Book Title: Updeshpad Mahagranth
Author(s): Haribhadrasuri, Munichandrasuri, Hemsagarsuri, Ratnatrayvijay
Publisher: Ranjanvijay Jain Pustakalay
View full book text
________________
ઉપદેશપદ-અનુવાદ ગા. પ. ગ્રં. - ગાયકવાડ પૌવત્ય પ્રસ્થમાળા. સંશોધન મંદિર. ગુ.વિ.-ગુરુવિરહવિલાવ.
મુ. ક. મા. મા. - મુક્તિકમલ જૈન મોહનલાલ. જિ. ૨. કો-જિનરત્નકોશ.
વિ.-વિવરણ. જૈ. આ. સ.-જૈન આત્માનન્દ સભા. સું. સં.-સુખ સંબોધની. જૈ. ગં.-જૈન ગ્રન્થાવલી.
શ્રી હરિ.-શ્રીહરિભદ્રસૂરિ. જૈ. સા. સં. ઈ.-જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત D. C. G. C. M., -Descriptive catoluge | ઇતિહાસ
of the government Collections of જૈ. ધ. પ્ર.-જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
Manuscripts. જૈન સાહિત્ય. અને ધર્મકથાનુયોગ – સમગ્ર વિશ્વ સાહિત્યના એક અંગરૂપ જૈન સાહિત્યે એની વિવિધતા, વિપુલતા અને વરેણ્યતાને લઈને દેશ-વિદેશમાં ગૌરવાંકિત સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. એ ભિન્ન ભિન્ન ભાષાઓમાં રચાએલું છે અને આજે પણ રચાય છે. એ સમગ્ર સાહિત્ય નિમ્ન લિખિત ચાર અનુયોગ સાથે સંબંધ ધરાવે છે.
૧. ચરણકરણ, ૨ દ્રવ્ય, ૩ ગણિત અને ૪ ધર્મકથા.
આ અનુયોગો પૈકી પ્રત્યેકને લક્ષીને ન્યૂનાધિક પ્રમાણમાં વિશિષ્ટ ગ્રન્થો રચાયા છે. એ સૌમાં કથાત્મક કૃતિઓ બાળજીવોને પણ ગ્રાહ્ય હોવાથી એનો પ્રચાર વિશેષ થયો છે. અને થાય છે. કથાઓ અનેકવિધ બોધપાઠો પૂરા પાડે છે. આથી તો ઔપદેશિક સાહિત્યમાં પણ કથાઓને સ્થાન અપાયું છે.
ઔપદેશિક સાહિત્ય અને ઉવએસપય- જૈન સાહિત્યના દાર્શનિક, ઔપદેશિક, વૈજ્ઞાનિક, આ ચાર
દિ ભિન્ન ભિન્ન વર્ગો પડાય છે. પ્રસ્તુતમાં આપણે ઔપદેશિક સાહિત્યનો વિચાર કરીશું. આ સંબંધમાં જૈન ગ્રન્થાવલીમાં “જૈન ઔપદેશિક” પૃ. ૧૬૮-૨૯૫માં એને અંગેની કૃતિઓની નોંધ લેવાઈ છે. એ સૌમાં ધર્મદાસ ગણિકૃત ઉવએસમાલા મહત્વનું સ્થાન ભોગવે છે. એના અનુકરણરૂપે સમભાવભાવી હરિભદ્રસૂરિએ પાઈય-પ્રાકૃતમાં ૧૦૩૯ પઘોમાં “આર્યા-છંદમાં ઉચએસપય-ઉપદેશપદ રચ્યું છે. એમ જિનવિજયજીનું કહેવું છે. આ ઉ. ૫.માં હરિભદ્રસૂરિએ કેટલીકવાર પુરોગામીઓની કૃતિઓમાંથી પડ્યો વણી લીધા છે. દા. ત. ઉ. પની પાંચમી ગાથા ઉત્તરજઝયણની નિત્તિની ૧૬૦ની ગાથા છે. ગા. ૩૯-૫૧એ નદીની ગા. ૨૯-૭૧ છે. ગા. ૧૬૪ એ સમ્મઈપયરણના તૃતીય કાંડની પ૩મી ગાથા છે. વિશેષમાં પ્રસ્તુત અનુવાદમાં સંગ્રહગાથા અને સંગ્રહગાથા - અક્ષરાર્થ એવા ઉલ્લેખ છે. તે ઉપરથી એમ લાગે છે કે મુનિચંદ્રસૂરિને મતે એને લગતી ગાથાઓ સંગ્રહાત્મક છે - “સંગ્રહ ગાથા” રૂ૫ ઉલલ્મ નિમ્ન લિખિત પૃષ્ઠોમાં છે : ૬, ૩૦-૩૨, ૩૪, ૪૦, ૪૪, ૪૫, ૧પ૨, ૬૫,૨૦૨ ? ૨૨૨, ૨૭૫, ૨૯૨, ૩૪૬, ૪૯૦, “સંગ્રહગાથા -અક્ષરાર્થ' તરીકેના ઉલ્લેખોને લગતા પુષ્ટકો નીચે મુજબ છે : ૩૦, ૨૬૩. ૨૬૬, ૨૮૬, ૩૪૬. આ મજે સંગ્રહાત્મક ગાથાઓનો નિર્દેશ છે, તે સર્વેનાં મૂળ દર્શાવ્યાં નથી, તો હવે એ સંશોધનની સામગ્રી પૂરી પાડે છે. | મુખ્યતયા ધર્મકથાનુયોગાત્મક આ. ઉ. ૫. ના પ્રારંભમાં મનુષ્યભવની દુર્લભતાનાં દશ દ્રષ્ટાંતો છે. ત્યારબાદ એમાં જૈન શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ, અશ્રુતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના ચાર “પ્રકારો-ઔત્પત્તિકી, વનયિકી, કાર્તિકી અને પરિણામિકી બુદ્ધિનાં કારણો, બટુની પરીક્ષા, રોહિણી યો “પાંચ ફોતરાવાળા ડાંગરની કથા, મહાગિરી અને મૂકનાં વૃત્તાન્તો, કાર્ય-સિદ્ધિનાં પાંચ કારણો, દ્રવ્યાજ્ઞા અને ભાવાત્તા, મોહનું નિરૂપણ, ચૈત્યદ્રવ્ય, જીર્ણ શ્રેષ્ઠીની કથા, જિનધર્મ વગેરેનાં દ્રષ્ટાંત, ગુરુકુલવાસ, ઉપવાસ તેમ
