Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Government Oriental Library Series. BIBLIOTHECA SANSKRITA-No. 2. ApastambaparibhASAsUtram kapardisvAmiviracitena ASyeNa haradattAcAyaviracitayA vyAkhyayA ca sametama. THE APASTAMBA-PARIBHASHA-SUTRA WITH THE COMMENTARIES OF KAPARDISVAMIN AND HARADATTACHARYA. EDITED BY A. MAHADEVA SA'STRI, B. A., Curator, Governinent Oriental Library, Mysore. Published under the Order of the Government of His Highness the Maharaja of Mysore. bhA zrI kailAmamAgara sUri jJAna madira zrI mahAvIra jaina ArAdhamA kendra, koSA MYSORE: PRINTED AT THE GOVERNMENT BRANCH PRESS, 1893. For Private and Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org PREFACE. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir of The 24th prasna of the A'pastamba-Kalpasutra is divided into three sections, one of which being known by such names as Yajna-Paribhasha-sutra or simply Paribhashasutra, Samanya-sutra, and Nyaya-sutra. As the terms imply, the subject-matter of the section is made up some general rules of a technical character applicable to all Vedic sacrificial rites (yajnas), S'ranta and Grihya, public and domestic, great and small. Almost every Vedic Kalpasutra devotes a section to this subject, only the place assigned to it being different in different sutras. In the S'ank hayana-sutra, for instance, it is placed at the commencement of the S'rauta section, whereas in the A'pastamba-Sutra it is placed at the close of the Srauta and immediately before the Grihya section. I felt a necessity for an edition of the A'pastambaParibhasha-sutra while editing Sudarsanacharya's commentary on the A'pastamba-Grihya-sutra, in which references to this section occur every now and then. At first, not a single copy of any commentary on the Paribhasha-sutra was to be found in the libraries of the Mysore city. Further search, however, put me in possession of complete copies of the section with two commentaries thereon. The importance of the section with reference to the Grihya-sutra I was cditing, as well as the excellence and rarity of the two commentaries thereon without which the meaning of the sutras could hardly be made out, induced me to publish it along with, or as a sequel to, the Grihya-sutra. When about half the work had been printed I received Prof. Max Muller's translation of the section published in Vol. XXX of Sacred Books of the East. In the Introduction to the translation he casually made mention of an edition of the Sanskrit Text with a commentary published in the Usha, a Sanskrit monthly edited by Satyavrata Samasramin of Calcutta. A close examination of the translation and of For Private and Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir iv the Sanskrit edition only confirmed my view as to the importance of the subject and as to the necessity of bringing out a carefully prepared edition with necessary marks of punctuation-aids without which commentaries on Vedic literature are not quite intelligible to any but a scholar already conversant with the Vedic texts and with Mimamsic and Ritualistic literature. Of the two commentaries herein presented, one is that of Kapardisvamin, to which, as the older of the two, precedence is given in this edition. As regards the authorship of the other there is a certain amount of uncertainty. The three manuscripts I have obtained of the commentary agree in attributing the authorship to Haradatta, whereas the Calcutta Edition gives the same commentary as that of Dhurtasvamin. The matter is rendered still more complex by the fact that the commentary on the last fifteen sutras in all my manuscripts--which do not, in other respects, betray their common origin from any identical proximate source-differs totally from the Calcutta Edition and agrees very closely with the commentary given under the name of Kapardisvamin. This is likely to create a doubt also as to the genuineness of Kapardisvamin's commentary as given in my manuscript; which is, however, set at rest by the fact that a manuscript of a commentary, called Kapardisara, on this section closely agrees with my manuscript of Kapardisvamin's commentary on this as well as the previous portion. From this, it is probable that the Calcutta Edition gives a correct version of the other commentary on the last fifteen sutras, and that my MSS. or their parents have appropriated the corresponding portion from Kapardisvamin's commentary. But, as regards the authorship of the commentary as a whole, I am inclined to think that the Southern MSS. represent a correct tradition for the following reasons: First: A tradition among the Srautin's of Southern India has it that Rudradatta and Haradatta are names of an For Private and Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir identical personage who commented upon the whole Kalpasutra. The commentary on the first fifteen praonas by Rudradatta and the commentary upon the prasnas 25_-30 by Haradatta are extant. It is, therefore, not unlikely that Haradatta may have commented upon the Paribhasha-sutra also. Secondly : Dhurtasvarnin and Kapardisvamin are said to have commented, between them, upon the whole A'pastamba-Kalpasutra. Dhurtasvamin's commentary on the 1st 18 prasnas is extant, and there is no tradition or any other evidence connecting Kapardisvamin in any way with this portion of the commentary. From the unimpeachable authority of such a commentator as Sudarsanacharya, from the existence of Karikas on Gtihya ceremonies termed KapardiKarikas, from the unanimity of several MSS. attributing a commentary on the Paribhashasutra to Kapardisvamin, and from the existence of a commentary by the same author on the Pravara-sutraanother section of the same prasna in which the Paribhasha-sutra occurs--and the Pitrimedha-sutra, it is probable that the latter portion of the Kalpasutra, including the Paribhasha-sutra is commented upon by Kapardisvamin, not by Dhurtasvamin. Lastly: For obvious reasons the tradition as found in the South Indian MSS. concerning the Vedic literature of A'pastamba's school should have more weight than that recorded in the North Indian MSS., other things being equal. The earliest author who mentions Kapardisvamin by name is S'ri-Ramanujacharya who flourished in the eleventh century. He is referred to as one of those whose interpretation of the Vedic texts should be held as of absolute authority by an orthodox Hindu. For a commentator to acquire such an influence over great men like S'ri-Ramanujacharya, a long interval of time, extending over three or four centuries at least, must have elapsed between them. He may even be held to have flourished before Sri For Private and Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vi Sankaracharya, whom S'ri-Ramanujacharya would not include in his list of the authoritative Vedic interpreters, and before whom may have flourished all those who bore similar names and titles and wrote similar works to those of Kapardisvamin, as S'abarasvamin, the author of the Vhushya on the Karma-Mimamsa-Sutra of Jaimini, certainly did live before the great Vedantic Teacher. As regards the age of Haradattacharya, I have, at present, nothing to add to what Dr. Buhler has already said about it in his Preface to the 2nd Edition of A'pastamba's Dharmasutra, where Haradatta is placed by him between 1300 and 1450 A.D. This edition is based upon the following MSS. :(a) Text of the section with Haradatta's commentary. (1) F. A Nagari MS. belonging to Devaya-Dikshita of Yadatore in the District of Mysore. Not very old. (2) 6. A fragmentary MS. written in Telugu character, obtained in the city of Mysore. (3) T. A paper transcript in Telugu of an older copy belonging to Mr. Kamasastri of Madras. (4) 7. Satyavrata Samasramin's Devanagari edition. (b) Text of the section with Kapardisvamin's commentary. (5) A Nagari MS. belonging to the gentleman referred to under (1). (6) . AT. A Devanagari MS. of a commentary termed Kapardisara, which very closely agrees with the commentary as given in (5). (4) and (6) were received only after half the work had been printed. All the important readings and corrections suggested by these two are given in the accompanying list of Variae Lectiones and corrigenda. But the commentary on the last fifteen sutras as given in the Calcutta Edition has not been availed of in this edition as it is not found in my For Private and Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vii MSS., though, as I have already pointed out, it is probable that it represents a genuine version of Haradatta's commentary on that portion of the sutra. I have followed Haradatta's commentary in dividing the section into sutras, as it was according to it that references were given in my edition of the Gsihya-sutra. This division occassionally varies from the one adopted by Kapardisvamin; but the differences are few and can be easily made out from the commentaries as arranged here. It is also to be observed that in all my manuscripts of the two commentaries the section is divided into four subsections called khandas, whereas neither in the Calcutta Edition nor in Prof. Max Muller's translation the division into khandas has been adopted. The principle on which this division is based, in this or in other Kalpa-sutras of Vedic literature, is yet to be discovered. The existence of such a division in my MSS. only shows that the sutra has been a common subject of study among the South Indian Brahmans. In explaining and illustrating the sutras, both the commentaries refer to Vedic passages and sutras from all sakhas. A large majority, occurring in the Taittiriya-sakha, have been traced to their sources and corrected where the MSS. went wrong. As regards those from other sakhas, a few of which have not been traced to their lair, the passages and sutras have been given as they are found in the MSS. The nature of the work and the scantiness of the materials rendered the task of editing rather difficult. With the help, however, of Panditaratnam K. Rangacharya, my Sanskrit Assistant, I have been able to make my way through the intricacies of the commentaries and the inaccuracies of the MSS. MYSORE, } A. MAHADEVA S'A'STRI. September 1893, For Private and Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra VARIAE LECTIONES AND CORRIGENDA. pRSThe. 1 le= 39 19 11 kozAntarebhyassaGgRhItAH pAThabhedAH azuddhapAThAnAM sthAne jJeyAzzuddhapAThAzca. 2 99 99 99 36 19 | w m 8 10,11 neka.... pekSa: yajJakiyA 16 3 A "" MA 13 17 12 17 13 1 19 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 8 10 11 etatsthAne. pAGgobhi anye pAThadhUma. pAGgo yAgobhi anyepi ye nekanyAyApekSaH yajJakriyA vyAkhyAnatonuSThA- avyAkhyAtonuSThAtumazakya tuM zakyata NAmanu pratyeka dizyante iti" sa NAM sAGgAnu nimittavatAM ca pratyeka dizyate iti prajAsahatvakarmabhyaH prati pAdayAmIti smRteH "sa pyaviduSopISTiH pyaduSTasyedaM bhAvAdyA bhAvepi yA sAdhyo sAGgo vidhIyata iti vidhiH vedayatIti vedaH pratipa aikyapratipa tasyA tasya sA For Private and Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra pRSThe. Mor "" 14 "" 15 2 16 99 17 18 19 20 34 21 od A 22 "" " 36 66 97 23 s "" 24 paM. 14 16 9 8,10 2 21 8 11 11 8 60 Do 77 3 9 "" 10 "" 19 2.1 22 10 etatsthAne. zAstra rthavatvAt mAsA rAtrau saMstha karaNa dazabda ( vada) ma yaju agneH saM .... bodha nApatteH kuSTasvara ityAdi sambandhaH www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kruSTastAra bhAgAtprA yathA tathA Rgveda trayepi nApya varNa catu mAno vRNIta liGgAt Artti pAThayam. zAkhA rthavatvAya mAnA rAtraH saMsthaH yogya dazabdamama ayaju agneH pravAsapakSe yajamAnasthA nApatteH kruSTasvaraH sambandhI kruSTaH krauJcastAra bhAgaprabhRti prA yadA tadApi Rgvedayajurveda trayeNa ekenApya rvaNa na catu mAMnA vRNIte liGgAcca Avi For Private and Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir toGgA pRSTha. paM. etatsthAne. pAThayam : tadutsarpaNaM sama tadutsarpaNasamartha vilInami rthazIlanami niyamena pazvAla yamAnapazvAra 26 10 homaH somaH 27 16,17 ca / yajJo sa yajJo 28 3 naM]pa[pratyakSesya .. mapratyakSasye " 19 sAdhakA sAdhanakA 29 4 brahma brAhma " 11 tAGgo 15. nidhAne nidhAnam / 22 matra mantra 32 21 25.ha 33 10 meva ma mevAma RcAbdA (?) tRcAkhya mAna mAnaM .34 15 zrotriya....ntaram zrotriya saMsthAdyanadhyAyavidheH karmasu pratiSedhArtham zAstrA zrautA " 15 ceSTA kriyAyAH cedana' ye chedanapeSaNAdIni ete granthi ' granthim ' iti " 11 darzane " 21 marSa 21,22 dhatta' ityavamRSTa dhatta ityavavRSTaH" 3 anenaivAGgana anenaiva vAkyena . RcAbdA e. deze varSa For Private and Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRSThe. w etatsthAne. pAThayam. - - m m bhede tu ". 12 nivR t, cAtu....khyeyA cAtussvarthA vyAkhyeyA bhedena nirva kSaye kSayAH 8 m w minna........rodhe asannipAtinAmapi mantrAla virodhe 12 svatA svatyA vihi vyavahi sAda vapa 7,13 svatA svatyA ptAzvinagrahNArtha ptAzcAneke mantrAH tatra bhavi pUrva bhavi manto na mantaH pvapi pvapIyaM " 13 yAvata yAvat 42 1 ryadanayarcA padayarcA cayA cayasyA dinA dInAM marmanaM marzanaM rudropakAraka etAni " 20 " 23 Iva devatA 45 6 47 12 raudrArtha na tu vize raudrAdyartha na taM avize For Private and Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRSThe. paM. etatsthAne pAThayam . te 47 18 tayorbheSamadhye tayorupadezaH etayorbheSe zrI taprAyazcittArtha karmamadhye tu " 21 vita nivR trivRtriguNA' iti' triguNA' trivRt 49 5 nirdezaH nirdezaH karmavacanaH " 10 pUrNa....khaH mAnaH pUrvato dRzyate pUrvAhno cet pUrvAhno " 20,21 sandhi.... dhye sandhau yathA prayogasamAptiH 51 9 So tasyAM So 53 20 yathA yAthAzrutyA 56 18 vidhau vidhau vidhAnAt 57 3 tvAda tvAcA yajJaH iti' yajJaH' iti yajJamevA yajJenaivA apUrva ho....yaM homavizeSANAM nAmadheyaM 64 4 . saMkucya saMkoco yo ada yo'da zrAvayatIti / zrAvayeti / pratyAzrutaM astu zrauSaDiti / diSu graha digraha yAmAdi 71 7 karNA kaNA zabdegA zabdenA 65 1 yAme For Private and Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRSThe. paM. etatsthAne.. pAThayam . - 80 19 84 10 thapA diSTA mantrA ameSvA tattuta yathA diSTamAtrA agnestvA tahata 101 13 103 19 rUDheH For Private and Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSayasUcikA. __ khaM. sU. yajJavyAkhyAnapratijJA yajJAdhikAriNaH 3-6 yajJavidhAyakAH 7-17 svaravidhiH 18-22 hotrAdInAM kartavyaniyamaH 23 ArvijyaniyamaH AdhAnaM sakRt 25-29 anirdiSTadravyakartRpAtrAdhAreSu karmasu dravya vizeSAdiniyamaH , 30-31 pAtrANAM dhAraNaM tantrAvRttyA saMskArAvRttizca , 32-39 vedabrAhmaNArthavAdamantrANAM svarUpanirUpaNam , 40 mantrANAM karmaNyanadhyAyAniSedhaH karmamu mantraikatvabahutva mantrANAmAvRtti ranAvRttizca 2 1-2 mantrAnte karmopakramaH , 3-4 mantrapUrvottarAvadhiparijJAm ,, 5- 8 mantrAdInAM samuccayavikalpo , 9 apAmupasparzanimittam ,, 10-14 vihAre saJcAravidhiH karmopakramApavargayordiniyamaH , 17-18 zulbAnAmAveSTanAdikramaH " 19-25 darzapUrNamAsayoH kAlaH 41-47 karIta. For Private and Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir khaM. sU. ,, 26-29 aGgAnAM sAdhAraNyAsAdhAraNye ,, 30-35 darzapUrNamAsayoH aGgapradhAnavivekaH __ 36-38 pitRyajJasyAnaGgatA 39.3, 2 pradhAnavidhau aGgAnAmapi vidhiH 3 3-13 darvihomAnAM svarUpAdi , 14-17 avihomAnAM graheSTakopadhAnayozcavizeSAH , 18-23 puroDAzadharmAH 24-27 carudharmAH 28-29 sAmidhenInAM saMkhyA 30 upAMzutvaM pradhAnagAmi ,, 31-44 vikRtivizeSANAM prakRtivizeSAH , 45-47 havirdevatAdiSu balAbalavicAraH 48-50 UhAnUhavivekaH ,, 51.4, 2 pratinidhiH 3- 6 aikAhikAdikratUnAM prakRtivizeSAH 7- 8 uttaravedyanacorvyavasthA ,, 9-10 phalasaMkalpakAla: , 11-13 karmamantrayoH sayAnyUnAdhikabhAve vyavasthA ,, 14 kUptakramAnAmante akRptakramamaGgam 15-16 kuMbhyAdInAM tantratA 17 vanaspatiyAge devatAnigamAH 18-20 anvArambhaNIyAyA: vikRtAvananuSThAnavicAraH amipraNayanAvRttiH For Private and Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hariH om. ApastambamaharSipraNItaM pari ASA sU tra m. prathamaH khaNDaH. yajJaM vyAkhyAsyAmaH // 1 // sa trayANAM varNAnAM brAhmaNarAjanyayorvaizyasya ca // 2 // sa trimidarvidhIyata RgvedayajurvedasAmavedaiH // 3 // RgvedayaturvedAbhyAM drshpuurnnmaasau||4|| yajurvedenAmihotram // 5 // sarvairamiSTomaH // 6 // uccair RgvedasAmavedAbhyAM kriyate // 7 // upAMzu yjurveden|| 8 // anyatrAthutapratyAzrutapravarasaMvAdasaMpreSaizca // 9 // antarA sAmidhenISvanUcyam // 10 // mandreNa prAgAjyabhAgAbhyAm // 11 // prAtassavane ca // 12 // madhyamena prAksviSTakRtaH // 13 // mAdhyandine ca // 14 // kruSTena shesse|| 15 // tRtIyasavane ca // 16 // vAksaMdravazca tadvat - // 17 // Rgvedena hotA karoti // 18 // yajurvedenAdhvayuH // 19 // sAmavedenodAtA // 20 // sarvairbrahmA // 21 // vacanAdvipratiSedhAdvAra-nyaH kuryAt // 22 // brAhmaNAnAmAtvijyam // 23 // sarvakratUnAmamayassakadAhitAH // 24 // suhotIti codyamAne sarpirAjyaM pratIyAt // 25 // adhvaryu karim // 26 // juhUM pAtram // 27 // vyApRtAyAM khuveNa For Private and Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // 28 // AhavanIye pradAnam // 29 // AdhAnaprabhRti yAvajjIvaM pAtrANi dhAryante // 30 // teSAM pratitantraM saMskAraH // 31 // mantrabrAhmaNe yajJasya pramANam // 32 // mantrabrAhmaNayorvedanAmadheyam // 33 // karmacodanA brAhmaNAni // 34 // brAhmaNazeSora-rthavAdaH // 35 // nindA prazaMsA parakRtiH purAkalpazca // 36 // atonye mantrAH // 37 // anAnAtAstvamantrAH yathA pravarohanAmadheyagrahaNAnIti // 38 // rathazabdo dundubhizabdazca // 39 // svAdhyAye:-nadhyAyo mantrANAM na karmaNyarthAntaratvAt // 40 // ekamantrANi karmANi // 41 // api saMkhyAyuktaceSTApRthaktvanirvartIni // 42 // kaNDUyanasvamanadItaraNAvavarSaNAmadhyapratimantraNeSu ca tadvatkAlAvyaveteSu // 43 // prayANe tvArthanivRtteH // 44 // asannipAtikarmasu ca tadvat // 45 // haviSkRdadhrigupuronuvAkyAmanotasyAvRttibhinnakAleSu // 46 // vacanAdekaM karma bahumantram - // 47 // dvitIyaH khaNDaH. mantrAntaiH karmAdInatsannipAtayet // 1 // AdhAre dhArAyAM cAdisaMyogaH // 2 // AdipradiSTA mantrAH // 3 // uttarasyAdinA pUrvasyAvasAnaM vindyAt // 4 // hotrA yAjamAnepu smuccyH|| 5 // vikalpo yAjyAnuvAkyAsu // 6 // saMkhyAsu ca tadvat // 7 // krayaparikrayasaMskAreSu dravyasamu For Private and Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cayaH // 8 // raudrarAkSasanairRtapaitRkacchedanabhedananirasanAtmAbhimarzanAni ca kRtvApa upaspRzet // 9 // uttarataupacAro vihaar:|| 10 // nAgerapaparyAvarteta // 11 // na vihArAt // 12 // antarANi yajJAGgAni bAhyAH kAraH // 13 // na mantravatA yajJAGgenAtmAnamAbhipariharet // 14 // prAgapavargANyudagapavargANi vA yajJopavItI pradakSiNaM daivAni karmANi karoti // 15 // prAcInAvItI prasavyaM dakSiNApavargANi pitryANi // 16 // yAni zulbAni samAsaM gacchanti prasavyaM tAnyAveSTara pradakSiNaM samasyet // 17 // atha yAni na samasyante pradakSiNaM taani|| 18 // amAvAsyAyAmamAvAsyayA yajeta // 19 // paurNamAsyAM paurNamAsyA // 20 // yadahaH purastAcandramAH pUrNa usattAM paurNamAsI mupavaset // 21 // zvaH pUriteti vA // 22 // kharvikAM tRtIyAM vAjasaneyinassamAmananti // 23 // yadahanadRzyate tadaharamAvAsyAm // 24 // zvo na draSTAra iti vaa|| 25 // ekaprakaraNe codyamAnAni pradhAnAni samAnavidhAnAni // 26 // prakaraNena vidhayo badhyante // 27 // anirdezAtsAdhAraNAni // 28 // nirdezAdvacavatiSThante // 29 // Agreyora TAkapAlora-nISomIya ekAdazakapAla upAMzuyAjazca paurNamAsyAM pradhAnAni // 30 // tadaGgamitare homAH // 31 // Ameyora TAkapAla aindrAna ekAdazakapAlo dvAdazakapAlo vA2-mAvAsyAyAmasomayAjinaH // 32 // sAnnAyyaM dvitIyaM somayAjinaH // 33 // nAsomayAjino brAhmaNasyAnIpomIyaH puroDAzo vidyate // 34 // naindrAmassannayato vrnnaavishessenn|| 35 // pitRyajJaH svakAlavidhAnAdanagaM syAt // 36 // For Private and Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tulyavacca prasaMkhyAnAt // 37 // // 38 // sahAGgaM pradhAnam || 39 || pratiSiddhe ca darzanAt - tRtIyaH khaNDaH. deze kAle kartarIti nirdizyate // 1 // svazabdaM yat || 2 // apUrvo darvIhomaH // 3 // juhoticodanaH svaahaakaarprdaan:|| 4 // sakRdgRhItvA // 5 // AhutigaNe pratyAhuti gRhItvA // 6 // na vA samavadyet // 7 // samidabhAvazca // 8 // agnihotravarjam // 9 // apareNA dakSiNaM jAnvAcyAnAcya vAsIno davahomAnU juhoti // 10 // vacanAdanyathA // 11 // apareNAhavanIyaM dakSiNAtikramyodagAvRttassarvA AhutIrjuhoti // 12 // vacanAdanyathA || 13 || AzrutapratyAzrute yAjyAnuvAkye avadAneSu copastaraNAbhighAraNe caturgRhatiM vaSaTkArazcAdarvIhomAnAm // 14 // vaSaTkRte vaSaTkAreNa bAhutiSu upayAmena graheSu // 16 // tayA sannipAtayet // 15 // devateneSTakAsu || 17 || puroDAzagaNe yathAbhAgaM vyAvartadhvamityekaikamachindyAt // 18 // uttamau yathAbhAgaM vyAvartethAmiti tayoreva devatopadezanaM karoti // 19 // carupuroDAzagaNe carupuroDAzIyAn prAgadhivapanAdvibhajati // 20 // yathAdevatamupalakSayati || 21 || idaMzabdastatraM syAt // 22 // vyativakteSvapi // 23 // kapAlAnAmupadhAnakAle prathamena kapAlamantreNa carumupadadhAti dhruvosIti mantraM sannamayati // 24 // piSTAnAmutpavanakAle taNDulAnutpunAti / / 25 / / adhizrayaNa For Private and Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kAle-dhizrayaNamantreNa taNDulAnAvapati // 26 // anusRtya carumAsAdayati // 27 // paJcadaza sAmidhenyo darzapUrNamAsayoH // 28 // saptadazoSTipazubandhAnAM yatra zrUyante // 29 // upAMzukAmyA iSTayaH kriyanta iti tatra yAvatpradhAnamupAMzu // 30 // darzapUrNamAsAviSTInAM prakRtiH // 31 // anISomIyasya ca pazoH // 32 // sa savanIyasya // 33 // savanIya aikAdazinAnAm // 34 // aikAdazinAH pazugaNAnAm // 35 // vaizvadevaM varuNapraghAsasAkamedhazunAsIrIyANAm // 36 // vaizvadevika ekakapAla ekakapAlAnAm // 37 // vaizvadevyAmikSA2-2..mikSANAm // 38 // tatra sAmAnyAdvikAro gamyeta // 39 // ekadevatA AneyavikArAH // 40 // dvidevatA amISomIyavikArAH // 41 // bahudevatAzca // 42 // aindrAmavikArA vA // 43 // anyatra prakRtidevatAbhyo yathaindraH puroDAzassaumyazcaruriti // 44 // havirdevatAsAmAnye havirbalIyaH // 45 // dravyasaMskAravirodhe dravyaM balIyaH // 46 // arthadravyavirodheTartho balIyAn // 17 // na prakRtAvUho vidyate // 48 // vikRtau yathArthamUho-rthavAdavarjam // 49 // paravAkyazravaNAdarthavAdaH // 50 // ziSTAbhAve sAmAnyAtpratinidhiH // 51. // taddharmA ca syAt // 52 // mAtrApacAre taccheSeNa samApnuyAt // 53 // caturthaH khaNDaH. svAminogerdaivatAyAizabdAtkarmaNa: pratiSedhAcca pratinidhinivRttaH // 1 // tribhiH kAraNaiH prakRtirnivartate pratyAmnAnAtma C. For Private and Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tiSedhAdarthalopAca // 2 // agniSToma ekAhAnAM prakRtiH // 3 // dvAdazAho2 hargaNAnAm // 4 // gavAmayanaM sAMvatsarikANAm - // 5 // nikAyinAM tu prathamaH // 6 // amiSToma uttaravediH // 7 // uttareSu RtuSvaniranyatra sAdyasvebhyo vAjapeyAkhoDazinaH sArasvatAca satrAt // 8 // kratvAdau kratukAmaM kAmayeta // 9 // yajJAGgAdau yajJAGgakAmam // 10 // alpIyAMso mantrAH bhUyAMsi karmANi tatra samazaH pravibhajya pUrvaiH pUrvANi kArayeduttarairuttaraNi // 11 // alpIyAMsi karmANi bhUyAMso mantrAstatra pratimantraM kuryAdavaziSTA vikalpArthA yathA yUpadravyANIti // 12 // antAlopo vivRddhirvA // 13 // prakRteH pUrvoktatvAdapUrvamante syAt // 14 // kumbhIzUlavapApaNi prabhUtvAttantraM syAt // 15 // jAtibhede tu bhidyeta paktivaiSamyAt // 16 // sviSTakRdvikAre vanaspatI yAjyAyAM devatAnigamAssyuH prakRtyupabandhAt // 17 // anvArambhaNIyA vikRtau na syAtprakRtikAlamadhyatvAtkRtA hi tadarthena // 18 // syAdvA kAlasyAzeSabhUtatvAt // 19 // ArambhavibhAgAca // 20 // ayArthAyAmiM praNayatyapavRtte karmaNi laukikassampadyate yathAsamArUDhe // 21 // For Private and Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir COMMENTARIES ON APASTAMBA-PARIBHASHASUTRA BY KAPARDISVA'MIN AND HARADATTA'CHA'RYA. For Private and Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrIhayagrIvAya namaH. ApastambaparibhASAsUtrasya kapardisvAmibhASyam .. haradattAcAryavRttizca. 1.ka-vyAkhyAnaM nAma zabdapratipAditasyArthasya nyAyalabdhArthasvarUpakathanamasmAdayamoM labhyata iti / yajJazabdena sAGgopAGgobhidhIyate / sa tu yajJo devatoddezena dravyatyAgAtmakaH yAga iti kriyAvizeSaH / sa hi nizzeyasAya coditaH / anye japAdayo nizreyasAya vihitAH / tepi yajJavyAkhyAnenaiva vyAkhyAtAH / sa tu yajJo'nekazAkhApaThito'nekazAstrApekSo'neka. ......................... pekSaH prakRtivikRtyAtmakaH avyAkhyAtonaSThAtUmazakyatvAdazreyaskaratvAca vistareNa spaSTo vyaakhyaayte| tadidaM vyAkhyAnaM sarvakarma(vizeSatvAdAdAveva prAptaM sadaMte kRtaM kathannu nAmAdhikAranirUpaNAdi yathAsaMbhavamAcAragRhyakarmasvapi [prAptaM] syA [dityevamartha // ha.-atrAyamArambhahetuH nityayajJakiyA puruSasya zreyobhivyanakti / tasyaivAkriyA pratyavAyaM saMpAdayati / RNazruteH, akriyAyAzca prAyazcittavidhAnAt / yecAnye AzramA Urdhva For Private and Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH. retasAM te ca nityazrutivirodhAdanadhikRtAndhapaGgAdiviSayatayA vyAkhyeyAH / evamanuSTeyo' yanaH zrutyarthasyAsarvajJAgamyatvena zAkhAntaravidhyupasaMhArAzaktezca vyAkhyAnatonuSTAtuM zakyata iti karuNAviSTahadayatayA dharmakathanAgata yothitayA' yajJaM vyAcikImannAcAryaH prativAnIne yannaM vyAkhyAmyAma iti / yajJaM / vizrA: gyAmgAmaH divanAM prati baTavyamyotsarjanaM yajaH / yajJa ityakaviMzatisaMsthA yajJo jAtyabhimAnana vyaTizyana ! sapta somasaMsthAH sapta haviryajJasaMsthAH sapta pAkayajJasaMsthA iti / aniSTomo'tyagniSToma ukthyaH SoDazI vAjapeyo'tirAtro'ptoryAma iti saptasomasaMsthA: / abhihotraM darzapUrNamAsAvAgrayaNaM piNDapitRyajJazcAturmAsyAni nirUDhapazubandha: sautrAmaNIti sapta haviryajJasaMsthAH / aupAsanahomo vaizvadevaM pArvaNamaSTakA mAsizrAddhaM sarpabalirIzAnabaliriti sapta pAkayajJasaMsthAH / vi, A, ityetAvupasargoM kriyAzabdamarthAntare vartamAnamabhidyotayataH / yathA pratiSThita iti tAmeva kriyAM vizeSayati / atra vizabdo vistarArthaH / adhikRtAyAM zakhAyAM saMkSepatobhidhAne zAkhAntarasthAnvidhInupasaMhatyetyarthaH / AG balavadarthe / zrutyarthasaMzaye siddhAntaM balavaddhetubhirupapAvetyarthaH / khyAsyAma iti cakSiGo vyaktavacanArthasya khyAGAdezasya laTpratyaye uttamapuruSarUpaM / vyaktaM vakSyAma ityarthaH / eva mekaviMzatisaMsthaM zAkhAntarasthAna vidhInvistareNopasaMhRtya siddhAntaM balavadupapAdya vyaktaM vakSyAma ityarthaH / / evamavazyAnuSTheyo. kathanAvagata. zreyorthitayAca. jAtyabhidhAnena. For Private and Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamaH khaNDa:.. 2. ka-sa tu yAga: AditastrayANAM varNAnAM brAhmaNarAjanyavazyAnAmaduSTakarmaNAmanuSTAnasamarthAnAM sapatnIkAnAM kAminAM pratyekamupadizyante / vaizyasya ceti pRthaG nirdezAnna kvacidbahuyajamAne karmaNi vaizyasya brAhmaNa [rAjanyAbhyAM saha pryogH| brAhmaNarAjanyayoriti dvandvasamAsAta "etena dvau vA trInvA yAjayet" ityAdau tayoranyonyasahitayoryajamAnatvaM labhyate / trayANAM varNAnAM yAgopadezAt "dharme cArthe ca kAme ca nAticaritavyA" iti "sahobhI dharmam" iti ca liGgAt " kSaume vasAnau jAyApatI animAdadhIyAtAm" iti zrutezca brAhmaNasya brAhmaNyA jAyayA sahAdhikAra: kSatriyavaizyAbhyAM jAyAbhyA miti ca lbhyte| kSatriyasya kSatriyayA saha vaizyayApi labhyate / vaizyasya vaizyayaiva / na nu zUdrayA saha sarveSAM; "tasmAcchUdro yajJenavakRptaH" iti vacanAt / vaizyasya ceti cakArAt kvacidatraivarNikasyApyaduSTasyedaM bhavati sthapateH, "niSAdasthapati yAjayet" iti vacanAt / kvaci [dapatnI] kasya pazuravakIrNinaH, "yo brahmacArI striyamupeyAtsa gardabhaM pazumAlabheta iti" vacanAt / tayorAdhAnAbhAvAlaukikepvaniSu yajJaprayogaH / sthapate [rupanaya nAbhAvAdyAvadbhiryAjamAna mantrairiTisiddhistAvatonupanIta evAdhIte / yAvanto mantrAH AdhAnAdiSu patnIbhiruccAryAste sarve tAbhiradhyetavyAH / tAsAmapyupanayanAbhAvAt / sa trayANAM varNAnAmiti grahaNAt varNatrayApetAnAM yajJo na syAt / "vasante braahmnnmupnyiit| grISmerAjanyaM / zaradi vaizyaM / vasanto brAhmaNasyAdhAne / grISmo rAjanyasya / hemanto vA zaradvaizyasya" ityeva sarvatra varNatrayasyopanayanAdhAnAbhidhAnAt / tasmAt trayANAM varNAnAmadhikAraH // For Private and Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH. . ha. sa khala' yajJaH zreyassAdhanatvAdyo nizzreyasArthI tasya prAptaH zreyothitvepi zUdrasya mA bhUditIdamArabhyate / nanu brAhmaNarAjanyavaizyAnAmityetadeva sUtramastu / sa trayANAM varNAnA mityanarthakaM / vaizyasyetyasamAnena grahaNaM cAnarthakaM / ucyate / pUrvasUtre yajJamiti dvitIyAntena karmatayA nirdiSTavAdasmin sUtre karmatayAnuvattirmA bhUditi sa iti nirdiSTaH / trayANAmiti vacanaM brAhmaNasya bhAryAtvena zAstrAntara vihitAbhyAM kSatriyavaizyAbhyAM vasantAdhAne jyotiSTomAdiSu ca brAhmaNasya sahAdhikArArtha trayANA paraspara sahitAnAmadhikAra iti / yadvA brAhmaNabhAryAyAzzUdrAyAH patiprayuktasahAdhikAramAzaGkaca tasyAH pratiSedhArtha trayANAmevAdhikAro na zUdrAyA iti / " ramaNAyaiva sA'tha na dharmAya " iti vasiSThavacanAt |vrnngrhnnmindrvrunnaadiinaaN devAnAM tirazcAM ca pazcAdInAM RSINAM ca vasiSThAdInAM adhikAranivRttyarthaM / vaizyasyetyasamAsanirdeza: " etena dvau trInvA yAjayet " ityaneka yajamAneSvahIneSu vaizyena sahAnayoradhikAranivRttyartha / cakAro niSAdasthapateratraiNikasyApyadhikArasamuccayArthaH // 3. ka-sa tu yajJastribhirvedaissAdhyo yAgaH vidhIyate / naikena vedena naikazAkhayA vA tasya sAGgasya yAgasya vidhi: / yatassarveSu vedeSu sarvAsu zAkhAsu zrUyamANognihotradarzapUrNamAsajyotiTomAdireka evAbhinnaH dvitIyAdidarzanadevadattavatpratIyate / ata ekasyaiva satastatra tatra vedazAkhAyAM zrutiliGgavAkyaprakaraNa samAkhyAnairaGgAnyupadizyante / atastribhirevaitaissAGgasya vidhiH / sicAyaM yajJaH. zAkhAntara. parasparahetUnAmadhikAra. For Private and Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamaH khaNDaH __13 vidhIyata iti vidhiH / vivicya punarabhihitaM uccair RgvedasAma vedAbhyAmiti svaraMvidhAnArtha / Rgvedena honA karotItyAdibhiH RviniyamArtha ca // __ ha.-sa yajJo vyAkhyeyatayA pratijJAno' na vijJAyate kena granthena vidhIyata iti tatpratijJAnAyArabhyate sa tribhiriti / tribhiH vedaiH / vedayatIti vedaH / Rgvedazca yajurvedazca sAmavedazca RgvedyjurvedsaamvedaaH| nairyajJo vidhIyate / nanu RgvedayajurvedasAmavedairityenatsUtramastu / sa tribhidairityanarthakaM / ucyate / sa iti vacanaM sa eva RgvedavihitaH sa eva yajurvedavihitaH sa eva sAmavedavihita iti vedatrayavihinAnAM jyotiSTomAdInAM prtipttyrth| tribhiriti vacanaM tribhireva tasyAGgasya vidhiH samApyane naikeneti jJApanArtha / ato vedatrayavihitAGgakalApasya upasaMhAraH / yathA vasante jyotiSTomeneti sAmavedAmnAtasya vsntkaalsy| vedairiti vacanaM sarvazAstrapratyayaM sarvabrAhmaNa pratyayamekaM karmeti prtipttyrthN| ata: zAstrAntarasthAGgasyopasaMhAraH / vaiklpikshcaaymupsNhaarH| zAMkhAbhedasyArthavatvAt / ata eva svAdhyAyamadhIyIta svAdhyAyodhyetavya iti caikatvavivakSAyAM ekaikasyAmeva zAkhAyAM dRSTArtha bhavati / ___4. ka-RgvedayajurvedAbhyAM darzapUrNamAsau sAGgau vidhiiyene| " yadAyoSTAkapAlomAvAmyAyAm" ityAdibhirvAkyairyajurveda ghyAkhveyatayA pratijJAyate. tasya yAgasya vidhiH. zikhAbhedenAtasyArthavatvAt zAkhAbhedasyArthatvAt. tatpratyabhijJAnAyArabhyate. brAhmaNavadapratyaya, brAhmaNavadatrapratyaya. 6zAkhAyAmadhyayanamadRSTArtha bhavati. For Private and Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 14 paribhASAbhASyavRttyoH. vihitatvAdupAMzulve prApte tayoryAnyaGgAni RgvedavihitAni tatrokhaistvaM hotA ca kartA syAt, yAni yajurvedavihitAni tatrAdhvaryuH karteti // ha.-sarvayajJAnAM tribhireva vidhAnaM prasaktaM tanmAbhUdityuparitanasUtrANAmArambhaH / Rgvedazca yajurvedazca Rgveda yajurvedau / darza iti sUryAcandramasoH paraH santrikarSAbhidhIyate / pazyanti hi sUryAcandramasau sahabhUtAvasmin kAle kAlajJAH / etatkAlasaMyogAdahorAtrau / tatkAlavartitvAdAneyAdipradhAnasamudAyaH / mAsa iti candramasaAkhyA / evaM hyaahunektaaH mAso mAsAtkAlazcandramAzceti / pUrNo mAso yasmin kAle sa pUrNamAsaH tadyogAdahorAtrau tatkAlavartitvAdAneyAdipradhAnasamudAyaH / darzazca pUrNamAsazca darzapUrNamAsau / tAvRgvedayajurvedAbhyAM vidhIyate, na sAmavedenetyarthaH / yazca yajurvede hautrAmnAyaH sa RgvedazeSa eva / yacca sUtrakAreNa hautramAnAtaM tadvedAntarAt kRtsnavidhimupAdAyAnAtaM mntvym|| 5. ka-sAGgaM yajurvedavihitamiti adhvaryukartRtvamupAMzutvaM ca / ha.-agnihotramiti karmanAmadheyaM / tasya brAhmaNanirvacanaM " sonirabibhet " ityArabhya "sa etadbhAgadheyamabhyajAyata / yadagrihotraM / tasmAdamihotramucyate" iti / aneratra sAyamAhutiriti pravRttikAraNaM / agnihotraM yajurvedena vidhIyate / na RgvedasAmavedAbhyAmityarthaH / yazcAgnihotravidhirAmrAta: Rgvede sa yajurveda zeSa ev| yacAzvalAyanenAgnihotramAnAtaM tadyajurvedAdeva vidhimupAdAyA nAtamiti mantavyam / / For Private and Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamaH khaNDaH 6. ka-kastahi tribhidaividhIyata ityatrAha / srvairmissttomH|| agniSTomazabdena agniSThomasaMsthaprakRtibhUto jyotiSToma ucyate / sa tu sAGgaH prastutaiH sadaividhIyate / stotrANi sAmavedena / zasrANi Rgvedena / grahagrahaNAdi yajurvedena / tatra stotrANyudgAtrA karnavyAni / zamrApi hotrA / grahagrahaNATInyabhvaryaNA / ha.-pragItamantramAdhya gaNinizraguNamaMkIrtane mnomazabdaH / yajJAyajJIyaM sAmAneyaM / tatsAdhyaM stotramagniSTomaH / iha tastotrasaMsthatvAt RtoramiSTomAbhidhAnaM / RgvedAdibhistribhireva tasya sAGgo vidhiH pUryata ityarthaH / nanu 'sa tribhiH' iti vacanasya nirmuktApavAdasya pArizepyAdagniSTomaviSayatvenAvasitatvAnnArtha ArambheNeti cet / ucyate / atharvaNaveda prAptacarthoyamArambhaH, sarvai ratharvaNavedasahinairagniSTomo vidhIyata iti / tatrahi] kRtsnaM brahmatva mAnAtaM / evaM sa tribhiriti viruddhamApadyeta / atra brUmaH / tripvapi vedeSu yadbrahmatvamAnAtaM tenaiva sakalaM pUryata iti naikenApyatharvA pekSeti pratipAdayituM sa tribhirityArabdhaM / tathAca atiH / "yahacaiva hotraM kriyate yajuSAdhvaryavaM sAnodgIthaM vyArabdhA trayI vidyA bhavati atha kenaM brahmatvaM kriyate trayyA vidyayeti brUyAt" iti / tasmAtsUtradayenaivaM vyavasthitaM tribhidairbrahmatvaM kriyate atharvaNavedena veti / athavA darvIhomAnAmapi tribhireva vidhAne prApne tannivRttyarthamidamArabhyate, yatra yatra vede darvIhomavidhAnaM natra sAkalyenaiveti / 7. ka-dUrasthasya zravaNakaraNazabdaprayogaH uccaiH prayogaH / ghyAvRttyarthassoyamArambhaH. evaM tarhi. nakaSAmapyatharvA. For Private and Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 16 paribhASAbhASyavRttyoH. RgvedasAmavedavihitAnAM mantrANAM sAmnAM coccaiH prayogaH kartavyaH / vedagrahaNAdevaitadvedavihitAnAM yajuSAmapyuHprayogaH krtvyH| ha.-uccairityetadavyayaM / anena zabdoccAraNe vizeSo vidhIyate yena zando vyaktaM zrUyate / kriyAyAmuccaistvAsaMbhavAt / ye mantrA RgvedasAmavedAbhyAM vihitAste 'uccairucAraNIyA iti sUtrArthovadhAryate / vedagrahaNAdRgvedasAmavedAbhyAM yAni vidhIyante yajUMSi tAnyureva prayoktavyAni / 8. ka-kriyata ityanuSaGgaH / karaNavadazabda(vada)manaHprayoga upAMzu / yajurvedavihitAnAM mantrANAmupAMzu prayogaH kartavyaH / atrApi vedagrahaNAdyajurvedavihitAnAM mantrANAM RcAM sAmnAM copAMzu prayoga eva / yajuSAmapyUhapravarANAM / RgvedavihitaM hotaM; tatroccaistvaM yadya[da]pi yajurvedavihitaM hautramiSTihautrAdi tadapyuccaireva kartavyam / jAmadagnace catUrAne yajurvedenAneyAdayaH puroDAzA vihitAH / upasatsu teSAM hautramantrAssAmavedavihitA: amihotAvetvagnerhotramityAdayaH / teSAM yajurvedavihitahomazeSavihitatvAdupAMzveva pryogH| ha.-karaNavadazabdama m] manaHprayoga upAMzu , tAlabAdivyApAre pratyakSepi yatra zabdo na zrUyate / na ca manovyApAramAtraM tadupAMzvityucyate / yajurvedavihitA mantrA upAMzu prayoktavyA ityrthH| atrApi vedagrahaNAdyajurvedavihitAnAM sAnAmRcAmUhAdInAM copAMzu prayoga: siddho bhavati / yatra yAturvedikAnAmaGgAnAM bhUyastvaM tatkarma sakalaM yajurvedavihitameveti mantavyaM / yathAdhAne sAmagAnasahitaH sakalaprayogo yajurvedavihita eveti AdhAnAGgabhUtasya For Private and Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamaH khaNDaH sAmropi prayoga upAMzceva bhavati / ano yaccAzvalAyanena agnihotramAnAtaM tadapyUpAMzcaiva prayoktavyaM / tathA ca yAturvadikamapi hotramRgvedazeSatvAtsarvamureva prayoktavyaM / tathA jamadagnezcanUrAtre upasadi puroDAzahomArtha mantrA: ameotramityevamAdayaH sAmavede AnAnA yAjurvedikaprayogavidhizeSatvAdapAMzveva pryoktvyaaH|| 9. ka-AzrutamAbhAvayeti / pratyAzrutamastuoSaDiti / pravaraH agnirdevo hotetyAdi / saMvAdaH brahman prokSipyAmi oM prokSeti / saMpreSaH prokSaNIrAsAdayetyAdi / paMcamyarthe tRtIyA / tebhyonyatra yajurvedavihitamupAMzu bhavati / teSAmuccAraNasya parArthatvAduccaistvameva / nAniyatasvarAH / cakArAta ane havinirvasyAmItyAderuccaistvaM / agnessaMvAdAnupapatteH yjmaansNbodhnaaptteH| .. ha.-AzrutamAzrAvayeti / prtyaashrutmstushaussdditi|agnirdev ityAdi prAvitAra ityantaM pravaraH / zRtaM havizzamitarityAdi praznaprativacanAtmaka: saMvAdaH / parasmA AkhyAnamapi saMvAda eva yathA etadetaditi triraGgalyA nirdizyeti etaditi pratyAhRtamAnIdhrAyAcaSTedhvaryuH / saMpreSaH prokSaNIrAsAdayetyAdiH / 'bahu dundhi' 'avidahanta: ' 'vrataM kRNuta' ityevamAdayopi saMpraiSA eva / na vAgvisargArthAH / arthamta' vAgvisargasaMyogaH / saMpreSairiti paMcamyarthe tRtIyA saMpreSebhya ityarthaH / AzrutaM ca pratyAzrutaM ca pravarazca saMvAdazca saMpraiSAzca AzrutapratyAzrutapravarasaMvAdasaMpreSAH / tebhyonyatra yAjurvedikamupAMzutvaM / AzrutAdInAM ustvamevetyarthaH / na cAyamucaistvavidhirvAcanikaH / AzrutAdInAM parapratyayArthatvAdupAMzutve parapratyayAbhAvAduccaistvaM nyAyaprAptameva sUtrakAreNopadizyate / ata kAlArthastu. For Private and Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 18 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH. zvAnyeSAM parapratyayanArthAnAM mantrANAM prayogasiddho bhavati / yathA yajamAna nirvapetyAdi / cazabda eSAmeva samuccayArtho nirdiSTaH / AzrutapratyAzrutayoH saMpraiSa saMvAdAntarbhUtayorbhedenopAdAnaM 'yo vai saptadazam ' ityanuvAke AzrutapratyAzrutayoryajJaprAyaNapratiSTodayana saMstavAt prai[T]ntarbhAvamAzaMkya tannirAkaraNArtham // anujJAdInAM ca uccaiH havirnirvatsyAmi oM 10. ka - agressamindhanArthA RcassAmidhenyaH / dUrasthasya zravaNaprAptaH svaraH kuSTasvara ityAdi / sannikRSTasya bhavaNaprAptassa mandraH / tayorantarA madhyamena svareNa sAmidhenyo'dhvaryutraiSa manu adhvaryupraiSAnte vaktavyAH | sAmidhenyaGgatvAdadhvaryupreSopi brahmAmantraNaM prasavazca madhyamenaiva svareNa vaktavyA: // ha. - AzrutAdInAmucaistvaM trividhaM mandro madhyamaH kruSTa iti / tatra sAmidhenISUccaissvaravizeSavidhAnAyArabhyate / " yatkrauJcamanvAhAsuraM tadyanmandraM mAnuSaM tadyadantarA tatsadevamantarAnUcyaM saMdevatvAya " iti krauJcamandrAvuccaissvarasyAdyantau pratiSidhyAntareti svaravizeSavidhAnAdantarAzabdena madhyamasvarobhidhIyate / samindhanArthA Rca sAmidhenyaH / praiSasya pazcAtkarmavacanamanuvacanaM / sAmidhenIvRkSu madhyamasvareNa vaktavyaM / sAmidhenyarthopamAdhvaryavaH I saMpraiSaH / honuryAcA brahmansAmidhenIranuvakSyAmIti / brahmaNazcAyaM | prasavaH prajApatenubrUhi yajJamiti / eSAmapyeSa eva svarassyAtpradhAnAnuvartitvAdaGgAnAm // 11-12. ka-AjyabhAgAbhyAmiti paJcamI / darzapUrNamAsa For Private and Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamaH khaNDaH. yorita urvamityagrahaNAdanvAdhAnaprabhRti prAgAjyabhAgAbhyAM jyotiSTome prAtassavane ca yadukhairvaktavyaM tanmandrasvareNa vAcyam // 11. ha-AzrutAdInAmuccestvamuktaM / taca uccastvaM trividhaM, mandro madhyamaHkRSTa iti| tatrAtAdInAmevoccaissvaravidhAnArtha uparitanasUtrANAmArambhaH / urasi mandraH zAlAgato vA sa mandra iti mandralakSaNam / ArambhaprabhRti AjyabhAgAbhyAM prAgyAnyAzrutAdIni . tAni mandrasvareNa prayoktavyAni sAmidhenIvarjayitvA // 12. ha-mahArAd buddhatyArabhya nissarpaNAntaH kriyAkalApaH somAbhiSavasambandhaH prAtassavanamityucyate / tasmin prAtassavane yAnyAzrutAdIni tAni mandrasvareNa prayoktavyAnItyarthaH / cazabdaH prAtassavanamadhyavartinAmauSTikAnAM pAzukAnAM ca AzrutAdInAM mandrasvaraprAptyarthaH / AnumAnikAcodakAt pratyakSassAmAnyavidhirbalIyAniti // 13-14. ka-sviSTakRta iti paMcamI / darzapUrNamAsayo rAjyabhAgaprabhRti prAksviSTakRtaH jyotiTome mAdhyandine savane ca yaduccaiH prayoktavyaM tanmadhyamena svareNa prayoktavyaM / madhyamaH krusstthstaavduktsvruupH| 13. ha-kaMThe madhyamamiti madhyamasvaralakSaNaM / AjyabhAgaprabhRti sviSTakRtaH prAgyAnyAzrutAdIni tAni madhyamasvareNa prayoktavyAni // 14. ha-somopaharaNAdi nissarpaNAnto mAdhyandinakAle anuSTayaH kriyAkalApo mAdhyandinasavanamityucyate / cakAro urasAgato. For Private and Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH. mAdhyandinasavanavaninAmaiSTikAnAM pAzukAnAM ca AzrutAdInAM madhyamasvaraprAptyartha // .. 15-16, ka-darzapUrNamAsayosviSTakRtprabhRti zeSe tRtIyasavane ca yaduncaiH prayoktavyaM tatkruSTasvareNa vAcyaM / prAtassavane mAdhyandine tRtIyasavane ca darzapUrNamAsavikArANAM prakRtisvarabAdhena pratyakSopadezAtsavanasvareNa prayogaH kartavyaH // 15. ha-kruSTastAra ityanarthAntaraM / zirasi tAraiti tAralakSaNaM / zeSa sviSTakRtabhUti brAhmaNatarpaNapraiSAntaM // 16. ha-AdityagrahaNaprabhRti nissarpaNAntaH somAbhiSavasaMbandhaH kriyAkalApastRtIyasavanamityucyate / etAni kruSTasvareNa prayoktavyAni / cazabdaH pUrvavat aiSTikAnAM pAzukAnAM ca AzrutAdInAM kruSTasvaraprAptyarthaH / patnIsaMyAjAdInAM na savanasvaro bhvti| pazuvatpatnIsaMyAjA iti vacanAt // 17. ka-ucyata iti vAk zabdo mantrAtmakaH / sandrAvogatiH / vAksandrAvo vAco nirgamaH / sA vAguccAraNavilambe vilambitA dRzyate / uccAraNe madhyame madhyamA / uccaarnnshaighcaittuutaa| prAgAjyabhAgAbhyAM prAtassavane ca yathAvilambitA AjyabhAgAtprAka sviSTakRto mAdhyandine ca yathAmadhyamA sviSTakRtprabhRti zeSe tRtIyasavane ca yathAzatA tathA mantrAH prayoktavyAH / cazabdo niyamArthaH / yatra mandrAdividhAnaM tatraiva vilambitAdividhiH / nopAMzutvAdau sAmidhenyanuvacanAt // aGgabhUtAnAM. For Private and Personal Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamaH khaNDaH ha.-vAco gatirvAksandravaH / vilambito madhyamo druta iti mandrAdivatsavanAdikrameNa prAgAjyabhAgAdyanukrameNa vilambitAdayo bhavantItyarthaH / cazabda eteSu sthAneSu svarAntaropadezAt prAkRtaMsvaro yathA nivartate tathA vilambitAdayo na nivartanta iti vAksaMdravanivRttyarthaH / yathA sAmidhenIprabhRtyUpAMzu yajatIti paunarAdheyikyAm // 18. ka-yAni RgvedavihitAnyaGgAni tAni hotA kuryAt / vacanAtkAraNAntarAdvAnyaH kuryAt / hotA vedAntaravihitaM vacanAtkaroti / ____ ha.-animeM hoteti varaNasaMskAranimitto mahatvigvacano hotRzabdaH / sa RgvedavihitAn padArthAn hotaiva kuryAt // ... 19. ka-yajurvedavihiteSvaGgapvadhvaryuH kartA / vacanAkAraNAntarAdvAnyasya kartRtvam // ha.-adhvaryuzabdopi varaNanimitto mahatvigvacana eva / sa yajurvedavihitAn padArthAn adhvaryureva kuryAt // 20. ka-sAmavedavihiteSvaGgadAtA kartRtvena niyamyate / vacanAtkAraNAntarAdvAnyaH kuryAt / anyavedavihitaM codgAtA // ha.-udgAtazabdopi varaNanimitto mahatvigvacana eva / sAmavedavihitAn padArthAn udgAtaiva kuryAt // 21. ka-prastutaireva sarvaiH RgvedayajurvedasAmavedaiH vihitAnyaGgAni brahmA karoti / na tadbrahmatvasiddhayetharvavedamapekSate / yata 1niyamArthaH. For Private and Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH. etaireva vedaiH kRtsnaM brahmatvaM vihitaM ata eva "satrividhIyata" ityuktaM tribhirapi vedairbrahmatvasya vihitatvAt iDAbhakSaNatAnUnatrAdau RgvedavihitAnAM mantrANAM brahmaNo vikalpassyAt / adhvaracAdInAM yathAvedaM vyavasthaiva // ha.-paribRDha'izrutataraH sarvebhyo bahuzrUta iti brahmA " atha kena brahmatvaM kriyata iti trayyA vidyayeti brUyAt " iti baDhcazrutiH / yatrApi mantrairvaraNaM na bhavati tatrApyavazyaM varaNena bhavitavyamityarthaH / yathA darzapUrNamAsayorAdhAne ca saMskRtena vAkyena / vedatrayepi brahmatvaM sakalaM bhavati naikaikena / nApyathavarNavadeneti zeSaH / idamarthamevahi sa tribhiriti vacanaM caturthavedapratiSedhArthamityuktaM / evaM tarhi nArabdhavyamidaM / ekakAryANAM tAnUnaptrasomabhakSaNamantrAdInAM vedatrayasamAnAtAnAM brahmaNo vikalpArtha ArambhaH // 22. ka-RgvadeyajurvedasAmavedavihitAnAM padArthAnAM hotradhvaryugAtRNAM kartRtve prApte dadamucyate / vacanAdvipratiSedhAdvAnyaH kuryAditi // cArthe vAzabdaH / vacanaM vAkyaM / vipratiSedhaH asaMbhavaH, azaktizca / vacanaM 'unnetA juhoti / sapta hotrAH prAcIrvaSa Trakurvanti' iti / vipratiSedhaH pramuJcamAnA iti praNIyamAne na hi praNIyamAnonvAraMbhaNaM homaJca yugapadadhvaryuzzaknoti kartuM / tathAzvamedhe pazUnAmupAkaraNAdipvekasyAdhvaryorasaMbhavaH / evamAdiSvanye kurvanti / anye carvijAmevAdhinaH pAdinaH tRtIyino vA / eteSA mapyasaMbhave anyaH kuryAt / hiraNyamAlina Rtvijassutyehani 1atIva vRddhaH. tatrApipazuvadarthAtU. For Private and Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamaH khaNDaH. ___ 23 pracarantIti sAmavedavihitamRtvijAmupadiSThatvAtteSAmeva na sarveSAM syAt // ha.-vacanaM " unnetA jahA~ti" iti hAriyojane / saMpreSopi vacanameva / yathA agnIdamIna viharati AgIdha eva viharaNastaraNAlaMkaraNAni karoti / yathAvA pratiprasthAta: pazau saMvadasveti tRtIyasavane saMpAt, sveNa pRSadAjyasthetyAdi hRdayAbhidhAraNAntaM savanIyasya pazoH pratiprasthAnaiva kuryAt / vipratiSedho virIdhaH / yathA ye badhyamAnamiti bahudadhvaryuH pazupramokaM kartumasamartha iti pazupramokamanyaH kuryAt / anyopi svayUthya eva prtisthaatraadiH| honurasaMbhave maitrAvaruNAdiH / adhvayorasaMbhave pratiprasthAtrAdayaH / udgAturasaMbhave prastotrAdaya iti / teSAmapi pUrvapUrvAsaMbhave uttarottaraH kuryAt / evameva hi somAdau caturNAmanukrameNa varaNaM saMjJAkaraNaM ca / sarvatra RviApadezaH aGgapradhAnaviSaya iti' pradhAnaM svAmikatakaM ityeke manyante / dravyasyotsoM yAjamAna ityapare manyante / yasminnagini hotrAdInAM guNabhAvaH tatraiva vedasamAkhyayA hotrAdayo niyamyante / yazunaraGgamRsvinAM tatra tatra tatsaMskArArthaM yaja punaH pradhAna svijAM saMskArArtha tatra tatra' sarva eva RtvinaH kuryuH / yathA hiraNyamAlina RtvijaH lohitoSNISA Rtvija iti / / 23. ka-vidvattayA sarveSAmeva prAptamAvijyaM brAhmaNAnAmeva niyamyate / 'ArSeyAnavito vRNIta' iti vacanAt / 'brAhmaNAnA midaM haviH / brAhmaNA ayaM va odana' iti mantraliGgAt / brAhmaaGgaviSayaH, [ ] evaM cihnito granthaH (ka)pustake nAsti. For Private and Personal Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 24 paribhASAbhASyavRttyoH. NAnAmevAdhyApanayAjanavidhAnAtteSAmevAvijyaM / netarayoH / ata eva vAjapeyayAjinopi brAhmaNasyaivAtvijyaM / na tu kSatriyavaizyayoH // - ha.-dharmazAstravacanenaiva siddhe "tasmAdvAjapeyayAjyAtvijIna" ityanena vAkyavizeSaNa kSatriyasyApi vAjapeyayAjina AtvijyamAzaya taniSedhArthamidamArabdhaM / brAhmaNAnArSayAniti some vacanaM anuvinAmapi camasAdhvaNAM braahmnntvniymaarthm| athavA dharmazAstre brAhmaNAnAM dravyAnArthamAtvijyaniyamaH purupArthaH / tadatikrame ca puruSasya pratyavAyo na toH / ayantu kratvartha AttijyaniyamaH / atikrame ca kranuvaiguNyaM prayojanamiti // - 24. ka-kratavaH kriyanta ityAhavanIyAdisAdhyAnyagnikarmANyucyante / agnaya AdhAnasaMskArasaMskRtAH gArhapatyAdayaH / teSAM yadAhavanIye juhotItyAdibhi vacanaiH kratvaGgatvena viniyuktatvAtkratuzeSAH RtUnAmupakArakAH / teSAM 'vasante brAhmaNonimAdadhIta' 'naktaM gArhapatyamAdadhAti' 'arkodite sUrya AhavanIyamAdadhAti' ityevamAdibhirvacanaiH AdhAnamupakArakaM / tena vasantAdikAlavihitenAdhAnenotpannAhavanIyAdayo dhriyamANA vasantAdikAlavihitopanayanasaMskRtAdhItamantrA iva sarvakratUnAmupakurvanti / evaM sarvaRtUnAmamayaH sadAhitAGgabhUtAH // ha.-sarvatra RtUpadenAgnisAdhya karmAbhidhIyate / yatpUnarAdhAnaM somapUrva tatrApi agrayaH sadAhitA eva / avizeSanAstikapustake krutariti netAgnisAdhyaM. For Private and Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamaH khaNDaH. vacanAt , RddhisaMstavAca * saivAsyaddhiH' iti somAdhAnavAkyazeSe // 25. ka-devatoddezena dravyatyAgo yAgo homaH / 'yadasarpata tatsarpirabhavat / hAte kriyAnimittassapizabdaH / navanItavikAradravya jAtIyavacana: AjyazabdaH / tatrAnirdiSTa dravya(ka) ke 'nAriSTAn homAn juhoti ' 'AhavanIye juhoti' ityevamAdibhi)me codyamAne vidhIyamAne sarpirAjyaM pratIyAjAnIyAt // ha.-juhotIti pratyakSacodanAyAmapratyakSacodanAyAM ca gavyamAjyaM pratIyAt / pratyakSacodanA 'AhutIrjuhoti ' iti / apratyakSacodanA 'AdhAramAghArayati' iti / sarpirAjyamiti padadvayopAdAnasAmAt dhRtajAtivacanopi sarpizzabda utsarpaNakriyApradhAnaH parigRhyate / kiM tadutsarpaNam ? samarthazIlanamityarthaH / taca gavyameva / " tasmAdavi sato bhayena bhuJjate " iti vAkyazeSAt / 26. ka-pratIyAdityanupaGgaH / anirdiSTha(dravya kartRke home adhvaryaM kartAraM hotAraM pratIyAt / yajuvedenAdhvaryurityuktepi yAgasya tyAgAtmakatvAdyajamAne prApte'dhvaniyamyate // hai.-pratIyAdityanuvartate / homedhvayureva kartetyarthaH / yajuvaidenAdhvaryurityeva siddhe vacanaM homAhomayovipratiSedhe homa evaadhvryossyaadityevmrth| ye badhyamAnam ' iti homodhvryoH| pazupramokaH pratiprasthAturevA pramuJcamAnAH' iti homopi pratiprasthAtureva, adhvayoniyamena pazvAlambhaniyamAt // D For Private and Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 26 paribhASAbhASyavRttyoH. 27-28. ka-anirdiSTapAtrake home / yadAnyatra vyApRtA juhaH kAryAntarapravizA tadA skhudo niymyte|| 27. ha.-pratIyAdityanuvartate / hUyate'nayeti juhU: iti homakriyAnimitte AkRtivizeSe juhUzabdo rUDhaH / juhUzabdaH pAtraM sUyamAnadravyAdhAramAhetyarthaH // 28. ha.-vyApUtA juhUrAjyAntaradhAraNena anyena vA kaarnnen| svasya homavizeSe dRSTatvAt buhA asaMbhave veNa homaH yukta iti nyAyapUrvoyanuhezaH / ato yatrAnyajjuhUsthAnIyaM juhAkRti pAtraM natra tenaiva ho na cukeza / pazA vsaahomhvnnyaa| some pracaraNyeti / uktaM ca bhAradvAjena pracaraNyA homaH' iti // 29, ka-anirdiSTAdhAraka ho devatAmuhizya dravyapradAnaM prakSepa AhavanIye niyamya / / ha.-pratIyAdityeva pradAna dravyasya prakSepaH / / 30. ka-AdhAnaprati yAvantaM kAlaM jIvati yajamAnaH tAvantaM kAlaM suhAdIni pAtrANi dhANi / yajamAnajIvanakAlasyAniyatakAlabAdatIne paurNamAlIkAle'nAgate darzakAle yadyantarA yajamAno striyeta pAtrANi ca vinaSTAni tatra 'AhitAmimammibhidehAnta yajJayAtraica' iti yajamAnasya dahanAtmakassaMskAraH pAtraivinA na saguNassyAt / atastAni dahanArtha dhAryANi / athAnyAnyutpAdA pUrveSAM tyAga iti cet / yajamAnasAdane juhUM sAdayati savya upabhRtamurasi dhruvAmityAditaH dvitIyAnirdezenaiSAmanekakopayuktau pratipattyAtmakassaMskAra: pratIyate / ata eva varuNapraghAsapAtrANyapi yAvaddahanaM dhAryANi // For Private and Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamaH khaNDaH. 27 ha.-AdhAnaM prabhRtirUpaMkramo yasya tadAdhAnaprabhRti / jIvanaM jIvaH / yAtati kAle jIvo yajamAnasya taruNa kAlasya yAvajIvamiti / pAtrANi yajJapAnApagucyane / nepAmAsyakaNi viniyogaH * urasi dhruvAM, ityAdi / araNyarazci sAvajIvaM dhAraNaM / ' jyogjIvandha umArAmata tA, ti santravarNAt , bhAradvAjalavAca // 31. ka-teSAM yajJayAnA titullAM tikarma pratimayogaM darzapUrNamAsAdInAM punaHpunaH ToNe gaMgAgAdisaMskAra: kartavyaH / pAtrANAM dhAraNaM tatsaMskArontayanantaram // ha.-tinanna saMskAra : zAlanaguNena vAriNA / khukaluvANAM zuddhirUSNena vAriNeti manuvacanAt , bhAradvAjabacanAca / prakSAlanaM prahata vihitameva / idA, saMmArjanAdayaH saMskArAH pAtrANAmabhedepi pratitantramAvartanta ityarthaH // 32. ka-keyaM vedaprAmANyapratijJA mantrabrAhmaNe yajJasya pramANamiti / hetuzca noktaH / sthitena vedazAmANyena dharmasUtrakArANAM vyApAraH / tanAcArye yazavyAkhyAnaM pratijJAtaM ca / yajJobhivyaktaH phalAya bhavati / gAni lanyAni sAdhanAni taizcAbhivyajyate / kuna etadgRtvana iti vAle ida mucyte|| mantranAhANe yajJasya prmaannm|| mantrazca vAhANaM nijAtyabhidhAnavacanaM / sanno mananAt / brAhmaNamabhidhAnAt / sanjatA hA tu yajJasya pramANaM / pramA 'bhidhIyate [pramIyate yena prameyArthastatpramANaM / dRSTamadRSTaM vA phalaM yajJassAdhayati imAni cAsya sAdhanAnIti etasmin pratipattavye pAtrANAM bhedepi. For Private and Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 28 paribhASAbhASyavRttyoH. mantrabrAhmaNe yajJasya pramANaM / idaM ca pramANaM zAstrAkhyaM prtykssm| kathamapratyakSamya yaH punaH puruSapraNIto granyo vistaraNAya tadanumAna [naM] pa [pratya] kSesyati // anAhuH-devatohezena dravyatyAgAtmakeSu homeSu bhUteSu " saktubhirjuhoti / unnetA juhoti / aJjalinA juhoti / pade juhoti" iti yeNU yAgela etAni vizeSAkAraNavihitAni teSu tAni syuH / yeveva tAni na vihitAni teSu vihiteSu 'codyamAne' ityAdibhissUtrarAjyAdIni sAdhanAni vidhAya prasaGgAtpAtrANAM dhAraNe teSAM pratitantra saMskAre upadiSTe iyamAzaGkA / dravyakArakadevatAkArakasAdhyepU yAgeSu dravyakArakANi sAmAnyavizeSasAdhanAni yAgAnsAdhayante / kenopalabhyante devatAH, tatra kasya yAgasya kena kena rUpeNa yAge devatopakarotIti na jJAyata ityata Aha-mantradrAhmaNe yajJasya pramANamiti / sAGgo yajJa: pramIyate jJAyate yena paricchidyate tasya tatpramANaM / mantrabrAhmaNAbhyAM hi sAGgopAGgo yajJa: pramIyate / brAhmaNavAkyastAvat 'AgeyamaSTAkapAlaM , ityevamAdibhiH dhAtre puroDAzaM dvAdazakapAlam' ityevamAdibhizca dravyadevatAviziSTo dravyadevatAsAdhyo'bhidhIyate / devatA taddhitena caturthyAM ca / mAnnavarNikadevatAvidhirapi / "yena karmaNersettatra hotavyAH" iti abhyAtAnamantraviziSTA abhyAtAnamantrasAdhakA homA vidhIyante / agnibhUtAnAmityanuvAkasthAnAM mantrANAmabhyAtAna iti saMjJA / tebhyAtAnA mantrAstAna homAn sAdhayeyuH / yadi tatprakAzitA amIndrAdayasteSAM homAnAM devatAsyuH / anuSThAnakAle homAnAmapekSitAGgabhUtadevatAprakAzanAt / na hyanyathAbhyAtAnAnAM mantrANAM homasAdhanatvaM / devatA api devatoddezena dravyatyAgA For Private and Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamaH khaNDaH. smakeSUddezyarUpeNa teSAmupakurvanti / ato devatA api yAganirvartakatvena tatkArakatvanAGgAni / atassAGgo yajJo mantrabrAhmaNAbhyAM pratIyate // ha.-mantrazca brAhmaNaM ca mantrabrahmaNe / yajJa iti yajJasAdhyamapUrvamabhidhIyate / mantrabrAhmaNazabdena sakalasya vedasya grahaNaM / sakalo vedaH karaNetikartavyatAnubandhasyA uTheyAtmakasyApUrvasyaiva pramANaM, na bhUtArthamya rudrarodanAdeH / tasya pramANAnapekSatvAt / mantrapratipAdyArthAnAM brAhmaNavihitAnAmapi upasaMhArArtha mantragrahaNaM / yathA : iyAn prAdezasammita: ' iti trivRtaH pavitrasya prAdezamAtratvam / 'dazata~ zakkarImama' iti mantravarNAdubhAbhyAM pratigrahaNaM / 'utsAdatAGgAdaGgAdavattAnAM' ityusAdatovadAnaM / ' hotRSadanA haritAH' iti mantravarNAdvaritAnAmeva drbhaannaamupaadaanN| 'naro yatte duduhudakSiNena' iti dakSiNenaiva hastena pIDanaM / 'dazAvanibhyaH' ityubhAbhyAmabhiSavaH / tathA vimAna eSa divo madhya Aste ' iti dvAbhyAmazmanidhAne pRznirazmA nidhIyate 'madhye divo nihitaH pRznirazyA' iti / evaMprakArairmantrairarthavAdaizcAnuSTheyorthaH pratipAditaH / evaMvidhA upAdIyante / kiMca yatra mantreNa prayogarUpAbhidhAnaM dRzyate na ca viniyogo dRzyate tatra mantra eva pramANaM / atastasyArthasyAnuSTheyateti // 33.ka-nanu mantrAnucArya vihitakarmaprayogaM kurvanti / [na] tatorthamavagacchanti / anonarthakA mantrAH / anarthakatvAnnamAnnavarNikI devatA sidhyatItyata Aha-matrabrAhmaNayorvedanAmadheyam // veda iti kartavyatAnusandhAnenA. For Private and Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pArabhASAbhASyavRttyoH. nAmadheyaM vedanAmadheyaM / nAmeva nAmadheyaM / niyasakarANi karmANyAvedayanti vedAH / mantranAlANayorveda iti nAmadheyaM, veda iti samAkhyA / tAsyAM hi mantrAlaNAbhyAM niyasakarANyabhihotra darzapUrNamAsajyotiSTomAdIni sAGgAni kANvAdhyante ptiiynte| vyutpannapadArthAnAM yathaiva jhAlaNadAsyamatapadAbhihitavAkyArthebhyo nAnAvidhavAlyArthabodhaH evaM mannanAyevU deSAM mannAbhihitapadArthebhyo bahuprakAra bAiyArthajAnaM / vihita kAnuTAnakAlevazyamadhvaryAdayaH saMskArakarmapratipattyAnutiSTeran / tatpratipattau svavAkyAni brAhmaNavAjhyAni mantrA ityanekolAyaprasakto mantrA niyamyante / peSaNasiva piSTakaraNe / yathA pelaNApAditapiSTakanapUroDAzayAgAdabhyudayaH evaM sannanakAzita kRtakarsabhyaH / atorthavanto mantrAH / atobhyAtAnamantraprakAzinAzInAdayo homAnAM devtaaH| ye nu mantrAnuccArya prayoja kurvanti ni taiH] yuktaM tatkarmaprakAzakaprakAzitatvAt pUrva mantrAnulAyaryAnantaramanuSyAnaM / ata eva caivaM vakSyati mantrAntaiH karmAdI sandhipAtayet' iti / ekenaiva prakAzitatvAnnAdvitIyamantrApekSeti vakSyati 'ekamantrANi kamANi ' iti / mantrANAM saMskArakarmaprakAzakatvAdevAhaM vakSyati 'vikRtau tu yathArthamUha: ' iti / tathA hi / darzapUrNamAsayoH 'amaye juSTaM nirvAmi' iti, agnidevatAkAzanasamartho mantraH AmnAtacoditaH 'saurya caLaM nirvapadbrahmavarcasakAma:' iti sauryayAgapraviSTastatrAbhidevatA'bhAvAttadvAcyagnipade nivRtte tatra vizvamAnasUryadevatAvAcyanAmnAtamapi sUpapadaM prakSipyate / sa evohaH / ato mAnnavarNikI devatA sidhyati / yattu mantrAthaM nAdhigacchantItyuktaM taduktottaraM, puruSadoSo na mantradoSa For Private and Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamaH khaNDaH iti / uktaM ca AcAryaH "bhaiSa sthANoraparAdho yadenamandho na pazyati" iti // ha.-kaizcinmantrANAmeva vedatvamAkhyAtaM / kaizcitkalpasUtrANAmapi / ubhayanirAsArthoyamArambhaH / sakalasya vedarAzeH pArAyaNAdiSu upasaGgahaNaM prayojanam // . 34. ka-tatra mantravrAhmaNayovivekAyAha--karmacodanA brAhmaNAni // sAGgAni karmANi codayanti vidadhati yAni yAni vAkyAni tAni codanAH / tAni brAhmaNAni svargakAmo yajeta' 'vAyavya zvetamAlabheta bhUtikAma:, zrIhInavahanti ' ityevamAdIni // ha.-karma codate vidhIyate yAbhistA: karmacodanAH / 'vAyavya zvetamAlabheta' ityAdayaH / tA: brAhmaNAnItyucyante // 35-36. ka-yadi karmApadezAni brAhmaNAni, karmANi na caudyante [yaiH] yathA vAyurve kSepiTA' iti / yathAtithaye pradrutAya' 'yajamAna meva sUvarga lokaM gamayati agniA akAmayata vasavo vA akAmayanta ' ' Apo vA idamane salilamAsIt / ityAdibhiH teSAmabrAhmaNatvaM prApnoti / ata ida mucyte--braahmnnshessothvaadH|| brAhmaNasya vidhAyakasya zeSaH aGgamupakArakaM arthvaadH| 'vAyurvai kSepiSTA' ityrthvaadH| 'yathAtithaye' iti nindA / yajamAnameva suvarga lokaM gamayati' iti prazaMsA / 'agnivA iti 'vasavoM vA' iti parakRtiH / bahupuruSakartRkaM purAkalpa iti kecit / 'Apo vA idamagre salilamAsIt / ityeSaH anirdiSTakartRkaH purAkalpa For Private and Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 33 paribhASAbhASyavRttyoH ityapare / cakAro 'nAntarikSe na divi' ityevamAdInAM samuccayArthaH / ' vAyavya zvetamAlabheta / oSasaM juhoti / ekakapAlamAhavanIye juhoti / ya etena haviSA yajate / yadvarAhavihA~ saMbhAro bhavati' ityete vibhyuddezaprakArAH karmANyubhayAni [karmANyanyAni ] vArthavAdAdipadaistUyamAnAni taiH saha vidadhati na tairvinA / tato vibhyuddezAnAM stutipadAnAM caikavAkyabhAvaH / ato vidhAyakavAkyabrAhmaNavAkyAnAmarthavAdAdayaH zeSAH aGgAnyavayavAH // 35. ha-vedasyaiva kazcidbhAgaH arthavAdonAma vidhIyamAnasya stutyA pratiSidhyamAnasya nindayA ca vidhAyakasya brAhmaNasya zeSabhUtatvAt brAhmaNa evAntarbhUta ityarthaH // 36. ha-tadrajata~ hiraNyamabhavattasmAdvajata~ hiraNyamadakSiyamazruta~ hi yo barhiSi dadAti purAsya saMvatsarAgRhe rudanti ' iti nindA | prazaMsA 'AgreyI vA eSA yadajA ' | parakRtiH 'indro vRtramahan' iti / purAkalpaH 'idaM vA agre naiva kiJca nAsIt' iti I purAvRttamAtrakathanaM / 'bavara: prAvAhaNirakAmayata' iti vA parakRterudAharaNam / evaMvidhA arthavAdA brAhmaNazeSatvena uktA ityarthaH // " 37. ka - atassArthavAdebhyo vidhAyakebhyonye vAkyazeSA anuSTheyArthaprakAzakAH te [ye] ( mantrAH) ' ubhAvAbhindrAzI 'uru prathasva' iti RgyajuSAtmakA AmnAtAH ta eva mantrAH // ha. - uktalakSaNAdanye mantrA vijJeyAH iSetve 25. tyevamAdayaH // For Private and Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamaH khaNDaH. 38. ka.-pravarAdInAM vAkyaikadezatvena anuSThayArthaprakAzakatvena ca mantratvaM prAptaM paryudasyati / ahe budhriya mantraM me gopAyeti RgyajussAmasu mantrazabdaprayogAt, svAdhyAyapAThasamAnAtAnAM RgyajussAmaprasiddheH, atastatrAmnAtA eva mantrAH / anAmnAtAstvamantrAH anAnAtAste ke / yatheti / teSAM vivicya pratipAdanAyAha pravarohetyAdi / pravaro, bhArgavacyAvanApnavAnaurvajAmadagnyeti / uhaH, sUryAya juSTaM nirvapAmItyAdi / nAmadheyagrahaNaM / gRhyata iti grhnnm| dvividhaM nAmadheyaM grAhyaM [gADaM], nakSatranAmadheyaM ca / putrasya nAma dadhAtItyAdinA kRtaM grAmaM [gAyaM] tatra bhavati / nakSatranAma ca, AzasteiyaM yajamAno rohinnH| itikaraNAdetAvatAmeva mantratvam , na tvete samAnavikaraNAdayaH / yajamAna ityAdInAM tu, iti RcAbdA (1) yonyAmutpannaM sAmottarayorgAyamAnamantra eva / yattu yajurvedAzrayameSAbhupAMzutvAdi na tsyaamu[nutpttiH|| ha.-anAmnAtA vede aptthitaaH| te mantrA na bhavanti / ythetyudaahrnnnirdeshH| pravara ArSeyavaraNaM, aanggirsaayaasyetyevmaadi| Uho, juSTaM nirvAmItyAdi / nAmadheyagrahaNaM, AzAsteyaM yajamAno devadatta iti / amatratvAcaiSAmanyathAkaraNe mantrabhreSaprAyazcitte na stH| yastu vedAzraya upAMzutvAdiH tasyAnivRttiH // 39. ka.-cazabdena amantratvamanukRSyate / * rathazabdena mahendrasya stotramupAkaroti ' iti rathadundubhizabdayoramantratvaM / bhinnasUtrakaraNaM, pUrveSAM mantraikadezatvAt mandrasvaraH, rathAdizabdasyAmantratvAdyathAprAptasvaraH // 1mantrabhreSaprAyazcittam na bhavati. tasya nivRttiH, For Private and Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH. ha.-'rathazabdena mahendrasya stotramupAkaroti' / 'dundubhizabdena mAhendrasya stotra miti / tau ca mantrau na bhavata ityarthaH / mantratvaprasaGgAbhAvepi mantrasya sthAnApacyA mantradharmaprAptacAzaGkAnirAsAyAyamArambhaH / anayoH pravarAdivadupAMzutvAdidharmo na bhavatIti khyApanArtha pRthagupadezaH // 40. ka.-svAdhyAyo grahaNArthamadhyayanaM prasiddham / na karmaNi karmaprayoge / arthAntaratvAt / tatra ziSyasya grahaNadhAraNaM prayojanam / ihatvabhidheyArthaprakAza ka tvam / ataH karmaNi nAnadhyayanaprasaGgaH / arthAntaratvAdeva anyepyadhyayanadharmAH praNavAdayo na ha.-vedasya grahaNArtha gRhItasya ca dhAraNArthaM ca yadaccAraNam tatsvAdhyAya ityucyate / anadhyAya adhyayananiSedhaH svAdhyAya eva bhavati, na karmaNi / arthaH prayojanam / arthAdanyat arthAntaram / tasya bhAvorthAntaratvam / (" vidyAM pratyanadhyAyaH zrUyate na karmayoge mantrANAm // iti zrotriyasaMskArAdhyayanAdhyApana vidheH / karmasu pratiSedho'rthAntaram / ) tasmAt prayojanAntaravAdityarthaH / svAdhyAyasya vedagrahaNaM tadvAraNaM vA prayojanam / karmamantrANAM tvarthanirvattiH / hetuvacanaM karmaNyapi prayojanAnyatve adhyayanapratiSedhArtham / yattu dharmazAstre vacanaM, amAvAsyAyAmadhyayanavidhipratiSedhArtham / yadvA-amAvAsyAdiSu mantrANAma [na] sthAnApannatvamatyA. zrotriyasaMskArAdhyayanAdhyAyavidheH; zrotriyasaMsthAdhyayanAdhyAyavidheH; iti ca pAThI dRzyete. amAvAsyAdiSu na. [iti kapustake For Private and Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamaH khaNDaH. 35 dhyayanapratiSedhaH zrutibalIyastvenaiva siddhaH ; smArtatvAdanadhyayanavidheH / ata idaM kUSmANDahomAdInAmavihitakAlAdInAM mantrepvanadhyayanapratiSedhArtham / yadvA--" pA ha vA etacchazAnaM / yacchUdraH / tasmAcchUdrasamIpe nAdhyetavyaM kadAcana " iti zAstrAnadhyayanasya zroteSu karmasu niSedhArthAmadamArabdham // 41. ka.-saMskArasyaikasya karmaNaH prakAzanArthameka eva mantraH bhavet // ha.-ekasya karmaNa eko mantra ityotsargiko vidhiH / . 4 yA jAtA oSadhayaH" iti caturdazabhiroSadhIrvapati ityUdAharaNam / tatraikena mantreNaikasyA oSadheApaH / tathA "devAJjanamaganyajJaH" iti sapta mantrAH SaNNAmAhutInAM pragItAH / tatrAnyo [ntyo] viklpaarthH|| 42. ka.-apizabdenaikamantratvamanukRpyate / saMkhyAyuktAni triH prokSatItyAdIni / ceSTAyAH pRthaktaM ceSTApRthaktam / ceSTA aavRttiH| nirvaya'nta iti nirvartIni / kriyAvRttyA parisamA]pyAni / yathA avahananaM musalodyamananipatanairnivaya'te / evaM cedanapekSamANAni (!) yeSAmeka eva mntrH|| ha.-ekamantrANItyanuvartate / saMkhyAyuktAni / ceSTAyA bhedazceSTApRthaktam / tena nivartanta iti ceSTApRthaktanirvAni / saMkhyAyuktAni ca ceSTApRthaktanirvartIni ca / saMkhyAyuktAnAM "triH prokSaNam " udAharaNam / tathA " dviravadyati " iti / ceSTApRthaktanivartinAmavaghAtaH / musalasyodyamananipatanairbahubhiH 1ceSTAyai hetuH pRthaktvam ceSTApRthaktvam, For Private and Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pArabhASAbhASyavRttyoH. kAGgabhUto'nirvartata iti / etAnyekamantrANi sakaTuccaritamaMntrApItyarthaH // 43. ka. kaNDUyanAdInAM saMkhyAyuktAdipadena[vadeka mntrtvm| ekasmin kAle pratyaGgakaNyane 'viSANe vipyaitaM granthi ' na pratyaGgaM mantrAvRttiH / kAlavyavAye kAlavyavadhAne tvAvRttireva / 'ame va sujAgRhi / vizve devA abhi mAmAvavatan ' iti svapnAvabodhanamantrI nekasyAM rAjyAmanekasvapnAvabodhe naivAvartate / aharyavAAyetvAvRttireva / ekasyAM nadyAmanekasminnapi srotasi, 'devIrApa' iti nAvartate / nadyantare tvAvRttiH / ekasmin kAle pratibindu na 'undatIH' iti mantrAvRttiH / kAlAntare tvAvartate / ekasmin darzane'nekAmedhyadarzane, 'abaddhaM mana' iti nAvartate / dezAntare tvAvartate / amedhyaM dRSTA japatIti codanA cAtusvArthA / kAla: pradarzanArthaH // ha.-"viSANe viSyata" miti kRSNaviSANayAGgAnAM kaNDUyanam / tatra kaNDUSu bahISu yugapadupasthitAsu na pratyaGga mntraavRttiH| svapnaH / " agne sva sujAgRhIti svapsyan " iti / tatrAnena mantreNAhavanIyamabhimantraya prasuptasya svApamadhye prabuddhasya punaH svApe na mantrAvRttiH / nadyAstaraNaM nadItaraNaM "devIrApa ityavagAhate " iti " tIvottarAMjapet" iti ca nadItaraNodAharaNam / tatra bahusrotaskAyAmapi nadyAM sakRdeva mantraH / na pratisrotasaM mantrAvRttiH / avamarSaNamabhivarSaNam " undatIrbalaM dhatta " ityavamRSTa iti / bahuSvapi varSabinduSu yugapatpatiteSu sahadeva mntrH| bhUtairavaghAto. For Private and Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org prathamaH khaNDaH. 37 na pratibindu mantrabhedaH | amedhyam azuci, va purISAdi / tasya pratimantraNaM " abaddhaM mana ityamedhyaM dRSTA japati " iti vihitam / (anenaivADrena japati codanAt, cAturyAdapIkhyeyA) bahuSvamedhyeSu yugapadRSTeSu sakRdevAbhimantraNam / vyavAyo vicchedaH / na vyavetAni kAlenAvicchinnAni kAlAvyavetAni 1 kAlenAvicchinneSu yugapatkAlInevvityarthaH / kAlabhedena teSu mantrA Avartante || 44. ka. - prayANe prayojanoddezena gamane yAvadbhirdinaiH prayojanasya nivRttiH parisamAptiH / prakramaprabhRtyAprayojananivRtterekaM prayANam / ekasminneko mantro, 'bhadrAdabhi zreya' iti / prayojanabhede tvAvartate / tuzabdAdbhojana zayanA [ di] bhedepi na prayANabhedaH // caNDAla. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ha. - arthanivRtti [tte ] riti vA pATha: / arthanivRttiH prayojananivRtti: / 'bhadrAdabhi zreya' ityetadudAharaNam / tatra A devayajanaprApteH sakRdeva prayANamantraH // th ( 45. ka - yeSAM karmaNAmidaMtayA phalaM dRzyate tAni sannipAtIni staraNAcchAdanAdIni / yAni na tAdRzAni tAnyasatripAtIni abhimantraNopasthAnAvekSaNAdIni / tevvasannipAtiI karmasu ca tadvat / yathA kaNDUyanAdiSvekamantratvaM tathA 'apAM kSaye' iti grANAmabhimantraNaM ekena sarveSAM na pratyekaM mantrAvRttiH / 'agnInyajamAna upaniSTate', 'kalpetAM dyAvApRthivI', 'yegrayassamanasa' iti tatra sakRnmantraprayogaH, na pratyagracAvartate || ) evaM cihnitaM vAkyaM ka pustake nAsti. ] ati prayANa u. For Private and Personal Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH. ha.-yAni karmANi dravyAzrayANi dravye pratyakSaM vikArAn janayanti tAni sannipAtIni; avaghAta: peSaNaM zrapaNamiti / yaistu dravyaiH [vye pratyakSo vikAro notpadyate tAnyasannipAtIni abhimantraNAnumantraNajapopasthAnAvekSaNAni / tepvapi saGkhyAyuktAni ta kAdivadvatsakanmantra ityarthaH / "apAM kSaye" iti graannaamnumntrnnmudaahrnnm| tatra sanmantramuktA sarveSAM grAvNAmanumantraNam / ( bhinnapIThAnAmapyaGgavirodhe mantrA Avartante / yathA " sUryajyotirvibhAhi " iti puroDAzAbhimantraNam' ) // 46. kra-ekasminnapi prayoge bhinnakAlepvavahananAdiSu havi kRdAdayo mantrA: Avartante / savanIyeSu lAjArthaM punarhaviSkRdAhAnamantrA Avartante / tathA grayaNe ekolUkhalapakSe kAlabhedAt adhrigurdaivyAzzamitAra' iti vAjapeye sArasvatAntAnAM kRtopi sArasvataprabhUtInAmAvartate / 'anaye bhrAjasvate puroDAzamaSTAkapAlaM, 'saurya carumagnaye bhrAjasvate puroDAzamaSTAkapAlaM ' iti anaye bhrAjasvate haviyaM vihitam / tasya yAjyAnuvAkyAyugaLaM sUryayAgavihitatvAdAvartate / puronuvAkyAgrahaNaM pradarzanArtham / sa kRtsno yAga Avartate / manotApyadhiguvadvAjapeya Avartate / itareSAM kAlabhedepi tantratvameva / vaizvadeve hvisskRttntrtvm| sAnnAyye sviSTakRti yAjyAnuvAkyA tantreNa prayujyate / adhigumanotA caikaadshinyaaN|| ha.-haviSkRditi "haviSkRdehi " ityavahananamantrobhidhIyate, anena haviH kriyata iti / adhriguriti daivyAzzamitAra:' iti / pUrva yAjyAyAH sampreSAdanantaraM yocyate sA puronuvaakyaa| [( ) evaM cihnitaM vAkyaM ka. pustake nAsti.] For Private and Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathamaH khaNDaH manotA, " tvaM hyane" ityanuvAkaH / haviSkRccAdhriguzca puronuvAkyA ca manotA ca haviSkRdadhrigupuronUvAkyAmanotamiti dvandvaikavadbhAvaH / havikRtaH pazutantravartinaH savanIyA udaahrnnm| teSu kAlabhedAddhaviSkRdAvartate / tathA nAnAbIjepUlUkhalamusalayostantrapakSe kAlabhedAdAvartate / havirAsAdanAdi taNDulapraskandanAntamekaikasya haviSaH tadAdi kriyata iti / adhriguH vAjapeye sArasvatyantAnAmeva, savanIyakAlAlambhapakSe / sArasvataprabhRtInAM, brahmasAmopAkaraNAnantarAlambhapakSe / kAlabhedAdAvartate / puronuvAkyAgrahaNena avadAnAdiprakSepAnto' yAgapracAro lakSyate / tasya "amaye bhrAjasvate puroDAzamaSTAkapAlam" ityudAharaNam / tatra sauryavyavadhAnAdAneyayoH sampratipannayorapyavadAnAdi puronuvAkyAsahito yAgapracAra Avartata ityarthaH / manotAyAzca vAjapeye sArasvatyantAnAm sArasvataprabhRtInAM ca kAlabhedena haviHpracArapakSe Avartate / hetvarthoyaM saptamInirdezo draSTavyaH // 47. ka-ekamantrANItyasyApavAdaH / vacanAdekaM karmAnekamantraM bhavati / utkrAmodakramIditi dvAbhyAmutkramayati / caturbhirabhrimAdatta iti / yatra vacanaM nAsti liGgakramaprAptAzvinagrahaNArtha mntrviklpH|| ha.-vacanaM " caturbhirAtrimAdatte" iti / tatra bahubhirmantraiH ekamAdAnaM kriyata iti // iti prathamaH khaNDa:. puronuvAkyAsahito. For Private and Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH 1. ka-mantraprakAzitAnuSThitasya karmaNo nizeyasakaravAnmantrocAraNena bhavitavyaM / anantaraM karmaNAmanto na / mantrAntakarmAdyoH sannipAtassaGgamo nairantayaM syAt // . ha.-mantrANAmantAH mantrAntAH / karmaNAmAdaya: karmAdayaH / sannipAtassaGgamaH / yatra svAhAkAro vaSaTkAro vA mantrasyAnte prayujyate, tatra tAbhyAmeva karmAdisannipAtaH // 2. ka-AdhAramantrAdyossaMyogassahabhAvaH / dhArAmantrAdozca / AdhAra iti homanAma / tasmAdAjyaM dravyam / "samArabhya " iti mantraprakAzita indro devatA / tatrendramuddizyAhutimAtramAjyaM pradeyam / tatrAdisaMyoga ukto nAntasaMyogaH / evaM homasiddhirbhavati / mantroccAraNasamakAle yada yo ntyakSaNaM [Na:] tattasatasya homasyetikartavyatA / vasordhArAzabdazcAnekeSAM mantrANAM homAnAM nAmadheyam / teSAM ca ghRtaM dravyam / "vAjazca me prasavazca me " ityAdimantraprakAzitA vAjaprasavAdyA devatAH / tatra nairantaryeNa mantrA uccAryA: / avicchedena ca dhArA prasrAvayitavyA / tatra prakAzitadevatAyai dravyam / yAvaduttarottaramantraparisamApti tattanmantrAnte tattanmantraprakAzitadevatAyai AhutimAtraM ghRtaM deyam / AdhAravadAdimantroccAraNakAle yaddhRtadhArAkaraNaM taddhArAkaraNAntarasyetikartavyatA // . ha.-AdhArastucyAdiH / dhArA vasordhArAdiH / AdhAre dhArAyAM ca santatazrutirdazyate / tatra karmAdermantrAdezca saMyogo bhavati ; santatazrutimUlatvAdAdisaMyogasya // For Private and Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dvitIyaH khaNDaH. 3. ka-iha zAstre mantrAdinopadiSTena kRtsnoyaM mantra upadiSTo veditavyaH // ha.-AdiH pradiSTo yeSAM te AdipradiSTAH / iha sUtre 'preyamagAt' ityAdayo mantrA: AdimAtranirdezAH, na kRtsnapaThitAH / yadvA vedaviSayeyaM paribhASA / vedavadeva sUtreSvapi draSTavyA / pArazudagatAnA mantrANAM kRtsnapATho vAkyAvasAnanivRtyarthaH / tathApyAdipradezo' vAkyAvasAnameva, 'lokosi svargosi' ityanuvAkena pratiyantramiti / 'yadasya pAre rajasaH / iti pAzukaprAyazcitte vAkyAvasAnenaiva kartavyam / na cAgnikANDagatasyAyaM viniyogaH; prakaraNAntaragatatvAt // 4. ka-uttarasya mantrasyAdinA nirdizyamAnena pUrvasya mantrasyAvasAnamantaM jAnIyAt / "preyamagAt" iti mantro yAvat "devAnAM parivUtamasi " iti, ayaM mantro yAvata " devabarhiH" iti // ha.-AdimAtrapaThitA iha mantrA ityuktam / kasteSAmanta ityAha- uttarasyAdinA pUrvasyAvasAnaM vindyAt / / prakaraNAntaraviniyogAtpUrvasyAnta iti jJAnam / yathA 'mahInAM payosi' iti 'dugdham ' ityantena pRSadAjyasya grahaNam ; 'yAvatI dyAvApRthivI ' iti dadhidharma viniyogAt / 'amebhasmAsyagneH pUrISamasi' ityantena sambhAranivapanam, 'agneyetatpurISaM / yatsambhArAH' ityarthavAdadarzanAt / 'divo vA viSNo? iti 'uta ka-tatrApyAdipradeze. kha. ga-dadhigrahe. [ayaM pAThaH asAdhuH; sUtre dadhidharma eva viniyogAt.] For Private and Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 42 paribhASAbhASyavRttyoH. savyAt_ ' ityanto mantraH, [' AzIryadanayaca 1 ] 1 iti zruteH // " 5. ka - akarmakaraNA: kriyamANAnuvAdino mantrA hotrA ucyante / ucchrayasva vanaspate' ityAdayaH ucchrIyamANayUpAnuvAdinassamuccIyante / yAjamAneSu samuccayaH / ' vasantamRtUnAM prINAmieko mamaikA tasya ' iti // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 2 6 ha. - hotrA hotRkartRkA: kriyamANAnuvAdino mantrA abhidhIyante / yAjamAnAstvanekaveda AmnAtAH / hotrAzca yAjamAnAzca hotrAyAjamAnAsteSAM samuccayo veditavyaH / ucchrayasva vanaspate ' iti yUpocchrayaNArthA hotrA RcaH / subrahmaNyAnumantraNaM ca stotra zastrAnumantraNaM ca Adhvaryave auhAtre ca vede vihitaM yajamAnasya samuccIyate / 6. ka - aindrAbArhaspatye yAge ' idaM vAmAsye haviH' iti yAjyAnuvAkyAyugaLA nyAmnAtAni vikalpyante // ha. - yAjyAzcAnuvAkyAzca yAjyAnuvAkyAH yAjyAnuvAkyayorapi hautratvAtprAptasya samuccayApavAdaH | ataH 'dadaM vAmAsye' ityanuvAkyAyugaLaM yAjyAyugaLaM ca aindrAvArhaspatye carau vikalpitaM // 7. ka - yAjyAnuvAkyAsviva vikalpaH / yathA jyotiSTome, ' ekaviMzatiM dadAti SaSTiM dadAti / ityatra saMkhyAnAM vikalpaH | na samuccayaH, saMkhyAntarApatteH // 1ka - AzIrpayarca. kha-AzIrpadadharva. 2- karmakAH. kha-karmakA: kriyA:. ga-AzIrpataryA. For Private and Personal Use Only ka - yajamAnaM.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dvitIyaH khaNDaH. ha.-dakSiNAsu vakSyamANasya samuccayasyAyamapavAdaH / saMkhyAMsu nirdiSTAsu dakSiNAbhUtAnAM dravyANAM vikalpa ityarthaH / yathA 'sapta ekaviMzatiH SaSTizzataM , 'ekA deyA SaD deyA , iti ca // 8. ka-kraye somakraye, 'hiraNyena krINAti , ityAdinA dravyANAM samuccayaH / parikraye Rtvigbhyo dakSiNAdAne, 'mithunau gAvau dadAti / 8 vAso dadAti ' ityAdInAM samucayo bhavati / saMskAro yajamAnadIkSAdi / tatra vAsasA dIkSayati / mekhalayA dIkSayati' ityAdInAM samuccayaH // ___ ha.-krayaH somakrayaH tatra ajAhiraNyAdInAM smuccyH| parikrayo dakSiNAdAnam / tatra bahUnAM dravyANAM viniyuktAnAM samuccayaH, yathA traidhAtavIyAyAM hiraNyaM dadAti ' iti / saMskAraH dIkSitasaMskAraH / tatra daNDamekhalAdInAM samuccayaH // 9. ka-rudrapradhAnaM karma raudraM / rakSa:pradhAnaM karma rAkSasaM / niRtipradhAnaM karma naiRtaM / pitRpradhAnaM karma paitRkaM / etAni karmANi cchedanAdIni ca kRtvA'pAmAlabhbhaH kartavyaH / cakArAt smArtamapi kezAdyAlambhe'pAmupasparzanam // ha.-rudro devatA yasya tadraudram / evaM rAkSasAdayaH / chedanaM dvaidhIkaraNaM / bhedanaM vidAraNaM / [AtmAbhimarmanaM, AsmopakArakaM karma / ] rudropakArakaM kRtvodakasparzanaM kArya / yathA 'yo bhUtAnAmadhipatiH / / / raudreNAnIkena ' ityatra . nopasparzanam , anIkavizeSaNatvAt / * rakSasAM bhAgadheyam' ityatropasparzanaM kartavyam / : tuSaiH phalIkaraNairdavahaviryakSebhyo For Private and Personal Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 44 paribhASAbhASyavRttyoH. rakSA~si nirabhajan tasmAnmahAyajJa: ' iti bahacazravaNAt / vaizvAnare haviridaM juhomi ' ityatropamparzanam ; pitRtRptikaratvAnmantrasya / 'zundhatAM lokaH pitRSadanaH / iti paitRkam / tathA 'pitRNA~ sadanamasi' iti / chedanabhedanayordhAtvantaropAttayorapi / [taca na raudrArtha, upayokSyamANatvAttatsaMskArasya, saMskArasvabhAvatvAcca / "tuSaireva rakSAMsi niravadayate / apa upaspRzati medhyatvAya ' iti / tathA naiRteSTikopadhAne ' mArjayitvopatiSThate medhyatvAya ' iti / na cAtrAGgibhAvo bodhyate / 'kezAnaGgaM vAsazcAlabhyApa upaspRzet / iti / tathA nIvIM ca paridhAyApa upaspRzet ' iti / tasmAdaparitanaprayogAGgametadudakopasparzanamavadhAritam / atassarvaraudre sarvarAkSase sarvapitrace ca nivartate / yatra raudrAdInAM nairannaryeNa vA karaNaM, raudrapitrayANAM vA karaNaM, tatrApi na pratiraudraM na pratipitracaM bodakasparzanam ; anta eva sadupasparzanam / pitracaliharaNopasparzanaM kRtvaiva raudraM baliharaNamupaspRzet / tathopanayane pratidizaM kezavapane vapanAnta evopasparzanam / nirasane dhAtvantaropAttepi bhavati / yathA 'vedikaraNAni tUSNIM parAsyApa upaspRzya mantreNopasthAnam ' / dharmazAstravihitasya kezAGgavAsasAmAlambhe udakopasparzanasya upasaGgrahArthazcakAraH / yadvA bharadvAnopadiSTakhananaparilekhana yorudakasparzanasya // 10. ka-agnayaH pAtrANi ca yasminvihiyante sa vihAraH / uttarana ThadakpAce upacAraH adhvarvAdInAM saMcAraH yasya saH uttarataupacAraH kartavyaH // kha-ataH pitraye baliharaNe nopasparzanaM / kRtvaiva. kha-viparilekhana. For Private and Personal Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dvitIyaH khaNDaH. 45 ha.-upacAraH kriyA / uttarata upacAro yasya soyamuttarataupacAraH / anirdiSTadezAH kriyAH uttarato vihArasya kAryA ityarthaH / pitracAstu dakSiNato vihArasya ; 'dakSiNA vRddhi pitRNAm ' iti vAkyazeSAt // 11. ka-adhvarkhAdiranimAsAdya nApaparyAvarteta nAnabhimukhaM paryAvarteta ; na tu pRSThataH kRtvA saJcaret // ___ ha.-ani pRSTataH kRtvA yatparyAvartanaM tdppryaavrtnmaahuH| agnerabhimukhameva kriyAsu' paryAvarteta ityarthaH // 12. ka-apaparyAvartatetyanuvartate / mahAvedyAmapraNItenau tasthAnAnabhimukho na saJcaret // ha.-vihArAdapi nApaparyAvarteta / mahAvedyAmanAvapraNIte vihAraM pRSThataH kRtvA paryAvartanapratiSedhAda yAyamArambhaH // 13. ka-yajJAGgAni grahacamasAdIni abhyantarANi, bAhyAH kartAro yathA syustathA saJcaret / patnI yajamAnazca Rtvigbhyontare syAtAm // ha.-yajJAGgAni kartRvyatiriktAni sarvANi yajJAGgadravyANyabhidhIyante / pArizepyAdeva kartRNAM bAhyatve siddhe, 'bAhyAH kAraH' iti punarvacanaM yajamAnapancorapi bAhyA Rtvija iti jJApanArtham / ataH RtvinAmapi mukhyAjaghanyo bAhya iti / uktaM cAzvalAyanena -- uttareNa hotAramativrajeddakSiNena daNDaM haret / iti // ka-kriyAdvayepi. . ka-yajJArtha. kha-bAhyatvamiti bAhyA. For Private and Personal Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 46 paribhASAbhASyavRttyoH 14. ka - mantravatA mantreNa prokSitenAbhimRSTena gRhItena vA suvAdinA nAtmAnamabhipariharet / athavA mantravatA mantriNA yajJAGgenAtmAnamRtvijaM nAbhipariharet / khuvAdInAM 'antarANi ityavahirbhAvepi siddhe, patnIyajamAnau mantroccAraNAmantravantau samavAye tau na bahiH kuryAt, abhyantarau syAtAm // www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir " 6 ha.--mantreNa saMskRtaM mantravat / mantravatA tenAtmAnaM na veSTayedityarthaH / antarANi yajJAGgAni ityeva siDhe vacanaM mantreNAsaMskRtAGgasya hastasyA'tmaveSTanepi na doSa iti khyApa nArtham // 2 15. ka - prAkU purastAt, udakU uttarataH, apavargaH parisamAptiryeSAM karmaNAM tAni prAgapavargANyudagapavargANi karoti / devAnAbhimAni devAni karmANi / dakSiNasya bAhoradhastAtsavyabAhorupari nyastaM kArpAsaM sUtraM yasya sa yajJopavItI / adhvakhadiryajJopavItI bhUtvA pradakSiNaM devAni karmANi prAgapavargAyugapavargANi vA karoti, yathA paristaraNapariSecane / yeSAM prAgapavargodagapavargapradakSiNatvAsambhavastAni yajJopavItI kuryA - tU // ha. - apavargaH parisamAptiH / prAk apavargaH yeSAM tAni prAgapavargANi / udak apavargo yeSAM tAnyudagapavargANi / yajJArthaI mupavItaM, ' ajinaM vAso vA iti brAhmaNe vyAkhyAtam / devA devatA yeSAM tAni devAni / yatkarma daivaM pitracakarmaNo tatrApi 1 ka - hastagRhItasyA. For Private and Personal Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org dvitIyaH khaNDaH devadharma iti khyApanArtham, karmANItyadhikavacanaM / yathA sAkamedhe pitryeSu prayAjAdInAM mAsizrAddhe AghArAdeH // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 16. ka - savyasya vAhoradhastAt dakSiNamya bAhorupariSTAt yasyopavItaM sa prAcInAvItI / dakSiNopavargaH parisamAptiH yeSAM tAni karmANi dakSiNApavargANi / pitRRNAmimAni pitracANi aGgAni pradhAnAni ca / tAni yajamAnAdi: prAcInAtI bhUtvA pitrANi prasavyaM dakSiNatopavargANi kuryAt / asambhave prasavyApavargANAM prAcInAvItI kuryAt // * kecit darzapUrNamAsAGgapitryeSu yajJopavItitvamicchanti / ' upavyayate devalakSmabheva tatkurute / iti sAGgayoravizeSavidhA , nAt // necchanti vizeSeNa 'pitracANi tu ; 47 apare sUtrakAreNa prAcInAvItitvavidhAnAt // ha. - prAcInamAvItaM prAcInAvItaM / tadapi ' etadeva viparItaM prAcInAvItam' iti brAhmaNe vyAkhyAtam / tathA dakSigoSavargo yeSAM tAni dakSiNApavargANi / yatkarma pitracaM devasyAGgabhUtaM tatra pitradharmo vijJeyaH / smRtisiddhayajJopavItaprAcInAvItayorbheSamadhye smArtabhreSe samastAbhirvyAhRtibhireko homa:, 'yadyavijJAtA sarvavyApadvA' iti bahuzruteH / avijJAtA RgyajussAmAvihitatvena avijJAtA, apratyakSazrutimUletyarthaH // , For Private and Personal Use Only ityuddizya 17. ka - zulbAni rajjava: / yeSAM vivRttaye guNAntare guNA'ka--prAcInAvItayorbheSe zrAtaprAyazcitta karmamadhye smArtam; anyatra.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASabhASyavRttyoH. ssamasyante, yathA 'dviguNA pazurazanA, triguNA yUparazanA' iti / tAni prasavyamapradakSiNaM guNAnAveSTaya kRtvA pradakSiNaM samasyet parivartayet // ha.-zulbAni rajavaH / samAsaM gacchanti 'dviguNA trivRttitraguNA' iti 'pavitram' iti ca ; tAni pUrvamapradakSiNamAveSTaca pradakSiNaM saMyojayet // 18. ka-pAnyekaguNazulbAni tAni pradakSiNamevAveSTayet . Avartayet // ha.-bahissannahanamidhmasannahanaM codAharaNam // 19. ka-amAvAsyAyAmiti saptamInirdezaH kAlavacanaH svasmin kAle vartate / amAzabdassahArthe / yasminkAle sUryA candramasossahavAsa: sa kAlomAvAsyA / amAvAsyayeti tRtIyAnirdeza: karmavacanaH; yathA 'AgreyoSTAkapAlaH, 'aindrAma ekAdazakapAlaH' ityevamAdIni darzitAnItyetaiH karmabhiramAvAsyAyAM kAle yajeta / amAvAsyayeti tRtIyAnirdezAt karaNabhUtayAgassAGgo'mAvAsyAyAM kAle vidhIyate // ha.-sUryAcandramasossahavAso yasminkAle bhavati sa kAlo'mAvAsyA / tasyAmamAvAsyayA AgneyAdipradhAnasamudAyena yajeta / kSaNamAtratvAdasya kAlasya, tAvati kAle sAGgasya pradhAnasya prayoktamazakyatvAta, yathAyaM kSaNa: prayogamadhye bhavati tathA'mAvAsyayA yajetetyasyopadezasyArtho varNanIyaH // For Private and Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dvitIyaH khaNDaH. yathA candrayogo madhyavartikAlo bhavati, pradhAnaM ca tatsanikRSTaM tathopavAsaM vadiSyati // . 20. ka-paurNamAsyAmiti saptamyA kAlanirdezaH / yasminkAle candrAdityayoH paro viprakarSastasmin candramAH pUryate / sa kAla: paurNamAsI / paurNamAsyeti tRtIyAnirdezaH / 'AneyoSTAkapAla aindrAgna ekAdazakapAla: ' ityevamAdibhinirdiSTAni paurNamAsInAmakAni / atrApi tRtIyAnirdezAttayA paurNamAsyA karaNabhUtayA sAGgayA paurNamAsyAM kAle yajeta // 21. ka-kalAbhiH pUryamANo yasmin kSaNe candramAssa pUrNamAsa: / pUrNaH kSayAbhimukhaH / tasmit candrAdityayoH paro viprakarSA bhavati / sa kSaNaH parvasandhiH / paJcadazyAH pratipadazca pUrNamAsayogAt paurNamAsI] tatkSaNayogAt paJcadazI pratipacca paurNamAsI / tadA ahayAtmakapaurNamAsyAM paurNamAsyA yajeta' iti sAGgA paurNamAsyanaSTayA vidhIyate / tatrAhaye yasminnahani candramAH pUrNa utsat udeti tAM paurNamAsI yAgAnuSThAnAtpurastAtpUrvamupavaset / pUrtaraniyatakAlatvAt yasminnahanyaparAhne rAtrau sandhyAyAM vA pUrNazcandramAH candrAdityayo: paro viprakarSassa parvakAlaH / tAM paurNamAsImupavaset / rAkA ceyam // ___ha.-ahariti saptamyA luk, yasminnahanItyarthaH / purastAdityetatpadamasmin sUtre idAnImanvayaM na labhate ; prayojanAbhAvAt / utsarpaditi padamanvitamapyavivakSitameva / yasminnahani 1ka-yathAprayogamadhye parvakAlo bhavati, pradAnaM dvitIyAsannikRSTaM tathopavAsaM vadiSyati. For Private and Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 50 paribhASAbhASyavRttyoH. candramAH pUrNa datyarthaH / tAmupavaset tasminnupavAsaM kuryAt | / paurNamAsImiti saptamyarthe dvitIyA / tasyopavAsavidheyaM viSaya: - yadA madhyaMdinAtparastAt pratipatpaJcadazyossandhiH tadopavAsaH / uttareturijyA / yadA'parAhne cet [ yadyasyAbhijyA pUrvAhNe cet ] parvasandhiH karmamadhye na sthAt / pu[pa] rastAnmadhyaMdinAcet 'prAtaryajadhvamazvinA hinota / na sAyamasti devayA ajuSTaM ' iti mantravarNena 'pUrvA vai devAnAM ' iti vAjasaneyazrutyA ca virudhyate / tasmAduttarabhAvinyAmupavAsa evetyavadhAritam // etadeva sUtraM purastAtpadenAnvitaM [arthA]ntareNApi vahanI - yam' | prAthamyatracanoyaM purastAcchabdaH / yadahaH purastAccandramAH pUrNa: yasminnahani sUryAcandramasoH paro viprakarSastasyAM paurNamAsyAM AdhAnAnantaraM prathamamupavasedityarthaH / AdhAnAnantaraM cottarabhAvinyAmeva paurNamAsyAmArambhaH / uparitanasUtre vakSyamANAyAM paurNamAsyAmArambho na labhyata ityarthaH / evaM 'yadISTacA yadi pazunA' iti yathopadiSTakAlA'nvArambhaNIyA bhavati || 22. ka - zvazabdo'vyayam, AgAmidinavAcI, adhikaraNavRttizca / anvAdhAnAnantaradine candramAH pUritA candramasaH pUraNaM bhavitA / zdhaH kAle pUrva candramAH pUritA candrAdityayoH paro viprakarSa parvasandhiriti / yAgAnuSThAnAtpurastAtpUrvedyuH paurNamAsImupavaset / iyamanumatiH / aparedyuH parvasandhiryathA pryo| gamadhye bhavati, tathA yajeta || ha. - zvaH pratipatparvasandhiriti vA pUrvedyurupavaset / uttaka- arthAntarepi varNanIyam. For Private and Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org dvitIyaH khaNDaH 51 / regurijyA bhavet / asyopavAsavidherayaM viSayaH - yasyAM paurNamAsyAM pUrvI sUryAcandramasoH paro viprakarSastasyAM pUrvarupavaset // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 23. ka - asya sUtrasyAcAryagranthaH [syacAyamarthaH ] / tRtIyAM paurNamAsIM khavikAM vAjasaneyinaH paThanti / dvAdazadhA rAtriM kRtvA, dvAdazabhAgAvaziSTe yadA viprakarSatAM khavikretyAhuH / alpakAlAvaziSTAyAM rAtrayAM yadA parvakAlaH sA kharviketyucyate / kharvazadolpavAcI / athavA SoDazehni purastAnmadhyaMdinAdyadi syAtparvakAla: sA kharvikA / SoDazeyupavAsaH / yAtveSA kharvikA yasyAzca pUrvA parvakAlaH, tayossadyaskAleti saMjJA || ha. - kharvazabdo rUpavacanaH / dvAdazadhA rAtriM kRtvA dvAdazabhAgAvaziSTe yadA sUryAcandramasoH paro viprakarSastAM khavikAmAhuH / yadvA SoDazehani yadA purastAnmadhyaMdinAdviprakarSamsA kharvikA | tasyAmupopya zvobhUte yAgaH / vAjasaneyigrahaNaM mukhya kalpAnukalpa vivekArtham // " 24. ka- candramAH, upavaset ityanuvartate / yasmin kSaNe candrAdityayoH parassannikarSassahavAsaH / ameti sahatvavAcI / somAvAsyA parvasandhiH pratipadaH paJcadazyAzca / tasmin candramA na dRzyate / tatkSaNayogAt paJcadazI pratipaJcAmAvAsyA | tatrAhaye 'amAvAsyAyAmamAvAsyayA yajeta' iti sAGgA amAvAsyA anuSTheyA vidhIyate / tatrAhardvaye yasminnahani candramAna dRzyate candrAdityayoH parassannikarSaH sa cAniyata 1 , - For Private and Personal Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH. kAlatvAdaparAhne rAtrau sandhyAyAM vA syAttAmamAvAsyAmupavaset / kuhUzceyam // ha.-yasminnahani sUryAcandramasoH prssnnikrssstsminnhnymaavaasyaampvsedityrthH|| 25. ka-zvazcandramasaM na draSTAro nekSitAraH / candrAdarzanakAlaH pratipatpaJcadazyossandhiH / sa kAla: zvaH pUrvAle bhaviteti vA purastAdyAgAnuSThAnAtpUrva amAvAsyAmupavaset / sinIvAlI caiSA // - ha.-zvassannikarSa iti vA pUrvArupavaset / paurNamAsyAmupavAsavadevAnayorviSayo drssttvyH|| 26. ka-vidhIyanta iti vidhAnAnyaGgAni / ekasyAdhikAriNaH svargakAmAde: puruSasya svArtha yajamAnasya yo vyApAraH sa prakarSaNa puruSArthakAritvAn prakaraNaM / tadekaphalatvAdekaM / tatraikassina prakaraNe ' darzapUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajeta ' iti codyamAnAni vidhIyamAnAni samAnAGgAni bhaveyuH / ato darzapUrNamAsayoH AmeyAdInAM sarveSAmupadezAnAM na parasparaM prkRtivikaarbhaavH|| ha.-prakaraNaM phalavadapUrva (pradhAnaM samAnavidhAnam ) / vidhIyanta iti vidhAnAnyaGgAni / ekasmin prakaraNe codyamAnAni (AgneyAdIni) pradhAnAni samAnAGgAni / teSAmanyonyaM prakRtivikRtibhAvo nAstItyarthaH / yadvA-pradhAnAnyeva samAnavidhAnAni; na vaimRdhaH / vaibhRdho vikRtireveti vyAkhyAyate // For Private and Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dvitIyaH khaNDaH, 53 27. ka-vidhIyanta iti vidhayoGgAni / tAni prakRtena pradhAnena badhyante aparudhyante / puruSArthanirvartakatvena pramANAntarAspRSTApUrvasAdhanaM karaNam / karaNaM vidhIyamAnaM karaNamityupakArakamapekSate / aGgAnyapi niradhikAravAkyavihitatvena prayojanApekSANi santi, zrutyAdibhiH phalavatpradhAnatAdarthya pratipAdyamAnAni, tadapekSitopakArajanakatvena pradhAnena prakRtenAvarudhyante // ha.-prakaraNaM phalavadapUrvameva / tena sannihitA dharmA badhyante / yasya phalavakarmaNassakAze ye dharmA AnAtAste tadarthA eva sarva ityarthaH / ato darzapUrNamAsayovihitA dharmAstadarthA eva ; naagnihotrsauryaaaarthaaH|| 28. ka-zrUtyAdibhiryeSAmavizeSanirdeza: vizeSasambandhI nAsti yathA prayAjAdayastAni sAdhAraNAni // ha.-anirdezo vizeSAbhUtiH / anyasya kAraNasyAbhAve sarveSAM pradhAnAnAM sannihitAnyaGgAni sAdharaNAni bhavanti / paryanikaraNAdayaH prayAjAdayazcodAharaNam / yadvA-aGgAnAM pradhAnAnAM sAdhAraNAnyaGgAni / AjyadharmAvedidharmAzcodAharaNam / ato[te ]GgAnAM pradhAnahaviSAM ca sAdhAraNA bhaveyuH / tasmAdanUyAjakAle Ajye duSTe, punarAjyasaMskArA: kriyante // 29. ka-yeSAM zrutyAdibhirvizeSanirdezastAni yathopadezaM vyavatiSThante vyavasthitAni bhavanti / yathA 'aruNayA ' iti Rye, liGgena 'syonante' iti sadanakaraNe, vAkyena 'avIvRdhetAm' ityanISomIye, prakaraNena prAjApatye, sthAnena 'dabdhirasi' ityupAMzuyAje, samAkhyayA'dhvaryuH // For Private and Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH. ha.-nirdezo vizeSavacanaM / vizeSavacanAt pradhAnavizeSa eva dharmA vyavatiSTante / 'payasA maitrAvaruNaM zrINAti / stuveNa pUroDAzamanakti ' iti codAharaNam // 30. ka-yadyapyAneyoTAkapAla iti dravyaparo nirdezaH ; tathApyAmeya iti devatAtaddhitatvAdaSTAkapAla AneyaH kartavyaH / tasyAyatvaM yAgamantareNa na sidhyatIti 'AgreyoTAkapAla:' iti yAga evopadiSTaH / upAMzuyAja iti yAganAmnA yAga evopadiSTaH / 'agnISomIya ekAdazakapAla:' ityAdibhirapi yAga evopadiSTaH / etAni trINi yajanAni paurNamAsyAM kAle prayoge pradhAnAni // ___ha.-agniryasya devatA soyamAneyaH / aSTasu kapAleSu saMskRtaH puroDAzoSTAkapAlaH / amISomIyopi tadvat / AneyAnISomIyazabdAbhyAM tatsAdhyo yAga upalakSyate / ete trayo yAgA: paurNamAsyAM pradhAnAnItyarthaH / upAMzuyAjasya vyutkrameNa pATho'nISomIyAbhAvepyasomayAjina upAMzuyAjo na nivartata iti khyApanArthaH // 31. ka-teSAM pradhAnAnAmaGgAnyupakArakANi zeSabhUtAni itare homAH ArAdUpakArakAH / na vizvavidvatphalaM kalpyam / nApi rAtrivadarthavAdasthaM phalaM / 'agniM gRhapatiM yajati pratiSTityai / ityevamAdInAM pradhAnopakArArthatvena parArthatvAtphalazruterarthavAdatvaM / ataH pradhAnAnAmaGgAnyArAdupakArakANi / sannipatyopakArakANAM tu dRSTaprayojanatvAnnAnaGgatA zaGkhyA / / For Private and Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dvitIyaH khaNDaH. ha.-pArizeSyAdeva siddhe punarvacanaM 'yatprayAjAnUyAjA ijyanne varmaiva nadyajJAya kriyate varma yajamAnAya' iti phalasAdhanatayA stutAnAM prayAjAdInAmaGgatvajJApanArtham / yadvAvaimRdhaH paurNamAsasyAGgamiti khyApayitumArambhaH // 32. ka-AgneyendrAmAvasomayAjino'mAvAsyAyAM kAle amAvAsyAzabdavAcyo pradhAnabhUtau / tadaGgamitare ityanuvartate // ha.-indrAgnI devatA yasya soyamaindrAgnaH / amAvAsyAyAmasomayAjina eto yAgau pradhAne ityrthH|| 33. ka-sAnAyyazabdena yAgasAdhanabhUte dadhipayasI ucyete / tAbhyAM sAdhyavindrayAgau mAhendrayAgau vA somayAjino dvitIyasthAnApannandrAmasthAnApannau bhavataH // . ___ ha.-sAnnAyyamiti haviSo dadhipayasorabhidhAnam / 'indrasya vRtraM jaghnuSaH ' ityArabhya 'tatsAnnAyyasya sAnnAyyatvaM' ityantaH sAnnAyyazabdapravRtterarthavAdaH / tatsAdhyau yAgau sAnnAyyazabdena lakSyate / tau dvau sahapradAnatvAt dvitIyamityekavacanAntena zabdena abhidhIyate / sAnAyyaM somayAjino dvitIyaM pradhAnamityarthaH / darzapUrNamAsaprakaraNa eva 'somayAjyeva sannayet' iti somayAjina eva sAnnAyye siddhe, somayAjina iti vacanam patnImaraNe punadArakriyAyAM AdhAne kRte, punassomayAgAdarvAksAnnAyyapratiSedhArtham / ayaM cArthoM darzito manubhASyakAreNa 'adhikArAntaraM punarakriyAyAM, na punaH pUrvAdhikAraprasaGgaH' iti / asminneva viSaye sAnnAvyasya pratiSedhasspaSTamukto For Private and Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH bodhAyanena / anenaiva nyAyena ajasrAnvArambhaNIyAdi sarva punarakriyAyAM prathamAdhAnavadeva kriyate / agnISomIyopi na kriyate prAkpunassomayAgAt iti // 34. ka-asomayAjI brAhmaNaH pUroDAzadravyakamanISomadaivatyaM yAgaM na kuryAt // ha.-brAhmaNasyeti chedaH 'Agneyo vai brAhmaNo devatayA sa someneSvA'gnISomIyo bhavati ' iti zrutyantare darzanAt // 35. ka-brAhmaNasyetyanuvartate ityAzakyAha varNAvizeSeNeti / 'nAsomayAjI sanyet sannayedvA ' iti yadA trayo varNA asomayAjinassAnnAyyaM yAgaM kurvanti, tadaindrAnayAgAbhAvaH / amAvAsyAyAmasomayAjina aindrAmasAnnAyyayovikalpaH / paurNamAsyAM tvasomayAjino brAhmaNasyAgrISomIyayAgAbhAva eva / tadrahitApi paurNamAsI puruSArtha sAdhayati / dvayoreva hi yAgayoH paurNamAsIzabdavAcyatvamasti ; pratyekaM nAmayogAt / tasmAdamISomIyarahitAvevetarau puruSArtha sAdhayataH / / ha.-aindrAmassannayato varNAvizeSeNa na bhavati / somayAjimAtrasya na bhavati ; kinta, asomayAjina evetyrthH|| 36. ka-svasya kAlaH svakAla: svakAlasya vidhau, pitRyajJo nAmAmAvAsyAyAmanArabhyAdhInaH tasya svakAlo vidhIyate / aniSTome pravRNaktItivanna karmasambandhaH / ata: 'tasmApitRbhyaH pUrve dhuH kriyate' iti kAlamAtravidhAnAdanaGgaM syAt // For Private and Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .. dvitIyaH khaNDaH. ha.- pitRRNAM yajJaH pitRyajJaH / atra piNDapitRyajJaH pitRyajJa ityabhidhIyate / tasmAtpitRbhyaH pUrvAH kriyate / iti darzapUrNamAsaprakaraNe darzanAt / karmamadhyavartitvAdaGgatve prApte idamucyate / anaGgaM piNDapitRyajJassyAt / kutaH ? strakAlavidhAnAt, 'amAvAsyAyAmaparAhne piNDapitRyajJaH' iti / na hyaGgatve pRthakkAlo vidhIyate, yathA prayAjAdeH // svakA 37. ka-darzapUrNamAsAbhyAM saha tulyavatprasaGkhyAnAt gaNanAt tadvadevAnaGgam / evaM zruti: ' catvAro mahAyajJAH / agni- . hotram darzapUrNamAsau cAturmAsyAni piNDapitRyajJa iti / evaM tulyavatprasaGkhyAnAnnAGgam // ha.-tulya iva tulyavat / prasaGkhyAnaM parigaNanaM ; parigaNanAdityarthaH / evaM hi zrUyate 'catvAro vai mahAyajJAH / agnihotraM darzapUrNamAsau cAturmAsyAni piNDapitRyajJa iti / / yadvAprasaGkhyAnaM vidhAnaM 'apyanAhitAgneH' ityAhinAgneranAhitAgnezca tulyavadvidhAnAdityarthaH / atra banAhitAgnervyaktamanaGgaM piNDapitRyajJa iti / tadvadevAhitAgnerapIti / / 38. ka-pratiSiddhe amAvAsyAyAge piNDapitRyajJo dRzyate 'paurNamAsImeva yajeta nAmAvasyAM; piNDapitRyajJamevAmAvAsyAM prINAti , ityamAvAsyAyAM piNDapitRyajJamanuvadan tadanaGgaM darzayati // ha.-evaM hi zAkhAntare zrUyate 'paurNamAsImeva yajeta bhrAtRvyavAnlAmAvAsyAM piNDapitRyajJamevAmAvAsyAyAM kurute iti For Private and Personal Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 58 paribhASAbhASyavRttyoH. darza pratiSiddhapi pitRyajJamanuvadana anaGgabhAvaM darzayati / anaGgatvAca kuNDapAyinAmayane na kriyate, nakSatrAdhAnAnantare ca darzapi kriyate, adRSTacandrANa pratipadyaparAhne kriyata iti prayojanAni / tatrAhavanIyasya na praNayanaM, arthAbhAvAt / nityazcAyaM piNDapitRyajJaH ; "mAsi pitRbhyaH kriyate ' iti shruteH| mAsi mAsi pitRbhyaH kriyate ityasyAzzruterarthovadhAryate ; 'tasmAdaharaharmanuSyAH' iti vIpsAdhikAre zrUyamANatvAt / vIpsAyAM ca nityAdhikArovagamyate; yathA-' vasante vasante jyotiSTomena yajeta' iti / nityepvapi svargaphalaM kecana manyante // 39. ka-adhikAripadasaMyuktavAkyanirdiSTaM karma pradhAnam / tat yatra vihitaM tatrAGgaissaha vidhIyate ; yathA--'uddiA yajeta pazukAmaH' 'saurya caLaM nirvapadbrahmavarcasakAmaH' iti // ha.-aGgaissaha vartata iti sahAGgam / aGgopadezazUnyaM pradhAnaM darzapUrNamAsAdibhyotidiSTairaGgairaGgasahitaM bhaviSyatItyarthaH / sauryatrikadrukAdaya udAharaNam // iti dvitIyaH khaNDaH. atha tRtIyaH khaNDaH. 1-2. ka-sahAGgaM pradhAnamityanuvartate / yatpradhAnaM yatra dezAdiSu svazabdena vAcakena nirdizyate upadizyate, tatra For Private and Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDaH 59 tatsahAGgaM vihitaM pratyetavyam / aGgAnyapi tatra vihitAni jAnIyAt / yathA 'prAcInapravaNe vaizvadevena yajeta ' iti sAGgaM tatra vaizvadevaM / 'zaradi vAjapeyena yajeta ' iti vAjapeyassahAGgaH / sAGgasya kartRvidhAnaM 'yajamAnassvayamagnihotraM juhuyAt / 'parvaNi brahmacArI juhuyAt ' iti / karaNanimittepi sAGgasya vidhAnaM / svargAya vihitam agrihotraM yAvajjIvamiti jIvananaimittikaM sAGgaM vidhIyate / athavA sAGgaM pradhAnaM 'deze kAle krtri| iti / yatra deze kAle kartari nimitta ca pradhAnaM vidhIyate, tatra tAni ca vihitAni bhaveyuH; yathA-'prAcInapravaNe vaizvadevena yajeta' 'zaradi vAjapeyena yata' 'yajamAnassvayamanihotraM juhuyAt ' yAvajjIvamagnihotram' iti nirdiSTam / na sva: asvaH / kriyAkArakamadhikAriNaH svam / adhikArI na kasyacit svam / asva ityadhikAryucyate / asvavAcI zabdo yasya pradhAnasya tadasvazabdaM pradhAnam / yatra pradhAnamasvazabdaM adhikAripadasaMyuktaM nirdizyate apUrva vidhIyate ; yathA-' udbhidA yajeta pazukAmaH' 'saurya cakai nirvapedbrahmavarcasakAmaH' vaizvAnaraM dvAdazakapAlaM nivapetputre jAte ' iti // 1. ha-sahAGgaM pradhAnamityadhikriyate / tathA uparitanasUtragataM yatpadamapi pratikRSyate / dezavizeSe kAlavizeSe kartRvizeSe ca yatpradhAnaM nirdizyate, tatsvakIyairaGgaissaha nirdiSTaM pratIyAdityarthaH / 'viSama Alabheta ' iti dezasyodAharaNam / tatra SaDDhonRpazviTiyUpAhutyAdayopi viSama eva kriyeran / tathA prAcInapravaNa eva paJcahotrAdayaH / 'zaradi vAjapeyena yajeta' iti kAlasyo 1kha-nirdizyate tattasya sAGgameva. For Private and Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH. dAharaNam / tatra sautrAmaNyA maitrAvaruNyAzca zaradeva kAlaH / 'parisrajI hotA bhavati / iti karturudAharaNam / tatra bRhaspatisave sAgnicitye parisrajitvaM vidhIyamAnaM sautrAmaNyA maitrAvaruNyAzcopAdayite / yadA vAjapeyAGgaM bRhaspatisavo bhavati, tadApi zaratkAle kriyate / tasyAtidezato vasantakAla: prAptaH / vAjapeyAGgasya zaratkAlatvAdabhinna yogatvAdgRhaspatisavasyeti // 2. ha-'deze kAle kartarIti nirdizyate / iti vartate / sva [eva zabdo yasyAsau svazabda iti vigrahaH; sAmarthyApekSatvAt svazabdasya / kiJcitpradhAnaM svazabdena gRhyate ; yathA-'sauryaH' 'nirUDhaH' iti / kiJcitpradhAnaM parazabdena gRhyate yadanyAbhUtaM, yathA sautrAmaNI maitrAvaruNyAmikSeti] pradhAnazabdacoditatvAdaGgapradhAna vidheH / ayamasya sUtrasyArthaH; yatra 'deze kAle kartari / iti nirdizyate tatra svazabdameva nirdiSTaM vijAnIyAt , na parazabdamityarthaH / 'madhyenerAjyAhutI: ' iti dezasyodAharaNam / tatra pradhAnabhUtA evAhutayo anemadhyadeze vidhIyante / 'yadISTacA yadi pazunA yadi somena ' iti kAlasyodAharaNam / tatreSTipazusomAnAM nirUDhasauryAdayamsvazabdA eva nidizyante, na parazabdA: sautrAmaNImaitrAvaruNyAdaya aGgabhUtAH / iSTayaH pazavo vA sahAGgA na nirdizyanta ityarthaH / aGgabhUtatvAttayorna bhavati sadyaskAlatA / tathA 'pazubandhena yakSyamANappaDDhotAram ' iti karturudAharaNaM / tatra svazabdA eva nirUDhAdayaH pazubandhena gRhyante, na parazabdA agnISomIyAdayaH / anasteSu na bhavati SaDDhotA // gha-prayoga. ka-dbhinna. For Private and Personal Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDaH. 3. ka-apUrvA darvIhomA na kutazciddhAn gRhIyuH, yAvaduktetikartavyatAkAityarthaH / yathA 'dazahotAraM manasA'nuhutyAs havanoye sagrahaM juhoti ' iti / evamAdInAM na kutazciddharma* prAptiH // ___ha.-apUrva iti prakRtirabhidhIyate / na vidyate pUrvo yasya sopUrvaH / darvIti homAnAM vizeSanAmadheyam ; brahmaudanahome pAkayajJahomeSu ca dA homa iti apUrvo darvIhomaH na kutazcidvamAn gRhNAti, yAvadupadiSTAGga ityarthaH // 4. ka-ke bIho? kiMlakSaNAH? juhonizabdacodano vidhAyako yeSAM te homA darvIhomasaMjJakA: / darvIhomazabdo juhotIti vihitahomanAmadheyam // 4. ka-mantreNa vA, devatApadena vA devatA uddizyAjyAdInAM dravyANAM pradIyamAnAnAmAhavanIyAdiSu prakSepo homaH / tasyedAnI sAmAnyenetikartavyatocyate / pradIyate yena pradAnaM / svAhAkAraH pradAnaM yasya, saH svAhAkArapradAnaH / yatra mantre svAhAkAro na paThitastatra mantrasyAnte zuddhadevatApade ca svAhAkArovidhIyate ; yathA-"riSTahome 'daza te tanUvo yajJa yajJiyAH / iti; anaye svAheti ca // . ha.-juhotizabdena codanA yasya sa juhoticodanaH / kacitpratyakSeNa juhotizabdenacodanA ; yathA-'nAriSTAn juhoti' iti / kvacitparokSeNa' ; yathA 'AdhArAvAdhArayati' iti / svAhA 1ga-kavi numeyena. For Private and Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 62 paribhASAbhASyavRttyoH kAreNa pradAnamasminniti svAhAkArapradAnaH / sarvasyaiva mantrasyAnte svAhAkAraH / yasyamantrasyAdAvante vA paThita eva svAhAkArastatra tenaiva pradAnam / yatra punamantramadhya eva svAhAkAra: paThitastatrAnte svAhAkAreNa pradAnaM / yathA-'devA gAtuvidaH ' iti / 'purastAtsvAhAkRtayo vA anye devA upariSTAtsvAhAkRtayonye, iti dvayoreva niyamAt / yatrAdAvannevA svAhAkAra: paThacate, yathA-'svAhA vA subhavassUryAya ' iti, yatra vaSaTkArapradAne mantro vihitaH, yathA-'jAtavedo vapayA' iti, tatra na mantrAnte svAhAkAra: kartavyaH / yatrApyamantrako homastatrApi svAhAkAreNaiva pradAnam / yathA-'athainedhvathussaMtrAveNAbhinuhoti , iti / yatra tUSNImiti vacanaM tatra svAhAkAropi nAsti ; yathA 'sakadeva sarvaM tUSNIM juhuyAt' iti // 5. ka-pradAnamityanuvartate / AjyasthAlyA dhruvAyA vA AnIya veNa vA jubA vA juhoti / sadgRhItvA sakRdeva hotavya ityarthaH // ha-sakagRhItvA darvIhomA hotavyA ityarthaH / sArasvatau homau caturhotA codAharaNam // 6. ka-yathA 'upAkRtya paJca juhoti ' iti AhutimAhuti pratyAhuti parigaNayya truveNa tAvantyavadAnAni gRhNAti / juhAmAnIyAcchidyAcchidya hotvyH|| . ha-nAriSTahomAdiSvAhunigaNeSu yAvatya AhutayastAvantyAjyAni gRhItvA vigRhya vigRhya hotavyA ityarthaH // For Private and Personal Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDaH. 7. ka-samavadAnaM sahAvadAnaM pUrvoktaM na vA kuryAtkuryAdeva vA // ha.-samavadAnaM sarvagrahaNamadhastanasUtre vihitaM na kuryAt , hulA hutvA pRthageva gRhIyAdityarthaH / pUrvasUtreNAsya vikalpaH // 8-9. ka-darvIhomeSu samidabhAvassyAt samidvaH kuryAt / kimavizeSeNa ? netyAha, agrihotravaja / agnihotraM varjayitvAnyatra / nanu teSu darvIhomeSu kutassamitprAptyAzaGkA ? ucyate / 'yadekAM sabhidhamAdhAya dve AhutI juhoti / atha kasyAM samidhi dvitIyAmAhuti juhoti ' iti agnihotre pratyAhuti samidAza kyate / tena liGgenAhutAvAhutau samitsyAditi sarvadarvIhomepu pratyAhuti svAhAkAravatsAmAnyena samidvidhirastItyAzaGkA / kathaM tarhi saiSA nivartate ? 'yave samidhAvAdadhyAt / bhrAtRvyamasmai janayet' iti ninditatvAt / agnihotra eva samidvidhAnam / anyatra davIhomeSu samidabhAvaH // 8. ha-samidho'bhAvassamidabhAvaH / agnihotraprakaraNe * yadekAM samidhamAdhAya dve AhutI juhoti / athakasyAM samidhi dvitIyAmAhuti juhoti' iti liGgandarzanena sarveSu darvIhomeSu samidhaH prAptimAzaGkya taniSedhArthoyamArambhaH // 9. ha-agnihotrasyApi samidhaH pratiSedhe prApne, pratiprasUyate agnihotre samidbhavatyeveti // 10. ka-apareNAnimameraparabAsIna: dakSiNaM jAnvAcya bhUmau nipAtya na savyaM nobhayam , anAcyAnipAtya vA sarvadarvIhomAn juhoti / eSa autsargiko vidhiH // For Private and Personal Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH. ha.-agnimapareNa vederuttarataH / 'nAnlarAnI saMcarani / iti pratiSedhAt , kvacit 'antarvedyAmUrdhvastiSTan / ityantarvedividhAnAca / jAnyAcyati jAnu bhUmau nipAtyetyarthaH / anAcanamanipatanaM saGkucya vA | homabahutve prakrama Arambhaprayojanam // 11. ka-karambhapAtrANi pratyaGmukhastiSThan juhoti // ha.-yathA sAvitrANi samiSTayajuriti / sAmAnyavizeSayovikalpa: kaizcidAzrita iti taniSedhArthamArambhaH // 12. ka-apareNAhavanIyaM dakSiNAbhimukho vedimatikramya prasavyamudagAvRtta udaGmukho yato manyetAnabhikramya hopyAmIti tatratiSTan srvvssttkaaraahuniirjuhoti|| ha.-atrAhutizabdena vaSa kArAhunayo adarvIhomA apyabhidhIyante // 13. ka-pathAvacanameva juhoti / yathA saumye carau pitRyajJe ca havIMSi // ha.-yathA 'saumye carau dakSiNatovadAyodagatikramya / ityevamAdayaH // 14. ka-AzrutaM 'AzAvaya' iti / pratyAzrunaM 'astu auSaT ' iti / yAjyAnuvAkye, yAjyAyA 'alpAntaram / iti pUrvanipAtatvam / auSadhapazusAnnAyyAnAmavadAneSu upastaraNAbhidhAraNe caturavattatAsaMpAdake / AjyahaviSSu caturgRhItameva / vaSaTakArazcAda:homAnAM-pradhAnadharmAH // For Private and Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org tRtIyaH khaNDaH. ha - AtamAbhAvayatIti / zrutaM ca pratyAzrutaM cAzrutapratyAzrute / ijyate dravyamanayeti yAjyA | anUcyate uddizyate devatetyanuvAkyA / yAjyA cAnuvAkyA ca yAjyAnuvAkye | AjyavyatiriktaviSAM puroDAzamAMsasAnnAyyAdInAM upastaraNAbhighAraNe vidhIyete / te ca havissaMskArArthe | AjyaM caturgRhItamapi catussaGkhyAvacchinnamapi pradhAnadravyameva / ato dAkSAyaNayajJe aindrasyopAMzuyAjasthAnApannatvAt AjyavikAre da eva caturgRhItam / tata upastaraNAbhighAraNe na kriyete | AjyasthAnApannatvAt jAghanyA api caturavadAnaM nopastaraNAbhighAraNe iti || / " 15. ka - Ahuti kAryAsu vaSaTkRte vaSaTkAre kRte vauSaT' iti zabda ukte yAge dravyasya srugAdibhyaH pracyAvanaM vaSaTkAreNa vA saha // , ha. - sannipAtassaGgamaH || 16. ka - sannipAtayedityanuvartate / vAyavyacamasAdiSu somAdau gRhyamANe 'upayAmagRhItosi' ityanena saha asyocaraNakA vAyavyAdiSu somAdiSu grahaNam / purastAdupayAmAdiSu mantreNa yAvaddevanocyate tAvadvArAM srAvayet // ; Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ha. - upayAmazabdena grahe caindravAyavAdiSu kriyAM sannipAtayet saMyojayedityarthaH / mantrAntenetyasyAyamapavAdaH // 1ka - tatra. For Private and Personal Use Only I
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH 17. ka.-iSTakopadhAnamiSTakAsAdanam / tacAsya mantrasyAntvapAdena prakAzyate / ataH tayAdevatenopadhAnamupakramya mantrAnte parisamApayet / anyathA mantrasyAdRSTArthatvaprasaGgaH // ha.-kriyAM sannipAtayediti zeSaH // 18. ka.-AdhAne ubhayAni saDa nirupyANi ' iti pavamAnahaviSAmAneyena samAnatantratve sati puroDAzagaNaH / prakRtau nirvApaprabhRtyApiNDakaraNAtsaMsRSTau bhAgau / tayoryasyai deyatAyai yo bhAgaH yathAbhAgamantrasAmarthyAtsa eva bhAgastasyai devatAyai bhavati / nAnyadIyenyadIyaM saGkrAmati / vikRtAvapi puroDAzagaNe 'makhasya zirosi' iti piNDaM kRtvA, ekaikapuroDAzabhAgamapacchindyAt / yatra bahuSu bhA. geSu saMsRSTeSu ekaikasminnapacchidyamAne vibhAgamantravalAdeva kramAdvayAvRttiritareSAM syAt tebhyazcaitasyeti parasparaM vyAvataimAneSu, 'vyAvartadhvam / iti mantre bahuvacanaprayogaH kartavyaH / sa cohaH / ekadaivatyepi puroDAzagaNe avadAnakramArthamevApacchindadyAt / prakRtAvapi vaimRthasya samAnatantratve codanAbalAtkecidUhamicchanti / apare tu- nAnAbIjeSviva pAtrIzUrpabhedenApi samAnatantratvA 'hAniriti nohaM kurvanti / / ha.-roDAzAnAM gaNaH puroDAzagaNaH / apacchedo kha--kha. For Private and Personal Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDaH. vibhAgaH / puroDAzabahuve 'yathAbhAgaM vyAvartadhvam / ityekaikaM puroDAzaM vibhanedityarthaH / 'agnaye pavamAnAya puroDAzamaSTAkapAlaM nirvadagnaye pAvakAyAmaye zucaye' ityudAharaNam / 'yena yajJenerset' iti vihitena puroDAzena catvAraH puroDAzA asyAmiSTau bhavanti / tatra 'yathAbhAgaM vyAvanadhvam' iti dvau piNDau vibhajet / 'yathAbhAgaM vyAvarnethAm / iti prakRtI vibhajyamAnamapi piNDadvayamitizaGkayA puroDAzagaNepi vibhajyamAnayotviAt anUhamAza baca prakRtau havirabhidhAnatvAtyuroDAzagaNe ca haviSAM bahuvAdUhopadezaH / yadA-vibhajyamAnadravyasyaikatvAdekavacanamAzavacaikasminnapi haviSi vibhajyamAne sarveSAM paraspareNa pRthakkaraNe sijhe bahuvacanAnta Uha upadizyate // 19. ka.-apacchindayAdityanuvartate / yadottamau dvau bhAgau pariziSTau, nadA tayoranyonyavyAvRttimAtrApekSaNAdvivacanena vyAvarnathAmiti vibhAgaH kartavyaH // bahuSa puroDAzeSvekakasminnapacchidyamAne dravyadevatAviSayayAgAdyanuSTAnasiddhayarthaM yAgacodanAkrameNa prathamAyai devatAyai prathamo bhAgo dvitIyAyai devatAyai dvitIya ityevaM sarvatrAvadhRnepUttamayoH kramAbhAvena kamyai ka ityanavadhAraNAnirNAyakapramANAntarAbhAvAca svayameva idamasyA iti saGkalpayet / prakRtAvapi puroDAzayorevameva sakalpaH / atazzAstraprAmANyAttasyA eva bhavati // For Private and Personal Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH ____ ha.-devatAyA upadezanaM devatopadezanam / idamagneH pAvakasyedamanezzuceriti tayorevottamayordevatopadezanam / pUrveSAM kramAdeva devatAvizeSasambandho sandehena jJAyate / atastayorevetyuktam / ata eva' haviSyekasminna bhavati // 20. ka.-caravazca puroDAzAzca carupuroDAzAH / teSAM gaNassamavAyaH / tatra carupuroDAzIyAn carvarthAnpuroDAzArthAzca prAgadhivapanAt adhivapanArtha kRSNAjinAdAnAprAk pRthakkaroti / bahavazvedhAgA bahuvacanAntena mantreNa saMvibhAgaH / yAvantazcaravasnAvatAmayameko bhAgaH / yAvantaH puroDAzAstAvatAmaparaH / yathA 'AgneyamaSTAkapAlaM nivapeta' 'vaizvAnaraM dvAdazakapAlam' iti / agnyudvAsane yathA 'dhAtre puroDAzaM dvAdazakapAlam' ityAdi / caruzadastaNDulasvarUpasAdhyAnAM pradarzanArthaH / yathA "indrAya harivate dhAnAH' iti / puroDAzazabdazca pepyANAM piSTAnAM, 'poSNaM apayati ' iti // ___ ha.-caravazca puroDAzAzca carupuroDAzAH / teSAM gaNa; carupuroDAzagaNa: / carupuroDAzArhAzcarupuroDAzIyAstaNDulAH / tAnadhivapanAtyAgo vibhajet / kRSNAjinAdAnasyAdhivapanAGgatvAttadAdAnAdapi prAgeva vibhAgaH / ayaM ca vibhAgakAlApakarSoM nyAyaprApta evopadizyate caroH peSaNAbhAvAt / tatazca lAjArtheSu bIhiSvavahananAtyAgeva vibhAgaH // 21. ka.-yathokta vibhAge kRte carvarthaH kazcidbhA 1ga-statpadaM For Private and Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDaH. fo gaH puroDAzArthaH kazcidbhAgaH / tatra carcA bhAgazcarudevatAnAM yathAsvaM puroDAzArtho bhAgazca puroDAzadevatAnAM tathopalakSayet / / ha.-pAvatyo devatA yasya puJjasya tAvatIbhirdevatAbhistatpRJjamupalakSayedityarthaH // 22. ka. prakRnau vibhaktayohaviSoH kiM kasyA iti sandehe 'idamaneH' iti mantreNedaMzabdena havinirdizyate , agneriti paSTacA devatA ca / tasyAssvatvena havi: pratipAditam / vikRtAvapi vibhaktayozcarvarthapuroDAzArthayoH havissaGghayoH haviSAM saGkIrNavena bhedAgrahaNAdevatArtha dravyapratipAdanaparo mantragata idaMzabda ekaikaM saGgaM tantreNa nidizati / asaGkIrNatvAddevatAnAM pratidevataM devatApadAvRttiH / yathA devatAhaviSa 'idaM dhAturidamanamatyA rAkAyAssinIvAlyA: kuhAH' iti / tathAgnyudvAsane 'idmne| zvAnarasya varuNasyAgnerapsumata idaM mitrasya' iti / ha.-bahInAM devatAnAmapIdaMzabdassadeva prayujyate / devikAhavIMpyudAharaNam / tatrAgneyena saha SaDavIMSi bhavanti / tatraivamupalakSayet -- idamamedhAtuH / iti puroDAzArtha puJjam / 'idamanumatyA rAkAyAssinIvAlyA: kuhAH' iti carvartham // 23. ka.-'carupuroDAza' ityAdisUtratrayamanuvartate / vaizvadevahavirgaNe carupuroDAzA vyatiSaktAH anyonyaM vyavahi kha-rthamartha. For Private and Personal Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 70 www.kobatirth.org paribhASAbhASyavRttyoH Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tAH / teSu vyatiSakteSvapi prAgadhivapanAdvibhAga:, yathAdevatamupalakSaNam, idaMzabdasya ca tantratA / yathA-' idamagressavitu: pUSNo marutAM dyAvApRthivyoH idaM somasya sarasvatyAH ' iti / carvAdigaNe ca carvathInAM pUrva devatopadezanam // ha - anantarasUtramanuvartate / vyatiSaktA nAmAntaritA: puroDAzAzca rubhizcaravaH puroDAzairiti / evaM vyatiSakteSvapIdaMzabdastatraM bhavet / vaizvadevamudAharaNam / tatra dvau puo kRtvA evamupalakSayet ' idamapressavituH pUNo marutAM dyAvApRthivyoH iti puroDAzArthaM puJjam / ' idaM somasya sarasvatyA:' iti carvartham // 1 kapAlAnA 24. ka. - idAnIM carudharmA ucyante / mupadhAnakAle ' dhRSTirasi' ityAdi pratipAdya prathamena kapAlamantreNa ca sthAlImupadadhAti / carusambandhAt tachupaNArthA sthAlI carurityucyate / mantrasannAma Uha: / pAkasAdhanacarusthAlI yadyapi caru caruzabdenAbhidhIyate tathApi puliGgena mantrasannAmaH pAkasAdhanatvAccaruzabda evAsannatara iti tatsAmAnAdhikara vyaM yuktam // ha. - sthAlIparatvena 'dhruvAsi' ityUho mA bhUdityUhopadezaH // 25. ka. - piSTAnAmutpavanakAle carumupadhAya taNDulAnupunAti // For Private and Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDaH. ha.-yadyapi prakRtI piSTeSu praNItAnAM secanaM, tathApyApastaNDuleSu na prakSeptavyAH / yajurutpUtA apaH sthAlyAmAsicya, tAsu taNDulAn prakSiperan , tathaiva prasiddha odanapAko loka iti / evaJca 'AmAvaiSNavaM ghRte carum ' iti saptamI zrutirupapadyate / AcAryeNApi darzitoyaM nyAya: maitrAbArhaspatyAyAM zatakRSNalAyAM ca 'pavitravatyAjye karNAnAvapati' iti, 'tAni pavitravatyAjye Avapati' iti ca // 26. ka.-straveNa praNInAbhya AdAya anyA vA yajupotpUyAbhimaJca 'samApa ' ini camasthAlyAmAnIya laukikamudakaM carUpAkaparyAptamAnIya tatrodakavAyAM carusthAlyAM carvanekatve vibhAgaM kRtvA 'gharmosi' iti taNDulAnAvapati / 'janayatyai tvA' iti na saMyavanaM, 'piSTArthatvAt / na prathanaM, nApi zlakSNIkaraNaM, "puroDAzArthatvAt / nolmukaiH pratitapanaM, nAbhijvalanaM, na sahAGgArabhasmAdhyUhanam , carorantargatomaNA pAkAt pAkArthatvAcateSAm / 'avidahantaH' iti mImAMsakA: kurvanti / tasyApyarthakRtyasyAbhAvAt na / sa hyabhivAsanArtha: praiSaH 'tAmabhivAsayan vAcaM visRjate' ityadhvaryoreka kartRtvAt / nApi lepaninayanaM, taNDulAnAM lepAbhAvAt / nAGgArApohanam / sUryajyotirityabhimantraNamasti / yathAdevatamabhidhAraNam // ha.-anUhodhiyayaNamantrasya , havirabhidhAnAt // kha-api. kha-apu. kha-reva. For Private and Personal Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 72 paribhASAbhASyavRttyoH 27. ka.-sthAlyAmanuddhRtya sthAlyA saha carumudrAsya AsAdayati / carora pi] pRthutvAt' AdraH prathasnuH' ityavikRto mantraH // ha.sahaiva sthAlyA AsAdayedityarthaH / ayaM cArtho nyAyaprApta evopadizyate / katham ? adhizritasya haviSo yaH pUrvabhAgaH sa evAvadAnakAle pUrvArdha ityabhidhIyate / yadi caruruddhiyeta pUrvArdhaviparyAsamsyAditya nuDhatyetyuktam / adhizrayaNAdi ca pUrvArdhadezalakSaNaM manyamAna AcAryobhihitavAn 'aparyAvartayanpuroDAzamudrAsya' iti / anazca dhAnA api sakapAlA udvAmyA iti siddham / prathanaM zlakSNIkaraNaM ulkaistapanaM taNDulevagAgadhyUhanaM aGgAgadhivartanaM ca carusthAlyAmarthalopAnnakriyante, dRSTa saMskAratvAn / 'avidahanta apayata' iti ca kriyate. AnIdhrapraiSArthatvAt / udvAsanamantrazcanoyane, pacyamAnasya cageH pRthutA jAyate iti / vihitasya prathanasyAbhAvAn 'Adro bhuvanasya ' ityUhamanye varNayanti // 28. ka.-darzapUrNamAsayossAmidhenyaH agnisamindhanArthA RcaH 'triH prathamAmanvAha / triruttamAm ' ityabhyastAbhyAM prathamonamAbhyAM saha paJcadaza / bahuyAjinopi paJcapaza vikalpena labhyante // ha.-samindhanArthA RcassAmidhenyastAH paJcadaza darzapUrNamAsayorbhavanti / anArabhya zAkhAntare sAmidhenInAM kha-rapRthaktvAt. For Private and Personal Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDaH. sAptadazyamAnAtam / darzapUrNamAsaprakaraNe pAJcadazyavacanaM bahuyAjinAmapi pAJcadazyaprAptyarthameva / 29. ka.-yAsAM vikRtInAM dRSTInAM pazubandhAnAM ca 'saptadaza sAmidhenIranvAha' iti punassaptadaza sAmidhenyo vidhIyante tatra saptadaza, anyatra paJcadazaiva // ha.-idAnIM prakRtau pratiSiddhasya sAptadazyasyAvakAzobhidhIyate--yAsviSTiSu pazubandheSu vA sAptadazyaM zrUyate tAsveva bhavati netarAsvityarthaH; kAsu cidvikRtiSu puna zravaNasya tAsvevopasaMhArArthatvAt , prakaraNAmnAtasyApUrvasambandhArthatvenAnArabhyAmnAtasya dvAraviniyogArthatvena ca vyApArabhedasambhavAt // 30. ka.-'ArthavaNA vai kAmyAstA upAMzu kartavyAH' iti yA vikRtaya upAMzu kriyAte, tatra yAvatpradhAnaM pradhAnadevatAvAcakaM padamupAMzu prayoktavyam , yAjyAnuvAkye ca // __ ha.-yadidaM zrUyate 'upAMzu kAmyA iSTayaH kriyante' iti, tatra kAmyAsviSTiSu yAvatpradhAnaM tAvadevopAMzu bhavati / nAGgedhUpAMzutvamityarthaH / idaM ca pradhAnopAMzutvaM nyAyasiddhamevopadizyate / vikRtau pradhAnasya pratyakSopadiSTatvAt , aGgAnAM cAnumAnikatvAt prAkRtavidhyantAtidezenaiva vaikatavidhenirAkAGkSatvAt vaikRtopadezAparyavasAnenaivAkAkSAyAH kalpyatvAt pradhAnasambandhamAtreNaiva vaikRtopadezasya kRtArthatvA For Private and Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH dvikRtAvupadizyamAnamupadiSTenaiva pradhAnena prathamataraM sambadhyata iti nyAyaprAptIyamupadezaH / atazca kAmyagrahaNaM vikRtInAmupalakSaNArtham / upAMzugrahaNaM ca vikRtyupadiSTadharmANAmityavadhAryate / ata eva 'upAMzu dIkSaNIyAyAm ' iti, 'uccairamISomIye' iti, 'tatastUSNImagnihotraM juhoti ' iti, * sapta te agne samidhassapta jihAH ityAgrihotraM juhoti ' ityevamAdInAmapi yAvatpradhAnameva sambandhI bhavati / upAMzutvamya zabdadharmatvAtpradhAnasannikarSAca devatApadamevopAMzu prayujyate yasmin pradhAnadevatAzabdo mantragata: paThyate / yatra dravyazabda eva paThyate na devatAzabdastatra tasminnevopAMzutvaM bhavati, yathA ' ghRtasya yaja' iti / amISomIye tu krauJcami 'voccaistvaM * uccairanISomIye ' iti vidhIyate, 'tasmAdupavasathe yAvatyA vA vAcA kAmayeta tAvatyAnubayAna ' iti baDhca zruteH / tataH krauJcami 'voccaistvaM vaikRtapradhAnArthamupadizyate / AzrutAdInAM tu pradhAnasyApi prakRtitaH prApto madhyamassvaraH / tatogISomIyavapAyAgeSu svarabhedAdanaSiomAbhyAM madhyamasvaraM naiyAyikA manyante / 31. ka.-yeSAM pradhAnAnAM zrutyAdyavagatazeSatvaiH padArthaiH kalpita upakAraH kathamaMzapUrakaH tAH prakRtayaH / tatazca vikRtayaH kathamaMzapUrakamupakAraM gRhNIyuH / vikRtyapekSaM hi prakRtitvam / yeSAM cAbihitetikartavyatAnAmanyatra 1gha-krauJcarUpame. dha-tatrAgnISomIye vapAyAmaGgeSu ca svabheradaH agnISomIyAyAmadhyavasAya prayoga. For Private and Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDaH. 75 vihitenopakAreNa kathamaMzaH pUryate tA vikRtayaH / vikRtiSvapi yAsAM svaprakaraNasamAnAnAvagatazeSatvaiH padArthaiH kalpitopakAreNa sahAtidezaprAptaprAkRtopakArasya sAkAGkSatvaM kalpayitvaikatvamApadya tenaivopakAreNa kathamaMzaHpUryate tA vikRtayopyAtmIyasadRzacodanAvihitakarmabhyastamAtmIyamupakAraM prayacchanti / anyApekSayA tAH prakRtayaH / evaM ca kAzniprakRtaya evaM agnihotradarzapUNamAsajyotiSTomAH / kAzcidvikRtayaH prakRtayazna, yathA vaizvadevAgnISomIyapazuprathamanikAyyadvAdazAhAdayaH / kAzcidvikRtaya eva, yathA kuNDapAyinAmayane'gnihotrasauryavAyavyapazUdbhitpauNDarIkAdayaH / tatrAnukramiSyante--' darzapUrNamAsAviSTInAM prakRtiH / / darzapUrNamAsAviSTInAM svetikartavyatAM prayacchantAvupakurutaH // ha,-anAmrAnatikartavyatAke pradhAne anyato dharmAtideza ityuktaM 'sahAGgaM pradhAnaM' ityatra / kasyA vikRteH kA prakRti: ? iti vizeSopadezArthamuparitanasUtrArambhaH / zrutadravyadevatAkA aprANidravyakA: kriyA iSTaya ityabhidhIyanne // 32. ka.-anISomIyasyApi pazostAveva dharmAn prayacchataH / atastau tasya prakRtiH // ha.-darzapUrNamAsau prakRtiriti zeSaH / amISomIyo nirUMDhasya / nirUDhonyeSAM pazUnAM vAyavyAdInAm / idamathameva zrutAvanIpomIye vihitAnAM dharmANAM niruDhe sUtrakAreNa nibandhanam / anUbandhyAyA nirUDhavadvacanaM tisro For Private and Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 76 paribhASAbhASyavRttyoH nabandhyA, ityasminpakSe nirUDha evaM prakRtiH naikAdazinadharmA iti khyApanArtham // 33. ka.-sognISomIyaH dArzapUrNamAsikAn dharmAnAtmasAtkRtvA, taissahAtmIyAn sabanIyAya prayacchati / atastasya prakRtiH // ha.-sognISomIyassavanIyasya prakRtiH / savanIyasya pazupuroDAzasya aindrAgapazapuroDAzasya ca bArbanahunAnumantraNaM kecinmanyante / ubhayoranISomIyapazupuroDAzaprakRtikavaM manyamAnA aupadazikAH punastadanuSapannamiti manyate / ya eva pratyakSavihinA agnISomIyadharmAsta evAnISomIyAtsavanIyavidhinA'tidizyante / ye tu dArzapUrNamAsikAste darzapUrNamAsAbhyAmeva savanIyAdiSu pravartante nAmISomIyAtU, na hi bhikSuko bhikSukAnyAcitumarhatIti nyAyAt / anISomIyasya pazupuroDAzasya vArcana tAnumantraNaM dArzapUrNamAsikam , tayorapi hutAnumantraNasya dArzapUrNamAsikatvameva nyAyyam / idamarthamevAgnISomIyasya ca pazorityatra cazabdagrahaNam / tasmAdAgneyasya pazupuroDAzasya AgneyavaddhatAnumantraNam / aindrAmasyendrAmavat // 34-35. ka.-evamagrISomIyaladhaissahAtmIyAn dharmAn AgneyaH kRSNagrIvaH' ityAdivihitAnAmaikAdazinAnAM prayacchan teSAM savanIya: prakRtiH / tathA aikAdazinAH pazugaNAnAM 'AdityAM malhAm' 'AzvinaM dhUmralalAmaM ' ityAdivihitAnAM prayacchantasteSAM prakRtiH / / For Private and Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDaH. 34. ha.-ekAdazinIti yAgasaMjJA, yasyAmekAdaza yUpAH pazavo vA syuH / ekAdazinyAM bhavA aikAdazinAH / prayojanaM 'madhyenerAjyAhutI: , ityevamAdInAM prayogaH // 35. ha.-samAnatantrANAmaikAdazinadharmA bhaveyuH / duyorapi samUho gaNa eva, yathA -- maina~ zvenamA labheta vAruNaM kRSNam ' iti / ye punassomAntaHpAtinaH pazudharmA grahAvakAzazRtaMkArAdayaste pazugaNeSu na bhavanti / garbhiNInAM kAlabhedena bhinnatvAnnaikAdazinadharmAH // 36. ka.-vaizvadevaM 'AgneyamaSTAkapAlam' ityadivihitam darzapUrNamAsalandhaissahAtmIyAnavaprayAjAdidharmAn varuNapraghAsAdInAM prayacchatteSAM prakRtiH // ___ ha.-vizvedevA devatAtvena yasmin yAgagaNentarbhUtAstasya vaizvadevamiti nAmadheyam / taca cAturmAsyAnAmA parva / varuNapraghAso dvitIyaM parva / sAkamedha iti mahAhavidyate, paJcasaJcarANAM tatra vidhAnAt , tannimittatvAdvaizvadevAtidezasya / indrazzunAsIro yasminyAgagaNe devatAtvanAntarbhUtastasya zunAsIrIyamiti saMjJA / tacAturmAsyAnAM caturtha parva / varuNapraghAsAdInAM parvaNAM vaizvadevaM prakRtiH / va:NapraghAseSu vaizvadevavakalpavacanaM dakSiNavihArArtham / / 37. ka.-vaizvadeve bhavo vaizvadevikaH / ekasminkapAle saMskRtaH paroDAza ekakapAlaH / vaizvadevika ekakapAla: paroDAza: gha,-gaNinAM. gha-sAkamedhaiti tRtIyaM parva atrapaJcamahavi. For Private and Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 78 paribhASAbhASyavRlyoH AtmIyAnvizeSadharmAnAjyAbhipUraNasarvahutatvAdInitareSAM ekakapAlAnAM prayacchaMsteSAMprakRtiH / svadharmapradAtRtvena vaizvadevikasyaikakapAlasya nirdezAdihaikakapAlasAdhyayAgadharmA navaprayAjAdayo'nyeSAmekakapAlasAdhyAnAM yAgAnAM nAtidizyante / teSAmeva mAsanAmabhi)mo naikakapAladharmAH / AdhArasasbhedavadagnessthAnavizeSopalakSaNa ekakapAlaH / / ha.-ekasminkapAle saMskRtaH paroDAza ekakapAlaH / tasyaikakapAlasya vaizvadaiviko dAvApRthivya ekakapAlaH prakRtiH / anenAbhipUraNAdayo vaizeSikA dharmA evAtidizyante na punassAdhAraNAH prasUmayanavaprayAnAdayo vaikRtapvekakapAleSu / ata evAcAryeNa vaigeSikadharmA AgrayaNe nibar3hAH / mAsanAmabhirabhihomopi sAdhAraNa' ityavagamyate / anukramaNAdAgrayaNe / eka kapAlAyAM kapAlanAzeSTayAM na kriyate // 38. ka.-vaizvadeve yAgagaNe bhavA vaizvadevI / na devanA , taddhitena vaizvadevikyA ekakapAlena saha nirdezAt / vaizvadevyAmikSA ekakapAlavadAtmIyAn dvayoH pAtrayoruddhatya' ityevamAdInanyAsAmAmikSANAM prayacchati / sA tAsAM prakRtiH // ha.-taptaM payo dadhisaMyogena ghanIbhUtamAmikSetyucyane / sA vaizvadevikA itarAsAmAmikSANAM prakRtiH / ayamapi vaizeSikANAmevAtidezaH / vaizvadevyA paddhatAnumantraNaM prANaissA 'gha,-na sAdhAraNa, gha.-ananu. gha.-ataeka. For Private and Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDa:. yujyaM gameyam ' iti / taca dyAvApRthivyaikakapAlasya ca [' ubhayorlokayoH' iti ] tacca maitrAvaruNyAdInAmAmikSANAM kAyAdInAmekakapAlAnAM ca manyante, vaizeSikadharmavAhevatAdharmatvAcca / na caitadvaizvadevyAmatidezaprApnaM, vaikRtAnAM hutAnumantraNAnAM vikRtyarthatvAt / na cAyaM devatAdharmaH, karmaprayuktatvAddharmANAm / anye tu.-devatAzrayatvAdvaizvadevavaddhatAnumantraNam / tathaiva maitrAvaruNyAmapIti' sthitam // 39. ka.-darzapUrNamAsAviSTInAM prakRtiriti bahISu prakR tiSu kA kasyAH prakRtirityetadvivekAyAha 'tatra sAmA nyAdvikAraH, iti / tatra prakRtivikRtibhAve sAmAnyAtsAhazyAdvikAraH vikRtirgamyate / tatra prakRtiSu havIMSi auSadhamAjyaM dadhi payazca / devatAzcAniragnISomAvindra indrAgnI ca / tatra havissAmAnyAddevatAsAmAnyAca vikAro gamyate / tatra dravyasAdRzyAtyuroDAzavikArAzcaruhiraNyasurAdayaH / AjyavikArA madhUdakAdayaH / sAnnAyyavikArA AmikSAvAjinAdayaH / pazoH payovikAratve kumbhyAdidarzanaM hetuH pazAvevoktaH / devatAsAdRzyAdvikArabhAvo vakSyate // ha.-tatra pazapUrNamAsAviSThInAM prakRtiH ityuktam / dagha-karmaprayuktatvAdharmANAM devatAzrayitvAdvaikRtAnAM prakRtivahArtha yaddhRtAnumantra NaM tadeva maitrAvaruNyAdInAmiti. 2kha--puroDAzavikArAzvaruprabhRtayaH / surAdaya AjyavikArAH / madhvAdayassA nAvyavikArA: / AmikSAvAjinAdayaH pazorvikArAH / pazuvikAratve. For Private and Personal Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH zaMpUrNamAsayozca yAnyAneyAdIni payontAni padpradhAnAni teSAmekaikaM pradhAnaM vaikRtasya pradhAnasya prakRtiH / tena zabdagatamarthagatamapi sAdRzyamupadizyate / tena'sarvANi samapradhAnAnItyanena pratipAdyate / samAnasya bhAvassAmAnyaM sAdRzyamityarthaH / yadvA-vizeSAtidezakAraNAnAmakSarasAmAnyAdInAmupasaGgrahaNArthamapi // 40. ka-ekA devatA yAsAM vikRtInAM auSadhadravyANAM tA AmeyadharmAnabhidhAraNAdIn gRhNIyuH, yathA 'AdityaM carum / 'sAvitraM dvAdazakapAlam ' ityAdi / ___ ha.-ekA devatA yeSAM carupuroDAzAdInAM ta ekadevatAH / sAvitraH puroDAza: saumyazcarityudAharaNam // 41. ka. Tre devate yAsAM vikRtInAmauSadhadravyANAM tA dvidevatAH / tAsAM dvidevatvasAmAnyAdanISomIyavikAratvam / yathA ' AnAvaiSNavamekAdazakapAlam ' ityevamAdayaH // ___ ha.-dve devate yeSAM te dvidevatAH / aamaavaissnnvmudaahrnnm|| 42. ka.-amISomIyavikAra iti cazabdegAnukRSyate / bayo devatA yAsAM vikRtInAM tA bahudevatAH tA anakadevatAsAmAnyAdagnISomIyavikArAH / thapA-vaizvadevazcataH, ityevamAdagaH // 1ga-muddizya tena. gha--yadvA'nukrAntAnAM vizeSAtidezakatayAmikSAsAmAnyAdInAmupasaGgrahArthamidamArabdham . For Private and Personal Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDaH. - ha.-bahavo devatA yeSAnta ime bahudevatAH / vaizvadevazcarurudAharaNam // 43. ka.-dvidevatA bahudevatAzca dvidevatAtvAnekadevatAtvasAmAnyAdaindrAmavikArA vA / yathA-'AzvinaM dvikapAlaM , 'mArutaM saptakapAlaM ' ityevamAdayaH / na tu samavikalpaH / catvAryakSarANyagnISomo / trINIndrAnI / tatra yAsAM vikRtInAM dvivahudevatApadeSu catvAryakSarANyadhikAni vA tA agrISomIyavikArAH / yAsAM trINyUnAni vA tA aindrAmavikArAH / tathA codAhanaM anyatantraprakRti vA // ha.-aindrAmavikArA vA dvidevatA bahudevatAzca bhaveyuH ; na cAyaM tulyavikalpaH / vyavasthitavibhASA hyeSA / caturakSaraprabhRtayognISomIyavikArAH yathA- 'vaizvadevazcaru: ' AmAvaiSNavo dvAdazakapAla: ' iti / natorvAk tryakSaraprabhRtaya aindrAmavikArA: 'yathA mArUtassaptakapAlaH' iti / prAtardohavikArAH pazavaH pazuprabhavatvasAmAnyAt 'Ajyena pazuM' 'yasta AtmA pazuSu praviSTaH' iti mantraligAca / yatra saguNA devatAstatra guNAkSaraissaha devatAkSarANi gaNyante, guNAnAmapyuddezyatvenAnvayAt / ato marutassAntapanA agrISomIyavikArAH / ata eva vedaM kRtvamiM paristIrya' ityuktam / itarathA aindrAmavikAratve vedAnantaraM vedissyAt // kha-nacAyaM. kha-...vikArA iti vyavasthA / yathodAhRtaM sUtrakRtA 'anyatra prakRtide...... saumyazvaruriti / For Private and Personal Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH 44. ka.-prakRtAvanISomIye somazca devatA / aindrAne indrazra / te prakRtidevane vikRtipvaindrapuroDAze saumye carau dRzyate / tAbhyAmanyatraikadevatAtvena vikArabhAvaH / tayossaumyAgnISomIyavikAraH, devataikyAt / tathaindrazcaindrAmavikAraH / saumaindra zcarussomamukhyatvAdamISomIyavikAraH / indrAsomIya indramukhyatvAdaindrAmavikAraH // ha.-prakRtau devatAH prakRtidevatAH / tA varjayitvA ekadevatAnAmAgneyavikAratvamityarthaH / yathetyudAharaNanirdezaH // 45. ka.--iha balIyazzabdazravaNAdanuktopi vimalo vikAra: vikAravirodha AzrIyate / sAmAnyazabdo haviSApi sambadhyate / yatra prAjApatyacarvAdau prajApatidevatAkatvAdupAMzuyAnadharmaprAptiH auSadhadravyakatvAdAyadharmaprASiH / ataH prAjApatye harvidevatAsAmAnye viruddhacete / natra virodhe sati havissAmAnyAdAneyadharmaprAptilIyasI / prakRtivikArabhAva A. sAmapyastyeva // ___ ha.-havizca devatA ca haviDevate / tayossAmAnyaM havirdevatAsAmAnyam / havissAmAnye devatAsAmAnye ca yadA prakatiniyama prati virudhyamAne havissAmAnyena prAkRtavidhyantaniyama ityarthaH / prAjApatyaH pugeDAza udAharaNam / tatra havissAmAnyena puroDAzadharmA bhaveyuH / devatAsAmAnyenopAMzuyAgadharmAH / tathA saumyacarAvAjyabhAgayoH havissAmAnyenopAMzuyAgavikAratvam / nAmISomIyavikAradharmAH / athaikeSAM somAya pitRmata AjyaM ' ityatrApyupAMzuyAjadharmatvam // For Private and Personal Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDaH. 46. ka.-balAbalaprasaGgAdidamAha-yatadApatati avahananAdidravyasaMskArAyogyA brIhimayAstaNDulA vidyanne sarvasaMskArayogyA bIhisadRzA nIvArA vidyante, tatra yadi brIhimayaH puroDAzaH avahananAdisaMskArahAni:, atha tatsaMskArAdanyaH brIhimayatvahAniH / evaM dravyasaMskArAvirodhaH / tasmivirodhe dravyaM balIyaH / dravyaM grAhyaM saMskArahInamapi // ha.-dravyaM ca saMskArazca dravyasaMskArau / tayorvirodho dravyasaMskAravirodhaH / tatra dravyaM balIyaH / yathA gavAmabhAve gopayasa upalabdhiH ajAzca payasvinyassambhavanti / tatra saMskAratyAgena gopaya evaM gRhyate na punassaMskArArthamajApayo gRhyate / pare tu-saMskArAnpayasi kurvanti / saMskArAH payasi kriyante / gavye payasi kriyante pUrve ca mantrA japyAH / iti bodhAyanazca // 17. ka.-arthazabdaH prayojanavAcI / dravyaprayojanayoryatra virodhaH tatra prayojanaM balIyaH balavat / tathA hi khAdiro yUpadavyatvena vihita: 'khAdiro yUpaH / iti / tasya ca prayojanamAtmanibaddhasya pazornivAraNam / sa cANuvidyate tannivAraNAsamarthaH / tatsamarthazca kadaro vidyate / yadi dravyajighRkSA pazuvAraNaprayojanAnavAptiH / yadi tajighRkSA dravyAnavAptiH / atorthadravyayovirodhaH / tatrArthoM balIyAna , prayojanaM balavattaram // ha.-arthaH prayojanam / yathA pazuniyojanArtha samarthaH For Private and Personal Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 84 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH khAdiro na labhyate samarthAH kadarAdaya evopAdIyeran / natvanyAbhayApekSAH khadirAH || 48. ka. -adhyayanavivyadhItAnAM mantravAkyAnAM svAdhyAyapAThAvadhRtastrarUpANAmarthavazAdrUpAntarakaraNamUhaH / sa prakRtau na vidyate na kriyate / prakRtau mantrA patrAbhidhAtuM samarthA: tatra na / yathA ' agnaye juSTamabhighArayAmi ityAdheyapurADA - zAbhighAraNe, nAgrISomIye / tatrAmantraka: prayogaH, nAnIpo mAbhyAmityUhaH || ha. - prakRtau liGgasaGkhyAvirodhepi nohyate / prakRtigrahaNaM cAtropadezopalakSaNArtham / upadiSTA mantrAnohyante, atidiSTA evohyante ityarthaH / ' citasstha' ityudAharaNam / tatra bahuvacanAntena mantreNaikaM kapAlamupadhIyate / 'ukhe upadadhAmyaham ' ityekA ukhA upadhIyate / ' avadAnAni te pratyavadAsyAmi' iti dvayorapyavadAnayonahyate / vikRtAvapyeSAmanUha eva, jAtyabhidhAnAt / uktaM cAzvalAyanena sarveSu yajurni - gadeSu / prakRto samarthanigameSu' iti / avadAnAnIti kasmAjjamadagnyartho na bhavati / sannihitAni trINyavadAnAnIti / avadAnazabdaH dvayorapyavadAnayostAvadaviruddhaH / kevalaM saGkhyAguNo viruddhacate / na hi guNAnurodhena pradhAnazabdasya nivRttirupapadyate / yatra tu pradhAnazabda eva virucate tatra nivartate mantraH, yathA ' imau parNaM ca darbha ca ' gha- sannihitasya. For Private and Personal Use Only 4
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDaH. iti zamIzAkhAyAm / "vIhINAM medha sumanasyamAnaH' iti yavamaye / yatra dvayossamavetayorevaikavacanaM tatrAsau mantra: pratihavirAvartate, yathA * yajJosi sarvata: zritaH' iti, yathA 'iSe tveti barhiSI Adatta' iti / prakRtigrahaNasyopalakSaNatvAt / udusra tiSTa ' inyevamAdInAM strIpazau dviprabhRtiSu cAnUhenaiva pravRttissidA / sArasvate tu dvAdazakapAle sarasvato hutAmiti' na pravartate liGgaviziSTasyaivopadiSTatvAtU / yatra tu prakRtAvaliGgasaliGgo, yathA taittirIyANAmekasminnuparave 'vaiSNavAn khanAmi' iti nahuvacanAnto mantraH, maitrAvaru[ya] NIyAnAM ekavaduparavamantrAn / ityekavacanAnto mantraH, tatra ekavacanAnta eva vikRtAvatidizyate / samarthavacane sambhavatyasamarthasyAnatidezAdityopadazikAH // 49. ka.-yadIyA dharmAH kAryamukhena yasminnatidizyante sA tasya vikRtiH / prakRtau mantrA yaMyamartha prakAzya pradhAnamupakRtavanta: yadi vikRtAvapi taMtameva prakAzyopakuyuH na tatra teSAmUhaH / yatra tu prAkRtaprakAzyAbhAva: tatsthAne ca vaikRtaM prakAzyAntaramupadizyate anyat prAkRtAdhikaM vopadizyate tadvikRto yathArtha yathA yathArthavanto mantrAstathA tathA Uha: mantrasannAmaH kartavyaH / yatrAnAtapratyayArthasthAne pratyayArthAntaramupadizyate tatra pratyayArthasyohaH, yathA 'yena yenAdadhAti / kvacitprakRtyarthasthAne prakRtyarthAnnaropadezaH, yathA usasya haviSaH' iti / kvaciva ga-sarasvatohamiti. For Private and Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRtyoH yossthAne'nyadvayamupadizyate, yathA 'vizvebhyo devebhyo juTam' iti / kvacidatyadhikopadezaH, yathA 'nuvaM ca tucazca' iti / kvacitprAkRtArthAbhAvaH, tatsthAne kasya cidupadezo, yathA 'prokSaNIrAsAdaya / nuvaM ca sucazca' iti / yathA sauryacarau piSTamantrA eva lupyante / arthavAdavarjamarthavAdAn vyAkhyAsyati // ___ ha.-yathA yathA arthaH yathArtham / yathA anvArambhaNIyAdakSiNAyAM brahmANo brahmANau stho brahmaNe vAM mA mA hisiSTamahutau mahyaM zivau bhavatam / iti / vanamantrastu nohyate, dravyasyAnekatvepi vibhAgasyaikatvAt / 'iyaM sthAlI' iti tu lupyate , sthAlyabhAvAn / 'sahasradhArAvutsAvakSIyamANau tau dadhanuH pRthivImantarikSaM divaM ca tAbhyAM mithunAbhyAmatitarANi mRtyum' iti / brAhmaNA imau gAvau, iti / 'rudrAya gAm ' ityacUhena mantrapratigrahaH, prakRtyarthatvAnmantrasya / patnIpadasya jAtyabhidhAnAdanUhaH / dvipazuprayoge 'pazU havyaM' ityUyate / 'AjyaM dadhi stha' ityUyate , na punaH * AjyadadhinI stha ' iti / 'Ajyena dadho dehi' iti sampreSaH, dadhisaMskArArthatvAt / asaMskArapakSe prakRtivat / tathA 'aditI sthocchidrapate' iti saMskArapakSe / 'tejasI sthastejonu pretaM ' 'amejihe sthassubhuvo devAnAM dhAmnedhAmne devebhyo yajuSe yajuSe bhavatam ' / 'AjyaM dadhi sthaH satyAyuSI sthaH satyena vAmabhidhArayAmi' 'tayovA bhakSIya' ityAdi / 'adbhirAjyaM dadhyAjyena danApa:......saMvidA For Private and Personal Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDaH. naH' / 'ime sthAlyau ghRtasya dadhaH pUrNe' / ' iyaM sthAlI dadhaH pUrNA' iti vA / 'imau struvasvadhitI abhijIhRtaH / / 'divaM ca tenAnahAtitarANi mRtyumiti / 'brAhmaNA ayaM vonaDAn' / 'agnervopanagRhasya' / someSTiSu AgurAzIsthAne 'eyamagannAzIrdohakAmA' ityUhaH / asya yajamyAguraH AgU:karaNasya uTTacaM samAptiM azIyetyAziSAmAgaraH / ata eva 'sA me satyAzI:' ityetannivartate / some agrISomIye 'timsamidho yajJAyuranusaJcarAn ' ityUhaH / 'zataM te ganan ' iti yAjamAnaM pratyagAziSTAt / 'bhuknamasi viprathasvApo yaca idaM namaH' / 'yunajmi vo brahmaNA daivyena' / indhAnAtveti padadvayasya lopaH, apAmindhanAbhAvAt / 'adrayaH stha mAnuSA idaM zamir3ham' / 'tRptaya: stha gAyatraM chandaH' / 'payasyA mAM dhinotu ' iti payasyAyAM, mitrAvaruNAbhyAM payasyAm ' ityutpatau zravaNAn / 'zatamindrAya zaradaH' iti mahendra yAjinopyavikRtaH / 'samApo adbhiragmata , ini payasi nivRttaH / 'iDAsmAnanuvastAM ghRtena ' ityatra mAMsasya vikAro nepyate, 'sA yatra yatra nyakAmataghRtamapIDyata' iti devatAkhyApanaparatvAt / 'ghRtena yasyAH pade punate devayantaH' ityarthavAdatvAt / tathA 'idamindriyam' ityarthavAdatvAdvapAyAM nohyate / 'anve mAtA manyatAM' ityarthavAdatvAnnohyate / evamanyAnyapi mantrapadAni stutyarthAni nindArthAni vA / tAni varjayitvA vikRtau yathArthamUha ityarthaH // ki-ayaM svadhitirabhijiharti. For Private and Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRlyoH 50.ka.-saMbandhamabhidadhati padAni vAkyaM, yathAnirvApamantraH / tatra kAni citsamavetArthAni, yathA 'agnaye juSTaM nirvapAmi' iti / kAni cidasamavetArthAbhidhAyIni, 'devasya vA savituH prasave ' iti / yAni samavetArthAni tAni nirvApAnuTAne samavetaM vidyamAnamartha abhidadhati, tatprakAzanArtha vaktavyatvAt / teSAmekaM vAyaM mantrAtmakam / yAni vasamavetAni nirvASasthAne avidAmAnArthAni teSAM paravAkye zrUyata iti avaNaM ata: tAni samavetArthavAcipadaikavAvayatvena lakSaNayA lakSitalakSaNayA vA yathAkathaMcidabhihitamartha abhidadhatItyarthavAdaH / evamasamavetArthavAcinAmarthavAdatve saMzayo nAsti, yathA 'vasUnAM rudrANAmAdityAnAM sadane sIda ' iti prastarasAdane vasurudrAdityapadAnAmarthavAdatvasambhavAt / samavetArthAnAmapi yeSAM parArthamevAsAraNaM teSAmapyarthavAdatvaM, yathA / amehAsyena prAznAmi' ityanerAsyavizeSaNatvena prAzitraprAzanaprazaMsA kriyate / yasya tu padArthasya kvacitprayoge kvacitsamavetatvam kacinna samavenatvam tasya marvatrAsamavetatvameva, yathA 'panI sannA' iti // ha.-arthavAdAnAmanUhe hetu:-- paravAzyayavaNAt--- parasya vAkyaM paravAkyaM, tacchravaNAta vibhyarthavAkyazravaNAdityarthaH / tasmAttasya vAkyasya svArthe nAtparyAbhAvAntrodyate / 'anvenaM mAtA manyatAM' iti pazvarthavAvaye zravaNAnnohyate / evamanyAnyapi bhannapadAni / "sUrya te cakSuH / ityevamAdayo gha-...dayassaMsargiNo. For Private and Personal Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDaH. nohyanle, saMjJaptapazuviyuktasya cakSuSastejasobhidhAnAt / yeSAM zabdAnAmubhayathA pravRttiH loke dRzyate 'zobhanameSAM cakSuH zobhanAnyeSAM calUSi' iti te saMsargiNa ityapare / yatra saguNA devatA codyate tatra guNazabdopyUhe prakSeptavyaH, yathA 'amaye zucaye , iti / saguNadravyacodanAyAM tu guNazabdasya prakSepo nevyate / tataH kRSNagrIvazabdo vapAsaMpraiSAdiSu na prayujyate / tathA dakSiNAyAM gozabda eva prayujyate, na mithunaprathamajAdiparAzabdAH prakSeptavyAH // __51. ka-nitye naimittike kAmce ca prayoge prakrAnte ziSTAbhAve upadiSTasyAlAme sAmAnyAt sAdRzyAt tatsaTTazataraM pratinidhimupAdAya sa prayogaH parisamApanIyaH / vihitAlAbhe tatsadRzastakAryakarazca pratinidhirupAttavyaH / cavarthepi payasyalabdhe zvaityAnna zopAdAnamipyate / susadRzAbhAve apratiSiddhamISatsadRzamapi praninidhAtavyam / maune carau prakrAnte tadalAbhe 'ayajJiyA vai bhASA:' iti pratiSedhAnna mASA: pratinidhAtavyAH // ha.-ziSTaM vihitaM dravyaM brIdyAdayaH teSAmabhAve dravyAntaraM nIvArAdi pratinidhAya nityaM naimittikaM ca karma prayoktavyam / kasmAt ? sAmAnyAt / yasmAdvihitadravyasya pratinidhIyamAnadravyasya ca sAdRzyaM zakyate sampAdayituM tasmAcchiSTAbhAve sadRzapratinidhyupAdAne mukhyadravyAvayavabhUtA evopAttA bhaveyuriti pratinidhiH zAstrArthaH / kAmyamapi karma prakrAntaM pratinidhinA samApanIyam , prakrAntasya karmaNaH For Private and Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH pUrvAdhikArApagamepi prakramaniminAdhikAratvanAvazyaparisamApyatvAt / yatra pratinidhyupAdAnArthaM pravRttasga mukhyameva dravyaM labhyate tatra tanmukhyamevopAdeyam / yaMtra pratinidhi samAdAya keSu citsaMskAreSvanuSTiteSu mukhyalAbhaH tatra pratinidhinaiva samApyam / yatra saTTazadravyasya pratinihitasya nAzaH tatra mukhyasadRzamevopAdadyAt , na pratinihitasadRzam / somApacAre pratinidhiSvapi naSTeSu somasambhave soma evopAdeyaH, tadasambhave sadRza eveti / yatra sadRzasya pratinihitasya nAzastatra mukhyasadbhAve mukhyamevopAdadyAt , na pratimihitasya sadRzam / yatra saTTazabuddhirupajAyate, tasyaiva pratinidhitvenopAdAnam // 52. ka.-padalAbhe yatsthAne yassaTTazatara: pratinidhIyate, sa taddharmA syAt / vrIyabhAve nIvAraH pratinidhIyamAno brIhidharmA syAt / vrIhipadasyApacAra: *nIvArazabdohazca / yatra vAcanikaH pratinidhistatra nohaH yathA pUtIkeSu / yatra vihinavIyabhAve pratinidhinIvAramupAdAya prayogaprakrAntau vihitavrIhayopi labhyante tatra vrIhityAgenaiva prayogassamApanIyaH / yatropAttapratinidhirapi na dRSTaH nIvArA brIhayopi labhyante tatra pratinidhiparityAgena mukhya evopAdeyaH / sarvatra vihitAlAbhakRtavaiguNyaparihArArtha prAyazcittamAvazyakam // ___ ha.-paddharma mukhyadravyaM pratinihitamapi taddharmakamityarthaH / ataH prokSaNAdayaH pratinihiteSu nIvAreSu kriyante / 'bI. *ita Aramya 4khaNDe 6sUtraparyantaM kapardibhASyakoze granthalopadarzanAt tatsthA__ ne kapardisAragrantho yojitaH. For Private and Personal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tRtIyaH khaNDaH, hINAM medha' iti cAvikAreNa prayujyate / sAnnAyyapratinidhitvena aindro mAhendro vA puroDAzo niyamyate tadApi mukhyadharmatvena struveNaivAvadAnaM puroDAzasya na hastena, pratinidhermukhyadharmaprAtaH // ___53. ka.-dravyasyaikadezanAze yAvaduktaparimANAdyabhAvepi avaziSTenaiva samAnuyAt / yathA kUrmapratikRtipuroDAze 'caturo muSTIn / ityAdiparimANanyUnatAyAmapi mukhyenaiva samApayet // ___ ha.-mAtrA parimANam / tadapacAraH parimANAbhAvaH / skannAvaziSTeSu brIhiSu azvazaphamAtrasya paryApteSu skannazeSeNaiva samAnuyAdityarthaH / yadA tu dviravadAnamAtrasya paryAptAstadA laukikA brIhayasskannaziSTeSu prakSeptavyAH / vIhyupAdAnakAle yasyAzvazaphamAtrA brIhayo na labhyanne tasyApi mAtrApacAreNava parisamAptiH / yasya tu nIvArA azvazaphamAtraparyAptAssanti brIhayo dvayavadAnamAtraparyAptAstatra bIhibhirnIvArAn saMsRjya nirvApaH kartavyaH', yAvatsambhavaM mukhyaparityAge kAraNAbhAvAt mukhyAvayavalAbhakRtatvAca prtinidheH|| iti tRtIyaH khaNDaH ga-yadA avadAnamAtrasyAparyAptAH brIhInIvArAMzca saMsRjya nirvApaH kartavyaH [iti 'yadA tu......kartavyaH' ityasya sthAne pAThaH.] For Private and Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH atha caturthaH khaNDaH, 1. ka-svAmino yajamAnasya patnyAzca, anerAhavIyAderdevatAyAH, karmaNaH kriyAyAH, eteSAM pratiSedhAdeva pratinidhinAsti / devatAyAM zabdAtmakatvamaparo hetuH // ha.-pUrvoktasya pratinidherapavAdaH pratipAdyate / svAmino yajamAnasya palyA vA / tatrAGgatvA bhAvA dyajamAnasya panImaraNe patnyantaropAdAnena vA apatnIkatvena vA karmaNaH parisamAptiAGgIkriyate / kA vArtA dvipatnIke prayoge anyataramaraNe tatra parisamAptimeva nyAyavido manyante, ekayApi panyA sahAdhikArasiddheH, patnIkAryani ra vRttezca / anerAhavanIyAdeH / tatra AhavanIyAderabhAve nAranyantaraM pratinidhAtavyam / nApyudake vA bhUmau vA homaH / ananaSThAnameva manyante / evaM devatApi na pratinidheyA / zabdAt mantrAt / na mantre ca vismRte mantrAntaraM pratinidheyam / amantrakameva karmAnuSThIyate / karmaNaH prayAjAdeH / na prayAjAderasambhave prokSaNAnuSThAnaM pratinidhiH / pratiSedhAt 'ayajJiyA vai mASA varakAH kodravAca ' iti / na mASAdInAM yajJe viniyuktAnAM pratiSedhoyaM, mASAdInAM viniyogAbhAvAt / na cAvihitadravyatayA yajJeSu prAptamya mASAdornaSedhassambhavati, sarvatra yAgahomayossAmAnyato vizeSato vA AjyAderviniyuktatvAt / sambhavati mASAdessadRzasya viniyuktasyAsambhave mASAdeH pratinidhitvena prA gha--tatrAzaGkA. For Private and Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir caturthaH khaNDa:. ptiH / ata: praninidhiviSaya evAyaM 'ayajJiyA vai mASA varakAH kodravAH' ityevAvadhAritam / ato yadApi varaka. kodravayorapacaritadravyamAdRzyaM nadApi pratiSedhAttAbhyAM pratinidhinivartane / .anyadeva dravyamISatsadRzamapyupAdeyamityarthaH / evaM vAtra- pratiSidhyata iti pratiSedhaH iti karmasAdhananirdezoyaM; 'khaNDAM kRSNAM lakSaNAM ca nopadadhyAtU / iti pratiSidatvAtkhaNDAdeH pratinidhinivartane / mukhyeSTakAbhAve khaNDAdInAM sambhave tAbhireva cetavyaM, nAzmanA pratinihitena cetavyamityarthaH / azRGgasya pazozchinnakarNasyAndhasya bhanadantasya vApannadantasya vA kUTAdiyuktasya sambhave mukhyapazorasambhave kRtvA prAyazcittaM kUTAdInAmevAlambhaH / na jAtyantarasya pratinihitasyeti // 2. ka.-tribhihetubhiH prakRtipadArtho nivartate / pratyAmnAnaM kuzasthAne zaramayaM barhiH / pratiSedho 'nArSeyaM vRNIte' ityAdau / arthalopAt carauM peSaNAdIni / cakArAdanyadapi trayaM nivRttikAraNaM, niyamaH parisaGkhyA bhUtopadeza iti / yathA-vrIhiyavayorvikalpena prAptayoH, 'vrIhimayaH pazupuroDAzo bhavati' iti niyamAdyavatyAgaH / gRhamedhIye 'AjyabhAgau yajati' iti parisaGkhyAnAt prAptaprayAjAdernivRttiH / 'khalevAlI yUpaH' iti chinnanikhAtakhalevAlIvidhAnAcchedanAdernivRttiH // ha.-pratyAnAnaM prakRtiprAptasyArthasya sthAne arthAntaropadezaH / pratiSedhaH 'nArSeyaM vRNIte na hotAram ' iti / arthaH For Private and Personal Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 94 paribhASAbhASyavRttyoH prayojanaM tadasambhavAt / 'zaramayaM barhiH' iti pratyAmnAnasyodAharaNam / arthalopAccarau peSaNAdinivRttiH / apareanyattrayaM nivRttikAraNamAhuH ; niyamaH parisakhyAnaM bhUtopadeza iti / yathA-vikalpena prIhiyavayoH 'vrIhimayaH puroDAzaH' iti punarniyamavidhAnAdyavAnivRttiH / gRhamedhIye AjyabhAgAdiSu prApteSu punarAjyabhAgAvidhAnaM parisaGkhyAyate prayAjAdinivRttyartham / 'khalevAlI yUpaH' iti yUpakArye khalevAlIvidhAnAcchedanAdinivRttiH / tribhiriti nivRttikAraNaniyamAdeva teSAmapi tatraivAntarbhAvaH / pazupuroDAze pratyAnAnAdeva nivRttiH / gRhamedhIye punarvihitapadArthakAryeNaiva kathaMcidaGgapUrteH arthalopAdevetaranivRttiH / 'chinnaM taSTamucchritaM nikhAtaM ca kASThaM khalevAlI' iti tatrArthalopAdeva chedanAdInAM nivRttiH // 3. ka.-ekenAhA yeSu sutyAparisamAptista ekAhAH / teSAmaniSTomasaMstho jyotiSTomaH prakRtiH / prakRterdharmAn kAryamukhena vikRtigRhNAti // _ ha.-ekenAhrA sutyAparisamAptiH yeSAM ta ekAhAH / teSAmaniSTomasaMsthA jyotiSTomaH prakRtiH / sa eva ukthyAdisaMsthAnAM vikRtInAM prakRtiH / prakRtidharmAnkAryamukhenaiva vikRtigRhNAti // 4. ka.-ihAhazzabdo rAtrizabdazca somayAgavacanaH / dvAdazAhAni yAgA yasya sa dvAdazAhaH / ahrAM yAgAnAM For Private and Personal Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir caturtha: khaNDa: gaNohargaNaH / gaNassaGghaH / hyubhayAtmakA: ahInAtmakAssatrAtmakAzca / dvirAtraprabhRtaya ekAdazarAtrAntA ahInAtmakAH / trayodazarAtraprabhRtyAzatarAtrAtsatrAtmakAH / teSAM dvAdazAha: prakRtiH // ha. - ahazzabdo rAtrizabdazca somayAgavacanaH / dvAdaza ahAni yAgA yasya sa dvAdazAhaH 1 sa ubhayAtmakaH ahInAtmaka satrAtmakazca / ahnAM yAgAdInAM gaNohargaNaH / tepyubhayAtmakAH ahInAtmakA satrAtmakAzca / dvirAtraprabhRtyekAdazarAtrAntA ahInAtmakAH | trayodazarAtraprabhRtyAzatarAtrAgavAmayanaM ca etatprabhRtyAvizvasRjAmayanAcca satrAtmakAH / tatrAhInAtmakoshInAtmakAnAM prakRtiH / satrAtmakAnAM satrAtmakaH prakRtiH // 5. ka. -- saMvatsarAya dIkSiSyamANA:' iti vihitetikadvyatAkaM gavAmayanaM sarveSAmayanAnAM prakRtiH // 9.5 ha. - ' saMvatsarAya dIkSiSyamANAH 1 iti vihitetikartavyatAkaM gavAmayanam / tat sAMvatsarikANAM saMvatsara eko bahavo vA parimANaM yeSAM teSAM satrANAM prakRtiriti // ha - nikAyinastulyanAmadheyA " 6. ka. - nikAyassadyo yeSAM te nikAyinassadyaskAlAdayaH / teSAM prathamogniSTomaH prakRtiH / / abhinnaphalAH yathA catvArassAdyaskrAzcatvArassAhasrAH ' iti thama uttareSAM prakRtiH // For Private and Personal Use Only kratavaH I / teSAM pra
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paribhASAbhASyavRttyoH 7.ka.-satu catussaMstho jyotiSToma' agniSTomaH / uttareSu kranupvagnividhAnAt tatra prakaraNAmnAtottaravediH / tatrAhavanIyaH praNIyate / uttareSu kratuSu aniSTomottarakAlakAryeSu. sAdhaskrAdibhyonyatra aniSTrajacotiSTradAdivikRtipvanArabhyAdhItonizcIyate / citAvAhavanIyapraNayanam / teSUttaravedirapi labhyate / 'sAnicityo bhavati pakSibhyAM sAnicityAbhyAM' iti kvaciniyamavidhAnAdanyatrAniyama iti kecidAhuH / 'uttaravedyAM hyagnizcIyate ' ityanArabhyAdhItoniruttaravedidvAreNa prakRtiM gacchati, yathA suvadAreNa khadiraH / tatrAgnicayanena prakRtAvavarUddhAyAM baDhacavacanAt 'ani devAnAM hotA tasyaiSa svo loko ya uttaranAbhiH / iti praNeyoniruttaranAbhau pratiSTApyaH / evamuttaravedyantaHpratyAyita manicayanaM vikRtyarthaM bhavipyati sAptadazyavat / tadAha-amiSToma uttaravediruttareSu Rtu vAgniH' iti / tatraivAniSTomasaMsthe jyotiSTome vacanAdagnicayanaM bhaviSyati / 'athAtonimAgniSTomenAnuyajJanti tamukthyena tamatirAtreNa taM dvirAtreNa taM trirAtreNa ' iti / ataH prakRtAvevAnicayanottaravedyorvikalpitayoH prakRtivadvikRtipvapi vikalpaH / ata evaM sarvatra vikRtiSu vikalpaprasaktau * sAnicityo bhavati / pakSibhyAM sAgnicityAbhyAm ' iti niyamavidhirupapadyate brIhimayapazupuroDAzavat / dvirAtrAdiSvamicayanavidhAnaM aupadezikatvena guNakAmAdisiddhayarthamiti // *ita Arabhya kapardibhASyakozagato granthaH haradattavRttikozagranthAt zabdatIrthatazca nAtiricyate. kvacideva tu varNamAtrAbhedaH. ataH kapardibhASyamevAtra gRhItam. 1ha-sa tu jyotiSTomaH ka-sA-prasthApita. ha-ttaravedyAM tatra pracyAvita. ha-evaM. For Private and Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir caturthaH khaNDaH. 8. ka.-sa cAgniSoDazini tadvikAre ca vAjapeye asakIrtanAnna bhavati / sAdyasveSa sadyaHparisamApterasambhavAcayanAbhAvaH / sArasvate satre anavasthAnAnnAnizcIyate / ata etebhyonyatrottareSu kratuSvagniH // ____9. ka.-kAmyata iti kAmaH phalam / Rtuphalasya kAmo vartamAnaH RtuM prayukte, na bhUto na bhaviSyan / na ca kAmayeta iti vidhiH, svatassiddhatvAt / yataH kratvAdo vartamAnaH kratuM prayuGkte atastatsaGkalpaH kratvAdau kartavyaH // 10. ka.-kAmayatetyanuvartate / kratukAmavadyajJAGgakAmopi bhavati / yajJAGgAdau vartamAno yajJAGgaM prayukte / ato yajJAGgaphale saGkalpastadAdau kartavyaH // 11. ka.-yatrAlpIyAMso mantrAH karmANi bhUyAMsi ; yathA kAmyAnAmiSTInAM * ubhA vAmindrAnI' * indrAnI navAteM puraH' iti yAjyAnuvAkyAyugaLamAmnAtam / aindrAmamekAdazakapAlam / iti SaDAnAtAni / tadAgaLadvayaM samazaH pravibhajya karmANi ca pUrveNa yugaLena pUrvANi trINi kArayet , uttarairutarANi / evaM * vihavyA upadadhAti ' iti vihitA dazamantrAH / dhiSNyeSTakopadhAnakarmANi bahUni / tatra samazaH pravibhajya pUrvaiH pUrvANi kArayeduttarairuttarANi // 12. ka.-amau caturdazauSadhivapanakarmANi / 'yA jAtA zroSadhayaH' iti vapanArthA mantrA bahavaH / tatrAdito madhyatontato vA avyavahitaizcaturdazabhirmantraiH pratimantraM prathamena mantreNa prathamavapanaM dvitIyena dvitIyamiti / evaM caturdaza vapanIna kuryAt / avaziSTA vikalpArthAH prayogAnta N For Private and Personal Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 9. paribhASAbhASyavRttyoH rerthavantaH yathA yUpadravyANi palAzAdyAmnAtAni vikalpyante pazubandhe / itikaraNaM dRSTAntAntarapradarzanArtham-bIhiyavavacca vikalpa iti // 13. ka.-yatrAtidezaprAptAnAM mantraNAM bahutvaM, karmaNAmarUpatvaM, tatrAdita Arabhya pravRtterantAdArabhya lopaH / Azvine dvikapAle AdyAbhyAM mantrAbhyAM kapAlopadhAnam / uttareSAM lopaH / taiH karma na kriyate / RtavyamantraiH hotriyadhiSNyopadhAne kartavye, iSTakAnAM dvAdazapale, teSAM mantrANAM saMvibhAge ca paJcamadazamayoddhirAvRttiH, SoDazapakSe caturAvRttiH kartavyA // 14. ka.-prakRteH prakRtyaGgasya kalaptakramasya pradhAnaprayogavAkyavihitatvAt tatprAkRtaM yathAkramaM pUrva prayoktavyam / apUrvamaklaptakramaM tulyajAtIyAnAmante syAt , yathA 'sotra juhoti' iti sarvahomAnAmante prAvisvaSTakRtaH dhruvAjyalAbhAya // 15. ka.-ekajAtIyapazugaNe kumbhIzUlavapAzrapaNInAM tatratA ekatA syAt / prabhutvAt samarthatvAt / kumbhI bhoNyAdipAkArthA vRhatI sthAlI / zUlo hRdayapAkA yaSTiH / vapAzrapaNI vapAzrapaNArthe yaSTI dve / teSAM prabhutvAttantratA / prabhutvAditi hetunirdezAdyAvatsambhavaM tantratvam / kecit yAjyAyA ardharca iti ca pratipazu bahIMSi vapAzrayaNya iti vacanAdekadaivateSu tantratvamicchanti // ha-...kRtaH samiSThayajuSopyantalAbhAya. ha-tvAt pazudharmANAM.. ha-vapAzrapapyo yaSTayaH / teSAM prabhutvAttantrateti hetuvacanaM bahutvAdaprabhutve kumbhIbhe dajJApanArtham / tathA anekeSu gRheSu dagdheSu tantreNaiva kSAmavatyanuSThAnam / tathA . mithassaMsargeSu putrajanmAdiSu bahuSu tantratvaM naimittikAnAm / For Private and Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir caturthaH khaNDaH. . 16. ka.-jAtibhede pazujAtibhede sautrAmaNyAdau kumbhyAdi bhidyate, pratipazu kumbhyAdibhedaH / paktivaiSamyAt-paktiH pAkaH tasya vaiSamyamasamAnatvam / paktivaiSamyAditi hetunidezAt ekasyAmapi jAtau bAlyayauvanasthaviravazena yatra paktivaiSamyaM tatra kumbhyAdibhedaH // ____ ha.-'agnibhyaH kAmAya' iti paJca pazava udAharaNam / tatra jAtInAM [ tatrAjAdInAM ] paktivaiSamyAkumbhyAdayopi bhidyante // 17. ke.:-sviSTakadvanaspatau vanaspatiyAge yA yAjyAtasyAM devatAnigamA devatAsaGkIrtanAni syuH yadyapyanAnAtA devatAniMgamAH / kutaH ? prakRtyupabandhAt, prakRtau sviSTakRti upabandhAt AmnAnAt / darzapUrNamAsayossviSTakRdyAge iSTadevatAsaGkIrtanaiH kazcidupakAraH kalpitaH / sa pazosviSTakRdvikAre vanaspatiyAgepISTadevatAnigamaiH kAryaH / prakRtyupabandhAditi hetu nirdezAdanyopi sviSTakaddharmoM dvirabhighAraNAdiH kartavyaH // 18. ka.-darzapUrNamAsAvArabhamANasya puruSasyAnvArambhaNIyA kartavyatvena coditA / yadi sA darzapUrNamAsAvArabhamANena kartavyA syAt 'darzapUrNamAsAvAlabhamAnaH' iti zrutivRttA; tasyAH phalAntaraM kalpyam / na cAsAvanyanimitte tataH ha-sviSTakRdyAjyAvikAre vanaspatI. 'ka. sA.-yadi sA darzapUrNamAsArthA tato darzapUrNamAsAvArabhamANena kartavyA syAt / na ca darzapUrNamAsaphalAtiriktaM phalaM syAt / ka-sA--sya nimittavataH. For Private and Personal Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 100 paribhASAbhASyavRttyoH phalAntarakAmino vApi vihitA / yadi na darzapUrNamAsA rthA tato 'darzapUrNamAsAvAlabhamAnaH ' ini puruSa'lakSaNA syAtu, azutaM phalaM ca kalpanIyaM ; yathA pAkamArabhabhANa: kASTAni saGgIyAt ityukte, kASThasaGgrahaH. pAkArtha iti gamyate, yadi na pAkArthaH kASThasaGgrahastasya prayojanAntaraM kalpanIyam / AramamANa iti puruSalakSaNA syAt / atonvArambhaNIyA darzapUrNamAsArthA / saivaM darzapUrNamAsArthA tadvikRtessauryAderapi codakena prAptA zeSabhUnA ca pradhAnAnuSThAne cAnuSTheyA / sAnvArambhaNIyA vikRtau . na syAt , vikRtyanuSTAne nAnuSTheyA / kutaH ? prakRtikAlamadhyatvAtprakRteH kAlaH prakRtikAlaH / tasya kAlo vikRterapi kAlaH, prakRtikAlamadhyatvAdvikRteH / prakRtikAlamadhyavartanaM vA vikRteH katham ? ' yAvajjIvaM darzavUrNamAsAbhyAM yajeta ' iti jIvanAvacchinnaH kAlo darzapUrNamAsayoH kAlavena vihitaH / tatraiva vikRtInAmupadezaH ; na hyajIvakizcitkaroti ; na hi darzapUrNamAsau parisamApya vikRtInAM kAlostIti ; ajIvataH kAraNAbhAvAt ; yAvajjIvaM darzapUrNamAsAbhyAmiti jIvanaparicchinnakAlena darzapUrNamAsau parisamApyete iti vidheH nAntarA parisamApyate / abaH prakRtibhUtadarzapUrNamAsayoH kAlamadhyavatinvaM vikRtInAm / nanu akRtA'nvArambhaNIyA kAryapradarzanena' kathaM vikRtInAmupakarotItyatrAha-kRtA hi tadarthena / prakRtau tadarthena prakRtyarthena kRtA hyanvArambhaNIyA sA tatkAlamadhyavartinInAM vikRtInAmapi prasaGgAdupakarotIti na vikRtyartha 'ka-sA--puruSapade. ha-kAryapradAnena. For Private and Personal Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir caturthaH khaNDaH. pRthaganuSTheyA / savanIyapazoH kRtAH prayAjAdayaH tatkAlavartinAM savanIyAnAM prasaGgAdupakurvanti, yathA jAmadagnye catUrAtre, yathA ca rAjamArge rAtrau kRtaH pradIpaH taskAle bhuAnAnAmapyupakaroti / evaM prakRtyarthe kRtA'nvArambhaNIyA tatkAlamadhyavartinInAM vikRtInAmupakaroti / tasmAt vikRtau na syAt nAnuSTheyA // 19. ka.-vAzabdovadhAraNe / syAdevAnvArambhaNIyA, vikRtau kartavyaiva / kuna: ? kAlasyAzeSabhUtatvAt-prakRtayordarzapUrNamAsayorazeSabhUtaH kAlo jIvanaparicchinnaH, tAdRzakAlasya vidhAyakavAkyAbhAvAt / 'darzapUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajeta ' iti svargakAmasya darzapUrNamAsau vidhAya 'yAvajjIvaM darzapUrNamAsAbhyAM' iti jIvanabhutyA siddhajIvanaM nimittatvenopAdAya tatvatassvargakAmAdanyasya darzapUrNamAsau vidhIyate iti jIvatAvazyaM darzapUrNamAsau kartavyo svakAle'kurvataH pratyavAya iti yAvajjIvavAkyArthaH / yadi yAvajjIvavAkyena jIvanaparicchinnaH kAlassvargakAmasya darzapUrNamAsayorvidhIyeta, tato jIvanazabdena tatparicchinnaH kAlotra kathyate / jIvanazabdamya zrutyA jIvanaM nimittatvena avato na kAlalakSaNA nyAyyA / na vAnyajjIvanaparicchinnakAlavidhAyakavAkyamAsti / kAlazca vihito 'amAvAsyAyAma 1 haradattI ye sAre vA idamudAharaNaM nAsti. ha-......sopAdAya tadvatassvargakAmasya darzapUrNamAsau vidhIyete, yAvajjIvazabdena tasya jIvanaparicchinnakAlo lakSyate. For Private and Personal Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 102 paribhASAbhASyavRtyoH mAvAsyayA yajeta / paurNamAsyAM paurNamAsyA' iti / amAvAsyAyAgomAvAsyAyAM pazcadazyAmapakrampa pratipadi samApyaH / paurNamAsIyAgazca paurNamAsyAM pazcadazyAmupakramya pratipadi samApyaH / ato na vikRteH prakRtikAlamadhyatvam / ato vikRtyarthamanvArammaNIyA syAdeva anuSTheyaiva // 20. ka.-cakAreNa vikRtau syAdevAnvArambhaNIyetyetadapakRSyate / darzapUrNamAsAvArabhamANasya anvArambhaNIyA vihitA / Arambhazca tayordazaparNamAsAbhyAM yakSye iti nizcayapurassarassaGkalpaH / sa cAnvA dhAnakramaH / sa cArambho 'yAvajjIvaM darzapUrNamAsAbhyAM yajeta ' iti zAstrAntaravihitayAvajjIvadarzapUrNamAsaprayogANAmAdhAnAnantaramAditassakRdeva bhavati, ArabdhadarzapUrNamAsatvAt / na caiSa vikRtInAmArambhaH, tAsAM karmabhedAnnimittabhedAca / svargakAmasya tanni mitta ArambhaH prakRtyArambhAdvibhaktaH / kAmanimittabhedAdeva vikRtInAM parasparaM cAnvArambhavibhAgaH / tasmAt ArambhavibhAgAca vikRtAvanvArambhaNIyAnuSTheyA // ___ atra kecidAhuH--vikRtiSvanvArambhaNIyA na krtvyaa| sA hi sarvadarzapUrNamAsArthA tatprayogAdvahirevAditaH prayujyate / sA hyapUrvAtmanA darzapUrNamAsayorupakaroti / jarAmaraNAdyAvattiSThati / na prayogamadhye kRtaprayAnAdyapUrvavatpratiprayoga parisamApyate / tadanvArambhaNIyApUrvamanupasaMhRtaM prakRteriva vikRtInAmapyupakaroti / kathamanyArthaM kRtamanyasyopakaroti ? 1ka-sA. na cAnvA. ha-nAnvA. ka-sA, ha-sa cAnvArambho. ha-......bhedAcca / sa kAmani: 46-ajarA yAvajIvaM tiSThati. For Private and Personal Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ata Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir catuthaiH khaNDaH. iti cet, eva prasaGgaH- yathA savanIyapazunA savanIyAnAM na kazcitsambandhaH tathApi pazvarthaM kRtaM prayAjAdyapUrvamanupasaMhRtaM savanIyAnAM pazupuroDAzAnAM prasaGgAdupakaroti / evaM prakRtyarthaM kRtA'nvArambhaNIyA vikRtInAmapyupakarotIti // 103 -- apara Aha---- vaimRthAnvArambhaNIye darzapUrNamAsavikArau - tsthaM klRptamupakAramAkAGkSate / tau ca darzapUrNamAsau tayorupakArAkAGkSAyAM tatsAdhyarahitamevopakAraM kalpayitvA tayoranyAsAM ca vikRtInAM prayacchataH / tato vikRtidhvanvArambhaNIyA na kartavyeti || evaM tu yuktAyuktatvena sUtratrayeNa hetunvadanassUtrakArasyAbhimatAnabhimatatvena ca vicAraNIyam // 21. ka. - arthazabdaH prayojanavAcI / prayojanaM cAdhisAdhyavihitakarmAnuSThAnam / tAdarthye caturthI / vIpsA ca vihitakarmAnuSThAnavyAptyarthA / tasya tasya karmaNonuSTAnArtha gArhapatyAdibhya AhavanIyAniM praNayet / na hi sakRtpragIta eva sarvakarmANi sAdhayati / yatra yo yadarthaM praNInastasmin karmaNyapavRtte parisamApte sognilaukikassampadyate laukiko bhavati na zAstrIyAhavanIyAdiH, yathA samArUDhe: / dvividho hyami:, eka: pratyakSaddazyaH, aparasratraiva saMskArAtmako devatAbhUtaH / tayossaMpRktaM rUpaM vihitakarmakArakaM, naikaikam / tatrAraNyordevatAtmake samArUDhe itarastadrahito ma'ha-- nIyArthamA, hana. For Private and Personal Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 104 paribhASAbhASyavRttyoH hAnasAmisadRzo laukikavya'padezaM labhate / samArohaNAvarohaNavidhAnAt , 'taM jAnanana Aroha , * upAvaroha jAtavedaH' iti mantraliGgAcca devanAbhUnoniH pratyakSadRzyamaGgAramAgniM parityajyAraNyorArohati mathyamAnamagAramavarohatIti gamyate / tathA pratyakSAtpraNItAneH devatAtmakognirapavRtte kamaNi parisamApte svayoni gArhapatyAdi gacchati, na paraprayuktAgnyupajIvikarmApavarge / yadarthe praNIta etasminnapavRtta ityuktam / yathA darzapUrNamAsArtha praNItonistasminnamihotrApavargepi nApavRttaH / yadartha praNItastadapavargoM yAvattAvattiSTati, 'apavRtte karmaNi laukikaH' ityUktatvAt / AhavanIyAdisAdhyakamArthamevAnipraNayanam / na laukikAgnisAdhyadahanapacanArtha prnnyet| tasmAdvihitakarmArthamevAgnipraNayanamiti / yathA laukikAnereva dakSiNAgneH praNayanam gArhapatyAdAhavanIyasyAhavanIyAdauttaravedikasya AnIdhrasya zAmitrasya ca dakSiNAnermahApitRyajJArtha traiyyambakahomArthaM ceti / evamAdi tatra tatra draSTavyam / yatra praNItasyAneH punaH prakSepavidhistatra kamIpavarge na laukikaH, yathA pazuparyagnikaraNArthasyAneH pratyapisRjyolmukamiti / yasya prayojanaM nAsti, na tasya praNayanaM, yathA dakSiNAgerdarzapUrNamAsArthe home sArasvate // iti caturthaH khaNDaH, samApte ca parimASAbhASyavRttI. ka-sA. laukikopi u. - ha-yatra praNItasyAgneH karmacodanA tatra apavRtte karmaNi na laukiko bhavati. yathAparyagnikaraNArthasyAgneH pratyapisRjyolmukamiti tasya pratinayanaM kartavyam . For Private and Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only