________________
કર્મક્ષયની લક્ષ રાખી કઠોર વ્રતપાલન, તીવ્રતપસ્યા, તેજસ્વી ત્યાગ, પ્રબળ પરિષહ, પર વિજય, ઘોર ઉપસર્ગોનું સમભાવે વેદન, અનિશ આત્મ જાગૃતિ, નિરંતર ધારાબદ્ધ ધ્યાન વગેરે આચરે છે. સાધનાને અંતે (જ્ઞાનાવરણિય આદિ સર્વજ્ઞ બને છે એટલે) તેમનામાં બાર ગુણો પ્રગટ થાય છે. (તીર્થકર નામકર્મ પણ કારણભૂત છે)
એ બાર ગુણ છે. આઠ પ્રતિહાર્ય અને ચાર અતિશય મળી કુલ બાર ગુણો થાય છે.
પ્રાતિહાર્ય એટલે જે પ્રતિહારી અને (દરવાજાના રખેવાળ) તરીકે હંમેશા પ્રભુ પાસે રહે છે. તે આઠ આ પ્રમાણે છે.
૧. અશોકવૃષ્ટિ - ભગવાન જ્યાં બિરાજે, ત્યાં તેમનાથી બારગણું ઊંચું અશોકવૃક્ષ રચાય. ૨. પુષ્પવૃષ્ટિ- દેવો પુષ્પોની વૃષ્ટિ કરે. ૩. દિવ્યધ્વનિ - એમનો એવો ધ્વનિ હોય કે બાર ગાઉ સુધીના લોકો સાંભળી શકે. ૪. ચામર - દેવતાઓ ચામર વીજે છે. ૫. સિંહાસન - સુવર્ણમય સિંહાસન રચાય. ૬. ભામમંડળ - ભગવાનની આજુબાજુ તેજોમંડળ રચાય છે. ૭. દેવદુંદુભિ - ઉપદેશ વખતે દેવદુંદુભિ વાગે છે. ૮. આતપત્ર - ભગવાન પર ત્રણ છત્રો હોય છે.
अशोकवृक्षं सुरपुष्पवृष्टि दिव्यध्वनिश्वामनं च।
भाममंडल दुदुभिरामनपत्रं सत्प्रातिहार्याणि जिनेश्वराणां ॥ ચાર મુખ્ય અતિશયઃ અતિશય એટલે ઉત્કૃષ્ટતા. આ મૂલ ચાર છે. (૧) વચનાતિશય - આ અતિશયથી અરિહંત ભગવાન દેવ - મનુષ્ય - તિયર્ચને સર્વને ગ્રાહ્ય એવી, એકી સાથે હજારો, સંદેહને દૂર કરનારી, સંવેગ વૈરાગ્ય નીતરતી, પાંત્રીસ અતિશયવાશી વાણી પ્રકાશે છે, જે સાંભળતા થાક ન લાગે, ભૂખ – તરસ ન લાગે એવી અમૃતથી પણ મીઠી હોય છે.
(૩) પૂજાતિશય – આ અતિશયથી અરિહંત ભગવાન નરેન્દ્રો – દેવેન્દ્રોથી પૂજાય છે. દેશના ભૂમિ માટે દેવો સમવસરણ રચે છે.
(૪) અપયાપગમાતિશય - (અપાય = ઉપદ્રવ અને અપગમ = નાશ) આ બે પ્રકારના છે. સ્વાશ્રયી અને પરાશ્રયી. સ્વાશ્રયી એટલે પોતાના રાગદ્વેષાદિી અપાયો દૂર કરેલા છે અને પરાશ્રયી એટલે તેમના પ્રભાવથી પારકાના ઉપદ્રવો નાશ પામે. શ્રી અરિહંતની આસપાસના સવાસો જોજન જેટલા ક્ષેત્રમાંથી જનતાના મારી, મરકી વગેરે ઉપદ્વવોરૂપી અપાયો દૂર થઈ જાય છે.
આ રીતે ચાર અતિશયો ને આઠ પ્રાતિહાર્યો મળી અરિહંત ભગવાનના કુલ ૧૨ ગુણ ગણાય છે. તેમાં મૂળ ગુણ ચાર અતિશય ગણાય છે. આ બારે ગુણ અલૌલિક છે. અસાધારણ છે. (૪) શ્રી અરિહંત ભગવાનના ૩૪ અતિશયઃ
શાસ્ત્રોમાં લખ્યું છે કે અરિહંતના આત્માની (અરિહંત થયા પહેલાના ભવોમાં) પુષ્પરાશી બીજા જીવો કરતા અનંતગણી ઊંચી હોય છે. મહાનિશીથમાં લખ્યું છે કે આ આત્મામાં સહજ રીતે જે શમ - સંવેગ - નિર્વેદ અને અનુકંપા હોય છે તે બીજા જીવોમાં હોતી નથી. આ આત્માની આવી સહજ પાત્રતાને લીધે તેનામાં વિશિષ્ટ કોટીનું
૩૯ ]
