________________
મંત્રજાપના અભ્યાસથી રજોમળ - તમોમળ દૂર થાય છે. ઈંડા પિંગળા થંભી જાય છે. સુષુમ્મા ખૂલે છે, પ્રાણશક્તિની સહાયથી શુદ્ધ થયેલ મંત્રશક્તિ ઉર્ધ્વગમન કરે છે. આ અવસ્થામાં અનાહતનાદના અનુભવનો આરંભ થાય છે. તેને મંત્ર ચૈતન્યનો ઉન્મેશ કહેવાય છે. મંત્ર વડે ભાષા, શ્વાસોચ્છવાસ અને મનની એકતા થાય છે. જેથી સંપલ્પવિકલ્પ સમી જાય છે ને પરમઆનંદ પ્રાપ્ત થાય છે.
મંત્રની આ વૈજ્ઞાનિક વ્યાખ્યા મંત્રનું વૈજ્ઞાનિક વિશ્લેષણ દર્શાવે છે. અહીં આપણે શ્રી નવકારમંત્રનું વૈજ્ઞાનિક વિશ્લેષણ કરવું છે તેથી વ્યક્તિગત રીતે આ મંત્ર ઉપરયુક્ત બધી જ વૈજ્ઞાનિક પ્રક્રિયા કરે જ છે. પરંતુ તે ઉપરાંત તે મહામંત્ર હોવાથી, વિશિષ્ટ મંત્ર હોવાથી સાધકને ઉપરયુક્ત અનુભવ ખૂબ જ ટૂંક સમયમાં થાય છે. સાધકના 'વિકલ્પો, કષાયો તેની આરાધનાથી શમી જાય છે. ચિત્તની ચંચળતા દૂર થાય છે. બુદ્ધિનું ઉધ્વરોહણ થાય છે. ચિત્ત શાંત થઈ જાય છે. તેનું વ્યક્તિત્વ પૂર્ણતાને પામે છે. વર્તમાનમાં પણ જોવા મળે એવા નવકારમંત્રના સાધકો છે કે જેમના મુખ પર એક પરમ તેજ, શાંતિ અને દિવ્યતા જોવા મળે છે. પૂ. પન્યાસ ભદ્રંકરવિજયજી આવા સાધક હતા ને તેમના માર્ગદર્શન પ્રમાણે શ્રી નવકારની આરાધના કરનાર સાધક જીવો આજે પણ એવા જોવા મળે છે કે જેમનું વ્યક્તિત્વ એવું વિકસેલું હોય કે તે પૂર્ણપણે વિકસિત માનવ લાગે.
શ્રી નવકારમંત્રનો મન પર શો પ્રભાવ પડે છે. તે મનો વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિથી એક વિચારણીય પ્રશ્ન છે. આ મંત્રને સર્વકાર્યસિદ્ધિપદ કહેવામાં આવ્યો છે તો આ મંત્રથી આત્મિક શક્તિનો વિકાસ શી રીતે થાય છે? મનોવિજ્ઞાન માને છે કે માનવીની દ્રશ્યક્રિયાઓ તેના ચેતન મનમાં અને અદશ્ય ક્રિયાઓ અચેતન મનમાં થાય છે. મનની આ બંને ક્રિયાઓને મનોવૃત્તિ કહેવાય છે. સામાન્ય રીતે “મનોવૃત્તિ’ શબ્દ ચેતન મનની ક્રિયાઓ બતાવવા માટે થાય છે. પ્રત્યેક મનોવૃત્તિના ત્રણ અંશો છે જ્ઞાનત્મક સંવેદનાત્મક અને ક્રિયાત્મક આ ત્રણે અંશ એકબીજા છૂટા પાડી ન શકાય તેવા છે. માણસને જે કાંઈ જ્ઞાન થાય છે તેની સામે સંવેદના અને ક્રિયાત્મક ભાવ અનુભવાય છે. નવકાર મહામંત્રના સ્મરણથી જ્ઞાનાત્મક મનોવૃત્તિ ઉત્તેજિન બને છે. તેથી તેની સાથે અભિન્ન રૂપથી સંબદ્ધ ‘ઉમંગ’ સંવેદનાત્મક અનુભૂતિ અને “ચારિત્ર' નામક ક્રિયાત્મક અનુભૂતિને ઉત્તેજન મળે છે. તાત્પર્ય એ કે માનવમગજમાં
નવાહી એ ક્રિયાવાહી બે પ્રકારની નાડીઓ હોય છે. આ બંને નાડીઓને સંબંધ છે પરંતુ બંનેના કેન્દ્ર જુદા છે જ્ઞાનવાહી નાડીઓના કેન્દ્રને મગજ (જ્ઞાનકેન્દ્ર) માનવામાં આવે છે. માનવના જ્ઞાનવિકાસ માટે, જ્યારે ક્રિયાવાહી નાડીઓનું કેન્દ્ર ક્રિયાકેન્દ્ર તેના ચારિત્રના વિકાસ માટે કામ કરે છે. ક્રિયાકેન્દ્ર અને જ્ઞાનકેન્દ્રનો ઘનિષ્ઠ સંબંધ હોવાથી શ્રી નવકારમંત્રની આરાધના વડે (ચિંતન - સ્મરણ વડે) જ્ઞાન કેન્દ્ર અને ક્રિયાકેન્દ્રનો સમન્વય થાય છે. તેથી માનવમન સુદઢ બને છે અને તેને આત્મિક વિકાસની પ્રેરણા મળે છે.
મનુષ્યનું ચારિત્ર તેના સ્થાયીભાવોનો સમુચ્ચય માત્ર છે. જે મનુષ્યના સ્થાયીભાવો જે પ્રકારના હોય છે તેનું ચારિત્ર પણ તે પ્રકારનું હોય છે. મનુષ્યનો પરિમાર્જિત અને આદર્શ સ્થાયીભાવ જ હૃદયની અન્ય પ્રવૃત્તિઓનું નિયંત્રણ કરે છે. જે મનુષ્યનો સ્થાયીભાવ સુનિયંત્રિત નથી અથવા જેના મનમાં ઉચ્ચ આદર્શો પ્રત્યે શ્રદ્ધારૂપ સ્થાયીભાવો ઉદીપિત થયા નથી તેનું વ્યક્તિત્વ અને ચારિત્ર સારા હોતા નથી. દઢ અને સુંદર ચારિત્ર બનાવવા માટે એ આવશ્યક છે કે માણસના મનમાં ઉચ્ચ આદર્શો પ્રત્યે સ્થાયીભાવ હોવો જોઈએ. ટૂંકમાં આપણને પરિમાર્જિત અને વિકસિત કરવા માટે કેવળ વિવેક પ્રાપ્ત કરવો પૂરતો નથી પણ સાથે સાથે સ્થાયીભાવોને સુદઢ એવા સ્થાયીભાવોની ઉત્પત્તિ થાય છે. જેમ જેમ આ મહામંત્રની ભાવના મનામાં સ્થિર બનશે તેમ તેમ સ્થાયીભાવોનો સુધારો થશે જ, જે માણસના ચારિત્રિકાસમાં સહાયરૂપ થાય છે.
