________________
અંગો (ગ્રંથો) છે જૈને દ્વાદશાંગી કહેવાય છે. જૈનદર્શન બધા સિદ્ધાંતો, પ્રકૃતિના નિયમો, તત્વો, આચાર - વિચાર બધાનો નીચોડ એટલે આ દ્વાદશાંગી, દ્વાદશાંગી શું છે તે સમજાવવા આવશ્યકનિયુક્તિમાં એક સુંદર શ્લોક છે, જેનો સારાંશ છે કે,
તપ - નિયમ - જ્ઞાનમય વૃક્ષ પર આરૂઢ થઈને અનંતજ્ઞાની કેવળી ભગવંત (તીર્થકરો) ભવ્યજનોના વિબોધ માટે જ્ઞાન - કુસુમની વૃષ્ટિ કરે છે. ગણધરો પોતાના બુદ્ધિપટમાં તે બધા જ કુસુમોને ઝીલીને પ્રવચનમાળા ગૂંથે છે. આ છે દ્વાદશાંગી.
શ્રી નવકારમંત્રને આખી દ્વાદશાંગીનો સાર કહ્યો છે. નવકારમંત્ર સમગ્ર શ્રુતજ્ઞાનનો સાર છે. મહાનિશિથ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે શ્રુતસાગરનો પાર પામવા માટે દેવ - ગુરુને પ્રણામ કરવા આવશ્યક છે. શ્રી નવકારમંત્રમાં દેવ - ગુરુને પ્રણામ કરવામાં આવે છે ને તેથી તે અપેક્ષાઓ પણ શ્રી નવકારમંત્ર દ્વાદશાંગીનો સાર ગણાય છે.
નમસ્કાર નિયુક્તિ શ્લોક ૯૨૫ ની ટીકામાં શ્રી નવકારને બાર અંગોનો સાર કહ્યો છે. પવનમુIRidયુ ના સ્વા. પ્રા. વિ. પૃ. ૩૭૩ માં કહ્યું. :
सच्चं पि बारसंगपरिणामविसुद्धिहेड तकारण भावउचो कह न मित्तांग
तदत्थो नमुक्कारो અર્થાતું. આખીય દ્વાદશાંગી પરિણામની વિશુદ્ધી માટે છે કે શ્રી નવકાર પણ પરિણામની વિશુદ્ધિ કારણમાત્ર છે. એટલે નવકારમંત્રને દ્વાદશાંગીનો સાર કહેલ છે.
શ્રી નવકારમંત્રને ચૌદપૂર્વનો સાર પણ કહેવામાં આવે છે. પંઘ નમુIિR માં લખ્યું છે કેઃ
जिणसासणस्स सारो, चउदसपुव्वाण जो समुद्धारो।
जस्स भणे नवकारो, संसारो तस्स किं कुणह ॥ જે જિનશાસનનો સાર છે,ચતુર્દશ પૂર્વોનો સમ્ય. ઉદ્ધાર છે, તે નવકાર જેના મન વિશે સ્થિર છે તેને સંસાર શું કરે ? અર્થાત્. કઈ કરવા સમર્થ નથી.
એટલે કે દૂધનો સારભૂત પદાર્થ માખણ છે તેમ જિનશાસનનું સારભૂત તત્વ શ્રી નવકારમંત્ર જે ૧૪ પૂર્વોનો સમૃદ્ધ એટલે કે ચૌદપૂર્વોમાં જે વર્ણન વિસ્તારપૂર્વકછે તેનું અતિસંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ નમસ્કાર મહામંત્રમાં સંનિહિત છે.
વળી શ્રી નવકારના પ્રથમ બે પદમાં દેવતત્વછે (અરિહંત - સિદ્ધ) જેમાં વ્યાર્થિકનયની પ્રધાનતાનો વિચાર છે. બીજા ત્રણ પદમાં ગુરુતત્વ છે. જેમાં ગુણાર્થિકનયની પ્રધાનતાનો વિચાર આવે છે. એ રીતે દ્રવ્ય - ગુણ – પર્યાયસ્વરૂપ આત્મવસ્તુના સમગ્રવિચાને આવરી લેતો હોવાથી સંપૂર્ણ નવકાર સમગ્ર દ્વાદશાંગીનો સાર ગણાય છે. સંપૂર્ણ દ્વાદશાંગીના સ્વાધ્યાયથી મળતું ફળ મેળવવાનો અધિકારી નવકારનો જાપ કરનાર પણ બની શકે છે. દ્વાદશાંગી નવતત્વમય, પડવ્યમય, પંચાસ્તિકાયમય અને પડસ્થાનમય છે. શ્રી નવકાર પણ નવતત્વમય, પડદ્રવ્યમય, પંચાસ્તિકાયમય, જસ્થાનમય, ઇત્યાદિ સ્વરૂપે રહેલા છે. “પરમેષ્ઠિ સ્તુતિમાં કહ્યું છે :
सोलसपरमक्खरवीर्याबंदुगम्मो जगुत्तमो जोओ। सुअराबारसगवाहिरसहस्थ - डपुव्वत्थ परत्थो ।
[૨૯]
