________________
(૩) ઉપાધ્યાયજીના ૨૫ ગુણો (૪) ઉપાધ્યાયજીનો વિશિષ્ટ ગુણ “વિનય (૧) ઉપધ્યાયજીનું સ્વરૂપઃ ઉપાધ્યાયજીનું સ્થાન આચાર્યમહારાજથી ઉતરતુ અને સાધુ મહારજથી ચડિયાતુ છે.
ઉપાધ્યાય એટલે ઉપ = પાસે અર્થાતું. જે પાસે આવ્યા હોય કે રહેતા હોય તે સાધુ વગેરે પ્રત્યે + અધ્યાય = અભ્યાસ એટલે સિદ્ધાંતોનો અભ્યાસ કરાવે છે. અથવા જેની પાસે આવી અધીયત + અભ્યાસ થાય છે. ભણાય છે તે
ઉપ = (જની) પાસે + અધિક્યન ગમ્યતે – અધિકપણાએ જવાય છે તે ઇક ધાત = સ્મરણ કરવું એટલે સૂત્રથી જિનપ્રવચનનું જેથી સ્મરણ થાય છે તેથી કહ્યું
બારસંગા જિણજાઓ, સક્ઝાઓ કહિહો બુહોહિ.,
તે ઉવસંતિ જન્ડા, ઉવઝાયા તેણ વર્ચ્યુતિ અર્થાત. દ્વાદશાંગી કે જેનું શ્રી જીન ભગવાનને વ્યાખ્યાન કરેલ છે તેની સઝાય કરવાનું પંડિતે બુધે કહેલ છે તેથી દ્વાદશાંગીને ઉપદેશે તેને ઉપાધ્યાય કહીએ.
વિક્ઝાયમાં ‘ઉકાર” અને “જકાર છે તે બંનેના અર્થ છે કે ઉત્તિ ઉવઓગ કરણે, જત્તિ ક્ઝાણસ હોઈ તિબેશ. એએણ હુંતિ ઉજ્જા, એઓ અન્નવિપક્ઝાઉં.”
અર્થાત. ઉકાર છે તે ઉપયોગ કરવાને અર્થે છે. તેથી “ઉ” નો ‘ઉવ થયો અને ઉવ પછી “જકાર’ છે તે ધ્યાન નિર્દેશ અર્થે છે આથી “ઉ” અને “જ બે અક્ષરની ઉજ્વઝાય એ પર્યાયાર્થ થયો છે. આ જ વાત જરા જુદી રીતે કહીએ તો
ઉત્તિ ઉવઓગ કરણે, પત્તિ અપાવપરિવઋણે હોઈ
જત્તિ એ જાણસ્સ કએ, ઉત્તિ અ ઓક્ટાણા કમે. અર્થા. - “ઉ” અક્ષર ઉપયોગ કરવાને અર્થે છે. “પ' અક્ષર તે પાપના પરિવર્જન એટલે સમસ્ત પ્રકારે વર્જવાને અર્થે છે. “જઅક્ષર તે ધ્યાનના કરવા અર્થે છે અને ફરી આવતો ઉવર્ણ તે કર્મના ઓસરવાના - ઓછા થવાના અર્થે છે. આ રીતે ચાર અક્ષર ભેગા મળવાથી “ઉપાખ્ખાઓએ શબ્દ થાય છે. તે પર્યાયાંતરે ઉપાધ્યાયનું નામ છે. ઉપાધિ + આ = ઉપાધ્યાય - ઉપાધિ એટલે પાસે વસવુ અને આય - એટલે લાભ, તે ઉપાધિનો, શ્રુતનો પાસે વસવાનો અથવા ઈષ્ટ ફળનો અથવા શોભન ઉપાધિનો લાભ છે. જેથી તે ઉપાધ્યાય ઉપ = ઉપહત - હણાયેલ જેણે અધ્યાય કે આધ્યાય કર્યા છે તે ઉપાધ્યાય અધ્યાયનો અર્થ એ થાય છે કે આધિ + મનની પીડા + આ = મનની પીડાનો લાભ અને અધ્યાયા એટલે અધિ - ટૂંકી બુદ્ધિ - કુબુદ્ધિ + આ = લાભ અથવા અધ્યાયમાં ‘વૈ' ધાતુ પણ થાય કે જેનો અર્થ ધ્યાન ધરવું અને “અ” એ નકારપણું કે કુત્સિતપણ સૂચવે છે એટલે બધાનો અર્થ ખરાબ ધ્યાન - કુધ્યાન પણ થઈ શકે. ટુંકમાં ઉપરના અધ્યાય અથવા આધ્યાય એ બંને જેણે ઉપહત - હણાયેલા કર્યા છે તે ઉપાધ્યાય
ઉપ = પાસે અને અધ્યાય શબ્દ અધ્યયન કરવું તે પરથી થયેલ છે. જે ગુરુ આદિ ગીતાર્થની પાસે સંપૂર્ણ શાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરી પારગામી થયેલ છે અને જેની પાસે સાધુઓ અને ગૃહસ્થો જ્ઞાનનો અભ્યાસ કરે છે તે ઉપાધ્યાય.
આચાર્ય ભગવંત અર્થની દેશના આપે છે. ઉપાધ્યાયજી શિષ્ય પરિવારને સૂત્રોનું જ્ઞાન કરાવે છે. આગમોમાં ઉપાધ્યાય ભગવંતની વ્યાખ્યા કરતા કહ્યું છે કે સૂત્ર, અર્થ તથા તદુભય સૂત્રાર્થના જ્ઞાતા, જ્ઞાન - દર્શન - ચારિત્રથી યુક્ત, અને શિષ્યોને સૂત્રાર્થની પ્રાપ્તિ કરાવનાર ઉપાધ્યાયછે. ઉપાધ્યાયજી સૂત્રના શબ્દાર્થ, વ્યાક્યાર્થ, મહાવાક્યર્થ
[ ૬૩||
