________________
(૪) ઉપાધ્યાયજીનો વિશિષ્ટ ગુણ વિનય':
ઉપાધ્યાયજીનો ‘વિનય' ગુણ એ વિશિષ્ટ ગુણ છે. તેઓ વિનય ગુણના સ્વામી છે. વિનયનું ફળ અધ્યયન છે. શ્રુતના જ્ઞાન વિના મોજ્ઞ ન મળે એ જ્ઞાન માટે વિનયગુણ હોવો જોઈએ. દ્વાદશાંગી શ્રુતનું જેને જોઈતુ હોય તે માત્ર ભણવાથી નથી મળતુ પણ વિનયપૂર્વકના અધ્યયનથી મળે છે. ચૌદ પૂર્વનું જ્ઞાન માત્ર વાંચનથી ન મળે. તે માટે વિનય જોઈએ. ચોદપૂર્વનું જ્ઞાન લબ્ધિથી મળે તે લબ્ધિ માટે વિનય હોવો જોઈએ. વિનય વિના સામાન્ય જ્ઞાન મળે પણ વિશિષ્ટ જ્ઞાન વિનયથી જ મળે છે. ઉપાધ્યાય ભગવંતની વિશેષતા એ છે કે તેઓ જ્ઞાનની સાથે અત્યંત નમ્ર અને વિનીત હોય છે. જેમ આમવૃક્ષ પર ફલ લાગે ત્યારે વૃક્ષની ડાળીઓ નીચે નમી જાય છે તેમ ઉપાધ્યાય ભગવંત જેમ જેમ જ્ઞાનમાર્ગમાં આગળ વધે છે તેમ તેમ તેમની નમ્રતા વધતી જાય છે. આચાર્ય ભગવંતની સમક્ષ તેઓ એક વિનમ્ર સેવકની જેમ રહે છે. આચાર્યનો સ્વયંવિનય કરવો ને પાસે કરાવવો તે ઉપાધ્યાયનું મુખ્ય કર્તવ્ય છે. વિનય વિના જેમ વિદ્યા નથી તેમ વિનય વિના પણ ધર્મ પણ નથી. આ વાત ઉપાધ્યાયજી પોતાના દ્રષ્ટાંતથી જગત સન્મુખ સર્વદા ટકાવી રાખે છે. વિનયના નાશમાં જેમ વિદ્યાનો નાશ છે તેમ વિનયના નાશમાં ધર્મનો પણ નાશ છે. એ પદાર્થપાઠ જગતને આપવાનું કામ ઉપાધ્યાયોથી થાય છે. ઉપાધ્યાયોથી વિનયાદિ સદ્ગુણોનું રક્ષણ થાય છે. તેઓ સ્વયં વિનય કરે છે ને બીજા પાસે કરાવે છે. વિનયથી જ્ઞાન, જ્ઞાનથી દર્શન, દર્શનથી ચારિત્ર ને ચારિત્રથી મોક્ષ તેઓ સ્વયં મેળવે છે ને બીજાઓને મેળવી આપે છે.
(૫) પાંચમા પરમેષ્ઠિ સાધુ-ભગવાન : પરમેષ્ઠિમાં પંચમ સ્થાને બિરાજમાન “કંચન-કામિની' ના ત્યાગી બનીને મોક્ષમાર્ગની સાધના કરનાર સાધુ ભગવંત - નું સ્વરૂપ અહીં પ્રસ્તુત છે.
ક) “સાધુ' શબ્દનો શબ્દાર્થ – “સાધુ” નું સ્વરૂપ ખ) ગીતાર્થ ગ્રંથકારોએ કરેલ “સાધૂ' ની વ્યાખ્યા T) “સત્ર' “તો' બે શબ્દની વિશિષ્ટ ચર્ચા ઘ) સાધુ ભગવંતના ૨૭ ગુણ
ચ) અવંદનીય સાધુ (કુસાધુ) (ક) “સાધુ' શબ્દનો શબ્દાર્થ અને સ્વરૂપ
સાધુ ગૃહસ્થપણાનો ત્યાગ કરી લોકસંજ્ઞા મુકી સર્વ પાપવ્યાપારોને પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક છોડવારૂપ અલૌકિક સાધુતાને અંગીકાર કરનારા હોય છે.
‘નિવાણસાહુએ જોએ જન્હા સાહતિ સાહુણો
સમાય સવભૂસુ, તમ્યા તે ભાવસાહુણો’ અર્થાત્ નિર્વાણ - મોક્ષને સાધવાના જે જોગછે તે સાધે છે તે સાધુઓ છે અને જે સર્વભૂતો પ્રત્યે ચોરાસી લાખ જીવયોનિથી ઉપજેલા સર્વ જીવો પ્રત્યે સમ એટલે સમતા ધરનારા છે તે ભાવસાધુ છે.
સાધુ શબ્દમાં ‘સાધધાતુ છે જેનો અર્થ “સાધવું એ થાય છે. આ અર્થ ઉપર લાગુ પાડવામાં આવ્યો છે. સંયમને ધારણ કરે તેને “સાધુ” કહેવાય છે. અસહાયને સહાય કરે તે સાધુ. તેથી કહ્યું છે કે:
૬૯ ]
