivilepane / puSpa'- tAmbUla'- gIteSu nRtyAdau brahmacaryake // 1 // bhUsnAna'-SaNa''-vastrAdau vAhane shynaa"sne| sacitta''-vastu-saMkhyAdau pramANaM bhaja prtyhaa2|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 zrImad rAjacandrarjanazAstramAlAvAm iti yaH parimitabhogaiH santuSTastyajati bahutarAn bhogAn / bahuta hiMsA virahAttasyA'hiMsAH viziSTA syAt // 166 // [ 3 - pratithi- saMvibhAga zranvayArthI - [ yaH ] jo gRhastha [ iti ] isa prakAra [ parimitabhogaiH ] maryAdArUpa bhogoM se [ santuSTaH ] santuSTa hokara [ bahutarAn ] adhikatara [ bhogAn ] bhogoMko [ tyajati ] chor3a detA hai, [ tasya ] usakA [ bahuta haMsAvirahAt ] bahuta hiMsA ke tyAgase [ viziSTA ahiMsA mahisAbata [ syAt ] hotA hai / uttama bhAvArtha - jo zrAvaka pUrvokta prakArase bhogopabhogoMkA tyAga nirantara kiyA karatA hai, usake lobha kaSAyake tyAga se saMtoSakA zrAvirbhAva hotA hai, aura bhogoMke kAraNa honevAlI hiMsAkA una bhogopabhogoMke sAtha sahaja hI tyAga hotA hai| isa prakAra ahiMsAvratakA utkarSa hotA hai / vidhinA dAtRguNavatA dravyavizeSasya jAtarUpAya / svarAnugraha hetoH kartavyo'vazyamatithaye bhAgaH / / 167 / / zranvayArthI - [ dAtRguNavatA ] dAtAMke guNayukta gRhasthakarake [ jAtarUpAya zratithaye ] digambara zratithike liye [ svaparAnugrahahetoH ] Apa aura dUsareke anugrahake hetu [ dravyavizeSasya ] vizeSadravya kA arthAt dene yogya vastukA [ bhAgaH ] bhAga [ vidhinA ] vidhipUrvaka [ avazyam ] avazya hI [ kartavyaH ] kartavya hai / bhAvArtha - "vidhidravyadAtRpAtra vizeSAttadvizeSaH " tattvArthAdhigamake isa sUtrAnusAra vidhi, dAtA, dravya, pAtrakI vizeSatAse dAna meM vizeSatA hotI hai, ataeva uttama dAtAko cAhiye ki uttama pAtrako uttama AhAra uttama vidhipUrvaka deve / isa prakArakA dAna apane aura dUsareke upakAra ke liye hotA hai, kyoMki dAtAko uttama pAtrake dAnase viziSTa puNyakA baMdha hotA hai, tathA pAtrako arthAt lenevAleko jJAna saMyamAdikI vRddhirUpa lAbha hotA hai, aura ye hI donoMke upakAra haiM / prAye hue abhyAgatake nimitta pratidina bhojanAdikakA dAna karake pazcAt zrApa bhojana kare, yaha zrAvakkA nityakarma hai / ise tithisaMvibhAga kahate haiM / saMgrahamuccasthAnaM pAdodakamarcanaM praNAmaM ca / atest manaH zuddhirevaraNa zuddhizca vidhimAhuH // 168 // zranvayArthI - [ ca ] aura [ saMgraham ] pratigrahaNa, 3 [ uccasthAnaM ] U~cA sthAna denA, [ pAdodakam ] caraNa dhonA, [ arcanaM ] pUjana karanA, [ praNAmaM ] namaskAra karanA, [ vAkkAyamana:zuddhiH ] manazuddhi, vacanazuddhi, kAyazuddhi, rakhanI [ ] aura [ eSarazuddhiH ] bhojanazuddhi, zrAcAryagaNa isa prakAra [ vidhim ] navadhAbhaktirUpa vidhiko [ zrAhuH ] kahate haiM / 1 - utpanna hone ke samaya jisa rUpameM thA, vaisA / arthAt digambara / athavA pAtra ke uttama guNoMme yukta prtithi| 2 - jinakA Agamana tithike niyama rahita hotA hai, arthAt jo niyamita tithiko nahIM prAte aise abhyAgata / 3-satkArapUrvaka apane gRhameM atithikA praveza krnaa| 4 - vinayasevAyukta pariNAma rakhanA / 5 - vinayapUrvaka bolanA / 3 - zarIra se yathAyogya sevA karanA /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 166-171] ... puruSArthasiddha pAmaH / ..." bhAvArtha-uttama pAtroMko ukta nava prakArakI bhaktise dAna denA cAhiye, tathA sAmAnya pAtroM ko apane aura unake guNoMkA vicAra kara yathocita vidhise dAna denA caahiye| aihikaphalAnapekSA kSAntiniSkapaTatAnasyatvam / praviSAditvamuditve nirahaGkAritvamiti hi dAtRguNAH // 16 // anvayAthoM -- [ aihikaphalAnapekSA ] rasa lokasambandhI phalakI apekSA na rakhanA, [ zAntiH ] kSamA yA mahanazIlatA [niSkapaTatA] niSkapaTatA, [anasUyetvam ] IrSArahitatA, [aviSAditvamuditve prakhitrabhAva, harSabhAva aura [ nirahaGkAritvam ] nirabhimAnatA, [ iti ] isa prakAra ye sAta [ hi ] nizcaya karake [ dAtRguNAH ] dAtAke guNa haiN| ____ bhAvArtha- dAtA ina sAta guNoMkara sahita honA cAhie, dAtAmeM ina guNoMkI nyUnatA honese dAnake phala meM bhI tadanu rAgaDhavAsaMyamamadaduHkhabhayAdikaM na yatkurute / dravya tadeva deyaM sutapa-svAdhyAyavRddhikaram / / 170 / / anvayArthI - [ yat ] jo [ dravyaM ] [ rAgadveSAsaMyamadaduHkhamayAdikaM ] rAga, dveSa; asaMyama, mada, duHkha, bhaya Adika [ na kurute ] nahIM karatA hai, aura [ sutapaHsvAdhyAyavRddhikaram ] uttama tapa tathA svAdhyAyakI vRddhi karanevAlA [ tat eva ] vaha hI [ deyaM ] dene yogya hai / bhAvArtha-rAgAdi bhAvoMke utpanna karanevAle mandira, hAthI, ghor3A, sonA, cAMdI, zastrAdi padArtha tathA kAmoddIpanAdi vikAra utpanna karanevAle strI vAditrAdi padArtha dAna dene yogya nahIM haiM, kyoMki, ina vastuproMke nimittase dAna lenevAlA jIva svataH pApabaMdha karatA hai, aura jisakA ki sahAyaka kAraNa honese denevAlA bhI tajjanita pApakA bhAgI hotA hai| isaliye dAnameM aise padArtha denA cAhie, jo vikAra bhAvoMko utpanna na kare, aura tapazcaraNAdiko bar3hAnevAle hoN| jaise kSudhA nivAraNake liye AhAra-dAna, roga-zamanake liye auSadha-dAna, ajJAna dUra karaneke liye zAstra-dAna, paura bhaya miTAne ke liye abhy-daan| pAtraM tribhedamukta saMyogo mokSakAraNaguNAnAm / aviratasamyagdRSTiH viratAviratazca sakalaviratazca // 171 // anvayAthoM-[ mokSakAraNaguNAnAm ] mokSake kAraNarUpa guNoMkA arthAt samyagdarzana, samyarajJAna aura samyakcAritrarUpa guNoMkA [saMyogaH] saMyoga jisameM ho, aisA [pAtraM] pAtra [aviratasamyadRSTiH ] vratarahita samyagdRSTi [ca ] tathA [ viratAvirataH ] dezavatI [ ca ] aura [ sakalavirataH ] mahAvratI [ tribhedam ] tIna bhedarUpa [ ukta ] kahA hai| bhAvArtha - jo dAna lenevAle puruSa ratnatrayayukta hoveM, ve pAtra kahalAte haiN| unake tIna bheda haiM, uttama pAtra, madhyama pAtra aura jaghanya paatr| inameM se sakalacAritrake dhAraNa karanevAle samyaktvayukta muni uttama pAtra, dezacAritrayukta trasajIvoMkI hiMsAke tyAgI zrAvaka madhyama pAtra, aura vratarahita samyagdRSTi jaghanya pAtra haiN|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAmacandra jainazAstra mAlAyAm [ 3-dAna ke pAtra vizeSa - Upara kaha cuke haiM ki pAtrako jisa bhAvase dAna diyA jAtA hai, dAtA vaise hI phalakA bhAgI hotA hai, aura yaha pAtravyavahAra darzana, jJAna, cAritra guNoMkI apekSAse hotA hai; so inake dhAraNa karanevAloM ko to yathAyogya Adara satkArase denA cAhiye aura inake atirikta anya duHkhI pIr3ita janoMko dayAbhAvase dAna denA cAhiye' / 72 himAyAH paryAyo lobho'tra nirasyate yato dAne / tasmAdatithivitaraNaM hiMsA vyuparamaraNameveSTam / / 172 // zranvayArthI - [ yataH ] kyoMki [ pratra dAne ] yahA~ dAnameM [hiMsAyAH ] hiMsAkA [ paryyAya ] : paryAya [ lobhaH ] lobha [ nirasyate ] nAza kiyA jAtA hai, [ tasmAt ] zrataeva [ zratithivitaraNaM ] - pratithidAna [ hisAvyuparamaraNameva ] hiMsAkA tyAga hI [ iSTam ] kahA hai / bhAvArtha - lobhakA tyAga kiye vinA dAna nahIM ho sakatA, aura pahale kaha prAye haiM ki lobha hiMsAkA rUpa hai, ataeva dAnameM lobhakA tyAga honese hiMsAkA bhI tyAga siddha hotA hai / gRhamAgatAya guraNane madhukaravRttyA parAnapIDayate / vitarati yo nAtithaye sa kathaM na hi lobhavAn bhavati // 173 // zranvayArthI - [ yaH ] jo gRhastha [ gRhamAgatAya ] gharapara Aye hue [guriName ] saMyamAdi guNayuktako aura [ madhukaravRttyA ] bhramara ke sAmana vRttise [ parAn ] dUsaroMko [ zrapIDayate ] pIr3A nahIM denevAle [ zratithaye ] atithi sAdhuke liye [ na vitarati ] bhojanAdika nahIM detA hai, [ saH ] vaha [ lobhavAn ] lobhI [ kathaM ] kaise [ na hi ] nahIM [ bhavati ] hai / bhAvArtha - jaise bhramara (mauMrA) phUloMko kisI prakArakI hAni na pahuMcAkara kevala unakI sugandhi letA hai, usI prakAra ratnatrayamaMDita parama vairAgI muni dAtAko kisI prakAra kaSTa na pahuMcAkara kiMcinmAtra prahAra karate haiM, so aise muniko bhI jo zrAvaka zrAhAra nahIM detA hai, vaha avazya lobhI hai / kRtamAtmArthaM mumaye dadAti bhaktamiti bhAvitastyAgaH / arativiSAdavimuktaH zithilitalobho bhavatya hava / / 174 | zranvayArthI - [ zrAtmArtha ] apane ke liye ( kRtam ) banAye hue ( bhaktam ) bhojanako ( munaye) munike liye ( dadAti ) deve, ( iti ) isa prakAra ( bhAvitaH ) bhAvapUrvaka ( prarativiSAdavimuktaH ) prema 1 ukta ca rayaraNasAre - sappurisAraNaM dAraNaM kappatarUNaM phalAga sohaM vA / lohINaM dAraNaM jai vimANasohA savassa jAraNeha // saMskRtacchAyA - satpuruSAraNAM dAnaM kalpatarUraNAM phalAnAM zobhA bA / lobhanAM dAnaM yathA vimAnazobhA zavasya jAnIhi // zrarthAt - satpuruSoMkA dAna denA to kalpavRkSake samAna hai, jisase zobhA hotI hai, aura manovAMchita phala jisase zobhA to hotI hai, parantu prApta hote haiM, viparIta isake lobhIkA dAna denA murdAke vimAna samAna hai, gRhasvAmIko chAtI kUTanI par3atI hai / arthAt lobhI puruSa jaba dAna detA hai, taba usa dAnakA phala kucha bhI nahIM hotA / usakI prazaMsA to hotI hai, parantu
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 zloka 172-175 ] puruSArthasiddhaya paayH| aura viSAdase rahita tathA [ zithilitalomaH] lobhako zithila karanevAlA [ tyAgaH ] dAna [ ahiMsA evaM ] ahiMsA svarUpa hI [ bhavati ] hotA hai / bhAvArtha - jo vastu apane prayojanase banAI jAtI hai, vaha yadi dUsare ko denA par3e to usase aprIti, khinnatA aura lobha utpanna hotA hai, ataeva yahA~ para apane nimitakA nirdeza kara taiyAra kiyA huA bhojana munIzvaroMko denA cAhiye; aimA kahA hai, kyoMki aisA karanese pUrvokta bhAvoM kI anutpattimeM arthAt arati, kheda na honese dAna ahiMsAvata hotA hai| isa atithi-saMvibhAgameM parajIvoMkA duHkha dUra karanese dravya ahiMsA to pragaTa hI hai, rahI bhAvita ahiMsA, to vaha lobha kaSAyake tyAgakI apekSAse jAnanA caahiye| iti dvaadshvrtkthnm| 4-sallekhanAdharmavyAkhyAna / iyameva samarthA dharmasvaM me mayA samaM netum / satatamiti bhAvanIyA pazcimasallekhanA bhaktyA // 17 // anvayArthI -[ iyam ] yaha [ ekA ] eka [ pazcimasallekhanA eva ] maraNake atameM honevAlI sallekhanA hI [ me ] mere [ dharmasvaM ] dharmarUpI dhanako [ mayA ] mere ] [ samaM ] sAtha [ netum ] le calaneko [ samarthA ] samartha hai| [iti ] isa prakAra [ bhaktyA ] bhakti karake [ satatam ] nirantara [ bhAvanIyA ] bhAnA caahiye| ___bhAvArtha- maraNa do prakAra kA hotA hai, pahalA nityamaraNa aura dUsarA tdbhvmrnn| prAyu zvAsochavAsAdika daza prANoMkA jo samaya samayapara viyoga hotA hai, use nityamaraNa aura grahItaparyAya athavA janmake nAza honeko tadbhavamaraNa athavA maraNAnta kahate haiM / isa maraNAnta samayameM sallekhanAkA citavana isa prakAra karanA cAhiye ki isa manuSya deharUpI deza meM aNuvratarUpI vyApAra karake jo dharmarUpa dhana kamAyA hai, use paralokarUpI dezAntarameM le jAne ke liye sallekhanA hI eka mAtra AdhAra hai| jaise kisI dezameM kamAye hue dhanakI yadi koI manuSya vahA~se kUca karate samaya yAda na kare aura kisI dUsare ko sauMpa jAve, to usakA vaha dhana prAyaH vyartha hI jAtA hai| isI prakAra paraloka-yAtrAke samaya meM arthAt maraNAntameM sallekhanA na kI jAve aura pariNAma bhraSTa ho jAveM, to durgati ho jAtI hai, isaliye maraNaH samayameM sallekhanA aMgIkAra karanI caahiye| 1-saha-samyak prakArase lekhanA-kaSAyake kRza (kSINa) karaneko sallekhanA-kahate haiN| yaha abhyantara aura bAdya do bhedarUpa hai| kAyake kRza karane ko bAhya aura pAntarika krodhAdi kaSAyoMke kRza karaneko abhyantara sallekhanA kahate haiN| . . .
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad sanacandrajAmazAstramAlAyAma [ 4-sahalekhanA maraNAnte'vazyamahaM vidhinA sallekhanAM krissyaami| iti bhAvanApariNato'nAgatamapi pAlayedidaM zIlam // 176 / anvayArthI-[ ahaM ] maiM [ maraNAnte ] maraNakAlameM [ avazyam ] avazya hI [ vidhinA ] zAstrokta vidhise [ sallekhanAM ] samAdhimaraNa [ kariSyAmi ] karUMgA, [iti ] isa prakAra [ bhAvanA pariNataH ] bhAvanArUpa pariNati karake [anAgatamapi ] maraNakAla pAneke pahile hI [ idaM ] yaha [ zIlam ] salle khanAvrata [ pAlayet ] pAlanA caahiye| bhAvArtha-sallekhanA arthAt saMnyAsakA dhAraNa antakAla meM hotA hai, parantu isa jIva kI Ayu. samaya pratisamaya ghaTatI hI jAtI hai, jisake prAkhira ko maranA nizcita hI hai, isa kAraNa mRtyu ke pahile hI aisI pratijJA kara lenI cAhiye ki "maiM maraNa samaya meM avazya hI sanyAma dhAraNa kruuNgaa"| isa pratijJA kI apekSA se ukta sallekhanAvrata pahilese hI pAlita samajhA jaavegaa| maraNe'vazyaM bhAvini kaSAyasallekhanAtakaraNamAtre / rAgAdimantareNa vyApriyamAraNasya nAtmaghAto'sti // 177 / / anvayAthauM -[avazya ] avazya hI [ bhAviti ] honahAra [ maraNe 'sati' ] maraNake hote hue [ kaSAyasallekhanAtanakaraNamAtre ] kaSAya sallekhanAke kRza karane mAtra vyApArameM [ vyApriyamAraNasya ] pravartamAna puruSake [ rAgAdimantareNa ] rAgAdika bhAvoMke vinA [ AtmaghAtaH] AtmaghAta [ nAsti ] nahIM hai| . / / bhAvArtha-zarIra svabhAvake vikArarUpa vihnoM se tathA zubhAzubhasUcaka nimittajJAnakI zaktise apanA maraNakAla jaba nizcita kara liyA hai, taba hI saMnyAsamaraNa aMgIkAra kiyA jAtA hai aura isaliye " isa samAdhi avasthA meM rAga dvoSa mohAdikoMkA abhAva honese saMnyAsa lene para AtmaghAtakA doSa nahIM laga taa| jisa prakAra koI bar3A vyApArI apane ghara meM Aga laga jAnese pahile to use bujhAne kA prayatna karatA hai; parantu jaba bujhAnA azakya samajha letA hai taba vaha aisI yuktiko kAmameM lAtA hai ki jisase apane hu~DI-patrIke vyavahAra-vacana meM kisI prakAra baTTA nahIM lagane pAve / ThIka isI prakAra zarIra meM vyAdhi utpanna hone para manuSya use nirdoSa rItise gamana karane ke liye auSAdhAdika' sevana karatA hai, parantu jaba vyAdhi se mukta honA azakya samajha letA hai, taba saMnyAsa dhAraNa karatA hai; jisase apanA dharma na bigar3ane pAve / bhAva yaha hai ki antakAle nizcita karake dharmake rakSArtha saMnyAsa dhAraNa karanA AtmaghAta nahIM hai| yo hi kaSAdhAviSTaH kumbhakajaladhUmaketuviSazastraiH / vyaparopayati prANAn tasya syAtsatyamAtmavadhaH // 17 // anvayAthoM - [hi] nizcaya karake [ kaSAyAviSTaH ] krodhAdi kaSAyoMse ghirA humA [ yaH] jo puruSa [kumbhakajaladhUmaketuviSazastraH] zvAsanirodha, jala, agni, viSa, zastrAdikoMse apane [praarnnaan|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 zloka 176-178 puruSArthasiddha pAyaH prANoMko [vyaparopayati] pRthak kara detA hai, [tasya] usake [prAtmavadha:] AtmaghAta [satyam] sacamuca syAda] hotA hai| bhAvArtha - jo jIva krodha,, mAna, mAyA, lobhake vaza athavA iSTa-viyogake khedake vaza, tathA aAgAmI nidAnake vaza, apane prANoM kA agni zastrAdikoMse ghAta kara DAlate haiM, unheM AtmaghAtakA doSa lagatA hai / jaise- patike pIche lIkA satI honA, himAlaya meM galanA, kAzI karavata lenI aadi| kintu saMnyAsapUrvaka maraNa karane vAloMko AtmaghAta kA doSa nahIM lgtaa| vizeSa-sallekhanAdharma gRhastha aura muni donoMkA hai, tathA sallekhanA va saMnyAsamaraNakA artha bhI eka hai, isaliye bAraha vratoMke pazcAt sallekhanAkA nirUpaNa kiyA hai| isa sallekhanA vratako utkRSTa maryAdA bAraha varSa paryanta hai; aisA zrIvIranandikRta yatyAcArameM kahA hai| jaba zarIra kisI asAdhya rogase athavA vRddhAvasthAse asamartha ho jAve, deva manuSyAdikRta koI dunivAra upasarga upasthita huyA hove, kisI mahA durbhikSase dhAnyAdi bhojya padArtha duSprApya ho gaye hoveM, athavA dharmake vinAza karane vAle koI vizeSa kAraNa prA mile hoveM, taba apane zarIrako pake hue pAnake samAna tathA tailarahita dIpakake samAna apane Apa hI vinAzake sanmukha jAna saMnyAsa ghAraNa kre| yadi maraNa meM kisI prakArakA sandeha ho, to maryAdApUrvaka aisI pratijJA kare, ki jo isa upasargameM merI mRtyu ho jAvegI, to mere pAhArAdikA sarvadhA tyAga hai aura jo kadAcit jIvana avazeSa rahegA, to AhArAdika ko grahaNa karUMgA, yaha saMnyAsa grahaNa karanekA krama hai| 'zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanam'isa vAkya ke anusAra zarIrakI rakSA karanA parama kartavya hai,kyoMki dharmakA mAdhana zarIrase hI hotA hai, isaliye rogAdika honepara yathAzakti auSadha karanA cAhiye, parantu jaba asAdhya roga ho jAve aura kisI prakArake upacArase lAbha na hove, taba yaha zarIra, duSTake samAna sarvathA tyAga kara dene yogya kahA hai, aura icchita phalakA denevAlA dharma vizeSatAse pAlane yogya kahA hai| zarIra mRtyu ke pazcAt phira bhI prApta hotA hai, parantu dharma pAlanekI yogyatA pAnA atizaya durlabha hai| isa kAraNa vidhipUrvaka dehake tyAgameM duHkhita na hokara saMyamapUrvaka mano vacana kAyake vyApAra prAtmA meM ekatrita karanA cAhiye, aura 'janma, jarA tathA mRtyu zarIrasambandhI haiM, mere nahIM haiM" aisA citavana kara nirmamatva hokara vidhipUrvaka AhAra ghaTAkara zarIra kRza karanA cAhiye, tathA zAstrAmRtake pAnase kaSAyoM ko kRza karanA cAhiye, pazcAt cAra prakAra ke saMghako' sAkSI karake samAdhimaraNa meM udyamavAn honA caahiye| antakI ArAdhanAse cirakAlakI kI huI vrataniyamarUpa dharmArAdhanA saphala ho jAtI hai, kyoMki isase kSaNabhara meM bahuta kAlase saMcita pApakA nAza ho jAtA hai, aura yadi anta maraNa bigar3a jAve, arthAt asaMyamapUrvaka mRtyu ho jAve, to pUrvakRta dharmArAdhanA niSphala ho jAtI hai| yahA~para yadi koI puruSa yaha prazna kare ki, "jo anta samaya samAdhimaraNa kara lenese kSaNamAtrameM pUrva pApoMkA nAza ho jAtA hai, to phira yuvAdi avasthAnoM meM dharma karanekI kyA AvazyakatA hai ? anta samaya saMnyAsa dhAraNa kara lenese hI sarva manoratha siddha ho jAveMge," to isakA samAdhAna isa prakAra hotA hai ki "jo puruSa apanI pUrva 1-muni, AryikA, zrAvaka, zrAvikA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAmacandrajainazAstramAlAyAm [4-mallekhanA avasthAmeM dharmase parAGa mukha rahate haiM, arthAt jinhoMne vrata niyamAdi dharmArAdhanA nahIM kI hai, ve puruSa anta kAlameM dharmake sanmukha arthAt saMnyAsayukta kabhI nahIM ho skte| kyoMki "cirantanAbhyAsanibandhaneritA' guNeSu doSeSu ca jAyate matiH" cirakAlake abhyAsase prerita ko huI buddhi guNa aura doSoM meM jAtI hai| jo vastra pahalese ujjvala hotA hai, usapara manovAMchita raMga car3ha sakatA hai, parantu jo vastra pahilese malIna hotA hai, usapara raMga kabhI nahIM car3hAyA jA sktaa| ataeva saMnyAsamaraNa vahI dhAraNa kara sakatA hai, jo pahilI avasthAse ho dharma kI ArAdhanAmeM dattacitta rahA ho / hA~, kahIM kahIM aisA bhI dekhA gayA hai ki jisa puruSane janmabhara dharmasevA meM citta nahIM lagAyA thA, vaha bhI saMnyAsapUrvaka maraNa karake svargAdi sukhoMko prApta ho gyaa| yaha kAkatAlIyanyAyavat 2, ati kaThina hai. isaliye jinavacanoMke zraddhAnI puruSoMko ukta zaMkAko apane cittameM kabhI sthAna na denA caahiye| saMnyAsArthI puruSako cAhiye, ki jahA~taka bane; jina bhagavAnakI janmAdi tIrtha-bhUmiyoMkA Azraya grahaNa kare aura yadi tIrtha bhUmi kI prApti na ho sake, to mandira athavA saMyamI janoMke AzrayameM rhe| saMnyAsArthI tIrtha ke jAte samaya sabase kSamAkI yAcanA kare aura Apa bhI mana vacana kAyapUrvaka saba prANiyoMko kSamA kare / anta samaya kSamA karanevAlA saMsArakA pAragAmI hotA hai,aura baira virodha rakhanevAlA arthAt kSamA na rakhanevAlA ananta saMsArI hotA hai| saMnyAsArthI puruSako putra kalatrAdika kuTumbiyoMse tathA sAMsArika sampadAmoMse sarvathA moha chor3a denA cAhiye, parantu uttama sAdhaka puruSoMkI sahAyatA avazya lenI cAhiye, kyoMki sAdharmI tathA prAcAryoMkI sahAyatAse azubha karma yatheSTa vighna karaneko samartha nahIM ho sakate / vratake atIvAroMko sAmiyoMke athavA prAcArya ke sanmukha prakaTa kara niHzalya ho kara pratikramaNa prAyazcitta zAstra meM kahI huI vidhiyoMse zodhana karanA caahiye| nirmala bhAvarUpa amRtase siMcita samAdhimaraNake liye pUrva tathA uttara dizAkI aora mastaka pAropita kare, yadi zrAvaka mahAvrata kI yAcanA kare, to nirNAyaka prAcAryako ucita hai ki use mahAvata deve / mahAvrata grahaNa meM nagna honA cAhiye, ajikAko bhI antakAla upasthita hone para ekAnta sthAna meM valoMkA tyAga karanA ucita kahA hai| sA~thareke samaya nAnA prakArake yogya AhAra dikhAkara bhojana karAve. aura jo use ajJAnatAvaza bhojana meM prAsakta samajhe, to paramArthajJAtA prAcAryako cAhiye ki usa apane prabhAvazAlI vyAkhyAnake dvArA isa prakAra samajhAve ki he jitendriya ! tU bhojana zayanAdirUpa kalpina pudgaloMko aba bhI upakArI samajhatA hai aura yaha jAnatA hai ki inameM se koI pudgala se bhI haiM / jo maine bhoge nahIM haiN| yaha bar3e AzcaryakI bAta hai| bhalA soca to sahI, ki ye mUrtimanta pudgala tujha arUpI meM kisI prakAra mila bhI sakate haiN| tUne inheM kevala indriyoMse grahaNapUrvaka anubhavanakara yaha jAna rakkhA hai ki maiM hI inakA bhoga karatA hUM / so he dUradarzI!aba isa bhrAnta buddhiko sarvathA chor3a de aura AtmatattvameM lavalIna ho| yaha vaha samaya hai, jisameM jAnI jIva zuddhatA meM sAvadhAna rahate haiM, aura cintavana karate haiM ki maiM anya hUM aura ve pudgala mujhase sarva yA bhinna anya hI padArtha haiM, isaliye he mahAzaya ! para dravyoMse moha chor3a karake apane prAtmAmeM sthira 1-candraprabhacarite prathamasaga / 2 tAr3a vRkSase acAnaka phalakA TUTanA aura ur3ate huekAkako prAkAzameM hI prApta ho jAnA jisa prakAra kaThina hai, usI prakAra saMskArahIna puruSakA samAdhimaraNa pAnA kaThina hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka - 178 ] puruSArthasiddhaya pAyaH / rahane kA prayatna kara | yadi kisI pudgala meM prAsakta rahakara maraNa vegA, to smaraNa rakhanA, ki tujhe kSudra jantu hokara usa puganakA bhakSaNa prananta bAra karanA pdd'egaa| isa bhojanase jo tU zarIrakA upakAra karanA cAhatA hai, so kisI prakAra bhI ucita nahIM hai, kyoMki zarIra aisA kRtaghnI hai ki vaha kimI ke kiye hue upakArako nahIM mAnatA, ataeva bhojanakI icchA chor3anA hI buddhimattA hai / 77 isa prakAra hitopadezarUpI pramRtadhArAke par3ane se annakI tRSNA dUra kara kavalAhAra bar3A denA cAhiye tathA dugdhAdi peya vastu bar3hAkara pazcAt kramase uSNodaka (garama jala ) lene mAtrakA niyama karA denA cAhiye aura yadi grISmakAla, marudeza, tathA paittika prakRtike kAraNa tRSAkI bAdhA sahana karane meM zrasamartha hove, to kevala ThaMDA pAno rakha lenA cAhiye aura zikSA denI cAhiye ki he prArAdhaka, Arya, paramAgamameM prazaMsanIya mAraNAntika sallekhanA atyanta durlabha varNana kI gaI hai, isaliye tujhe vicArapUrvaka pratIcArAdidUSaNoMse isakI rakSA karanA cAhiye / isake pazcAta azaktatAkI vRddhi dekhakara mRtyakI nikaTatA nizcaya honepara prAcAryako ucita hai ki samasta saMghakI anumati se saMnyAsa meM nizcalatA ke nimitta pAnIkA bhI tyAga karA deve / isa anukramase cAroM prakArake AhArakA tyAga honepara samasta saMghase kSamA karAve, nirvighna samAdhikI siddhi ke liye kAyotsarga kare / taduparAnta vacanAmRta saMtarpaNa kare arthAt saMsArase vairAgya utpanna karanevAle kAraNoMkA ukta ArAdhaka ke kAna meM manda manda vANIse japa kare, zreNika, vAriSeNa, subhaga gvAlAdi puruSoMke dRSTAnta sunAve, aura vyavahAra prArAdhanA meM sthira hokara nizcaya ArAdhanA kI tatparatA ke liye isa prakAra upadeza kare ki: he prArAdhaka ! zrutaskaMghakA "ego me sAsado prAdA" ityAdi vAkya, "raNamo arihaMtANaM" ityAdi pada aura 'arha' ityAdi akSara, inameM se jo tujhe rucikara hoM, unakA zrAzraya karake apane cittako tanmaya kara ! he Arya, "ego meM sAsado appA" isa zrutajJAnase apane AtmAkAM nizcaya kara ! svasaMvedanase prAtmAkI bhAvanA kara ! samasta cintAnoMse pRthak hokara prANavisarjana kara ! aura yadi terA, mana kisI kSudhA parISahase athavA kisI upasargase vikSipta ho gayA hove, to narakAdi vedanAoMkA smaraNa karake jJAnAmRtarUpa sarovara meM praveza kr| kyoMki, ajJAnI jIva zarIra meM zrAtmabuddhi arthAt "maiM duHkhI hUM, maiM sukhI hUM, aisA saGkalpa karake duHkhI huA karate haiM, parantu bhedavijJAnI jIva zrAtmA aura dehako bhinna bhinna mAnakara dehake sukhase sukhI va duHkha se dukhI nahIM hotA, aura vicAra karatA hai ki mere mRtyu nahIM hai, . to phira bhaya kisakA ? mere roga nahIM hai, phira vedanA kaisI ? maiM bAlaka nahIM hUM, vRddha nahIM hUM, taruNa nahIM, hUM, phira manovedanA kaiso ? aura he mahAbhAgya ! isa thor3ese zArIrika duHkhase kAyara hA~ke pratijJAcyuta na honA / dRr3ha citta hokara parama nirjarAkI vAMchA karanA ! dekha, jabataka tU zrAtmAkA cintavana karatA huA, saMnyAsa grahaNa karake sAMtharepara sthita hai, tabataka kSaNa kSaNa meM tere pracura karmo kA vinAza hotA hai / kyA tubhe dhIra vIra pAMDavoMkA caritra vismRta ho gayA, jinheM loheke prAbharaNa zragnise tapta karake zatrune pahanAye the, parantu tapasyAse kiMcit bhI cyuta na hokara AtmadhyAnase mokSako prApta hue the ? kyA tUme mahAsukumAra sukumAla kumArakA caritra nahIM sunA, jinakA zarIra duSTA zyAlanIne thor3A thor3A karake pratizaya kaSTa pahu~cAne ke liye kaI dinameM bhakSaNa kiyA thA, parantu kiJcit bhI mArgacyuta na hokara
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrarjuna zAstramAlAyAm [ 4 sallekhanA jinhoMne kevalajJAna prApta kiyA thA ? aise aura bhI asaMkhya udAharaNa zAstroM meM mileMge, jinameM dussaha upasargoM kA sahana karake aneka sAdhugroMne svArtha siddhi kI hai, kyA terA yaha kartavya nahIM hai ki unakA nukaraNa karake jIvita ghanAdikoMmeM nirvAcaka ho, antara bAhya parigrahake tyAgapUrvaka sAmyabhAvase nirupAdhimeM sthira ho, zrAnandAmRtakA pAna kare ? isake pazcAt arthAt upari likhita rItike upadezase kaSAya kRza karate hue ratnatrayabhAvanArUpa pariNamanase paMcanamaskAramatra smaraNapUrvaka prANavisarjana karanA caahiye| yaha saMnyAsamaraNakI saMkSepa vidhi hai / 78 nIyante'tra kaSAyA hiMsAyA hetavro yatastanutAm / sallekhanAmapi tataH prAhura hiMsAprasiddhayartham // 176 // 7 zranvayArthI - [ yataH ] kyoMki [ zratra ] saMnyAsa maraNase [ hiMsAyAH ] hiMsA ke [ hetavaH ] hetubhUta [ kaSAyAH ] kaSAya [ tanutAm ] kSINatAko [ nIyante ] prApta hote haiM, [ tataH ] usa kAraNa se [ sallekhanAmapi ] saMnyAsako bhI prAcArya gaNa [ ahiMsAprasiddhyarthaM ] ahiMsA kI siddhike liye [ prAhuH ] kahate haiM / bhAvArtha - jahA~ kaSAya ke pravezasahita mana, vacana, kAyake yogoMkI paraNati hotI hai, vahA~ hIM hiMsA hai aura kaSAyake kRza karane ko sallekhanA kahate haiM, isa kAraNa sallekhanA meM kaSAya kSINa hone se hiMsA kI siddha hotI hai / iti yo vratarakSArthaM satataM pAlayati sakalazIlAni / varayati pativareva svayameva tamutsukA zivapadazrIH / / 180 / / zranvayArthI - [ yaH ] jo [ iti ] isa prakAra [ vatarakSArthaM ] paMcANuvratoM kI rakSA ke liye [ sakalazIlAni ] samasta' zIloMko [ satataM ] nirantara [ pAlayati ] pAlatA hai, [ tam ] usa puruSa ko [ zivapadazrI: ] mokSapadakI lakSmI [ utsukA ] atizaya utkaNThita [ pativarA iva ] svayaMvara kI kanyA ke samAna [ svayameva ] zrApa hI [ varayati ] svIkAra karatI hai, arthAt prApta hotI hai / bhAvArtha- svayaMvara maMDapa meM jisa prakAra kanyA zrApa hI apane yogya uttama patikA zodha karake usake kaMThameM varamAlA DAla detI hai, usI prakAra isa lokamaMDapameM muktirUpI kanyA apane yogya vratAdisaMyukta jIvako svayaM apanA svAmI banA letI hai arthAt vaha jIva mukta ho jAtA hai / praticArAH samyaktve, vrateSu zIleSu paJca paJceti / saptatiramI yathodita zuddhipratibandhino heyAH // 182 // 11- tIna guNavrata, cAra zikSAvrata aura eka antasallekhanA / 2 - pUrvakAlameM rAjAdika vaibhavazAlI puruSa apanI kanyAoM ke vivAha ke liye svayambaramaMDapa banAte the aura usameM deza videza ke rAjAmroMko bulAte the, unameM se rAjakanyA jisako acchA samajhatI, use varamAlA pahanAkara apanA pati banA letI thii|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 zloka 174-182) puruSArthasiddhaya paayH| anvayArthI -[ samyaktve ] samyaktvameM [ vrateSu ] vratoMmeM aura [ zoleSu ] zIloMmeM [ paJca paJceti ] pAMca pAMca ke kramase [ amI ] ye [ saptatiH ] satara (jo Age kahe jAte haiN| [ yathoditazuddhipratibandhinaH ] yathArtha zuddhike rokanevAle [ aticArAH ] pratIcAra' [ heyAH ] tyAga karane yogya haiM / bhAvArtha-samyagdarzanake 5, pA~ca aNuvroMke pA~ca pA~cake hisAbase 25,digvatAdi sAta zIloMke 35 aura sallekhanAke 2 5, isa prakAra 70 pratIcAra hote haiM, jinakA nirUpaNa Age zlokoMmeM kramase kiyA jaavegaa| pratIcAroMkA tyAga paramAvazyaka hai, kyoMki inase vratAdika dUSita hote haiN| zaGkA' tathaiva kAMkSA vicikitsA saMstavo'nyadRSTInAm / manasA ca tatprazaMsA samyagdRSTaratIcArAH // 182 // anvayAthoM-[ zaGkA ] sandeha [ kAMkSA ] vAMchA [ vicikitsA ] glAni [ tathaiva ] vaise hI [ anyadRSTInAm ] mithyAdRSTiyoMkI [ saMstavaH ] stuti [ca ] aura [ manasA ] manase [ tatprazaMsA ] una anyadRSTiyoMkI prazaMsA karanA, [ samyagdRSTeH ] samyagdRSTike [ pratIcArAH ] atIcAra haiN| bhAvArtha-1 sarvajJapraNIta anekAntAtmaka matameM sandeha karanA, 2 isa loka paralokasambandhI bhogoMkI icchA karanI, 3 aniSTa tathA durgadhita vastuyeM dekhakara ghRNA karanI, 4 pAkhaMDI vimiyoMkI vacanase stuti karanI aura 5 unhIMkI cittase sarAhanA karanI, ye samyaktvake pA~ca pratIcAra haiN| aba yahA~para yaha zaMkA utpanna hotI hai, ki samyaktvake to zaMkAdika pATha mala haiM hI; jinake prabhAvase nirmala samyaktva prasiddha hotA hai / yahA~para pA~ca kyoM kahe ? so isakA samAdhAna kevala itanA hI hai ki anyatra jo pATha mala kahe haiM ve saba yadi vicArapUrvaka dekhe jAveM, to ina pA~coMmeM hI ghaTita ho jAveMge, aisA koI bAkI nahIM rahegA; jo ina pA~coMmeMse kisImeM garbhita na ho| buddhimAnoMko cAhiye ki ve vicArapUrvaka gabhita kara dekheM / jaise anyadRSTikI prazaMsA karanemeM mUDhadRSTi nAmaka samyaktvakA pratIcAra hotA hai; isa prakAra anya bhI jAnanA caahiye| 1-atikramo mAnasazuddhihAniya'tikramo yo viSayAbhilASaH / tathAticAra karAlasatvaM bhaGgo hyanAcAramiha vratAnAm // bhAvArtha-ina vratoMke prati kama karanerUpa vikArase manazuddhimeM malinatAke praveza honeko atikrama viSayAbhilASArUpa malinatAke pravezako vyatikrama, ina vratoMke caritrameM prAlasya arthAt zithilatA honeko pratIcAra paura sarvathA vrata bhaGga honeko arthAta tor3a deneko anAcAra kahate haiN| zrAvakAcArake isa vacanase caritrameM kiMcinmAtra zithilatA honeko pratIcAra kahate haiN| yaha zithilatA haraeka vratameM jitane, bhedarUpa hotI hai, vaha kramase batalAI hai| una pratyeka pratIcArakA ukta lakSaNa bhalIbhAMti ghaTita hotA hai, vaha vicArapUrvaka ghaTA lenA cAhiye / atikrama aura vyati kama bhI vratoMke dUSaNa haiM parantu unake bheda prabheda atizaya sUkSma hote haiN| isaliye unakA vivaraNa isa choTese grantha meM nahIM kiyA jA sktaa| 2-yahA~ zIloMmeM sallekhanAkA bhI grahaNa kiyA hai| 3-zaGkAkAGkSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavaH samyAdRSTeratIcArAH ( tattvArthasUtra adhyAya 7, sUtra 23 ) / 4-snAnAdi ba vivarjita muniyoMke malina zarIrako dekhakara glAnise nAka bhauMha sikor3anekA bhI yahA~ abhiprAya hai|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajanazAstramAlAyAm [ 4-samyagdarzana aura ahiMsAvratake pratIcAra chedanatADanabandhAH' bhArasyAroparaNaM samadhikasya / pAnAnayozca rodhaH paJcAhiMsAvatasyeti // 183 // anvayAthI-[ ahiMsAvatasya ] ahiMsA vratake / chedanatADanabandhAH ] chedanA, tAr3ana karanA, bAMdhanA, [ samadhikasya ] atizaya adhika [ bhArasya ] bobhe.kA [prAropaNaM ] lAdanA, [ca ] aura [pAnAnayoH [ anna pAnIkA [ rodhaH ] rokanA arthAt na denA [ iti ] isa prakAra [ paJca] pAMca pratIcAra haiN| bhAvArtha-kisI jIvakA chedana arthAt usake hasta pAdAdi aGga athavA nAka, kAna Adi upAGga kATanA va chedanA, tAr3ana lakar3I koDA Adise mAranA, baMdhana svecchApUrvaka gamana karanevAloMkA rassI prAdi bA~dhakara roka rakhanA, pratibhArAropaNa jIvadhArI jitanA bojhA uThA sake usase adhika lAda denA aura annapAnanirodha arthAt khAne pIneko na dekara unheM bhUkhe pyAse rakhanA, ye ahiMsAvatake pA~ca pratIcAra haiN| parthAt inase vratakA ekodeza bhaMga hokara ahiMsAvrata meM doSa lagatA hai| mithyopadezadAna rahaso'bhyAkhyAnakaTa lekha kRtii| nyAsApahAravacanaM sAkAramantrabhedazca / / 184 // anvayArthI-[mithyopadezadAnaM] jhUThA upadeza denA, [rahato'bhyAkhyAnakUTalekhakRtI] ekAntako guptabAtoMkA prakaTa karanA, jhUThA likhanA, [ nyAsApahAravacanaM ] dharoharake (thAtIke) haraNa karanekA vacana' kahanA [ca ] aura [ sAkAramantrabhedaH ] kAyakI ceSTAoMse jAnakara dUsarekA abhiprAya prakaTa kara denA, ye pAMca satyANuvratake atIcAra haiN| pratirUpavyavahAraH stenaniyogastadAhatAdAnam / rAjavirodhAtikramahInAdhikamAnakaraNa ca / / 185 / / anvayAthoM-[pratirUpavyavahAraH] pratirUpa vyavahAra arthAt cokhI vastumeM khoTI vastu milAkara becanA, [ stenaniyogaH ] cArImeM niyoga denA arthAt corI karanevAloMko sahAyatA denA, [ tadAhutAdAnam ] corake dvArA haraNa kI huI vastukA grahaNa karanA, [ca ] aura [ rAjavirodhAtikramahInAdhi. kamAnakaraNe ] rAjAke pracalita kiye hue niyamoMkA ullaGghana karanA; nApane taulaneke gaja, vA~Ta, pAI, tarAjU Adike mAna hInAdhika karanA, (ete paJcAsteyavratasya] ye pAMca pracauryavratake pratIcAra haiN| 1-'bandhabadhacchedAtibhArAropaNAnapAnanirodhAH' (ta0 sU0 pra0 7, sU0 25) / 2-'mithyopadezarahobhyAkhyAnakUTa lekhatriyAnyAsApahArasAkAramantrabhedAH' (ta0 sU0 a0 7, mU0 26) / 3-sIpuruSoMke ekAnta meM kiye hue kaary| 4-koI puruSa kucha dravya dharohara rakhakara avadhi bIta jAnepara phira leneko prAve aura dharohara dravyakI saMkhyA bhalakara thoDI mAnane lage, to usase isa prakAra kahanA ki, jitanA tU rakha gayA hai le jaa| isa prakAra jAna bujha karake pUrA drabya na denA, 5-'stenaprayogatadAhRtAdAnaviruddharAjyAtikramahInAdhikamAnonmAnaprati rUpakavyavahArAH' / ta0 sU* a07, sU0 27) /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ gloka 183-108 ] puruSArthasiddhaca pAyaH / smaratIvrAbhinivezo'naGgakrIDAnyapariNayanakaraNam / aparigRhItetarayorgamane cetvarikayoH paJca // 186 // anvayArthI - [ smaratI grAbhinivezaH ] kAmasevanakI pratizaya lAlasA rakhanA, [zranaGgakrIDA ] yogya aGgoM ke atirikta aGgoMse kAmakrIr3A karanA, [ anyapariNayanakaraNam ] anyakA vivAha karanA, [ ca ] aura [ aparigRhItetarayoH ] vinA byAhI ( anUDhA ) tathA usase itara prarthAt byAhI huI ( Ur3hA ) [ itvarikayoH ] vyabhicAriNI striyoMke pAsa [ gamane ? ] gamana ( ete brahmavratasya ) ye brahmacaryavratake [ paJca ] pA~ca pratIcAra haiM / bhAvArtha - vyabhicAriNI strI do prakArakI hotI haiM, eka to aparigRhItA arthAt anabyAhI vezyA dAsI Adi, dUsarI parigRhItA arthAt anyakI grahaNa kI huI vivAhitA parakIyA, so ina donoM prakArakI zIlabhraSTa striyoM ke pAsa jAnA, unake stana kukSi jaghanAdi kAmotta ejaka praGgoMkA dekhanA, tathA kuvacanAlApa karake kuceSTA karanA ye brahmacaryavrata ke pAMca pratIcAra haiN| vAstukSetrASTApadahiraNyadhanadhAnyadAsadAsInAm / kupyasya bhedayorapi parimANAtikriyAH paJca // 187 // 81 anvayArthI - [ vAstukSetrASTApadahiraNyadhanadhAnyadAsadAsInAm ] ghara, bhUmi, sonA, cAMdo, dhana, dhAnya, dAsa, dAsiyoMke aura [ kupyasya ] suvarNAdika ghAtuoM ke atirikta vastrAdikoMke [medayoH ] bhedoM [ pa ] bhI [ parimAraNAtikriyAH ] parimANoM kA ulaGghana karanA / ete aparigrahavratasya aparigrahavata [ paJca ] pAMca pratIcAra haiM / 1 bhavArtha - do do bhedoMke vrata kahane kA tAtparya yaha hai ki vAstu kSetrAdika pAThake aura kupyake do do karake pAca bheda karanA arthAt 1 ghara bhUmi, 2 sonA cAMdI, 3 dhana dhAnya, 4 sevaka sevikA, 5 rezama aura pATake vastra, ina pratyeka ke parimANakA ullaMghana karanese pAMca pratIcAra hote haiM / UdhvaMmadhastAttiryagvyatikramAH kSetravRddhirAdhAnam / smRtyantarasya gaditAH paJceti prathamazIlasya // 188 // | zranvayArthI - [ UrdhvamaghastAttiryagvyatikramAH ] Upara, nIce aura samAna bhUmike kiye hue pramANakA vyatikrama karanA prarthAt jitanA pramANa liyA ho usase bAhira cale jAnA, [ kSetravRddhiH ] 1 - paravivAhakaraNe tvarikAparigrahItAparigrahItAgamanAnaGgakrIDAkAmatIvrAbhinivezA: (ta0sU0pra0 7 sU0 2 ) 2- puzcalI vezyAdA sInAM gamanaM jaghanastanavadanAdinirIkSaNasambhASaNahastabhrU kaTAkSAdisaMjJAvidhAnam, ityevamAdikaM nikhilaM rAgitvena duzceSTitaM gamanamityucyate ( zrIsvAmikArtikeyAnuprekSAyAH zrIzubhacandrAcAryakRta saMskRtaTIkAyAm ) 3 - kSetrAvAstu hiraNya-suvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyapramaNAtikramAH ( ta0 pra0 7, sU0 26 ) / 4- UrdhvAstiryagvyatikramakSetra vRddhismRtyanta rAdhAnAni ( ta0 pra0 7, sU 30) 5 - parvatAdikoMpara car3hanA 6- kUpAdikoMmeM nIce utaranA / 7- bila, tahakhAnA, guhAdimeM praveza / 11 2
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 zrImad rAmacandrajenazAstramAlAyAm [ 4-digvata, dezavrata, anarthadaMDake sAmAyikake parimANa kiye hue kSetrako lobhAdivaza vRddhi karanA aura [ smRtyantarasya ] smRtike atirikta kSetrakI maryAdAkA [mAdhAnam ] dhAraNa karanA, prarthAt yAda na rakhanA [ iti ] isa prakAra [paJca ] pAMca pratIcAra [ prathamazIlasya ] prathama zIlake arthAt digvatake [ gaditAH / kahe gaye haiM / preSyasya' saMprayojanamAnayanaM shbdruupvinipaatii| kSepo'pi pudgalAnAM dvitIyazIlasya paJceti // 186 / / anvayAthoM-[ preSyasya saMprayojanam ] pramANa kiye hue kSetrake bAhira anya puruSako bheja denA, [pAnayanaM ] vahAMse kisI vastukA maMgAnA, [zabdarUpavinipAto ] zabda sunAnA, rUpa dikhAkara izAre karanA aura [ pudgalAnAM ] kaMkar3a pattharAdi pudgaloMkA [kSepo'pi ] pheMkanA bhI [iti ] isa prakAra [paJca ] pAMca pratIcAra [ dvitIyazIlasya ] dUsare zIlake arthAt dezavratake kahe gaye haiN| kandarpaH kautkucyaM bhogAnarthakyamapi ca maukharyam / asamIkSitAdhikaraNaM tRtIyazIlasya paJceti / / 160 // manvayAthoM-[kandarpaH ] kandarpa yA kAmake vacana kahanA, [ kautkucyaM ] maMDarUpa ayukta kAyaceSTA, [ bhogAnarthakyam ] bhogopabhogake padArtho kA anarthakya, [ maukharyam ] mukharatA yA vAcAlatA [caura [ asamIkSitAdhikaraNaM ] vinA vicAre kAryakA karanA [iti] isa prakAra [tRtIyazIlasya] tIsare zIla arthAt anarthadaNDavirati vratake [ api ] bhI [ paJca ] pAMca pratIcAra haiM / bhAvArtha-rAga pradhikatAse niSprayojana aziSTa bolaneko kaMdapaM, vikArarUpa dUSita kAyaceSTA banAneko kautkucya, bhogopabhogake padArtha bahuta mola dekara leneko bhogAnarthavya, vyartha hI yadvA tadvA bakaneko mauvarSa, aura prayojana se adhika vinA vicAre kArya karaneko pramamaukSitAdhikaraNa kahate haiM / bacatamanaHkAyAnAM' duHpraNidhAnaM tvanAdarazcaiva / smRtyanuprasthAnayutAH paJceti caturthazolasya // 16 // anvayArthI -[ smRtyanupasthAnayutAH ] smRtyanupasthAnasahita, [vacanamanaHkAyAnAM] vacana, mana aura kAyakI [ duHpraNipAnaM ] khoTI pravRtti, [ tu ] aura [ anAvaraH ] anAdara [ iti ] isa prakAra [ caturthazIlasya ] cauthe zIla arthAt sAmAyika vratake [ paJca ] pAMca [ eva ] hI atIcAra haiM / bhAvArtha-- samAyika par3hate samaya azuddha pAThake uccAraNa karaneko vacanaduHpraNidhAna, anyapadArthokI aora manake calAyamAna karaneko manoduHpraNidhAna, zarIrake calAcalarUpa karaneko kAyaduHpraNidhAna, sAmAyika kriyA utsAhahIna hokara karaneko anAdara aura 'yaha pATha maiMne par3hA ki nahIM aisI maMzayarUpa vismRtiko smRtyanupasthAna kahate haiM / 1-pAnayamapreSyaprayogazabdarUpAnupAtapudgalakSepAH (ta.07, sU0 31)2-kandarpakautkunyamaukharyAsamIkSyAdhikaraNopabhogaparibhogAnarthakyAni (ta0a07,tU. 32) / 3-yogaduHpraNidhAnAnAdarasmRtyapasthAnAni (ta0ma07,sU033)
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 186-164 . puruSArthasiddhaghu pAyaH anavekSitApramAnitamAdAnaM' sNstrstthotsrgH| smRtyanupasthAnamanAdarazca paJcopavAsasya // 12 // anvayAthoM-[anavekSitApramAjitamAdAnaM ] vinA dekhe aura vinA zodhe grahaNa karanA [ saMstaraH ] bichaunA bichAnA, [ tathA ] tathA [ utsargaH ] mala-mUtratyAga karanA [ smRtyanupasthAnam ] upavAsakI vidhi bhUla jAnA [ ca ] aura [ anAdaraH ] anAdara ye [ upavAsasya ] upavAsake [paJca] pAMca atIcAra haiN| bhAvArtha-proSadhopavAsa vratameM pUjanako sAmagrI prAdi vinA zoghe tathA vinA jhAr3e hue leneko anavekSitApramAjitAdAna, isI prakAra dekhe vinA jhAr3e vinA bichaunA karaneko anavekSitApramAjitasaMstara, dekhI huI tathA zobI huI bhUmike vinA mala-mUtrotsarga karaneko pranavekSitApramAjitotsarga, proSadhavidhike vidhAna bhUla jAneko smRtyanupasthAna aura bhUkha pyAsake klezase upavAsameM utsAhahInatA honeko anAdara kahate haiN| prAho hi sacittaH sacittamizraH sacittasaMbandhaH / duSpakvo'bhiSavopi ca paJcAmI SaSThazIlasya // 13 // anvayAthoM--( hi ] nizcaya karake [ sacittaH prAhAraH ] sacittAhAra, [ sacittamizraH] sacita-mizrAhAra, [ sacittasambandhaH ] sacittasaMbaMdhAhAra. [ duSpakvaH ] duSpakvAhAra [ ca api ] aura [ abhiSavaH ] abhiSavAhAra, [ pramI / ye [ paJca ] pAMca pratIcAra [SaSThazIlasya] cha8 zIla arthAt bhogopabhogaparimANavatake haiN| ____bhAvArtha-cetanAyukta sajIva prAhArako sacittAhAra, sacittase mile hue prAhArako (jo pRthak na kiyA jA sake ), sacittamizrAhAra, sacittase sambandha kiye hue arthAt sparza kiye AhArakI sacittasambandhAhAra, kaSTase hajama ho sake aise gariSTha prAhArako duSpakvAhAra', aura dugdha ghRtAdi rasa mizrita kAmotpAdaka AhArako abhiSavAhAra' kahate haiN| inake karanese bhogopabhoga parimANavatakA ekadeza bhaMga hotA hai, arthAt ukta vratake ye pA~ca pratIcAra haiN| paradAtRvyapadezaH sacittanikSepatatpidhAne c| kAlasyAtikramaNaM mAtsayyaM cetyatithivAne // 16 // anvayAyau -[ paradAtRdhyapadezaH ] paradAtRvyapadeza, [ sacittanikSepatatpidhAne ca ] sacitta 1-apratyavekSitApramArjitotsargAdAnasaMstaropakramaNAnAdarasmRtyanupasthAnAni (tattvArtha sU0 ma0 7, sU0 34) 2-sacittasaMbandhasanmizrAbhiSavaduHpakkAhArA (ta. ma07, sU0 35) / 3-bhogopabhogaparimANavatake sacittAhAra pratIcAra hai, parantu sacittatyAgavatIke panAcAra hai| 4-duSpakkAhArakA pAcana yathArtha na hokara vAtAdi roga prakopa tathA udara-pIr3A hotI hai, jisase masaMyamakI vRddhi hotI hai| 5-pauSTika AhArase indriyamada bar3hate haiN| 6-sacittanikSepApidhAnaparavyapadezamAtsaryakAlAtikramAH (ta.pra. 7, sU. 36) /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajainazAstramAlAyAm [ 4-upavAsa, bhogopabhoga, pratithisaMvibhAgake pratIcAra / nikSepa aura sacittapidhAna, [ kAlasyAtikramaNaM ] kAlakA atikrama, [ca ] aura [ mAtsarya ] mAtsarya, [iti ] isa prakAra [ atithidAne ) atithisaMvibhAga vratake pAMca pratIcAra hote haiN| bhAvArtha-kisI kAryake vaza bahAnA banAkara dUsarese dAna dene ke liye kaha jAneko padAtRvyapadeza, kamala patrAdi sacitta vastuoM meM prAhAra rakhaneko sacittanikSepa, sacitta kamalAdika patrAse prAhAra Dhakaneko sacittapidhAna, atithike prAhArakA samaya bhUla jAneko kAlAtikrama aura dAtAmoMse IrSA : karaneko athavA unakI prazaMsA na saha sakaneko mAtsarya kahate haiM / jovitamaraNAzaMse' suhRdanurAgaH sukhAnubandhazca / sanidAnaH paJcaMte bhavanti sallekhanAkAle / / 165 / / anvayArthI-[ jIvitamaraNAzaMse ] jIvitAzaMsA, maraNAzaMsA, [ suhRdanurAgaH ] suhRdanurAga, [sukhAnubandhaH ] sukhAnubandha [ca ] aura [ sanidAnaH ] nidAnasahita [ ete ] ye [ paJca ] pAMca pratIcAra [ sallekhanAkAle ] samAdhimaraNake samayameM [ bhavanti ] hote haiN| bhAvArtha-prasAra zarIrakI sthiti meM prAdaravAn hoke jInekI icchA karaneko jIvitAzasA, rogAdikakI pIr3Ake bhaya se zIghra hI maranekI icchA karaneko maraNAzaMsA, pUrva meM mitroMke sAtha kI huI prAnandadAyinI krIr3Ake smaraNa karaneko suhRdanurAga, pUrvakRta nAnA prakArake bhogopabhoga strI sukhAdikoM ke cintavana karaneko sukhAnubandha aura bhaviSyakAlake bhogoMke vAMchArUpa cintavanako nidAna kahate haiM / ityetAnaticArAnaparAnapi saMpratakyaM parivajyaM / samyaktvavratazoleramalaiH puruSArthasiddhimetyAMcarAt / / 166 / / anvayAyauM - [iti ] isa prakAra gRhastha [ etAn ] ina pUrva meM kahe hue [aticArAn] atIcAroMko aura [aparAn] dUsaroMko arthAt anya dUSaNoMke lagAnevAle atikrama vyatikramAdikoMko [api bhI [ saMpratakyaM ] vicAra kara. [ parivarya ] chor3a karake, [ amalaiH ] nirmala [ samyaktvayatazIlaH ] samyaktva, vrata aura zIloM dvArA [ acirAt ] thor3e hI samaya meM [ puruSArthasiddhim ] puruSake prayojanakI siddhiko [ eti ] prApta hotA hai / bhAvArtha-pratIcAroMke parihArase samyakatva vrata aura zIla zuddha hote haiM, aura phira unake zuddha honepara AtmA zIghra hI apane iSTa padako prApta hotA hai| iti dezacAritrakathanam / 1otA . 1-jIvitaramaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhanubandhanidAnAni ( ta0 pra07 suu0.37)|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 195-168 ] pukhkhArthasiddhaya pAyaH / 5-sakalacAritravyAkhyAna / cAritrAntarbhAvAt tapopi mokSAGgamAgame gaditam / anihitanijavIryastadapi niSevyaM samAhitasvAntaH // 16 // anvayAthoM - [prAgame ] jainAgamameM [ cAritrAntarbhAvAt ] cAritrake antarvartI honese [ tapaH ] tapa [ api ] bhI [ mokSAGgam ] mokSakA aGga [ gaditam ] kahA gayA hai, isaliye [ anigUhitanijavIryaH ] apane parAkramako nahIM chipAnevAle tathA [ samAhitasvAntaH ] sAvadhAna cittavAle puruSoMke dvArA [ tadapi ] vaha tapa bhI [ niSevyaM ] sevana karane yogya hai / bhAvArtha- darzana, jJAna, aura cAritrarUpa mokSamArga batalAyA gayA hai, aura tapa yaha eka caritrakA bheda vizeSa hai, isa kAraNa yaha tapa bhI mokSakA eka aGga ThaharA, aura isI kAraNa zaktivAn sAvadhAna puruSoMke sevana karane yogya hai| tapazcaraNa karane ke liye do bAtokI pAvazyakatA hai, eka to apanI zakti aura dUsarA vazobhUta mana, kyoMki jo puruSa apanI zaktiko chapAtA hai aura kahatA hai ki mujhase tapa nahIM hotA, usakA tapa aGgIkAra karanA asaMbhava hai aura jo mana vazIbhUta na hove, to tapa aGgIkAra - karake bhI icchA banI rahegI aura isase jahA~ icchA hai, vahA~ tapa nahIM hai, kyoMki "icch| mirodhastapaH" yaha tapakA lakSaNa hai anazanamavamaudarya viviktazayyAsanaM rasatyAgaH / kAyaklezo vRtteH saGkhyA ca niSevyamiti tapo bAhyam // 16 // anvayAthoM-[ anazanam ] anazana, [ avamaudarya ] Unodara, [ niviktazayyAsanaM ] viviktazayyAsana, [ rasatyAgaH] rasaparityAga, [ kAyaklezaH ] kAyakleza [ca ] aura [vRtta: saMkhyA vRttikI saMkhyA [ iti ] isa prakAra [ bAhya tapaH ] bAhya tapa [ niSevyam ] sevana karane yogya hai| ___ bhAvArtha-tapa do prakArakA hai. eka bAhyatapa dUsarA antaraMgatapa / jo nitya naimitika kriyA meM / icchAke nirodhase sAdhana kiyA jAve, aura bAhirase dUsareko pratyakSa pratibhAsita hove use bAhyatapa aura . jo antaraMga manake nigrahase sAdhA jAve aura dUsaroMkI dRSTi meM na A sake, use antaraMgatapa kahate haiN| : prathama bAhyatapake chaha bheda haiM, jinameM khAdya, svAdya,lehya', peya' rUpa cAra prakArake prAhArake tyAga karaneko anazana, bhUkhase kama pAhAra karaneko avamodaya athavA Unodara, viSayI jIvoM ke saJcAra rahita sthAna meM sone baiThaneko viviktazayyAsana, dugdha, dahI, ghRta, tela, miSTAnna, lavaNa ina chaha rasoM ke tyAga . karaneko rasaparizyAma, zarIrako parISaha utpanna karake pIr3Ake sahana karaneko kAyakleza' aura "amuka ... 1-anazanAvamaudaryavRttiparisakhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezA bAhya tapaH (ta0pra06,sU016) 2-udara bharane ke liye hAyase khAne yogya pdaarth| -svAdamAtra tAmbUlAdika / 4-cATaneke yogya pravaleha aadik| 5-pIne yogya dugdhAdika / 6-kAyakleza aura parISahameM itanA bheda hai, ki prayatnapUrvaka kaSTa upasthita karake sahana / karane ko to kAyakleza kahate haiM, maura svayaM akasmAt pAye hae kaSToMke sahana karaneko parISaha kahate haiM /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandra jainazAstramAlAyAm [ 5-sakalacAritra vyAkhyAna prakArase amuka hAra milegA, to bhojana karU~gA anyathA nahIM," isa prakAra pravRttikI maryAdA karane ko vRtta: saMkhyA athavA vRttiparisaMkhyA kahate haiM / prathama tapase rAgAdika jIte jAte haiM, karmoMkA kSaya hotA hai, ghyAnAdikakI siddhi hotI hai, dUsare nidrA nahIM prAtI, doSa ghaTate haiM, santoSa svAdhyAyakI prApti hotI hai, tIsarese kisI prakArakI bAdhA upasthita nahIM hotI, brahmacarya kA pAlana hotA hai, dhyAnAdhyayanakI siddhi hotI hai, cauthese indriyoM kA damana hotA hai, nidrA prAlasyakA zamana hotA hai, svAdhyAya-sukhakI siddhi hotI hai, pA~caveMse sukhakI abhilASA kRza hotI hai, rAgakA prabhAva hotA hai, kaSTa sahana karanekA abhyAsa hotA hai, prabhAvanAkI vRddhi hotI hai, aura chaTTa tapase tRSNAkA vinAza hotA hai / * vinayo' vaiyAvRttyaM prAyazcittaM tathaiva cotsargaH / svAdhyAyose dhyAnaM bhavati niSevyaM tapo'ntaraGgamiti // 166 // zranvayArthI - [ vinayaH ] vinaya, [ vaiyAvRtyaM ] vaiyAvRtya, [ prAyazcitta] prAyazcitta [tathaiva ca ] aura taise hI [ utsargaH ] utsarga, [ svAdhyAyaH ] svAdhyAya, [ zraya ] pazcAt [ dhyAnaM ] dhyAna, [ iti ] isa prakAra [ antaraGgam ] antaraGga [ tapaH ] tapa [ niSedhyaM ] sevana karane yogya [ bhavati ] hai / mAvArtha - antaraGga tapake chaha bheda haiM, jinameM zrAdarabhAvako vinaya kahate haiN| yaha vinaya do prakArakA hai - 1 mukhyavinaya 2 upacAra vinaya / samyagdarzana jJAna cAritrako pUjyabuddhise AdarapUrvaka dhAraNa karanA yaha mukhyavinaya hai, aura inake dhAraNa karanevAle prAcAryAdikoMko zrAdarapUrvaka namaskArAdi karanA yaha upacAra vinaya hai| ina prAcAryAdikoMkI bhaktike vaza parokSarUpa meM unake tIrtha kSetrAdikoM kI vandanA karanA yaha bhI upacAra vinayakA bheda hai| pUjya puruSoMkI sevA cAkarI karaneko vaiyyAvRtya kahate haiM / usake bhI do bheda haiM- eka kAyaceSTAjanya jaise hAthase padasevana karanA dUsarAM paravastujanya jaise bhojanake sAthameM zrauSadhAdika dekara sAdhutroMko roga pIr3Ase mukta karanA, pramAdase utpanna hue doSoM ko pratikramaNAdi pATha athavA tapa vratAdi aGgIkAra karake dUra karaneko prAyazcitta kahate haiM, dhana dhAnyAdika bAhya tathA krodha mAnAdi antaraGga parigrahoM meM ahaMkAra mamakArarUpa buddhike tyAga karaneko utsarga kahate haiM | jJAnabhAvanAke liye zrAlasya rahita hokara zraddhAnapUrvaka jaina siddhAntoMkA svataH par3hanA, bArambAra abhyAsa karanA, dharmopadeza denA, aura dUsaroMse sunanA, ise svAdhyAya kahate haiM, aura samasta cintAoMkA tyAgakara dharmameM tathA mrAtmacintavana meM ekAgra hone ko dhyAna kahate haiM / prathama antaraGga tapase mAnakaSAyakA vinAza hokara jJAnAdi guNoMkI prApti hotI hai, dUsare me guNAnurAga prakaTa hokara mAnakA prabhAva hotA hai, tIsarese vratAdikoM kI zuddhatA hokara pariNAma niHzalya ho jAte haiM, tathA mAnAdika kaSAya kRza hote haiM, cauthese niSparigrahatva prakaTa hokara moha kSINa hotA hai, pA~caveM buddhi sphurAyamAna hokara pariNAma ujjvala rahate haiM, savega hotA hai, dharmakI vRddhi hotI hai, aura chaTTa se mana vazIbhUta hokara anAkulatAkI prAptise parama prAnandameM magna ho jAtA hai| 1 --prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyavyutsargadhyAnAnyuttaram ( ta0 a0 sU0 20 ) /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ loka 16-2.3) puruSArthasiddhaya pAyaH / jinapuGgavapravacane munIzvarANAM yaduktamAcaraNam / sunirUpya nijAM padavoM zakti ca niSevyametadapi // 20 // ... anvayAthoM-[ jinapuGgavapravacane ] jinezvarake siddhAntameM [ munIzvarANAM ] munIzvara arthAt sakalavratiyoMkA [ yat ] jo [ mAcaraNam ] pAcaraNa / uktam ] kahA hai, so [ etat ] yaha [api] bhI gRhasthoMko [ nijAM ] apanI [ padavIM ] padavI [ca [ aura [ zakti ] zaktiko [ sunirUpaba ] bhale prakAra vicAra karake [ niSevyam ] sevana karane yogya kahA hai| bhAvArtha-isa granthameM mukhyatAse gRhasthAcArakA varNana kiyA gayA hai, aura jo thor3A bahuta yatiyoMkA AcaraNa varNana kiyA hai, vaha gRhasthAcArake prayojanase hI kiyA hai, isaliye gRhasthoMko cAhiye ki apanI yogyatA aura zaktikA vicAra karake usakA grahaNa kareM, kyoMki munIzvaroMkI saMyamAdi kriyA ekodeza arthAt kucha aMzoMmeM gRhasthapadameM bhI kartavya hai, sarvadeza kezalucanAdi kriyAyeM munIzvarapadake hI yogya haiM, gRhasthoMke nhiiN| idamAvazyakaSaTkaM samatAstavavandanApratikramaNam / pratyAkhyAna vaSuSo vyutsargazceti karttavyam // 201 // anvayAthoM-[ samatAstavavandanApratikramaNam] samatA, stava, vandanA pratikramaNa [pratyAkhyAnaM] pratyAkhyAna [ca ] aura [ vapuSo vyutsargaH ] kAyotsarga [ iti ] isa prakAra [ idam ] ye [ AvazyakaSaTka ] chaha Avazyaka [ kartavyam ] karanA caahiye| bhAvArtha-samyaka bhAvoMke karaneko samatA, tIrthakaroMke guNoMke kIrtanako stava. unake sammukha girAdi aGgoMke namrIbhUta karaneko bandanA, pramAdakRta pUrvadoSoMke dUra karaneko pratikramaNa, tyAgabhAvoMse AgAmIkAlasambandhI prAsravaka rokaneko pratyAkhyAna, aura kAyake tyAga karane arthAt pASANakI mUrtike samAna niSkampa acala hokara sAmAyika meM sthita honeko kAyotsarga kahate haiN| ye chaha kriyAyeM pAvakakI atyanta Avazyaka haiM, isIse inakA nAma SaT aAvazyaka kriyA hai| samyagdaNDo vapuSaH samyagdaNDastathA ca vacanasya / manasaH samyagdaNDo guptInAM tritayamavagamyam // 202 // anvayArthI-[ vapuSaH ] zarIrakA [ samyagdaNDaH ] bhale prakAra arthAt zAstrokta vidhise vaza karanA [ tathA ] tathA [ vacatasya ] vacanakA [ samyagdaNDaH ] bhale prakAra avarodhana karanA [ca ] paura [ manasa: ] manakA [ samyagdaNDa: ] samyaktayA nirodhana karanA isa prakAra [ guptInAM tritayam ] guptiyoMke trikako arthAt tIna guptiyoMko [avagamyam ] jAnanA caahiye| bhAvArtha- khyAti lAbha pUjAMdikI vAMchAke binA manovacanakAyakI' svechApoMke roka leneko gupti kahate haiN| inheM sAdhAraNataH manogupti, vacanagupti aura kAyagupti kahate haiM / samyaggamanAgamanaM samyagbhASA tathaiSaNA samyaka / samyaggrahanikSepo vyutsargaH samyagiti samitiH // 203 / / 1-samyagyoganigraho guptiH (ta0ma06, suu04)| 2-IryAbhASeSaNAdAnanikSepotsargAH samitamaH ( ta0 a06, suu05)|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajainazAstramAlAyAma [ 5-tInagupti, pAMca samiti anvayAyauM -[ samyaggamanAgamanaM ] sAvadhAna hokara bhale prakAra gamana paura prAgamana, [samyagbhASA ] uttama hitamitarUpa vacana, [samyak eSaNA] yogya AhArakA grahaNa, [samyaggrahanikSepau] padArthakA yatnapUrvaka grahaNa aura yatnakapUrvaka kSepaNa arthAt dharanA [ tathA ] aura [samyagvyutsargaH] prAsuka bhUmi dekhakara mala mUtrAdika tyAganA [ iti ] isa prakAra ye pAMca [ samiti ] samiti haiN| bhAvArtha-prANa-pIr3A-parihAra karanemeM pA~ca samiti uttama upAya haiN| inake IryAsamiti, bhASAMsamiti, eSaNAsamiti, pAdAnanikSepaNasamiti praura utsargasamiti ye pA~ca pracalita nAma haiN| zloka meM inhIM mAmoMke vAcaka anya zabda diye gaye haiN| munI aura zrAvaka donoMko inakI pAlanA yathocita karanI caahiye| dharma' sevyaH kSAntiddutvamRjutA ca zaucamatha satyam / pAkiJcanyaM brahma tyAgazca tapazca saMyamazceti // 20 // anvayAthI -[kSAntiH ] kSamA, [ mRdutvam ] mRdupanA arthAt mArdava, [ RjutA] saralapanA arthAt prArjava, [ zaucam ] zauca, [ pratha ] pazcAt [ satyam ] satya, [ca ] tathA [prAkiJcanyaM ] prAkiMcana, [ brahma ] brahmacarya, [1] paura [ tyAgaH ] tyAga, [ca ] mora [ tapaH ] tapa, [ca ] aura [ saMyamaH ] saMyama [ iti ] isa prakAra [ dharmaH ] dasa prakArakA dharma [ sevyaH ] sevA karane ke yogya hai| bhAvArtha-krodha kaSAyake kAraNa pariNAmoMke kaluSita na hone deneko kSamA, jAtyAdi aSTa madake na karaneko mArdava, manovacanakAyakI kriyAnoM ke vakra na rakhaneko tathA kapaTake tyAgako prArjava, aMta:karaNameM lobha gRddhatAke nyUna karaneko tathA bAhya zarIrAdika meM pavitratA rakhaneko zauca, yathArtha vacana kahaneko satya, parigrahake abhAvako tathA zarIrAdikameM mamatva na rakhaneko prAkiMcana, karmakSaya karaneke liye anazanAdi karaneko tathA icchAke nirodha karaneko tapa, dUsare jIvoMko dayAbhAva karake jJAna mAhArAdi dAna deneko tyAga, indriyanirodhana tathA trasa sthAvara jIvoMkI rakSAko saMyama, aura prAtmAmeM tallIna rahane tathA strI-saMbhogake tyAga karaneko brahmacarya, kahate haiN| ye dezoM dharma apanI papanI yogyatAnusAra muni aura zrAvaka donoMko dhAraNa karanA cAhi / / pradhra vamazaraNamekatvamanyatA'zaucamAJavo janma / : lokavRSabodhisaMvaranirjarAH satatamanuprekSyAH / / 205 // anvayAthoM [pradhra vam ] adhra va [ azaraNam ] azaraNa, [ ekatvam ] ekatva, [anyatA panyatva, .[ azaucam ] azuci, [prAsravaH ] Asrava, [janma ] saMsAra, [lokavRSabodhisaMvara. nirjarAH ] loka, dharma, bodhidurlabha, saMvara aura nirjarA / etA dvAdazabhAvanA ) ye bAraha bhAvanAyeM [ satatam ] nirantara [ anuprekSyAH ] bAra bAra cintavana tathA manana karanA caahiye| ___ bhAvArtha-mumukSa (mokSAbhilASI) janoMko upayukta bAraha bhAvanAyeM athavA dvAdazAnuprekSApoMkA cintavana nirantara karanA cAhiye / ye bhAvanAyaM parama (utkRSTa) vairAgyako prApta karanevAlI haiM / anuprekSA 1-uttamakSaNamArdavAnabasatyazaucasaMyamatapastyAnAkiJcanyabrahmacaryANi dharmaH ( ta0 ma06, sU0 6) /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ inova 204-205 ) puruSArthasivaya paayH| 86 zabdakA artha bAra bAra citavana vA manana karanA hai, yaha zabda pratyeka nAmake sAtha saMyojita kara denA cAhiye / yathA: 1- adhra vAnuprekSA'-isa saMsArameM zarIra sampadAdi yAvanmAtra padArtha utpanna hue haiM, ve saba dhra va nahIM haiM, jalake bubudeke samAna tathA meghoMke paTalake samAna anava sthita haiN| khala puruSoMkI maitrIke samAna asthira haiM, giratI huI nadIke pravAhake samAna kSaNavinazvara haiN| 2-azaraNAnuprekSA2- jaise nirjana vanameM siMhase pakar3e hue hariNake bacceko koI bhI zaraNa nahIM hai athavA koI bhI rakSA karanevAlA nahIM hai, usI prakAra isa saMsArarUpI gahana vanameM mRtyuse pakar3e hae jIvako koI zaraNa nahIM hai| athavA' jaise apAra samudra meM calate hue jahAjapara baiThe hue pakSIko jahAja chaTa jAnese koI zaraNa nahIM hai, usI prakAra isa saMsAra-samudra meM jIvako koI zaraNa nahIM hai| __yadi surendrAdika deva bhI mRtyuse rakSA pAnemeM samartha hote, to phira ve sampUrNa bhogoMse parilipta mvargavAsako kyoM chor3ate ? kabhI nhiiN| 3-saMsArAnuprekSA- yaha jIva paMcaparAvartanarUpa" saMsArameM nAnA prakArakI kuyoniyoM meM bhramaNa karatA hai, karmarUpI yaMtrakI preraNAse kabhI svarga meM jAtA hai, kabhI narakameM jAtA hai, aura kabhI nigodAdikakI mahAduHkhamaya yonimeM jA par3atA hai / dekhA jAtA hai, ki jo puruSa pUrvajanmameM pitA thA, vaha isa 1-yAhagbodhacaritraratnanicayaM muktvA zarIrAdikAH / na stheyAbhrataDitsurendradhanurambhobubudAmAH kvacit / / nvaM cintayato'bhiSaGgavigamaM syAd bhuktamuktAsane / yadvattadvilaye'pi nocitamivaM saMzocanaM zreyase / / (granthAntare) 2-sIhassa kame paDida sAraMgaM jaha Na rakkhade kovi| taha miccuraNA ya gahidaM jIvaM pi raNa rakkhade koviM // 24 // siMhasya krame patitaM sAraGga yathA na rakSati kopi / tathA mRtyunA ca gRhItaM jIvamapi na rakSati kopi ||24||-svaami kArtikeyAnuprekSA 1 -- nodaye'thaMnicaye hRdaye svakArye sarvaH samAhitamatiH purataH samaste / jAte tvapAyasamaye'mbupatI patatreH potAdiva drutavataH zaraNaM na te'sti |-yshstilkcmpuu 4 -appAraNaM picavaMtaM jai sakkadi rakkhi sUriMdo vi| to ki chaMDadi sagmaM savvuttama-bhoya-saMjusa // 26 // mAtmAnamapi cyavantaM yadi zaknoti rakSitu surendropi / tat kiM tyajati svarga sarvottamabhogasaMyuktam ||-svaa. kA. 5 - dravyaparAvartana, kSetraparAvartana, kAlaparAvartana, bhavaparAvartana aura bhAvaparAvarttana / 6-putto vi bhAno jAno so ciya mono vi devaro hodi / mAya hodi savattI jaNaNo vi ya hodi bhattAro // 64 // eyammi bhave eve saMbaMdhA hoMti ey-jiivss| aNNa-mave kiM bhaNNai jIvANaM dhamma-rahivAraNaM // 65 // putro'pi bhrAtA jAtaH sa eva bhrAtApi devaraH bhavati / bhAtA bhavati sapatnI janakaH api ca bhavati bhartA // 34 // ekasmin bhave ete sambandhAH bhavanti ekajIvasya / anyabhave kiM bhaNyate jIvAnAM dharmarahitAnAma // 65 //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 zrImad rAmacandrajainazAstramAlAyAm [5-dvAdazAnuprekSA janmameM putra hotA hai. sevaka svAmI hotA hai, strI mAtA hotI hai aura mAtA strI hotI hai, aura to kyA Apa hI marakara apane vIryase apanA hI putra hotA hai, phira aise saMsArameM vizvAsa karanA kaisA ? saMsArameM kahIM bhI sukha nahIM hai| kisIke' dhana dhAnya sevaka hastI ghoTakAdi samasta vaibhavakI sAmagrI hai, parantu putra na honese atyanta dukhI hai, jisake putrI putrAdika haiM, vaha lakSmIke na honese dukhI hai, jisake sampatti aura saMtati donoM haiM, vaha zarIrase nIrogI na rahaneke kAraNa dukhI hai, koI strIkI aprAptise dukhI hai, tathA jisake strI hai, vaha usake kaThora svabhAvase dukhI hai, kisIkA putra kumArgagAmI hai, kisI kI putrI duzcaritrA hai, sArAMza saMsAra meM koI bhI sukhI nahIM hai / 4-ekatvAnuprakSA-yaha jIva sadAkA akelA hai, paramArthadRSTise isakA mitra koI nahIM hai. akelA pAyA hai, akelA dUsarI yonimeM calA jaaygaa| akelA hI bUDhA hotA hai| akelA hI javAna hotA hai, aura akelA hI bAlaka hokara krIr3A karatA phiratA hai / akelA hI rogI hotA hai, akelA hI dukhI hotA hai. akelA hI pApa kamAtA hai, aura akelA hI usake phalako bhogatA hai, baMdhu vargAdika koI bhI smazAnabhUmise prAgeke sAthI nahIM hai, eka dharma hI sAtha jAnevAlA hai| 5-anyatvAnuprekSA-yadyapi isa zarIrase merA anAdi kAlase sambandha hai, parantu yaha anya hai aura maiM anya hI huuN| yaha indriyamaya hai, maiM atIndriya hUM, yaha jar3a haiM, maiM caitanya huuN| yaha anitya hai, maiM nitya huuN| yaha Adi anta saMyukta hai, maiM anAdi ananna hN| sArAMza, zarIra aura maiM sarvathA bhinna huuN| isaliye jaba atyanta samIpastha zarIra bhI apanA nahIM hai, to phira strI kuTumbAdika apane kisa prakAra ho sakate haiM ? ye to pratyakSa hI dUsare haiM / 6-azucitvAnuprekSA-yaha zarIra atizaya apavitratAkA yonibhUta aura bIbhatsayukta hai| mAtA pitAke malarUpa raja aura vIryase isakI utpatti hai, isake saMsargamAtrase anya pavitra sugandhita padArtha mahA apavitra tathA ghinAvane ho jAte haiN| zarIra itanA niMdya padArtha hai, ki yadi isake Upara tvacAjAla nahIM hotA, to isakI ora dekhanA bhI kaThina ho jaataa| viSayAbhilASI jIva yadyapi ise Uparase nAnA prakArake vastrAbhUSaNoM tathA sugandhi dravyoMse 1-kassa vi raNatthi kalatta ahava kalattaNa putt-sNpttii| aha teMsi saMpattI taha vi sarozro have deho // 51 // aha poromo deho to dharaNa-dhaNNANa nneysNpttii| graha dharaNa-dhaNNaM hodi hu to maraNaM jhatti Dhukkedi // 2 // ..... . kassa vi duTTa-kalatta kassa vi duvvasA-vasariNo putto| kassa vi ari-sama-baMdhU kassa vi duhidA vi duccariyA // 53 // kasyApi nAsti kalatraM prathavA kalatraM na putrasamprAptiH / atha teSAM samprAptiH tathApi sarogaH bhavet dehaH // 51 / / atha nIrogaH dehaH tadA dhanadhAnyAnAM naiva samprAptiH / atha dhanadhAnyaM bhavati khalu tadA maraNaM jhaTiti ddhaukte||52|| kasyApi duSTakalatraM kasyApi durvyasanavyasanikaH putraH / kasyApi arisamabandhuH kasya api duhitApi duzcaritA / / 53 / / (svA0 kA0) ....: 2-dehAtmako'hamiti cetasi mA kRthAstvaM, tvatto yato'sya vapuSaH paramo vivekaH // tvaM dharmazarmavasatiH parito'vasAyaH, kAya: pUnarjar3atayA gatadhInikAyaH // (ya0 ti ca0123)
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 205 ] puruSArthasiddhaca pAyaH 6 1 camakIlA banAyA karate haiM; parantu yaha' bhItara se sampUrNa kuthita jIvoMkA piMDa, kRmi samUhase lipta, pratIva durgaMdhita mala mUtra zleSmAdi malina padArthoMkA ghara hai, jisa prakAra malanirmita ghar3A dhone se kisI prakAra pavitra nahIM ho sakatA usI prakAra yaha zarIra snAna vilepanAdise kabhI vizuddha nahIM ho sakatA, saMsAra yadi isake pavitra karanekA koI upAya hai to vaha yahI hai, ki samyagdarzana kI bhAvanA nirantara kI jAve / 7- zrAtravAnuprekSA- pA~ca mithyAtva 2, bAraha pravrata, paccIsa kaSAya", aura pandraha yoga* isa prakara sattAvana dvAroMse jIvake zubhAzubha karmoMkA Agamana hotA hai, yahI prasrava hai / yaha zubha aura zubharUpa do prakArakA hai| zubhayogajanya karmoM ke prAsravako zubhAsrava aura azubhayogajanya karmoMke prasavako zubhAva kahate haiM / isa prAsravase baMdha hotA hai, zraura baMdha saMsArakA mUlakAraNa hai, isaliye mokSAbhilASI nako isase vimukha rahanA cAhiye, isa prakAra bhAvanApUrvaka prAsravake' svarUpakA cintavana karane ko prAsavAnupekSA kahate haiM / 8- saMvarAnuprekSA- " zrAsravanirodhaH saMvaraH " arthAt karmoMke prAsravake rokaneko saMvara kahate haiM, isa saMvara ke kAraNabhUta pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti, dazalAkSaNika dharma dvAdazAnuprekSA, aura bAvIsa para SahoMke cintavana karaneko saMvarAnuprekSA kahate haiM / 6- nirjarAnuprekSA - pUrvasaMcita karma samUhake udaya meM mrAkara tatkAla hI nirjara jAne prarthAt jhar3a nirA kahate haiM / yaha do prakAkI hotI hai, eka savipAkanirjarA dUsarI zravipAka nirjarA / pUrvasaMcita kI sthiti pUrNa hokara unake rasa (phala) dekara svayaM jhar3a jAneko savipAkanirjarA kahate haiM, zraura tapazcaryA parISaha vijayAdike dvArA karmoMke sthiti pUre kiye vinA hI jhar3a jAneko zravipAkanirjarA kahate haiM / grAmraphalakA vRkSa meM lage hue kAla pAkara svayaM paka jAnA savipAkanirjarAkA aura padArtha vizeSameM 1 - sayala - kuhiyAraNa piMDaM kimi-kula kaliyaM zrapuvva- duggaMdhaM / mala-muttANaM gehaM jANehi zrasuimayaM // 83 // sakalakuthitAnAM piNDaM kRmikulakalitamapUrva durgandham / malamUtrANAM ca gehaM dehaM jAnIhi azucimayam // 83 // ( svA0 kA0 pre0 ) 2- ekAntamithyAtva, viparIta mithyAtva, vinayamithyAtva, saMzaya mithyAtva, prajJAnamithyAtva / 3 - pA~ca indriyajanya tathA eka manojanya asaMyama aura chaha kAyake jIvoMkI pradayA / 4 - pranantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, pratyAkhyAnAvaraNI krodha, mAna, mAyA, lobha, pratyAkhyAnI krodha, mAna, mAyA, lobha, bhaura saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha, ye 16 kaSAya aura hAsya, rati, bharati, zoka, bhaya, jugupsA, strI, puruSa, napuMsaka ye 8 no kaSAya, 5-satyamanoyoga, asatyamanoyoga, ubhayamanoyoga, anubhayamanoyoga, satyavacanayoga, asatyavacanayoga, ubhayavacanayoga, anubhayavacanayoga, zradArikakAyayoga, zradArikamizra kAyayoga, vaikriyikakAyayoga, vaikriyika mizrakAyayoga, zrAhAraka kAyayoga, prAhArakamizrakAyayoga, kArmAraNakAyayoga / 6-maNa-vayaraNa - kAyajoyA jIvapayesAraNa phaMdaraNa-visesA / mohora juttA vijudA vi ya prAsavA hoMti // 88 // manovacana kAyayoga jIva pradezAnAM spandana vizeSAH / mohodayena yuktAH viyutAH api ca zrAsravAH bhavanti // 88 // svA0 kA0pre0
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 zrImad rAjacandramazAstramAlAyAm [5- dvAdazA prekSA dabAkara garmIke dvArA pakAyA jAnA pravipAkanirjarAkA udAharaNa hai| savipAkanirjarA sampUrNa samArI jIvoMke hotI hai, parantu avipAkanirjarA' samyagdRSTi satpuruSoM tathA vratadhAriyoM ke hI hotI hai| nirjarAke svarUpakA isa prakAra cintavana karanA nirjarAnuprekSA hai| 10-lokAnuprekSA-dazoM dizAgata zanyarUpa ananta pralokAkAza hai| isa pralokAkAzake bahumadhyavartI deza meM puruSoMke AkAra (sadRza) loka sthita hai, yaha loka anAdinidhana svayaMsiddha racanAke dvArA sthira hai| isakA na koI kartA hai aura na koI hartA hai| isa puruSAkAra lokakA urujaMghAdideza pragholoka hai / kaTitaTapradeza madhyaloka hai; udara pradeza mAhendra mvargAnta hai, hRdayapradeza brahma brahmotara svarga hai, skandha pradeza prAraNAcyuta svarga hai, mahAbhujAyeM donoM orakI maryAdA haiM, kaNThadeza navapraivethika hai, dA~DhIdeza anudizi hai, lalATadeza siddhakSetra hai aura mastaka siddhasthAna hai / isa prakAra puruSAkAra lokakI pAkRti dhyAna meM sthitakara bArambAra cintavana karameko lokAnuprekSA kahate haiM / 15-bodhidurlabhAnuprekSA-isa ghora duHkharUpa saMsArameM nigoda rAzime nikalakara trasa janmakI prApti durlabha hai| trasa janmameM bhI paMcendriya mahAsamudra meM girI huI vajrakaNikAkI prApti ke tulya mahAdurlabha hai, paMcendriyameM bhI manuSya honA saba guNoMmeM kRtajatA guNakI nAI ati durlabha hai / eka manuSyaparyAyake pUrNa honepara usakA punaH prapta karanA mukhyamArgameM par3e hue ratnake samAna atyanta durlabha hai| manuSya janma ma bhA uttama kula, uttama deza indriyoMkI pUrNatA, ArogyatA, aura sampatti pAnA bhasmIbhUta vRkSakI bhasmase vRkSakI phirase utpattike samAna uttarottara durlabha hai / anta meM jAkara parama ahiMsAmayI dharma, dharma meM uttama zraddhA, gRhasthadharma, yatidharma tathA samAdhimaraNa pAnA to atizaya durlabha hai| isa prakAra ratnatraya ratnake cintavana karaneko bodhidurlabhAnuprekSA kahate haiM, athavA paravastukI prApti jo apane vazameM nahIM hai, vaha hove athavA na hove, parantu apanA svabhAva ApameM hI hai, kahIMse lAnA nahIM hai: usakI prApti durlabha kyoM mAnanA cAhiye ? isa prakArake cintavanako bho durlabhAnuprekSA kahate haiN| 12-dharmAnuprekSA-yaha sarvajJapraNIta jainadharma ahiMsAlakSaNayukta hai / satya, zauca brahmacaryAdi isake aGga haiN| inakI aprAptise jIva anAdi saMsArameM paribhramaNa karatA hai, pApake udayase duHkhI hotA hai, parantu isakI prAptise aneka sAMsArika sampadAmoMkA bhoga karake mukti prAptise sukhI hotA hai. isa prakAra cintavana karaneko dharmAnuprekSA kahate haiM / kSuttRSNA himamuSNaM nagnatvaM yAcanAratiralAbhaH / daMzo mazakAdInAmAkozo vyAdhiduHkhamaGgamalam / / 206 // 1-isake bhI do bheda haiM, eka zubhAnubandhA aura dUsarI niranubandhA, jisameM svargAdi sukhoM kI prApti hotI hai, use zubhAnubandhA aura jisase mokSasukhakI prApti hotI hai, uma niranbandhA kahate haiN| 2-jainadharmakA puruSAkAra loka jAnaneke liye tilloyapaNNatti,dhavalasiddhAnta grantha, trilokasAra, jambUdIpaprajJapti, mUryaprajapti, candraprajJapti prAdi mahAna pantha dekhanA caahie| 3-kSutpipAsAzItoSNa dazamazakanAnyAratistrIcaryAniSadyAzayyAkozabaghayAcanAlAbhArogatRNasparzAsaka parakAraprajAjAnAdarzanAni ( ta0 ma0 a0 6 sU. 6)
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ loka 206-200] puruSArthasiddhaya pAyaH / sparzazca tRNAdInAmajJAnamadarzana tathA prajJA / sarakArapuraskAraH zayyA cA vadho niSadyA strI / / 207 / / dvAviMzatirapyete pariSoDhavyAH parISahAH satatam / saMklezamuktamanasA saklezanimittabhItena // 208 / / vizeSakam / anvayAthoM - [ saMvalezamuktamanasA ] saMklezarahita cittavAle' aura [ saMklezanimittamAtena ] saMkleza nimittase prarthAt sasa rase bhayabhIta sAdhu karake [satatam nirantara hI [kSut] kSudhA, [tRSNA tRSA, [himam] zIta, [ uparaNa ] uSNa. [ nagnatvaM ] nagnatA, [ yAcanA ] prArthanA, [ arati ] arati, [alAbhaH ] alAbha, [ mazakAdInAM daMzaH ] maccharAdikoMkA kATanA [prAkrozaH ] kuvacana, [vyAdhidu:kham] rogakA duHkha, [aGgamalam] zarIrakA mala, [tRNAdInAM sparzaH] tRNAdikakA sparza [ajJAnam] prajJAna, [ pradarzanaM ] pradarzana, [ tathA prajJA ] iso prakAra prajJA, [ satkArapuraskAraH ] satkAra, puraskAra, [ zayyA ] zayana, [caryA ] gamana, [vadhaH ] vadha, [niSadyA ] baiThanA, [ca ] aura [ strI ] strI [ aite ] ye [ dvAviMzatiH ] bAvIsa [ parISahAH ] parISaha [ api ] bhI [pariSoDhavyAH] sahana karane yogya haiN| bhAvArtha-uparyukta bAvIsa parISahoMkA jItanA muniyoMkA parama kartavya hai| ina parISahoM arthAt upasargoM ke sahanese muni apane mArga meM nizcala rahatA hai, aura kSaNa kSaNameM ananta karmoMkI nirjarA karatA hai / parISahoMke sahanameM kisI prakAra kAyaratA dhAraNa nahIM karanA cAhiye aura yadi citta kisI prakAra kAyara honeke sammukha hove to vastuke yathArtha svarUpako vicArakara (jaisA pratyeka parISahake varNanameM batalAyA jAvegA) use usI samaya sudRr3ha karanA cAhiye / parISahoMkA jaya kiye vinA cittakI nizcalatA nahIM hotI, cittakI nizcalatA vinA dhyAnAvasthita nahIM ho sktaa| dhyAnAvasthita hue dhinA kama dagdha nahIM ho sakate aura karmoke dagdha hue vinA mokSakI prApti asaMbhava hai| ataeva mokSAbhilASI aura saMsAra-duHkhase bhayabhIta muniyoMkA pUrNarUpase auragRhasthoMkA yathAzakti parISaha jaya karanA parama kartavya hai| 1-kSudhAparISahajaya-bhUkha kI vedanA honepara usake vazavartI na hokara duHkha saha leneko kahate hai| jisa samaya muniko kSudhAkI tIvra vedanA hove, usa samaya unheM socanA cAhiye, ki he jIva ! tUne anAdi kAlase saMsAra paribhramaNakarake ananta pudgala samUhoMkA bhakSaNa kiyA to bhI terI bhUkha na gaI ! tune naraka ganimeM sI tIvra kSadhAvedanA sahI hai, ki jisako munakara cakita honA par3atA hai| arthAt tujhe vahA~ mumeru parvatake barAbara annarAzi bhakSaNa karane yogya kSudhA thI, parantu eka kaNama tra bhI nahIM milatA thA ! manuSya tiryaJcagati meM baMdIgRhameM par3e par3e tUne ananta bAra kSadhA sahana kI hai, phira aba munivratako grahaNa karake atyanta svAdhIna vRttiko dhAraNa karate hue bhI tU isa alpa vedanAse kAyara hotA hai ? dekha, anya munIzvara pakSopavAsa mAsopavAsa kara rahe haiM, unheM jhudhAkA duHkha nahIM hai, phira tujhe kyoM honA cAhiye ? aba ananta bAra kiye hue bhojanakI lAlasA chor3akara jJAnAmRtakA bhojana karanA nAhiye / ityAdi vicArakara kSudhAjanita duHkhako saha lenA so kSadha parISahajaya hai / 1-arthAt jisake cittameM kleza nahIM hai|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrajainazAstramAlAyAma [5-bAIsa parISaha 12-tRSAparoSahajaya-pyAsakI asahya vedanA honepara usake vazIbhUta hokara jala-pAnAdi na karake duHkha saha lene ko kahate haiM / uSNatAkI puja grISmaRtumeM pahAr3ake zikharapara ArUr3ha muniko upavAsoMkI tIvra uSNatAse jisa samaya tRSAvedanA hotI hai, usa samaya ve vicArate haiM:-he jIva ! tUne saMsArameM aneka bAra janma dhAraNa karake aneka bAra aneka gatimeM atizaya duHsaha tRSA vedanAkA sahana kiyA hai, phira isa thoDIsI vedanAse kAyara kyoM hotA hai ? munikI svataMtra siMhavRttikA AcaraNa karake kAyara honA lajjAkI bAta hai / jagatapujya isa muni avasthAmeM durlabha jJAna-poyUSakA pAna kara / 3-zItaparISahajaya-zItakA kaSTa sahana karaneko kahate haiN| jisameM havAke eka jhoMkese jagatake jIvoMkI zarIrayaSTi thara-thara kAMpane lagatI hai, sarovaroMke jala jisake Darase patthara (barpha) ho jAte haiM / harita vRkSoMke samUha tathA kamala-vana jisa samaya tuSArase jala jAte haiN| tela, agni, tAmbUlAdi uSNa padArthoM kA sevana karate hue bhI manuSya gharameMse bAhira nahIM ho sakate, aisI hemantaRtumeM sarita sarovarAdi jalAzayoMke kinAre kAyotsarga athavA padmAsanasthita munivaroMko java zIta satAtA hai, taba ve vicAra karate haiM:-he jIva ! tUne cha8 sAtaveM naraka pradezakI usa mahAzIta vedanAko sahana kiyA hai, jisakI tulanA karanese yaha upasthita vedanA sumeruke sammukha eka aNuke tulya hai| yadi tU isa mahA munivRttiko dhAraNakara ise jIta legA, to sadA ke liye isase chaTakArA ho jaavegaa| nahIM to phira isase bhI dussaha zIta ananta saMsArameM ananta bAra sahanA pdd'egaa| 4-uSNaparISahajaya-uSNatAkA saMtApa sahane ko kahate haiN| jisameM samasta saMsAra tapta taveke samAna ho jAtA hai, yAvanmAtra jIva vyAkula ho jAte haiM jagalake mahAhiMsaka pazu siMha aura hariNa nyAkulatAke kAraNa vairabhAvako chor3akara eka sthAnameM par3e rahate haiM, jalAzayoMke jala sUkha jAte haiM, garma lUkoMke (lUye) calanese vRkSa kumhalA jAte haiM, aise pracaNDa grISmakAla meM munijana parvatoMkI ucca zikharoM kI zilAnoMpara sthita hote haiM aura jJAnAmRtakI zItalatAse uSNa vedanAkA zamana karate rahate haiN| 5-nagnaparISahajaya-rezama, Una, sUta, ghAsa, vRkSa, carmAdikake kisI prakArake vastra na rakhakara dazoM dizAoMke vastra dhAraNakara bhayaMkara vana meM ekAkI nagna rahaneko paura kAyasambandhI vikAroMke na hone deneko kahate haiN| 6-yAcanAparISahajaya-kisIse kisI bhI prakArakI yAcanA na karaneko kahate haiN| yAcanAse samasta saMsArI jIva dIna ho rahe haiM / mahAvaibhava tathA Rddhisampanna indra bhI abhilASAvaza raMka ho rahe haiM, parantu muni ayAcIka vratake dhAraNa karanevAle haiN| ve kisIse bhojana dharmApakaraNAdi vastra to kyA tIrthaMkaradevase mokSa bhI nahIM mAMgate / isIse ve sarvotkRSTa haiN| 7-aratiparISahajaya-saMsArake samasta iSTa aniSTa padArthoM meM saMsArI jIva rAga dveSa mAnate haiM / aisA na karake mandira aura vana, zatru aura mitra, kanaka aura pASANa, sabameM samatA bhAva dhAraNa karane ko tathA rati arati rUpa pariNAma na karaneko aratiparISahajaya kahate haiM / 8-alAbhaparISahajaya- aneka upavAsoMke anantara nagarameM bhojanArtha jAnepara nirdoSa mAhArAdi na milanese khedita na honeko kahate haiM /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 208 puruSArthasiddhaya pAyaH / 6- daMzamazakA parISahajaya - bhayaMkara vanameM nagna zarIra pAkara nAnA Rtuke nAnAprakArake DAMsa, macchara, pipIlikA, makkhI, kAnakhajUre, sarpAdi jIva lipaTa jAte haiM, unakI vyayAse khedita na hokara dhyAnAvasthita rahane ko kahate haiM / ha ] 10 - zrAkrozaparISahajaya - munikI mahAdurdhara nagna digambarAvasthAko dekhakara duSTa jana nAnA prakArake kuvacana kahate haiM / pAkhaMDI aura Thaga, nirlajja Adi kahakara gAliyAM dete haiM / aise samaya meM kiJcinmAtra bhI krodhita na hokara mahAkSamA dhAraNa karane ko kahate haiM / .11 - roga parISahajaya - ina kSaNasthAyI zarIra meM udaravikAra, raktavikAra, carmavikAra, tathA vAyu pitta kapha janita vikAra Adi aneka vikAra utpanna hote haiM / unake utpanna honepara ' khadita na hoke tajjanitapIr3A sahana karate hue svataH roga zamana ke upAya na karaneko rogapariSahajaya kahate haiM / 12 - malaparISaha jaya - saMsArake jIvoMke zarIra meM pamInA grAkara raMcamAtra bhI raja baiTha jAve, to ve kheda karate haiM aura snAnAdi sukhanimittaka upAya karate haiM, aisA na karake grISmakI dhUpase pravAhita pasInepara ananta raja baiTha jAnepara arthAt zarIrake mahA malani ho jAnepara bhI snAna vilepanAdi nahIM karake citta nirmala rakhaneko malaparISahajaya kahate haiN| isa parISahakA jaya karate samaya muni cintavana karate haiM, ki he jIva ! yadyapi yaha zarIra itanA malina hai, ki sAre samudrake jalase dhoyA jAve to bhI pavitra na hove, parantu tU mahA nirmala pramUrtika zuddha caitanyasvarUpa hai, tujhase mUrtika malina padArthoM kA saMsarga hI nahIM ho sakatA, ataeva deha-sneha chor3a karake ApameM sthira ho / 13- tRraNasparzaparISahajaya - jagat ke jIva jarAsI phA~sake laga jAnepara dukhI hote haiM, aura usake " nikAlane kA prayatna karate haiN| aisA na karake tRNa, kaMTaka, kaMkara, phA~sa, prAdi zarIra meM cubha jAnepara kheda- khinna na honeko aura unake nikAlane kA upAya na karaneko tRNasparzaparISahajaya kahate haiM ! 14 - zrajJAnaparISahajaya - jJAnAvaraNIyakarma ke udayase cirakAla tapazcaryA karanepara bhI zrutajJAna na honepara svata: kheda na karaneko aura aisI avasthA meM anya janoMse, ajJAnI prAdi marmabhedI vacana sunakara duHkhita na hone ko prajJAnaparISahajaya kahate haiM / 15 - pradarzana parISahajaya - saMsArIjIva samasta kArya prayojana rUpa karate haiM aura prayojanameM thor3I bhI nyUnatA dekhane para klezita hote haiM / aisA na karake bahukAla ugratapa karanepara yadi kisI prakAra ke Rddhi; siddhi Adi prakaTa karane vAle atizaya prakaTa na hue hoM, to saMgamake phala meM raMcamAtra bhI zaMkA na karake kheda - khinna na hokara apane mArgameM sthita rahaneko aura samyagdarzanako dUSita na karaneko pradarzana parISahajaya kahate haiM / 16 - prajJAparISahajaya - buddhikA pUrNa vikAsa honepara kisI prakArake mAna na karaneko kahate haiM / 17- satkArapuraskAraparoSahajaya-deva, manuSya, tiryaJcAdi saba hI jIva apanA Adara satkAra cAhate haiM, zrAdara karanevAleko apanA mitra auaura na karanevAleko zatru samajhate haiM, aisA na karake surendrA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhImad rAjacandrajainazAstramAlAyAma [5-bAIsa parISaha dika mahaddhika devoMse satkAra karanepara praura avivekI kSudra jIvoMse tiraskRta honepara harSa viSAda na karake samAna bhAva dhAraNa karanaMko satkAra puraskAra parISahajaya kahate haiN| 18-zayyAparISahajaya-khuradarI, patharIlI kA~ToMse bharI huI bhUmimeM zayana karake dukhI na honeko kahate haiN| 19-ca-parISahajaya-kisI prakArakI savArIkI icchA na karake mArgake kaSTako na ginakara bhUmizodhana karate hue gamana karaneko kahate haiN| 20-badhabaMdhanaparISahajaya- duSTa manuSyoMdvArA badhabaMdhanAdi duHkha upasthita honepara unheM samatA pUrvaka sahana karaneko kahate haiN| 21-niSadyAparISaha jaya-nirjana vanoMmeM. hiMsaka jIvoMke nivAsa sthAnoMmeM, vyantarAdi devoMke sthAnoMmeM, aMdhakArayukta guphAoM meM, aura smazAnabhUmiyoMmeM rahakara bhI duHkha na mAnaneko kahate haiN| 22-strIparISahajaya-mahAsundara, striyoMkI hAva bhAva bhra kaTAkSAdi ceSTAoMse pIr3ita na honekI kahate haiN| iti ratnatrayametatpratisamayaM vikalamapi gRhasthena / paripAlanIyamanizaM niratyayAM muktimabhilaSitA / 206 // anvayArthI-[iti] isa prakAra [etat] pUrvokta [ratnatrayam] samyagdarzana, samyagjAna aura samvacAritrarUpa ratnatraya [ vikalam ] eka deza [ api ] bhI [ niratyayAM ] avinAzI [ muktim ] muktiko [ abhilaSatA ] cAhanevAle [ gRhasthena ] gRhastha ke dvArA [ anizaM ] nirantara [ pratisamayaM ] samaya samayapara [ paripAlanIyam ] paripAlana karane yogya hai| bhAvArtha-isa mokSa pratipAdaka granthameM abhItaka sakala aura vikalarUpa do prakArake ratnatrayakA svarUpa varNana kiyA gayA hai', aba kahate haiM, ki sakalaratnatraya munikA dharma hai, aura vikalaratnatraya gRhasthakA dharma hai, parantu sAkSAt paramparAko apekSA ye donoM hI mokSake kAraNa haiM, bandhake kAraNa nahIM haiM / isaliye mokSAbhilASI gRhasthako sakala na sadha sake, to vikalaratnatrayakA sevana karanA cAhiye / baddhodyamena nityaM labdhvA samayaM ca bodhilAbhasya / padamavalambya munInAM kartavyaM sapadi paripUrNam // 210 / / anvayArthI-[ca ] aura yaha vikalaratnatraya [nityaM] nirantara [ baddhodyamena ] udyama karane meM tatpara aise mokSAbhilASI gRhasthadvArA [bodhilAbhasya] ratnatrayake lAbhake [samayaM] samayako [labdhvA] prApta karake tathA[ munInAM] muniyoMke [padam] caraNa [avalambya] avalambana karake [sapadi] zIghra hI [ paripUrNam ] paripUrNa [ kartavyaM ] karane yogya hai| bhAvArtha-vivekI jIva gRhasthAcArameM rahakarake bhI sAMsArika bhoga-vilAsoMse virakta tathA 1-prathama tIsa kArikAnoMme darzana prakaraNa, phira chaha zlokoMmeM jJAnAdhikAra, ekasau ATha prAryA chandoM meM dezacAritra aura pazcAta bAraha prAryA chandoMmeM sakalacAritrakA stavana hai| isaprakAra 208 kArikAoMmeM ratnatrayakA svarUpa vaNita hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 206-214 ] puruSArthasiddhay pAyaH / mokSamArga meM gamana karane meM udyamavanta kahate haiM, unheM cAhiye ki vairAgya prAptikA avasara pAkara munipada dhAraNa kara leveM, aura pUrvasAdhita apUrNa ratnatrayako pUrNa kara leveM / samagraM bhAvayato ratnatrayamasti karmabandho yaH / sa vipakSakRto'vazyaM mokSopAyo na bandhanopAyaH / / 211 / / zranvayArthI" - [ zrasamagraM ] sampUrNa [ ratnatrayam ] ratnatrayako [ bhAvayataH ] bhAvana karanevAle puruSake [ yaH ] jo [ karmabandhaH ] zubhakarmakA baMdha [ zrasti ] hai, [ sa ] so baMdha [ vipakSakRtaH ] vipakSa - kRta yA baMgharAgakRta' honese [ zravazyaM ] pravazya hI [ mokSopAyaH ] mokSakA upAya hai, [ bandhanopAyaH ] baMghakA upAya [na] nhiiN| bhAvArtha - vikalaratnatraya meM zubhabhAva ke prAdurbhAva se jo puNya prakRtikA baMdha hotA hai, vaha mithyAdRSTikI nAI saMsArakA kAraNa nahIM hai, kintu paramparAse mokSakA kAraNa hai / zena sudRSTistenAMzenAsya bandhanaM nAsti yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhavati / / 212 / / 67 yenAMzena jJAnaM tenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAMzena tU rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhavati / / 213 / / yenAMzena caritraM tenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhavati / / 214 / / [ tribhivizeSakas ] zranvayArthI - [ zrasya ] isa grAtmA ke [ yenAMzena ] jisa aMzase [ sudRSTi: ] samyagdarzana hai, [ tena ] usa [ [ aMzena ] zraMzase [ bandhanaM ] bandha [ nAsti ] nahIM hai, [tu ] tathA [ yena ] jisa [ zraMzena ] aMzase [ asya ] isake [ rAgaH ] rAga hai, [ tena ] usa [ zraMzena ] aMzase [ bandhanaM ] bandha [ bhavati ] hotA hai / [ yena ] jisa [ zraMzena ] aMzase [ asya ] isake [ jJAnaM ] jJAna hai, [ tena ] usa [ aMzena ] aMzase ] bandhanaM ] bandha [ nAsti ] nahIM hai [ tu ] aura [ yena ] jisa [ zraMzena ] aMzase [ rAgaH ] rAga hai, [ tena ] usa [ zraMzena ] aMzase [ asya ] isake [ bandhanaM ] bandha [ bhavati ] hotA hai| [yena ] jisa [ zraMzena ] zraMzase [ asya ] isake [ caritraM ] cAritra hai, [ tena ] usa [ zraMzena ] se [ bandhanaM ] bandha [ nAsti ] nahIM hai, [ tu ] tathA [ yema ] jisa [ zraMzena ] praMzase [ rAgaH ] rAga hai, [ tena ] usa [ zraMzena ] aMzase [ zrasya ] isake [ bandhanaM ] bandha [ bhavati ] hotA hai / 1 - ratnatrayakRta nahIM / 13
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrImad rAmacandrajenazAstramAlAyAma [5-prAtmAkA rAgase baMdha bhAvArtha-yAtmavinizcayaprakAzaka prAtmaparijJAnase Apake dvArA ApameM hI sthira honA isakA nAma abheda (sakala) ratnatraya hai, phira isa prakArakI buddhi pariNatimeM baMdhakA avakAza kahA~ ? baMdha to taba hotA hai, jaba isa paraNatise viparIta hokara pariNamana karatA hai / arthAt isase yaha siddhAnta siddha humA, ki jina aMzoMse yaha prAtmA apane svabhAvarUpa pariNamana karatA hai, ve aMza sarvathA baMdhake hetu nahIM haiM; kintu jina aMzoMse yaha rAgAdi vibhAvarUpa pariNamana karatA hai, ve hI aMza baMdhake hetu haiM / yogAtpradezabandhaH sthitibandho bhavati tu kaSAyAt / darzanabodhacaritraM na yogarUpaM kaSAyarUpaM ca // 215 / / anvayAthoM-[ pradezabandhaH ] pradezabandha' [yogAt] mana, vacana, kAyake vyApArase [tu] tathA [ sthitibandhaH ] sthitibandha [ kaSAyAt ] krodhAdika kaSayoMse [bhavati ] hotA hai, parantu [ darzanabodhacaritraM ] samyagdarzana, samyak jJAna, samyak cAritrarUpa ratnatraya [ na ] na to [ yogarUpaM ] pogarUpa haiM [ca ] aura na [ kaSAyarUpaM ] kaSAyarUpa hI haiN| bhAvArtha-saMsArI AtmAkI mana, vacana, kAyakI halana-calanarUpa kriyAko yoga kahate haiM / isa yogakI kriyAse pAsavapUrvaka prakRtibaMdha aura pradezabaMdha hotA hai, aura rAga dveSa bhAvoMkI paraNatiko kaSAya kahate haiM / isake anusAra sthitibandha tathA anubhAgabandha hotA hai / yathA-sayogakevalIke yogakriyA se sAtAvedanIkA samayasthAyIbandha hai, sthitibandha nahIM hai| kyoMki unake kaSAyakA sadbhAva nahIM hai| prataeva siddha hupA ki yogakaSAya hI bandhake kAraNa haiM, so ratnatraya na to yogarUpa hI hai, aura na kaSAyarUpa hI hai, phira bandhakA kAraNa kaise ho sakatA hai ? Upara kaha cuke haiM ki, jIvake pradezoM meM halana calanarUpa kriyAvizeSako yoga kahate haiM ina yogadAroMse karmoMkA pAtrava hotA hai, aura pazcAta karmake yogya pudgaloMke grahaNase jIva aura karmapudgaloMke kakSetravagAharUpa sthita honeko bandha kahate haiN| yaha baMdha cAra prakArakA hai-sthitibaMdha, anubhAga undha, prakRtibandha aura pradezabaMdha / bandhoMke ukta bhedobheda jAnaneke pahile hamako cAhiye, ki karmapudgaloMko jinase ki bandha hotA hai, acchI taraha jAna leN| ye karma pudgala ATha prakArake haiM -1 jJAnAvaraNI', 2 darzanAvaraNI, 3 vedanI' 4 mohanI, 5 Ayu, 6 nAma, 7 gotra aura 8 antarAya / jJAnAvaraNIkarmakA svabhAva paradeke samAna hai| jisa prakAra paradA par3a jAnese padArthako yathArtha nahIM dekhane detA, usI prakAra jAnAvaraNI karma pudgala prAtmAke pradezoMse sambandha karake tattvajJAna nahIM hone detaa| varzanAvaraNIkA svabhAva dvArapAla ke samAna hai, arthAta jisa prakAra dvArapAla parakA darzana nahIM hone detA, isI prakAra darzanAvaraNIkarmapudgala AtmAse sambandha karake prAtmA zraddhAna nahIM karane detA, vedanIkA svabhAva zahada napeTI tIkSNa asidhArake samAna hai, arthAt jaise charI cATamese mIThI lagatI hai, parantu antameM jIbhakA 1-pradezabandhase prakRtibandha aura pradezabandha donoMkA grahaNa kiyA hai| 2-sthitibandhase sthitibandha aura anubhAgabandha donoMkA grahaNa kiyA hai| 3-'kAyavAGgamanaHkarmayogaH' iti vacanAt / 4-inameM se cAra karmokI ghAtiyAkarma aura Ayu nAmAdi cArakI aghAtiyAkarma saMjJA hai, kyoMki pAtiyAkarmokA kSaya hocakanepara aghAtiyAkarma balahIna ho jAte haiN|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 215-16 ] puruSArthasiddhaya pAyaH / chaMdana karatI hai, usI prakAra vedanIyakarma thor3e samaya ke liye sAtA dikhAkara antameM asAtA se pIr3ita rahatA hai| mohanIyakA svabhAva madirA zarAba ) ke samAna hai, arthAt jisa prakAra madirA jIvoMko sAvadhAna kara detI hai, usI prakAra mohanIyakarma mrAtmAko saMsAra meM pAgala sA banA detA hai / AyukA svabhAva khor3e ke samAna hai, jaise khor3emeM ( kAThameM ) cora prAdikA pA~va aTakA dete haiM, aura jisa prakAra kAThake rahate cora zrAdi nikala nahIM sakate, usI prakAra prayukarma ke pUrNa hue vinA narakAdikase nahIM nikala sakate / nAmakA svabhAva citrakArake samAna hai arthAt jisa prakAra citrakAra nAnA prakArake zrAkAra banAtA hai, usI prakAra nAmakarma prAtmAse sambandha karake nAnA prakAra manuSya tiryaJcAdi banatA hai / gotrakA svabhAva kumbhakArake samAna hai, prarthAt jisa prakAra kumbhakAra choTe bar3e nAnA prakAra ke bartana banAtA hai, usI prakAra gotrakarma ucca nIca gotroM meM utpanna karatA hai aura antima antarAyakA svabhAva usa rAjabhaMDArIke samAna hai, jo rAjAke dilAnepara bhI kisIko dAna nahIM detA, jaise bhaMDArI bhikSa ukoMko lAbha nahIM hone detA, vaise antarAyakarma dAna lAbhAdimeM prantarAya DAla detA hai / AThoM karmoMkA svarUpa bhalIbhA~ti hRdayAGkita karake aba jAnanA cAhiye, ki karmoMkA uparya ukta svabhAvake sahita jIvake sambandha hone ko prakRtibandha kahate haiM / pRthak pRthak karmaparamANumoM kA pRthak pRthak maryAdAko liSe sthiti hone ko sthitibandha kahate haiN| jJAnAvaraNI, darzanAvaraNI, vedanI aura prantarAya karmoM kI sthiti tIsa kor3A kor3IsAga rakI tathA mohanIyake do bheda darzana mohanIya, cAritramohanIya, inameM se darzana mohanIya sattara kor3Akor3I sAgara tathA cAritramohanIyakI cAlIsa kor3Akor3I sAgarakI aura nAmagotrakarmakI bIsa koDAkor3I sAgarakI aura prAyukamaMkI tetIsa ' sAgarakI hotI hai / yaha sampUrNa karmoMkI utkRSTa sthiti batalAI gaI hai, aura jaghanya sthiti arthAt kamase kama maryAdA vedanIyakI bAraha muhUrta tathA nAma gotrakI ATha muhUrta kI hai / avazeSa sabakI prantamuhUrta kI hai / 66 uparyukta prAThoM karmo ke vipAka honeko arthAt udayameM zrAkAra rasa deneko anubhAgabandha kahate haiN| yaha vipAka zubhavipAka aura prazubhavipAka aise do bhedarUpa hai| nIma, kAMjI viSa aura hAlAhala ina cAroMkI kaTutA tathA gur3a, khAMr3a mizrI, pramRtakI madhuratA jisa prakAra uttarottara adhika hai, usI prakAra zubhavipAkakA aura zubhavipAkakA rasa bhI uttarottara adhika honese aneka bhedarUpa hotA hai / AtmA ke prasaMkhya pradeza haiM / ina zrasaMkhya pradezoM meM se eka eka pradezapara anantAnanta karmmavargaNAo ke zrarthAt baMdhajIva ke pradezoM, aura pudgala ke pradezoMke eka kSetrAvagAhI hokara sthira honeko pradezabandha kahate haiM / yaha cAroM prakAra ke baMghakA saMkSita svarUpa hai / inhIM cAroMmeMse prakRtibandha tathA pradezabandha yogoMse aura sthitibandha tathA anubhAgabandha kaSAyoM se hotA hai / darzanamAtmavinizcitirAtmaparijJAnamiSyate bodhaH / sthitirAtmani cAritraM kuta etebhyo bhavati bandhaH / / 216 / / 1 - tetIsa sAgarase adhika Ayu kisI bhI jIvakI kisI bhI gatimeM nahIM hai /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhImad rAjacandrajainazAstramAlAyAm [5-cAra prakAra ke baMdhakA svarUpa anvayAthauM- [prAtmavinizcatiH ] apanI prAtmAkA vinizciya [ darzanam ] samyagdarzana, [prAtmaparijJAnam] AtmAkA vizeSa jJAna [bodhaH] samyagjJAna, aura [prAtmani] AtmAmeM [sthitiH] sthiratA [cAritraM] samyakcAritra [iSyate] kahA gayA hai, to phira [ etebhyaH 'tribhyaH' ] ina tInoMse [ kutaH ] kaise [ bandhaH ] baMdha [ bhavati ] hotA hai| bhAvArtha-cetanAlakSaNayukta anantaguNAtmaka prAtmAkA, svatattvavinizciyarUpa cetanApariNAma samyagdarzana hai, vinizcata pAtmA paricayarUpa cetanApariNAma samyagjJAna hai aura ukta paricita AtmAmeM nirAkula sthiratArUpa cetanApariNAma samyakacAritrya hai / isa prakAra abhedaratnatrayI prAtmasvabhAvase baMdha honekI saMbhAvanA kaise kI jA sakanI hai ? nahIM kI jaatii| kyoMki bhinna vastuse baMdha hotA hai, abhedarUpase nhiiN| samyaktvacaritrAbhyAM tIrthakarAhArakarmaNo bandhaH / yo'pyupadiSTaH samaye na nayavidA so'pi doSAya // 217 / / anvayAthoM-- [api ] aura [tIrthakarAhArakarmaNo] tIrthaMkara prakRti aura AhAra prakRtikA [ yaH ] jo [ bandhaH ] bandha [samyaktvacaritrAbhyAM ] samyaktva aura cAritrase [ samaye ] prAgamameM [upadiSTaH ] kahA hai. [ saH ] vaha [ api ] bhI [ nayavidAM ] nayavettAoMko [ doSAya ] doSake liye [ na ] nahIM hai| bhAvArtha-tIrthaMkara prakRtikA baMdha caturtha guNasthAnase AThaveM guNasthAnake cha8 bhAgataka tInoM samyaktvoMse hotA hai aura AhAraprakRtikA baMdha cAritrase hotA hai, yadyapi aisA zrutakevalIpraNIta zAstroMmeM niyama hai, to bhI nayavibhAgake jJAtA isa kathanako aviruddha samajhate haiN| kyoMki abhUtArthanayakI apekSA vo samyaktva aura cAritra baMdhake karane vAle hote haiM, parantu bhUtArthanayakI apekSA samyaktvacAritra baMdhake kartA nahIM hote| baMdhake kartA pUrvokta yoga kaSAya hI haiN| aura bhI: samyaktva do prakArakA hai eka sarAgasamyaktva aura dUsarA vItarAgasamyaktva / sarAgasamyaktva kicit rAgabhAvayukta aura vItarAgasamyaktva rAgabhAvase vimukta hai, sutarAM tIrtha kara va AhArakaprakRtikA badha sarAgasamyaktva meM rAga bhAvake melase hotA hai, vItarAga samyaktvameM nhiiN| sati samyaktvacaritre tIrthakarAhArabandhako bhavataH / yogakaSAyo nAsati tatpunarasminnudAsInam // 218 / / anvayAthoM-[ yasmin ] jisameM [ samyaktvacaritre sati ] samyaktva aura cAritrake hote hue [ tIrthakarAhArabandhako ] tIrthakara aura pAhArakaprakRti ke baMdha karanevAle [ yogakaSAyau ] yoga aura kaSAya [ bhavataH ] hote hai, [ punaH ] aura [ asati, na ] nahIM hote hue nahIM hote haiM, arthAt samyaktva cAritrake vinA baMdhake kartA yoga kaSAya nahIM hote [ tat ] vaha samyaktva aura cAritra [ asmin ] isa badhameM [ udAsInam ] udAsIna hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ loka 217-221 ] puruSArthasiddhaya pAyaH / 101 mAvArtha - samyaktva aura cAritra vidyamAna yoga- kaSAyoMse tIrtha kara zraura prAhAraka prakRtike baMdhaka haiM, kyoMki samyaktva cAritra ke vinA yaha baMdha nahIM hotA; parantu smaraNa rahe ki samyaktva tathA cAritra isa baMdhana to karttA hI haiM, aura na zrakarttA hI haiM, udAsIna haiN| jaise mahAmuniyoM ke samIpavartI jAtivirodhI jIva apanA apanA vaira-bhAva chor3a dete haiM, parantu jAnanA cAhiye ki mahAmuni isa vairabhAva tyAgarUpa kAryake na to karttA hI haiM aura na prakarttA / karttA isa kAraNa nahIM haiM, ki ve yogArUr3ha udAsIna vRttike dhAraka bAhyakAryoMse parAGamukha haiM / prakarttA isa kAraNa nahIM haiM, ki yadi ve na hote, to ukta jIva - virodha tyAgI bhI nahIM hote, ataeva karttA prakarttA na hokara udAsIna haiM, isI prakAra tIrtha kara zrAhArakaprakRtibaMdharUpa kArya meM samyaktvacAritrako jAnanA cAhiye / nanu kathamevaM siddhayati devAyuHprabhRtimatprakRtibandhaH / sakalajana suprasiddho ratnatrayadhAriNAM munivarANAm // 216 // anvayArthI - [ nanu ] zaMkA- koI puruSa zaMkA karatA hai ki [ ratnatrayadhAriNAM ] ratnatrayadhArI [ munivarANAm ] zreSTha muniyoMke [ sakala janasuprasiddhaH ] samasta janasamUha meM bhalIbhA~ti prasiddha [ devAyuH prakRtibandhaH ] devAyu Adika uttama prakRtiyoMkA bandha [ evaM ] pUrvokta prakAra se [ katham ] kaise [ sidhyati ] siddha hogA ? bhAvArtha - ratnatrayadhArI muniyoMke devAyu zrAdika puNya prakRtiyoMkA bandha hotA hai, yaha saba loga acchI tarahase jAnate haiM, parantu aba Apa jaba ratnatrayako nirbaMndha siddha kara cuke haiM, taba yaha batalAiye ke inake baMdhakA kAraNa kyA koI aura haiM athavA yahI ratnatraya hai ? ziSyakA yaha prazna hai / ratnatrayamiha hetu nirdhAraNasyaiva bhavati nAnyasya / prAtravati yatta puNyaM zubhovayogo'yaraparAdhaH / / 220 / / b pranvayArthI - [ iha ] isa loka meM [ ratnatrayam ] ratnatrayarUpa dharma [ nirvANasya eva ] nirvANakA hI [ hetu ] hetu [ bhavati ] hotA hai. [ anyasya ] anya gatikA [ na ] nahIM, [tu ] aura [ yat jo ratnatraya meM puSyaM zrAsravati ] puNyakA prAsrava hotA hai, so [ am ] yaha [ aparAdhaH ] aparAva [bhopayogaH ] zubhopayogakA hai / bhAvArtha- pUrva kI prAryA meM kiye hue praznakA uttara hai ki guNasthAnoMke anusAra munijanoMke jahA~ ratnatrayakI zrArAdhanA hai, vahA~ deva, guru, zAstra, sevA, bhakti, dAna, zIla, upavAsAdi rUpa zubhopayogakA bhI anuSThAna hai / yahI zubhopayogakA anuSThAna devAyu pramukha puNyaprakRti baMdhakA kAraNa hai, arthAt isa puNyaprakRtibandha meM zubhopayogakA aparAdha hai, ratnatrayakA nahIM / sAMrAMza - ratnatraya puNyaprakRtibandhakA bhI kAraNa nahIM hai / ekasmin samavAyAdatyantaviruddhakAryayorapi hi / iha dahati ghRtamiti yathA vyavahArastAdRzo'pi rUDhimitaH // 221 //
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandrarjanazAstramAlAyAm [ 5- samyaktva bhaura cAritra baMdhake kartA nahIM kintu udAsIna anvayArthI - [hi ] nizcayakara [ ekasmin ] eka vastu meM [ zratyantavirudvakAryayoH ] atyanta virodhI do kAryoM ke [ api ] bhI [ samavAyAt ] melase [ tAdRzaH zrapi ] vaisA hI [ vyavahAraH ] vyavahAra [ rUDhim ] rUDhiko [ itaH ] prApta hai, [ yathA ] jaise [ iha ] isa loka meM "[ ghRtam ghI [ dahati ] jalAtA haiM" [ iti ] isa prakArakI kahAvata hai / 102 bhAvArtha - jaise agni dAhakarUpa kAryameM kAraNa hai, aura ghRta adAharUpa kAryameM kAraNa hai parantu jaba ina donoM atyanta virodhI kAryoMkA ghaniSTha sambandha hotA hai; taba kahA jAtA hai, ki isa puruSako ghutane jalA diyA / isI prakAra zubhopayoga puNyabaMdharUpa kArya meM kAraNa hai praura ratnatraya mokSarUpa kArya meM kAraNa hai, parantu jaba guNasthAnakI car3hana paripATImeM donoM ekatra hote haiM, taba vyavahArase saMsAra meM kahA hai ki ratnatraya bandha huA / yadi yathArtha meM ratnatraya bandhakA kAraNa mAna liyA jAvegA to mokSakA sarvathA prabhAva hI ho jAvegA / samyaktvabodhacAritralakSaNo mokSamArga ityeSaH / mukhyopacArarUpaH prApayati paraM padaM puruSam / / 222 / / anvayArthI - [ iti ] isa prakAra [ eSaH ] yaha pUrvakathita [ mukhyopacArarUpaH ] nizcaya aura vyavahArarUpa [ samyaktvabodha cAritralakSaNaH ] samyagdarzana, samyagjJAna maura samyakcAritra lakSaNavAlA [ mokSamArgaH ] mokSakA mArga [ puruSam ] grAtmAko [ paraM padaM ] paramAtmAkA pada [ prApayati ] prApta karatA hai / mAvArtha - aSTAMga samyagdarzana, aSTAMga samyagjJAna aura muniyoMke mahAvratarUpa AcaraNako vyavahAra ratnatraya kahate haiM, tathA apane zrAtmatattvakA parijJAna aura AtmatattvameM hI nizcala honeko nizcaya ratnatraya kahate haiN| yaha donoM prakArakA ratnatraya mokSakA mArga hai| jisameMse nizcala ratnatraya samudAya sAkSAt mokSamArga hai, aura vyavahAra ratnatraya paramparA mokSamArga hai / pathikake ( baTohIke) usa mArgako jisase ki vaha apane prabhISTa dezako kramase sthAna sthAnapara Thaharake pahu~catA hai, paramparAmArga, aura jisase anya kisI sthAna meM Thahare vinA sIdhA hI iSTa dezako pahu~catA hai, use sAkSAt mArga kahate haiM / nityamapi nirupalepaH svarUpasamavasthito nirupaghAtaH / gaganamiva paramapuruSa: paramapade sphurati vizadatamaH / / 223 // anvayArthI - [ nityam prapi ] sadA hI [ nirUpalepaH ] karmarUpI rajake lepase rahita [svarUpasamavasthitaH ] apane ananta darzana jJAnasvarUpa meM bhale prakAra ThaharA huA [ nirupaghAtaH ] upaghAtarahita ' [vizadatamaH ] atyanta nirmala [ paramapuruSaH ] paramAtmA [ gaganam iva ] AkAzakI taraha [ paramapade ] lokazikhara sthita mokSasthAna meM [ sphurati ] prakAzamAna hotA hai / 1- svabhAva se kisI ke dvArA ghAta nahIM kiyA jAtA /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 222-225 ] puruSArthasiddhaya pAyaH bhAvArtha-jisa prakAra prAkAza rajayukta nahIM hotA, sadA apane svabhAvameM sthita rahatA hai, kisake dvArA ghAtA nahIM jA sakatA aura atyanta nirmala hotA hai, usI prakAra yA apanI nirAvaraNa niravasAna ananta zaktise virAjamAna svabhAvaprAta hAnA hai aura pranantakAla taka sA hai| kRtakRtyaH paramapade paramAtmA sakalaviSayaviSayAtmA / paramAnandanimagno jJAnamayo nandati sadaiva / / 224 // anvayAthoM-[kRtakRtyaH ] kRtakRtya [ sakalaviSayaviSayAtmA ) samasta padArtha haiM viSayabhUta jinake arthAt saba padArthoM ke jJAtA [paramAnandani magnaH] viSayAnandase rahita jJAnAnandameM atizaya magna [jJAnamayaH ] jJAnamaya jyotirUpa [ paramAtmA ] muktAtmA [ paramapade ] sabase Upara mokSapadameM (sadaiva] nirantara hI [ nandati ] aAnandarUpa sthita hai| ekenAkarSantI zlathayanto bastutattvamitareNa / antena jayati jainI nItimanthAnanetramiva gopI / / 225 // anvayAthI"- [ manthAnanetram ] mathAnIke netAko [gopo iva ] bilovanevAlI gvAlinIkI taraha [ jano notiH ] jinendra devakI syAdvAdanIti yA nizcaya vyavahArarUpa nIti [ vastutattvam ] vastuke 'varUpako [ ekena ] eka samyagdarzanase [prAkarSantI | apanI ora khIMcatI hai, [ itareNa ] dUsare prarthAta samyagjJAnase [ zlathayantI' ] zithila karatI hai, aura [antena] antima arthAt samyakacAritrase siddharUpa kAryake utpanna karanese [ jayati ] sabake Upara vartatI hai| bhAvArtha-jisa prakAra dahIko bilovanevAlI gvAlinI mathAnIkI rassIko eka hAthase khIMcatI hai. dUsarese DhIlo kara detI hai, aura donoMkI kriyAse dahIse makkhana banAne kI siddhi karatI hai, usI prakAra jinavANIrUpa gvAlinI samyagdarzanase tattvasvarUpako apanI aura khIMcatI hai, samyagjJAnase padArthake bhAvako grahaNa karatI hai, paura darzana jJAnakI AcaraNarUpa kriyAse arthAt samyakcAritrase paramAtmapada prAptikI siddhi karatI hai| athavA: anvayAthauM -[manthAnanetram ] mathAnIke netAko [gopI iva] gvAlinIke samAna jo [ vastutattvam ] vastuke svarUpakI [ ekena antena ] eka antase arthAt dravyAthikanayase [AkarSantI] aAkarSaNa karatI hai. arthAt khIMcatI hai, aura phira [ itareNa ] dUsare paryAyAthikanayase [ zlathayantI ] zithila karatI hai so [ jainI nIti ] jainiyoMkI nyAyapaddhati [ jayati ] jayavaMtI hai| 1-sakalaviSayaviratAtmA ityapipAThaH ( sampUrNa viSayoMse virakta, aisA bhI pATha hai|) 2-jo kucha karanA thA so kara cuke, avazeSa kartavya kucha nhiiN| 3-saMsArameM jo cakravartI, dharaNendra, ahamindrAdi paraspara bahuta sukhI haiM so viSayAnandakI apekSAse haiM, parantu muktAtmA pratIndriya jJAnAnandase sukhI hai| 4-pakSameM-zithila karatI hai| 5-"anta" zabda pakSa, sImA, prAnta, avasAna mAdi aneka arthavAcI hai|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandra jainazAstramAlAyAm [ 5-ratnatraya mokSakA kAraNa aura graMthakArakI laghutA0-226 bhAvArtha - jisa nayake kathanakA prayojana dravyase ho use dravyArthika aura jisakA prayojana paryyAyase hI ho use paryyAyArthika naya kahate haiM / ina donoM nayoMse hI vastuke yathArtha svarUpakA sAdhana hotA hai, anya mAnya nyAyoMse vastukA sAdhana kadApi nahIM ho sakatA / aba yahA~para yaha batalAne ke liye, ki ina donoMse jainiyoM kI nIti vastusvarUpakA sAdhana kisa taraha karatI hai, prAcAryyaM mahArAjane eka vilakSaNa udAharaNa diyA hai, ki jisa taraha gvAlinI makkhana vanAnerUpa kAryakI siddhi ke liye dahI meM mathAnI calAtI hai aura usakI rassIko jisa samaya eka hAthase apanI ora khIMcatI hai, usa samaya dUsare hAthako zithila kara detI hai aura phira jaba dUsare se apanI ora khIMcatI hai, taba pahileko zithila karatI hai; ekake khIMcanepara dUsareko sarvathA chor3a nahIM detii| isI prakAra jainInIti jaba dravyArthikanaya se vastukA grahaNa karatI hai, taba paryyAyArthikanayakI apekSA vastu meM udAnIna bhAva dhAraNa karatI hai, aura jaba paryAyArthikanaya se grahaNa karatI hai, taba dravyArthikakI apekSA udAsInatA dhAraNa karatI hai, jisa kisIko sarvathA chor3a nahIM detA aura anta meM vastuke yathAvat svarUpa kAryakI siddhi karatI hai| jainI jisa samaya dravyArthikako mukhya mAnake jIvakA svarUpa nitya kahate haiM, usa samaya paryAyakI apekSA udAsIna rUpase anitya bhI kahate haiM / 104 varNaiH kRtAni citraH padAni tu padaiH kRtAni vAkyAni / vAkyaiH kRtaM pavitraM zAstramidaM na punarasmAbhiH / / 226 / / anvayArthI - [ citraH ] nAnA prakArake [ varNai: ] akSaroMse [ kRtAni ] kiye hue [ padAni ] pada, [ pada: ] padoMse [ kRtAni ] banAye gaye [ vAkyAni ] vAkya haiM, [tu ] aura [ vAkyaiH ] una vAkyoMse [ punaH ] pazcAt [ idaM ] yaha [ pavitraM ] pavitra pUjya [ zAstram ] zAstra [kRtaM ] banAyA gayA hai, [ zrasmAbhiH ] hamane [ na 'kimapi kRtaM' ] kucha bhI nahIM kiyA / bhAvArtha- 'thakarttA prAcArya apanI laghutA prakaTa karaneke liye kahate haiM ki prakArAdi sampUrNa akSara paudgalika haiM, anAdi nidhana haiM. inhIMkA jaba vibhaktyanta samudAya hotA hai, taba pada kahalAtA hai, tathA artha sambandhaparyanta kriyApUrNa padoMkA samUha vAkya kahalAtA hai, aura unhIM vAkyoMkA vaha eka samudAyarUpa grantha ho gayA hai| isaliye isameM mero kRti kucha bhI nahIM hai, saba svAbhAvika racanA hai| zubhamastu / iti zrImadamRtacandrasUriNAM kRtiH puruSArthasiddhaya pAyo'yaM nAma jinapravacana rahasyakoSaH samAptaH // 1- isI bhAvakA zloka varNAH padAnAM kartAro vAkyAnAM ta padAvaliH / tu vAkyAni cAsya zAstrasya kartR riNa na punarvayam / / 23 / / -- zrIamRtacandrasUrikRta tattvArthasAra /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 puruSArthasiddhayaM pAyake zlokoMko varNAnukramaNikA / ...... TOTRA .. zlo) pRSThAMka 67-37 193-83 prakramakathanena yataH aticArA samyaktve pratisaMkSepAd dvividhaH pratyantanizitadhAraM atha nizcittasacittau anavekSitApramAjita aghra vamaraNamekatva anavaratamahiMsAyAM anusaratAM padametat abudhasya bodhanArtha aprAdurbhAvaH khalu abhimAnabhayajugupsA amRtatvahetubhUtaM praratikara bhItikaraM arkAlokena vinA arthA nAma ya ete prANA pravabudhya hiyahiMsaka anazanamavamaudarya pravitIrNasya grahaNaM avidhAyApi hi hiMsA aviruddhA api bhogA aSTAvaniSTa dustara asadapi hi vasturUpaM asamagra bhAvayato ghasamarthA ye katuM prasidhenuhutAzana prasti puruSazcitAtmA zlokAMka pRSThAMka 16-14 | prAmAsvapi pakvAsvapi 181-78 | AhAro hi sacittaH 115-52 56-35 | iti yaH parimitibhogaiH 117-53 iti yo vratarakSArthaM 192-83 | iti yaH SoDazayAmAn 205-88 | itiratnatrayametat 26-20 iti niyamitadigbhAge 16-13 | iti virato bahudezAt 6-5 | iti vividhabhaGgagahane 44-26 | itthamazeSitahiMsaH 64-36 | ityatra tritayAtmani 78-40 | ityetAnaticArAparAnapi 68-46 idamAvazyakaSaTakaM 133-57 ityAzritasamyaktvaiH 103-48 iyamekaiva samarthA 60-35 | iha janmani vibhavAdInya 168-85 uktana tato vidhinA 51-32 | upalabdhisugatisAdhana 164-68 | ubhayaparigrahavarjana / 74-36 __63-45 | UrdhvamadhastAttiryag 211-67 106-46 ekamapi prajighAMsunihantya 144-61 ekasmin samavAyAda ekasya saiva tIvra ekasyAlpA hiMsA ekanAkarSantI zlathayantI 43-28 ekaH karoti hiMsA 30-21 evaM na vizeSaH syAdundu 68-37 / evamativyAptiH syAt 166-70 180-78 157-65 206-66 138-56 140-60 58-34 160-66 135-58 166-84 201-87 31-21 175-73 24-18 u 102-47, 156-65 87-43 118-53 16 188-81 162-67 221-101 53-33 52-32 225-103 55-34 120-53 114-52 prAtmapariNAmahiMsana mAtmA prabhAvanIyo mAmAM vA pakkAM vA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 evamayaM karmakRtairbhAva evaM vidhamaparamapi jJAtvA evaM samyagdarzanabodha zlo0 pRSThAMka 216-64 208-63 86-44 aihikaphalAnapekSA 88-43 154-64 75-36 204-88 27-20 80-41 kartavyo'dhyavasAyaH kandarpaH kautkucyaM kasyApi dizati hiMsA kAmakrodhamadAdiSu kAraNakAryavidhAnaM kiMvA bahuprala pitariti ko nAma vizati mohaM kRcchaNa sukhAvAptirbhavanti kRtakAritAnumananai kRtakRtyaHparamapade kRtamAtmArthaM munaye pariziSTa-1 zlo0 pRSThAMka 14-11, darzanamAtmavinizciti 147-62 dvAviMzatirapyete 20-14 daSTa dRSTAparaM purastAdazanAya gha 166-71 dhanalavapipAsitAnAM - dharmadhyAnAsakto vAsara 35-25 | dharmamahiMsArUpaM 160-82 dharmaH sevyaH kSAnti 56-34 dharmo'bhivardhanIyaH 28-20 dharmo hi devatAbhyaH 34-24 134-58 | navanItaM ca tyAjyaM pramaSati 60-44 nanu kathamevaM siddhayati 86-43 | na vina prANavighAtAn 76-36 / na hi samyagvyapadezaM 224-103 | nAtivyAptizca tayoH | nijazaktyA zeSANAM nityamapi nirupalepaH 65-46 | nirataH kAtya'nivRttI 173-72 | nidhiM saMsidhyet 36-25 | nizcamubudhyamAno nizcayamiha bhUtArtha 167-85 nIyante'tra kaSAyA 36-27 naivaM vAsarabhuktarbhavati IT mahitamavadya maMyuta gRtamAgatAya guNine granthArthobhayapUrNa 216-101 65-36 38-27 105-48 126-55 223-102 41-28 - 122-54 50-32 5-5 176-78 132-57 cAritrAntarbhAvAt tapopi cAritraM bhavati yataH chedanatADanabandhA chedanabhedanamAraNakarSaNa jinapuGgavapravacane jIvakRtaM pariNAma jIvAjIvAdInAM jIvitamaraNAzaMse paradAtRvyapadezaH 183-80 paramAgamasya jIvaM pariNamamAnasya cita pariNamamAno nityaM 200-86 | paridhaya iva nagarANi 12-10 pAtraM tribhedamukta saMyogo 22-15 pApaddhijayaparAjaya 165-84 punarapi pUrvakRtAyA pUjyanimitta ghAte 1-2 paizunyahAsagarbha 124-55 | pRthagArAdhana miSTaM 21-14 pravidhAya suprasiddha 136-56 | pratirUpavyavahAra 164-83 2-3 13-11 10-1 136-58 171-71 141-6. 165-66 81-41 66-46 32-24 137 58 185-80 tajjayati paraM jyotiH tattvArthAzraMddhAne niyukta tatrAdau samyaktvaM tatrApi ca parimANaM .
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravihAya ca dvitIyAn prAgeva phalati hiMsA prAtaH protthAya tataH kRtvA preSyasya saMprayojana baddhodyamena nityaM bariGgAdapi saGgAt bahuzaH samastavirati bahusattvaghAtajanitA bahuvaghAtinI bhudu:kh| saMjJapitAH bhUkhananavRkSa mohana bhogopabhogamUlA bhogopabhoga sAdhanamAtra bhogopato: sthAvara hisA madhu madya navanItaM madhuzalamapi prAyo madya mAMsaM kSaudra madya mohayati mano maraNAnte'vazya mahaM maraNe'vazyaM bhAvini mANavaka eva siMha mAdhurya prItiH kila dugdhe mithyAtva vedarAgAt mithyopadezadAna mukhyopacAra vivaraNa muktasamastArambhaH mUrchAlakSaNakaraNAta yatkhalukaSAyayogAt yadapi kila bhavati mAMsaM yadapi kriyate kiJcina yadidaM pramAdayogAda yadvadarAgayogAn yadyevaM tahi divA yadyeva bhavati tadA yasmAtsakaSAyaH sana 'bha' ma puruSArthasiddhaya pAya lo0 pRSThAMka 125 - 55 yAni tu punarbhaveyuH yA mUrcchA nAme yuktAcaraNasya sato yenAMzena caritraM yenAMzena sudRSTim yenAMzena jJAnaM 210 - 66 127-56 |ye nijakalatramAtraM 17- 13 82-41 84-42 85 - 42 54-33 155 - 65 18- 82 143-60 161-67 101-47 158-66 yogAtpradezabandhaH yonirudumbarayugmaM yo'pi na zakyastyakta, yo yatidhamaM makathayannu yo hi kaSAyAviSTa: ratnatrayamiha hetu nirvANa rajanIdinayorante rasajAnAM ca bahUnAM 71-38 rakSA bhavati bahUnAmeka 66-37 | rAgadva eSatyAga nnikhila 61- 35 rAdva eSAsaMyamamada 62 - 35 | rAgAdivarddha nAnAM 176-74 | rAgAdya dayaparatvAd 177-74 rAtrau bhuJjAnAnAM 7-6 123-54 | lotrayaikanetraM nirUpya 116-52 | lokazAstrAbhAse 184-80 152-64 112 - 51 vacanamanaH kAyAnAM 4-4 varNaiH kRtAni citraiH vastu sadapi svarUpAt gupternAtyanRtaM na 33 - 28 | vAstukSetrASTApadahiraNya 66-36 |vigalitadarzanamohaiH 106 - 50 vidyAvANijyamaSIkRSi 1-44 vidhinA dAtRguNavatA 107-46 vinayo vaiyAvRttyaM 131 - 57 viparatAbhinivezaM nirasya byavahAra nizcayau yaH 113 - 51 47-30 | vyutthAnAvasthAyAM la 107 pRSThAMka 73-38 111-51 45-26 214-67 212-67 - 213-67 110-50 215-68 -72-38 zlo0 928-56 18-13 178-74 220 - 101 146-63 63-36 83-42 148-62 170-72 145-61 130-56 126-56 3-3 26-16 161-82 226-104 64-45 156-66 187-81 37-26 142-60 167-70 166-86 15-12 8-7 46-30
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 zaGkA tathaiva kAGkSA dhitvA viviktavasati zlo0 pRSThAMka 168-70 77-36 207-63 186-81 62-45 70-37 sakalamanekAntAtmaka srvvivtottiirnn yadA sa sati samyaktvacaritre samyaktvacAritrAbhyAM samyaktvabodhacAritra samyaggamanAgamanaM samyagdaNDo vapuSaH samyagjJAnaM kArya sarvasminnapyasmin sarvAnarthaprathamaM mathanaM sAmAyikazritAnAM sAmAyikasaMskAraM sUkSmApi na khalu hiMsA sUkSmau bhagavaddhamoM pariziSTe-1 zlo0 pRSThAMka saMgrahamaccasthAnaM padodaka 182-76 | stokaikendriyaghAtAd 153-64 sparzazca tRNAdInAma smaratIvAbhinivezo... 23-18 svakSetrakAlabhAvaHsadapi 11-10 svayameva vimalitaM yo 218-100 haritRNAGa kuracAriNi 217-100 hiMsAto'nRtavacanAt 222-102 hiMsAparyAyatvAt 203-87 hiMsAphalaMparasya tu 202-87 hiMsAyAmaviramaNa 33-24 hiMsAyAH paryAyI 66-46 hiMsAyAH steyasya ca 146-61 hiMsyanle tilanAlyAM 150-63 hetau pramattayoge 151-63 46-31 kSutta SNAzItoSNa 76-40 / kSutta SNA himamuSNaM 121-54 40-28 116-53 57-34 48-31 172-72 1.4-48 108-5. 100-47 25-66 206-62
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 puruSArthasiddhaya pAyakI TokA aura TippaNImeM uddhata gAthAnoM, zlokoM, sUtroM aura dohoMkI varNAnukramaNikA / pRSThAMka | pRSThAMka jai jiNamayaM pavajjaha jauvitamaraNAzaMsA-umAsvAmi 84 paM0 pAzAdharakRta anagAradharmAmRta-TIkA 7 atikramo mAnasazuddhahAni 76 | datta daye'rthanicaye-somadevasUri adya divA rajanI vA-svAmisamaMtabhadra- | darzanAccaraNAdvApi-svAmisamaMtabhadra anazanAvamaudarya-umAsvAmi 85 prappANaM pi cavaMtaM-svamikArtikeya | paramapuruSa nija arthako-paM0 ToDaramala apratyavekSitApramAjito-umAsvAmi paravivAhakaraNetvarikA-umAsvAmi aha NIromo deho to-svAmikArtikeya putto vi bhAno jAo-svAmikArtikeya ajJAnatimiravyApti-svAmisamaMtabhadra puzcalIvezyAdAsInAM gamaneprA svAmikArtikeyAnuprekSATIkA 81 prAnayanapreSyaprayogazabda prAyazcittavinaya-umAsvAmi 83 18 idamevedazameva-svAmisamaMtabhadra IryAbhASeSaNA umAsvAmi na ca paradArAn gacchati-svAmisamaMtabhadra niyamo yamazca vihitau-svAmisamaMtabhadra nizA SoDaza nArINAMnihitaM vA patitaM vA-svAmisamaMtabhadra uttamakSamAmArdavArjava-umAsvAmi Uvadhistiryagvyatikrama-umAsvAmi bandhavadhacchedAti-umAsvAmi kandarpakautkutca-umAsvAmi karmaparavaze sAnte-svAmisamaMtabhadra kassavi Na tthi kalatta-svAmikArtikeya kasya vi duTu kalatta-svAmikArtikeya kApathe pathiduHkhAnA-svAmisamaMtabhadra kauU nayanizcayase-paM0 ToDaramala bhUpayaH pavanAgnInAM-somadevasUri bhojanavAhamazayana....svAmisamaMtabhadra bhojane SaTrase pAne 60 madhuzakalamapi prAyo maNa-vayaNa kAyajoyA-svAmikAttikeya mithyopadezarahobhyAkhyAna-umAsvAmi 1 / maiM namo nagana jaina jina -paM0 ToDaramala 80 guru ura bhASe Apa para-paM0 ToDaramala
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. pariziSTa-2 pRSTAMka 63 mogyakAlAsanasthAnayogaduHpraNidhAnAnA-umAsvAmi 16 mm x w 82 varNAHpadAnAM kartAro-pramRtacandrasUri vAnI vina baina na bane-paM. ToDaramala pRSThAMka sacittanikSepApidhAna-umAsvAmi sacittasaMbandhasanmizrA-umAsvAmi sukkaM pakkaM tatta-svAmikAttikeya sIhassa kame paDidaM-svAmikArtikeya 104 syAdRgbodha caritraratnanicayaMsvayUthyAn prati sadbhAva-svAmisamantabhadra stenaprayogatadAhRdAdAna-umAsvAmi svabhAvato'zucau kAye-svAmisamaMtabhadra svayaMzuddhasya mArgasya-svAmisamaMtabhadra 72 61 kSutpipAsAzItoSNa-umAsvAmi87 kSetravAstuhiraNyasuvarNa-, zrIguru paramadayAla hai-paM0 ToDaramala ww sappurisANaM dANaM-kundakundAcArya sayala kuhiyANa piMDaM-svAmikArtikeya samyagyoganigraho gupti-umAsvAmi
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad rAjacandra prAzrama, bhagAsa dvArA paMcAlita paramazra taprabhAvaka-maNDala ( zrImadrAjacandrajainazAstramAlA ) ke prakAzita granthoM kI sUcI (1) gommaTasAra-jIvakANDa : zrInemicandrasiddhAntacakravartikRta mUla gAthAyeM, zrIbrahmacArI pa. khUbacandrajI siddhAntazAstrI. kRta nayI hindITIkA yukta / abakI bAra paMDitajIne dhavala, jayadhavala, mahAghavala aura bar3I saMskRtaTIkA ke prAdhArase vistRta TIkA likhI hai| malya-nau rupye| (2) svAmikArtikeyAnuprekSA : svAmikAttike yakRta mUla gAthAyeM, zrI zubhacandrakRta bar3I saMskRtaTIkA, syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasIke pradhAnAdhyApaka, paM. kailAsacandrajI zAstrIkRta hindiittiikaa| aMgrejI prastAvanAyukta / sampAdaka-DA. prA ne. upAdhye, kolhApUra / mUlya-caudaha rupye| (3) paramAtmaprakAza aura yogasAra : zrIyogIndudevakRta mUla apabhraza-dohe, zrIbrahmadevakRta saMskRta-TIkA va paM. daulatarAmajIkRta hindii-ttiikaa| vistRta agrejI prastAvanA aura usake hindIsAra sahita / mahAna adhyAtmagrantha / DA. pA. ne. upAdhyekA amUlya sampAdana / navIna pNskrnn| mUlya-bAraha rupaye (4) jJAnArNava : zrIzubhacandrAcAryakRta mahAna yogazAstra / sujAnagar3hanivAsI paM. pannAlAlajI bAkalIvAlakRta hindI anuvAda sahita / mUlya-bAraha rupaye (5) pravacanasAra : zrImatkundakundAcAryaviracita grantharatnapara zrImadamRtacandrAcAryakRta tattvapradIpikA evaM zrImajjayasenAcAryakRta tAtparyavRtti nAmaka saMskRta TIkAyeM tathA pAMDe hemarAjajI racita vAlAvabodhinI bhaassaattiikaa| DA. pA. ne. upAdhyekRta adhyayanapUrNa pragrejI anuvAda aura vizada prastAvanA prAdi sahita AkarSaka smpaadn| -- mUlya-pandraha rupye| (6) bRhadravyasaMgraha : _prAcArya nemicandrasiddhAMtidevaviracita mUla gAthA, zrIbrahmadeva vinirmita saMskRtavRtti aura paM. javAharalAlazAstrIpraNIta hindI-bhASAnuvAda shit| SaDdravyasaptatattvasvarUpavarNanAtmaka uttama grnth| mUlya-pAMca rupaye pacAsa paise / (7) puruSArthasiddhayupAya : zrIamRtacandrasUrikRta mUla shlok| paM. ToDaramallajI tathA paM, daulatarAmajIkI TIkAke
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 112 ) AdhAra para sva. paM. nAthUrAmajI premI dvArA likhita navIna hindI TIkA sahita / zrAvaka-muni-dharmakA cittasparzI adabhuta varNana / (8) adhyAtma rAjacandra : zrImad rAjacandrake adbhuta jIvana tathA sAhityakA zodha evaM anubhavapUrNa vivecana DA. bhagavAnadAsa manasukhabhAI mahetAne gurjarabhASAmeM kiyA hai| mUlya-sAta rupye| (9) paMcAstikAya : zrImadbhagavatkundakundAcAryaviracita anupama grnthraaj| ghA amRtacandrasUrikRta 'samayavyAkhyA' evaM prAcArya jayasenakRta 'tAtparyavRtti'-nAmaka saMskRta TokAmoMse alaMkRta aura pAMDe hemarAjajI-racita bAlAvabodhinI bhASA-TIkAke AdhAra para paM. pannAlAlalI bAkalIvAla kRta pracalita hindI anuvAda sahita / mUlya-sAta rupye| (10) praSTAprAmRta : zrImatkundakundAcArya viracita mUla gAthAnoM para zrIrAvajIbhAI desAI dvArA gujarAtI gadyapadyAtmaka bhASAMtara / mokSamArgakI anupama bheTa / mUlya-do rupaye mAtra (11) bhAvanAbodha-mokSamAlA : zrImad rAjacandrakRta / vairAgyabhAvanA sahita jainadharmakA yathArtha svarUpa dikhAne vAle 108 sundara pATha haiN| mUlya-do rupaye pacAsa paise| (12) syAdvAda majarI: zrImalliSeNasUrikRta mUla aura zrIjagadAzacandrajI zAstrI ema. e., pI. eca. DI. kRta hindIanuvAda sahita / nyAyakA apUrva grantha hai| bar3I khojase likhe gaye 16 pariziSTa haiN| mUlya-dasa rupye| (13) gommaTasAra-karmakANDa : zrInemicandrasiddhAnta cakravartikRta mala gAthAe, sva. paM. manoharalAla jI zAstrIkRta saMskRtachAyA aura hindITIkA / jainasiddhAnta-grantha hai| mUlya-sAta rupye| (13) iSTopadeza : zrIpUjyapAda. devanandiprAcAryakRta mUla zloka, paMDitapravara pAzAdharakRta saMskRtaTIkA, paM. dhanyakumArajI jainadarzanAcArya ema. e. kRta hinTITIkA, sva. bairisTa ra campatarAyajIkRta aMgrejITIkA tathA vibhinna vidvAnoM dvArA racita hindI, marAThI, gujarAtI evaM pragrejI padyAnuvAdoM sahita bhAvavAhI AdhyAtmika rcnaa| mUlya-do rupaye pacAsa paise / (15) samayasAra : prAcArya zrIkundakundasvAmI-viracita mahAna adhyAtmagrantha, tIna TIkAoM sahita nayI AvRtti / mUlya-solaha rupye|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 113 ) (16) labdhisAra (kSapaNAsAragarmita): zrImannemicandrasiddhAMtacakravartI-racita karaNAnuyoga anya / paM. pravara ToDaramallajI kRta bar3I TIkA sahita punaH chapa rahA hai| (17) dradhyAnuyogatarkaraNA : zrIbhojasAgarakRta, apra.8: hai| sundara sampAdana sahita punaH chapa rahA hai| (18) nyAyAvatAra: mahAna tArkika zrI siddhasenadivAkarakRta mUla zloka, va zrIsiddharSigaNikI saMskRta TIkAkA hindI-bhASAnuvAda jainadarzanAcArya paM. vijayamUrti ema. e. ne kiyA hai : nyAyakA suprasiddha grantha hai| mUlya-chaH rupye| (16) prazamaratiprakaraNa : prAcArya zrImadumAsvAtiviracita mUla zloka, zrIharibhadrasUrikRta saMskRta TIkA aura paM. rAjakumAra jI sAhityAcArya dvArA sampAdita sarala artha shit| vairAgyakA bahuta sundara grantha hai| mUlya-chaH rupye| (20) sabhASyatatvAdhimamasUtra (mokSazAstra): / zrImat umAsvAtikRta mUla sUtra aura svopajJabhASya tathA paM. khUbacandajo siddhAMtazAstrIkRta vistRta bhASATIkA / tattvoMkA hRdayagrAhya gambhIra vizleSaNa / mUlya-chaH rupye| (21) saptabhaMgItaraMgiNI : zrIvimaladAsakRta mUla aura sva. paDita ThAkuraprasAdajI zarmA vyAkaraNAcAryakRta bhaassaattiikaa| nyAyakA mahattvapUrNa grantha / puna: chapa rahA hai / mUlya-chaH rupye| (22) iSTopadeza : mAtra agrejI TIkA va padyAnuvAda / mUlya-pacahattara paise| paramAtmaprakAza: mAtra aMgrejI prastAbanA ba mUla gAthAyeM / mUlya-do rupye| (14) yogasAra : mUla gAthAyeM aura hindiisaar| bhUlya-pahacattara paise| (25) kArtikeyAnuprekSA : mAtra mUla, pAThAntara aura aMgrejI prastAvanA / mUlya-do rupaye pacAsa paise| (26) pravacanasAra : __maMgrejI prastAvanA, prAkRta bhUla, aMgrejI anuvAda tathA pAlantara sahita / mUlya-pAMcaM rupayeM /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ (27) upadezachAyA prAtmasiddhi : zrImad rAjacaMdrapraNIta / apraapy| (28) zrImad rAjacandra : zrImadke patroM va racanAoMkA apUrva sNgrh| tattvajJAnapUrNa mahAn grantha hai| ma. gAMdhIjI kI mahattvapUrNa prstaavnaa| adhika mUlyake grantha maMgAnevAloMko kamizana diyA jaayegaa| isake lie ve hamase patravyavahAra kreN| malya-bAIsa rupye| zrImad rAjacandra AzramakI orase prakAzita gujarAtI graMtha 1. zrImad rAjacandra 2. adhyAtma rAjacandra 3. zrIsamayasAra (saMkSipta) 4. samAdhi sopAna ( ratnakaraNDa zrAvakAcArake viziSTa sthaloMkA anuvAda ) 5. bhAvanAbodha-mokSamAlA 6. paramAtmaprakAza 7. tattvajJAna taraMgiNI 8. dharmAmRta 6 svAdhyAya sudhA 10. sahajasukhasAdhana 11. tattvajJAna 12. zrIsadguruprasAda 13. zrImad rAjacandra jIvanakalA 14. subodha saMgraha 15. nityaniyamAdi pATha 16. pUjA saMcaya 17. pATha dRSTinI sajjhAya 18. pAlocanAdi pada-saMgraha 16. patrazataka 20. caityavaMdana cobIsI 21. nityakrama 22. zrImad rAjacandra janmazatAbdI mahotsava-smaraNAMjali 23. zrImad laghurAja svAmi ( prabhuzrI) upadezAmRta 24. aAtmasiddhi zAstra 24. nityaniyamAdi pATha (hindI) 26. Shrimad Rajchandra. A Great Scer 27. Mokshamala 28. suvarNamahotsava-pAzrama paricaya 26. jJAnamaMjarI 30. anityapaMcAzat tathA hRdaya pradIpa 31 adhyAtmarasataraMga 22. prAtmAnuzAsana / Azramake gujarAtI prakAzanoMkA pRthak sUcIpatra mNgaaiye| sabhI granthoM para DAkakharca alaga rhegaa| prAptisthAna: 1. zrImad rAjacandra prAdhama, sTezana-pragAsa po. boriyA, vAyA-prANaMda [ gujarAta ] 2. paramazrutaprabhAvaka-maMDala [zrImadrarAjacandrajainazAstramAlA ] caukasI cembara, khArAkuvA, jauharI bAjAra, bambaI-2
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ edhe 76 34 - VEL . 2 W he SH M WWW VINKOS nh 33 online WWW ME 1986 da hil REW who s tay Kyle ORDY VES MAX + We 18 20 PE thing