________________
उदयो मूर्तिमान सम्यग - द्रष्टि नामुत्सवो धियाम्
उत्तमानां य उत्साह, उपाध्यायः स उच्यते અર્થાત્ - ઉપાધ્યાછે તે કહેવાય જે સમ્યગદષ્ટિ આત્માને માટે મૂર્તિમાન ઉદયરૂપ છે. બુદ્ધિમાન પુરૂષો માટે સાક્ષાત ઉત્સવ છે અને ઉત્તમ જેનો માટે પ્રત્યક્ષ ઉત્સાહ છે. દ્રવ્યસંગ્રહમાં સિદ્ધાંત ચક્રવર્તી નેમિચંદ્ર ઉપાધ્યાયજીનું વર્ણન કરતા લખે છેઃ
जो रयणत्तयजुतो णिच्चं धम्मोवदेसणे णिरदो
सो उवज्झाओ अप्पा नविवरवसहो णमो तरसा અર્થાતુ - જે રત્નત્રયીથી યુક્ત છે, નિત્ય ધર્મોપદેશમાં સંલગ્ન રહે છે. યતીશ્વરોમાં પણ શ્રેષ્ઠ છે તે આત્મા ઉપાધ્યાય છે, તેમને અમારા નમસ્કાર થાઓ.
અથવા ૩પ૦ થીયડમાત - એમની પાસે જઈ અધ્યયન કરાય છે. અથવા ૩૫સમીપે વિસનાત્ કૃતસાયો નામો ખ્યત્વે ૩૫ાધ્યાય – જેમની સમીપે નિવાસ કરવાથી શ્રુતનો આય - અર્થાત - લાભ થાય છે તે ‘ઉપાધ્યાય'. (શ્રુત એટલે જીનેશ્વરોએ પ્રરૂપેલો બાર અંગવાળો સ્વાધ્યાય) (૩) ઉપાધ્યાય ભગવંતના ગુણોઃ
ઉપાધ્યાયજીના ૨૫ ગુણો આ પ્રમાણે છે : ૧ થી ૧૧ અંગ તથા ૧૨ થી ૨૩ ઉપાંગ એમ ત્રેવીશને ભણાવે અને ૨૪ થી ૨૫ ચરણસિત્તરી તથા કરણસિત્તરી એ બંનેને શુદ્ધ રીતે પાળે એમ કુલ ૨૫ ગુણ થાય.
અગિયાર અંગઃ ૧. આચારાંગ – આમાં સાધુના પરિસહ આધિ આચાર વગેરે વર્ણવેલ છે. ૨. સૂત્રકૃતાંગ - તેમાં નવ તત્ત્વોનું વિશ્લેષણ છે. (સૂયગડાંગ) તેમાં ૩૬૩ પાખંડીઓ (કુવાદીઓ) નું
સ્વરૂપ બતાવેલ છે. ૩. સ્થાનાંગ - (ઠાણાંગ) આમાં દશ સ્થાન (અધ્યાય) છે. તેમાં પહેલામાં એક એક બોલ, બીજામાં બે બે
એમ દશમામાં દસ દસ બોલ જેના ના હોય તેની વ્યાખ્યા કરેલ છે. સમવાયાંગ – જીવ, અજીવ, સ્વસમય, પરસમય વગેરેના એક બેથી સંખ્યાત અસંખ્યાત અનંત બોલની વ્યાખ્યા સાથે ભગવાન મહાવીરના ૪૦ વિશ્લેષણ, બ્રાહ્મી લિપિના ૧૮ ભેદનું વર્ણન છે.
દ્વાદશાંગીનો પરિચય છે. ૫. ભગવતીસૂત્ર (અથવા વિવાહપ્રજ્ઞપ્તિ) આમાં ગૌતમસ્વામીએ પૂછેલા ૩૬૦૦૦ પ્રશ્ન છે તેમ જ સાધુ,
સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા વગેરે તથા જીવવિચાર અનેક સૂક્ષ્મ પદાર્થોનું વર્ણન છે. ૬. જ્ઞાતા ધર્મકથા - દ્રષ્ટાંતો દ્વારા દયા – સત્ય વગેરેની પુષ્ટિ કરેલ છે તથા તેમાં અનેક ધર્મકથાઓ છે. ૭. ઉપાસકદશાંગ - આનંદ આદિ ૧૦ શ્રાવકોના અધિકાર છે. ૮. અંતકૃત (અંતગડ) મોક્ષગામી જીવો પ્રદ્યુમ્નાદિના અધિકાર છે. ૯. અનુત્તરોપપાતિક (અનુત્તરોવવાઈ) આમાં ૩૩ જીવો કે જે અનુત્તર વિમાનમાં ગયા છે અને એક ભવ
કરી મોક્ષમાં સિધાવશ તેમનું વર્ણન છે. ૧૦. પ્રશ્ન વ્યાકરણ - આમાં આશ્રવદ્ધાર અને સંવરદ્વાર સંબંધી વિવેચન છે. ૧૧. વિપાક સૂત્ર - કર્મોના દુઃખવિપાક અને સુખવિપાકની વર્ણન સાથે દષ્ટાંત સાથે અધિકાર આપેલા છે.
[૬૫]
