________________
અસહાયે સહાયત, કહેતિ સંજમ કહંતસ
એએણ કારણેણં, ણમામિ સવ્વ સાહૂણં' અર્થાત્ - અસહાયને સહાય કરનારા, સંયમ કરનાર, ઈન્દ્રિયનિગ્રહ કરાવનાર છે એ કારણથી સર્વ સાધુને નમસ્કાર કરૂં છું.
સાધુ ભગવંત માટે ચાર શબ્દો ખાસ વપરાય છે? ૧) માહણ - જે પોતે કોઈ જીવને હણતો નથી અને બીજાને પણ અહિંસાનો ઉપદેશ આપે છે. ૨) સમણ - કોઈની મદદ લીધા વિના વિહાર - ગોચરી વગેરેનો પોતે શ્રમ કરી, ઈન્દ્રિયોનું દમન કરી,
મમતાને છોડી તે સમણ કહેવાય. ૩) ભિખૂ- જે ગૃહસ્થોને ત્યાંથી નિદશ ભિક્ષા મેળવીને શરીરનિર્વાહ કરે છે. ૪) નિગ્રંથ - સદા રાગ-દ્વેષની ગ્રંથિઓ અથવા ગાંઠો રહિત એકાકી ભાવવાળાને નિગ્રંથ કહે છે.
સાધુનું વર્ણન કરતા શાસ્ત્રોમાં લખ્યું કે સમ્યગ દર્શન, જ્ઞાન ને ચારિત્ર દ્વારા જે મોક્ષપ્રાપ્તિ હેતુ સાધના કરે છે તે સાધુ. સંયમપાલન કરવાવાળાને સહાય કરવાવાળા તે સાધુ સ્વયંની આગમોક્ત ઈચ્છિત અર્થની પ્રાપ્તિ હેતુ સાધના કરવાવાળો સાધુ. અઢાર પ્રકારના પાપસ્થાનકની પ્રવૃત્તિઓનો ત્યાગ કરવા માટે પ્રયત્નશીલ રહે છે. પંચમહાવ્રત ધારક, બ્રહ્મચર્યાદિ ગુણયુક્ત, પંચમહાવ્રતધારક, દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય-સ્વભાવ-નિમિત્ત-ઉપાદન કારણ, કાર્ય, ભાવ, ઉત્સર્ગઅપવા પદ્ધતિ દ્વારા જીવ-અજીવ તત્ત્વને જે જાણે છે તે સાધુ. મનનું મૌન ધારણ કરવાવાળો તે મુનિ. સાધુને શ્રમણ પણ કહેવાય છે. “શ્રમણ શબ્દની વ્યાખ્યામાં કહ્યું છે કે આત્મગુણ પ્રગટ કરવાના હેતુથી શ્રમ કરવાવાળો તે શ્રમણ. પ્રાકૃતમાં “સમણ' શબ્દની વ્યાખ્યામાં કહ્યું છે કે બધા જીવો પર સમાનભાવ રાખનાર તે સમણ. શત્રુ-મિત્રાદિ પર સમતાયુક્ત તે સમણ. અનુકૂળ-પ્રતિકૂળ પ્રસંગો પર સમભાવધારક તે શ્રમણ. શુભમનયુક્ત હોય તે શ્રમણ. શાધુ ને શ્રમણ કેમ કહેવાય તે સમજાવવા સાધુને કેટલી ઉપમાઓથી ઉપમિત કરેલા છે જેમાં સાધુનું સ્પષ્ટ સ્વરૂપ સમજાઈ જાય છે, તે નીચે મુજબ છે:
૧) સાધુ સર્પ સમ છે – સર્ષ બીજાએ બનાવેલ બિલમાં નિવાસ કરે છે તે જ રીતે સાધુ પોતાના માટે મકાન, ઉપાશ્રયાદિ બનાવતો નથી કે કોઈ પાસે બનાવડાવતો નથી. બીજાએ ધર્મ-આરાધનાના હેતુ-રૂપ બનાવેલ ઉપાશ્રયમાં જ રહે છે. વળી, જે સર્પ મરણાંત કષ્ટ આવે તો પણ “અગંધત કુલ' નો સર્પ વમન કરેલા વિષને પાછુ ગ્રહણ કરતો નથી એ જ રીતે સાધુ સાંસારિક સુખોનો ઉપભોગ કરતો નથી. વળી, સર્પ જેમ બીલમાં સીધો પેસે છે તેમ સાધુ આહારાદિ, સ્વાદ લીધા વગરજ પેટમાં નાખે છે. | શ્રમણ પર્વતસમ છે – પર્વત મહાવાયુમાં નિશ્ચલ રહે છે તેમ સાધુ ઉપસર્ગ પરિષદમાં નિશ્ચલ રહે છે. પર્વત જેમ ઔષધિઓનો ભંડાર છે તેમ શ્રમણ લબ્ધિઓરૂપ ઔષધોનો ધારક છે. પર્વત પ્રાણીઓને માટે આશ્રયરૂપ છે. તેમ શ્રમણ ભવ્ય પ્રાણીઓનો આશ્રય પ્રદાન કરે છે.
શ્રમણ અગ્નિસમ છે – કાષ્ટાદિ પદાર્થોને જેમ અગ્નિ ભસ્મીભૂત કરે છે તેમ શ્રમણ કર્મરૂપ ઈધનને ભસ્મ કરે છે. અગ્નિ જેમ પ્રકાશદાતા છે તેમ શ્રમણ જ્ઞાનરૂપ પ્રકાશદાતા છે. ગમે તેટલા કાષ્ટ નાખો છતાં અગ્નિ અતૃપ્ત તેમ શ્રમણ જ્ઞાનાર્જન માટે અતૃપ્ત. અગ્નિ જેમ સુવર્ણના મેલને મીટાવે છે તેમ શ્રમણ આત્મપ્રદેશ પર લાગેલા મિથ્યાત્વ આદિ મેલને હટાવવા સમર્થ છે.
[૭૦]
