________________
depends largely on the degree in which the present is illuminated by the past “ ભૂતકાળમાં બનેલા પ્રસંગેથી જેટલા પ્રમાણમાં વર્તમાનકાળ ઉપર વિશેષ પ્રકાશ પડે, તેટલા પ્રમાણમાં તેના ઈતિહાસની કિંમત અને અગત્યતા વિશેષ પણે અંકાય છે.” મતલબ કે જે કોઈ પુરૂષો વગર વિચાર્યું બેયે જાય છે કે, અમારે ઈતિહાસ જાણવાની કોઈ જરૂરિઆત જ નથી, તે તેવા વિચાર માટે દયા ખાધા સિવાય બીજું શું કહી શકાય ? પિતાના દેશના ઈતિહાસનું જ્ઞાન, અભ્યાસ અને તેમાંથી નિષ્પન્ન થતા અનેક
વિચાર, વર્તમાન સંગોની સાથે ઘટાવતાં શીખવાની તેની રચના કેમ થાય ? જરુરિઆત જેટલી અગત્યની છે તેના કરતાં વિશેષ જરૂરિ
આત તો એની છે કે, ઇતિહાસની રચના કરવામાં, એટલે કે પાસે પડેલી અને સંગ્રહીત થયેલી અનેક વાનગીઓમાંથી. સત્યાસત્ય પારખી કાઢી, નીકળેલા ચલણને વાચક પાસે રજુ કરવાના કાર્યની. અને જ્યાં ભૂતકાળ સર્વ અંધકારમય હોય અથવા તે, જાયે અજાયે ઉપયેગી વસ્તુને વિકૃત સ્વરૂપ દેવાઈ ગયું હોય, ત્યાં તે દરેક પ્રસંગને બુદ્ધિગમ્ય કસેટીએ કસીને બહાર પડવા ની ખાસ આવશ્યકતાજ રહે છે. આ કસોટીને આશ્રય લેવા માટે, ઉપરના જ ગ્રંથકાર મહાશયના શબ્દ ઉપયોગી છે. તેમને અભિપ્રાય એમ છે કે A body of history must be supported upon a skeleton of chronology and without chrono logy history is impossible. “ઇતિહાસના સ્થલ દેહને-ઇમારતને હંમેશાં સાલવારીના (ખોખાંનો) આધાર હોવો જ જોઈએ. અને તેની સાલવારી વિના ઇતિહાસ ઉભે કરવો તે તદ્દન અશકય છે. આ મતમાં જે ગૂઢ રહસ્ય ભરેલું છે તેને હિમાયતી હોવા છતાં, તેની કદર મને પિતાને પ્રથમ તે ન જ પડી. પણ પ્રાચીન ભારતવર્ષને આ ઈતિહાસ જે બે હજાર પાનાંને તદ્દન નવીન હકીથી ભરપૂર લખી શકાય છે તેનું મૂળ મંડાણ મેં જે આદર્યું હતું તે પણ ઉપરના કથન પ્રમાણે સાલવારી ઉપરજ ઉભું કર્યું હતું એમ યાદ આવ્યું, ત્યારે જ તે કથનકારની બુદ્ધિમત્તા ઉપર હું આફરીન થયે.
આ ઉપરથી સમજાશે કે ઇતિહાસની રચના કરવામાં તેમાં આલેખાતા દરેકે દરેક બનાવ સાથે તેનો સમય–સાલ નક્કી કરવાનું કામ કેટલું આવશ્યક છે. (ન્યાયાધીશ પણ ન્યાય છણવામાં, રજુ થયેલ બનાવને પરસ્પરને સંબંધ ગોતી કાઢે છે તેજ નિશ્ચયપૂર્વક નિર્ણય ઉપર આવી શકે છે) સાલ જોડવામાં આવે તે, કયો બનાવ પહેલો અન્ય ને કયો પાછળ બન્યો તે નક્કી કરી શકાય છે એટલું જ નહીં પણ, જુદા જુદા રાજાની, પ્રાંતની અને દેશની હકીકતોમાંથી કઈ કઈ પરસ્પર સમસામયિક કહી શકાય તે પણ તારવી શકાય છે. અને તેમ થતાં તે દરેકના ગુણદોષ તેમજ સારાનરસા૫ણુની સરખામણી, તુલનાત્મક દષ્ટિએ વિચારી શકાય છે. આ સૂત્રની મતલબ પ્રમાણે આખાયે ગ્રંથમાં જ્યાં બન્યું ત્યાં, દરેક વૃત્તાંતના સમય વિશે નિર્ણય કરવામાં ખાસ શ્રમ ઉઠાવ્યા છે, જેથી કરીને વાચકને તેવાં કેટલેય ઠેકાણે એમ લાગી પણ આવશે કે, આવાં બીનજરૂરી ટાયેલાં શું કામ કરવામાં આવતાં હશે? પણ ઉપરના
