________________
વળી, આ સિદ્ધાત્માઓમાં જીવત્વ પારિણામિક ભાવોથી છે અને જ્ઞાન – દર્શન ક્ષાયિક ભાવથી છે. તેમને પ્રથમ સમયમાં જ્ઞાન ઉપયોગ અને બીજા સમયમાં દર્શન - ઉપયોગ હોય છે.
સિદ્ધ ભગવાનનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે હોવાથી કર્મસિદ્ધ, શિલ્પસિદ્ધ, વિદ્યાસિદ્ધ, મંત્રસિદ્ધ, યોગસિદ્ધ, આગમસિદ્ધ (સિદ્ધાંતોના જ્ઞાનમાં નિપુણ) અર્થસિદ્ધ, યાત્રાસિદ્ધ, અભિપ્રાયસિદ્ધ અને તપસિદ્ધ એ ૧૦ સિદ્ધોની ભિન્નતા પ્રદર્શિત થાય છે અને અગિયારમાં કર્મક્ષયસિદ્ધનો સ્વીકાર થાય છે.
(૨) જીવાત્માથી સિદ્ધાત્મા થવાની પ્રક્રિયા ઃ
જૈન દર્શનમાં મોક્ષ થતા પહેલા કેવલ ઉપયોગ (સર્વજ્ઞત્વ, સર્વદર્શિત્વ)ની ઉત્પત્તિ અનિવાર્ય મનાઈ છે. આ કેવલ ઉપયોગ કયા કારણોથી ઉદ્ભવે છે તે સમજાવે છે તે સમજાવતા જૈનદર્શન કહે છે કે પ્રતિબંધક કર્મ નાશ થવાથી, ચેતના નિરાવરણ થવાને લીધે કેવલ ઉપયોગ આવિર્ભાવ પામે છે. કર્મક્ષય કેવી રીતે થાય છે તે બતાવતા
કહે છે કે :
बंधहेत्वभावनिर्जराभ्यास । कृतख्य क्रमक्षयो मोक्ष ।
બંધહેતુઓના અભાવથી અને નિર્જરાથી કર્મનો આત્યંતિક ક્ષય થાય છે ને સંપૂર્ણ કર્મનો ક્ષય થવો તે મોક્ષ છે. એકવાર બંધાયેલું કર્મ ક્યારેક ક્ષય તો પામે છે પણ તે જાતનું કર્મ ફરી બાંધવાનો સંભવ હોય અથવા તે જાતનું કર્મ હજી શેષ હોય ત્યાં સુધી તે કર્મનો આત્યંતિક ક્ષય થયો ન કહેવાય. કર્મના આત્યંતિક ક્ષય માટે બંધહેતુઓ (કર્મને બંધવનાર મિથ્યાદર્શનાદિ) નો યથાયોગ્ય સંવર દ્વારા અભાવ થઈ શકે છે અને તપ ધ્યાન આદિ દ્વારા નિર્જરા પણ સધાય છે મોહનીય કર્મ પ્રથમ ક્ષીણ થાય છે ત્યાર પછી અંતમુર્હુત બાદ બાકીના જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય અને અંતરાય આ ત્રણ કર્મો નાશ પામે છે. પરંતુ હજુ વેદનીય, નામ, ગોત્ર ને આયુષ્ય આ ચાર કર્મો વિરલ રૂપમાં શેષ હોવાથી મોક્ષ નથી થતો તે માટે તેનો પણ ક્ષય આવશ્યક છે. એ ક્ષય ત્યારે જ સંપૂર્ણ કર્મોનો અભાવ થઈ, જન્મમરણનું ચક્ર બંધ પડે છે એ જ મોક્ષ છે. સંપૂર્ણ કર્મ અને તદાશ્રિત ઔપશમિક આદિ ભાવો નાશ પામ્યા કે તુરતજ એક સાથે એક સમયમાં ત્રણ કાર્ય થાય છે. શરીરનો વિયોગ, સિદ્ધમાન્ય ગતિ અને લોકાન્ત પ્રાપ્તિ.
આ જ વાતને બીજી રીતે સમજાવતા
જ્યારે જીવાત્મા ઉત્કટ સાધનાથી બધા જ આત્મપ્રદેશો પરથી કર્મમલનો સર્વથા નાશ કરે છે. ક્ષપકશ્રેણિ પર આરોહણ કરી આત્મા કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે. જ્યારે આ જીવાત્માનું આયુષ્ય પૂર્ણ થાય છે ત્યારે તે સમયે શૌલીકરણ કરી ચૌદમાં ગુણસ્થાનકની પ્રાપ્તિ કરી (ચૌદમુ ગુણસ્થાનક અયોગી ગુણસ્થાનક છે જેમા શરીર છોડી દેવાનું હોય છે) સીધા લોકાગ્રના, લોકાન્તના ભાગે સ્થિર થાય છે. મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં જે સ્થાન પર જે મુદ્રામાં સ્થિર રહીને આ કર્મયુક્ત આત્મા આયુષ્ય પૂર્ણ કરે છે, તેની સીધી લીટીમાં એક સમય માત્રામાં સિદ્ધશીલા પર લોકન્તમાં તે સ્થાન • ૫૨ તે જ મુદ્રામાં જ્યોતમાં જ્યોત ભળી જાય તેમ સ્થિત રહે છે. એક જ્યોતિમાં અનેક જ્યોતિ મળી જાય છે. છતાય સત્તાથી દરેક આત્મપ્રદેશ અલગ હોયછે. દરેક સિદ્ધશીલામાં જ સ્થિત રહે છે. ઉત્કૃષ્ટથી ૫૦૦ ધનુષ્યની કાયાવાળા અને જધન્યથી બે હાથની કાયાવાળા ભવ્યાત્મા સિદ્ધ બને છે તે સમયે તેમનો આત્મપ્રદેશ ઉત્કૃષ્ટથી ૩૩૩ ધનુષ્ય ૩૨ આંગુલ અને જધન્યથી એક હાથ આઠ અંગુલ (૩૨ અંગુલ) માં રહે છે.
વર્તમાનમાં પણ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાંથી નિરંતર જીવો સિદ્ધ થઈ મોક્ષે જઈ રહ્યાછે. સિદ્ધ થવાની પ્રક્રિયા ક્યારેય અટકતી નથી.
૪૭
