________________
અને એદપર્યાય આ ચારે પ્રકારના અર્થનું વિશ્લેષણ કરી શિષ્યસમુદાયને સૂત્રને વાસ્તવિક અર્થ સમજાવે છે. સૂત્રના શબ્દાર્થમાં કેવલ સૂત્રના શબ્દનો અર્થ પ્રગટ થાય છે. વાક્યર્થમાં વાક્યના અર્થ સાથે શબ્દનો વિશેષ અર્થ પ્રગટ થાય છે. મહાવાક્યર્થમાં વિસ્તારપૂર્વક શબ્દો તથા વાક્યોના વિશ્લેષણ કરી અર્થનું વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ થાય છે. એદમપર્યાર્થમાં સૂત્રોના પરસ્પર શબ્દાર્થ બાધક ન બને એ રીતે સૂત્રોના પરમાર્થ પ્રગટ કરવામાં આવે છે. એક સૂત્રના અર્થ સાથે બીજા સૂત્રના અર્થની વિપરીતતા અધ્યયન કરનારના હૃદયમાં ઉત્પન્ન ન થાય તેનું બરાબર ધ્યાન રાખી ઉપાધ્યાય ભગવંત શાસ્ત્રોક્ત અર્થ સમજાવે છે. ઉપાધ્યાય શ્રુતપ્રવાહને વહેતો રાખનાર હોવાથી શ્રી જીનપ્રવચનના સ્તંભ છે. પત્થર જેવા અબુજ શિષ્યને પણ વિદ્યાથી પલ્લવિત કરતા હોઈ તેઓ અજબ ઉપકારક છે. શાંતિ સમતા ને ઉત્સાહથી શિષ્યોને તૈયાર કરતા હોઈ તેઓ અજબ ઉપકારક છે. એમની સુદૃષ્ટિ એવી છે કે ચાહે રાજાપણાથી આવેલ શિષ્ય હોય કે રંકપણાથી પરંતુ બનેને નિષ્પક્ષપાત રીતે સૂત્રદાન કરે છે. સ્વયં હંમેશા દ્વાદશાંગીના સ્વાધ્યાયમાં લીન રહે છે. ભવસાગરમાંથી તરવા એ અભુત નિર્ધામક છે. પરવાદીરૂપ ઉન્મત હાથીઓ માટે સિંહ સમાન છે. ઉપાધ્યાયજી આશ્રવના દ્વારોને સારી રીતે રોકી તથા મન-વચન-કાયાના યોગોને સારી રીતે વશ કરી વિધિપૂર્વક સ્વર, વ્યંજન, માત્રા, બિંદુ, પદ અને અક્ષર વડે વિશુદ્ધ એવું દ્વાદશાંગસૂત્રનું અધ્યયન અને અધ્યાપન કરાવે છે તથા તે દ્વારા મોક્ષના ઉપાયોને દર્શાવે છે. દૂધમાં ઘીની જેમ સમસ્ત આગમોમાં ઉપાધ્યાયજીનો આત્મા ઓતપ્રોત હોય છે. તેથી જ આત્મમંત્રણામાં નિપુણ ઉપાધ્યાય ભગવંતને શાસનમાં મંત્રીની ઉપમા આપવામાં આવી છે.
ઉપાધ્યાયજીના પર્યાયવાચી નામો સ્થવિર, કૃત્રિકાપણ, આત્મપ્રવાદી, વાચક, પાઠક, અધ્યાપક, શ્રતવૃદ્ધ, અપ્રમાદી, સદાનિર્વિવાહી, અદ્ધયાનદી ઓદિ ઉત્તમ નામો ધારણ કરવાવાળા છે. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના ૧૧ માં અધ્યયનમાં ઉપાધ્યાયજીની પ્રશંસામાં ૧૬ ઉપમાઓ આપવામાં આવી છે. : શંખ, કલોજદેશના ઘોડા, સુભટ, હાથી, વૃષભ, સિંહ, વાસુદેવ, ચક્રવર્તી, ઇન્દ્ર, સૂર્ય, ચંદ્ર, સુરક્ષિત કોઠાર, જંબુવૃક્ષ, નંદી, મેરૂપર્વત, અને સમુદ્ર.
ઉપાધ્યાજી ગુરુના બધા જ ગુણોથી સુશોભીત હોય છે. તીર્થકરોના ઉપદેશને પ્રવાહિત રાખી તેઓ વિશ્વ પર મહાન ઉપકાર કરે છે. તેમના હાથ નીચે અનેક શિષ્યો અધ્યયન કરી સ્વનું કલ્યાણ કરે છે. સંયમની જીવનને સાથે આવી ધર્મની આરાધના કરનાર અને કરાવનાર ઉપધ્યાયજી વિશે શાસ્ત્રોમાં સુંદર પરિભાષા લખી છે. જે ઉપાધ્યાયજીનું મહાત્મય દર્શવે છે. (૨) શાસ્ત્રોમાં આલેખેલી ઉપાધ્યાયજીની પરિભાષા આવશ્યકનિયુક્તિમાં લખ્યું છે કે :
बारसंगो जिणपखाओ, अण्झाउते कहओ बुहेहिं ।
तं उवइसन्ति जम्हा, उवज्झाया तेण बुच्चंति । અર્થાત્ - જે બાર અંગવાળો સ્વાધ્યાય જિનશ્વરોએ પ્રરૂપેલો છે અને સૂત્રથી) બુધોએ ગણધરોએ કહેલો છે તે (સ્વાધ્યાય) નો (શિષ્યોને) ઉપદેશ કરે છે. તેથી તે ઉપાધ્યાય કહેવાય છે.
ભગવતી સૂત્રની ટીકામાં શ્રી અભયદેવસૂરિ જણાવે છે કે અથવા મથીનાં મન:પીડાનામાયો નામ આધ્યાયઃ ૩૫હત આધ્યાયો ૩પાધ્યાયા. અર્થાત્ - જેમનાથી આધિઓ મનની પીડાઓ નાશ પામે છે તે ઉપાધ્યાય
નમસ્કાર મહાત્મયમાં આચાર્યદેવ સિદ્ધસેન ઉપાધ્યાય ભગવંતનું વર્ણન કરતા લખે છે:
[૬૪]
