________________
तत्त्वार्थभाष्योक्तानि नयलक्षणानि
साधकत्वं तथाविधप्रतिपत्तिजनकत्वम् ।
निर्वर्तकत्वमनिवर्तमाननिश्चितस्वाभिप्रायकत्वम् । अनिवर्तमानो निश्चितो 'द्रव्यमेवार्पणीय'मित्यादिरूपः स्वाभिप्रायो यत्र तत्त्वमित्यर्थः ।
निर्भासकत्वं शृङ्गग्राहिकया वस्त्वंशज्ञापकत्वम् । तत्र निर्भासयन्ति विशेषेण दीपयन्ति वस्त्वंशं ये ते निर्भासकाः । शृङ्गं गृह्यते यस्यां क्रियायां सा शृङ्गग्राहिका । शेषं सुगमम् ।
उपलम्भकत्वं प्रतिविशिष्टक्षयोपशमापेक्षसूक्ष्मार्थावगाहित्वम् । प्रतिविशिष्टक्षयोपशमस्यापेक्षा यत्र तादृक् सूक्ष्मार्थावगाहित्वमिति तदर्थः । ननु नयो वस्तुन एकमेवांशमवगाहते, प्रमाणं तु सर्वांशानिति प्रमाण एव प्रतिविशिष्टक्षयोपशमापेक्षेति चेत् ? न, विविधैरंशैर्मिश्रितस्य वस्तुनोंऽशानविभज्य यज्ज्ञानं तदपेक्षया तान् विभज्य यज्ज्ञानं तत्रैव प्रतिविशिष्टक्षयोपशमस्यापेक्षणात्, वस्त्वपेक्षया वस्त्वंशस्य सूक्ष्मत्वात् । अत एवाबहुमतिज्ञानापेक्षया बहुमतिज्ञानं વસ્તુમાં જણાયેલા હોય તેમાંના કોઈપણ એક ધર્મને જ પ્રકાર તરીકે રાખીને થતું જ્ઞાન એ નય છે.
“આવા જ પ્રકારના જ્ઞાનનું જનક જે હોય તે સાધક છે.”
“પોતાનો નિશ્ચિત અભિપ્રાય જેમાંથી ખસી ન જાય એ નિર્વર્તકત્વ છે.” અર્થાત્ ‘દ્રવ્યની જ અર્પણા કરવી' વગેરે રૂપ નિશ્ચિત સ્વાભિપ્રાય જેમાંથી દૂર ન થાય એ નિર્વર્તક છે.
१९
Jain Education International
–
“શૃંગગ્રાહિકન્યાયે વસ્તુના તે તે અંશનું જ્ઞાપકત્વ એ નિર્ભ્રાસકત્વ છે.'' શિંગડું પકડીને એક-એક પશુને અલગ તારવવાની ક્રિયા એ શ્રૃંગગ્રાહિકા ક્રિયા છે. એ રીતે એક-એક વસ્તુઅંશને વિશેષરૂપે પ્રકાશિત કરવો (જણાવવો) એ નિર્ભ્રાસકત્વ છે.
‘પ્રતિવિશિષ્ટ ક્ષયોપશમની જેમાં અપેક્ષા હોય એવું સૂક્ષ્મઅર્થનું અવગાહન કરવું એ ઉપલંભકત્વ છે.'' શંકા નય તો વસ્તુના એક અંશનું જ ગ્રહણ કરે છે જ્યારે પ્રમાણ સર્વઅંશોનું ગ્રહણ કરે છે. એટલે નયમાં નહીં, પણ પ્રમાણમાં જ વિશિષ્ટ ક્ષયોપશમ અપેક્ષિત બની રહે. સમાધાન - તમારી શંકા બરાબર નથી, કારણ કે વિવિધ અંશોથી મિશ્રિત વસ્તુના અંશોનો વિભાગ કર્યા વગર જે જ્ઞાન થાય એની અપેક્ષાએ એ અંશોને અલગ તારવીને જે જ્ઞાન કરવું એમાં જ વધારે પક્ષયોપશમ અપેક્ષિત હોય છે. કારણ કે વસ્તુની અપેક્ષાએ વસ્તુનો અંશ સૂક્ષ્મ હોય છે. એટલે જ ‘અબહુ’ મતિજ્ઞાનની અપેક્ષાએ ‘બહુ’મતિજ્ઞાન પક્ષયોપશમથી જન્ય હોય છે. વળી એટલે જ શ્રી
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
