________________
द्रव्य-पर्यायार्थिकयोर्मूलनयत्वम्
न च तथापि नैगमादीनां सप्तानां कथं नयत्वसम्भवः ? मिथः प्रतियोगिप्रतियोगिमद्भावस्य द्वयोरेव धर्मयोः सम्भवात्, न तु सप्तानां धर्माणामिति वक्तव्यं, सप्तानामपि नैगमादीनां द्वयोरेव द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकाख्ययोर्मूलनययोः समावेशात् । तदुक्तं सम्मतौतित्थयरवयणसंगहविसेसपत्थारमूलवागरणी । दव्वडिओ अ पज्जवणओ अ सेसा विगप्पासिं
सम्म-१/३॥ एतन्मूलनयविषययोश्च द्रव्य-पर्याययोर्मिथः प्रतियोगि-प्रतियोगिमद्भावस्योक्तदिशया सिद्धत्वात् । तच्च द्रव्यं किंस्वरूपं वक्तव्यम् ? इत्यत्र 'तद् द्रव्यं सामान्यात्मकम्' 'विशेषात्मकम्' इत्यादयो ये विविधा वचनपथा नैगमादिनयत्वेन प्रसिद्धास्तेषां जावइया वयणपथा तावइया चेव हुंति नयवायत्ति परिभाषालब्धं नयत्वमक्षतमेवेति। एवमेव पर्यायेऽपि
દ્રવ્ય-પર્યાય વચ્ચે કે સામાન્ય-વિશેષ વચ્ચે પ્રતિયોગિ-પ્રતિયોગિમદ્ભાવ છે જ. ને તેથી એના ગ્રાહક દ્રવ્યાર્થિકનય વગેરે ‘નયરૂપ હોવામાં કોઈ વાંધો નથી. પણ, “રૂપવાનું ઘટઃ' એવું વિધાન કરવાથી રસાદિનો નિષેધ કાંઈ અનુભવાતો નથી. માટે એ અપાય વગેરે નય’ શી રીતે બની જાય ?
શંકા - છતાં પણ નૈગમ વગેરે સાત નો “નયરૂપ શી રીતે બનશે ? કારણ કે પ્રતિયોગિ-પ્રતિયોગિમદ્ભાવ તો બે ધર્મો વચ્ચે જ સંભવે છે, નહીં કે સાત ધર્મો વચ્ચે.
સમાધાન - આવી શંકા ન કરવી, કારણ કે નૈગમાદિ સાતે નયનો દ્રવ્યાર્થિકપર્યાયાર્થિક નામના બે મૂળનયમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. સમ્મતિતર્ક-પ્રકરણમાં (૧૩) કહ્યું જ છે કે- “શ્રી તીર્થકર ભગવાનના વચનોના પ્રતિપાદ્ય સંગ્રહ (=સામાન્ય=દ્રવ્ય) અને વિશેષ(= પર્યાય)ના વિસ્તાર મૂળભૂત રીતે જાણનાર અને કહેનાર બે નય છેદ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક. બાકીના નયો આ બેના જ વિકલ્પો = પ્રકારો છે.”
આ બે મૂળનયના વિષયભૂત દ્રવ્ય-પર્યાય વચ્ચે તો પ્રતિયોગિ-પ્રતિયોગિમદ્ભાવ હોવો ઉપર કહ્યા મુજબ સિદ્ધ છે જ. વળી આ દ્રવ્યને કેવા સ્વરૂપવાનું કહેવું ? એ વિચારણામાં - “એ દ્રવ્ય સામાન્યાત્મક છે” “એ દ્રવ્ય વિશેષાત્મક છે' વગેરે જે વિવિધ વચનમાર્ગો નગમ વગેરે નયરૂપે પ્રસિદ્ધ છે, તે “જેટલા વચનાપથો છે તેટલા નયવાદ છે' એવી પરિભાષાથી નયરૂપે સિદ્ધ થાય જ છે. આ જ રીતે પર્યાય અંગે પણ જાણવું.
અહીં દ્રવ્યાર્થિક-પર્યાયાર્થિક નય બધા નયના મૂળ અધારભૂત છે એવું જે કહ્યું એનાથી નીચેની શંકા પણ નિરસ્ત જાણવી.
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
