________________
બ્રહ્મ નિર્ગુણ નિધર્મક અખંડ એકરસ સચ્ચિદાનંદસ્વરૂપ છે તેથી ઉછું જૈન સિદ્ધાંત એવો છે કે આધારભૂત દ્રવ્ય વગર ગુણનું અસ્તિત્વ નથી. છતાં ગુણથી ભિન્ન દ્વવ્યને કલ્પી શકાય છે. તદ્ ઉપરાંત જૈનો કહે છે કે એક જ દ્રવ્યના આ ગુણધર્મો હોવાથી એક રીતે આ ગુણો એકરૂપ હોવા છતાં મુક્તાત્માના ગુણધર્મોનું પૃથક પૃથક અસ્તિત્વ છે, એટલું જ નહિ પણ ગુણો એક બીજાથી પૃથક પણ છે. ઉદાહરણ તરીકે અનંતવીર્યને અનંતદર્શન એક નથી અને અનંતજ્ઞાન તે અનંતસુખ નથી. આ રીતે અમુક અંશે સિદ્ધમાં “સ્વગતભેદ છે.
બ્રહ્મ એક અને અદ્વિતિય હોવાથી, તેનાથી પર બીજુ કોઈ ત્તત્વ નથી. બ્રહ્મમાં સજાતીયભેદ નથી કારણ કે એકથી વધારે બ્રહ્મા કિ વા નિયમુક્ત આત્માઓ નથી. આથી ઉલટું જૈનો એમ માને છે કે દરેક જીવ, બીજા જીવથી પૃથક છે. નહીં તો એકના મોક્ષથી બધાનો મોક્ષ થઈ જાત. એક જીવ બદ્ધ હોય તો જીવો બદ્ધ બને અને કોઈ મુક્ત હોય નહી. જીવાત્માઓ વસ્તુતઃ પૃથફ. છે માત્ર સમાન ગુણધર્મોની દષ્ટિએ તેઓ એક કહી શકાય. મોક્ષઅવસ્થામાં પણ જીવોનું પાર્થક્ય રહે છે. મુક્ત જીવને સજાકીય ભેદ રહે છે. એટલે કે બીજા મુક્ત જીવોથી તેનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ રહે છે. એક રીતે તૈયાયિકો, વૈશેષિકો સાંખ્યો અને યોગ મતવાળઓ જૈન સિદ્ધાંત પ્રમાણે નિર્દિષ્ટ કરાયેલી મુક્તિને સ્વીકારે છે અને અદ્વૈતવાદને નહી માનનારા વેદાંતીઓ પણ અમુક અંશે તેમાં સહમત થાય છે.
જેનદર્શન સિદ્ધાત્મા થવાની પ્રક્રિયા પણ સ્પષ્ટ રીતે સમજાવી છે જે માત્ર શ્રદ્ધાથી નથી સ્વીકારવી પડતી પરંતુ બુદ્ધિગમ્ય છે. જગતના પ્રવર્તતી વિચિત્ર ઘટનાઓ, તારભ્યતાઓ આ બધા પાછળ કર્મસિદ્ધાંત કામ કરે છે. મનુષ્ય જેવા કર્મ બાંધે તે પ્રમાણે ફળ પામે છે. ખરાબ કર્મોનો ત્યાગ કરી અથવા તે કર્મોને નિષ્ક્રિય કરી તે ઉત્તમ ફળ પામી શકે છે તો પુરુષાર્થ દ્વારા એક દિવસ તે સર્વકર્મનો ક્ષય કરી મુક્તાત્મા બનવાનું સર્વોત્તમ ફળ કેમ ન પામી શકે? .
ઇતર દર્શન પ્રમાણે જીવાત્માને એના કર્મનું ફળ મળે છે પરંતુ મુક્તિ મેળવવા તે સ્વતંત્ર નથી. એને કોઈ દેવીશક્તિ (બ્રહ્મ) માં લીન થઈ જવું પડે છે. આથી તે હંમેશ માટે પરતંત્ર છે. જૈનદર્શને પુરુષાર્થ દરેક આત્માની મુક્ત દશા (મોક્ષ) બતાવી મોક્ષને માત્ર કલ્પના ન બતાવતા વાસ્તવિક્તા અર્પે છે.
રસપ્રદ વાત તો એ છે કે જૈનદર્શન શબ્દોનું વ્યવસ્થિત અર્થઘટન કરી ચુસ્ત વૈદિક દર્શનોમાં ઈશ્વરને જે નામો અપાયા છે તે માટેના કેટલાક નામો સિદ્ધાત્માને આપ્યા છે. સિદ્ધનું ત્તત્વતઃ લક્ષણ પરમાત્મા જેવું છે માટે પરમાત્મા છે. સિદ્ધ સર્વજ્ઞ હોવાથી તેમને લોક અથવા વિશ્વના તમામ પદાર્થોનું જ્ઞાન છે અને અલોક એટલે શૂન્યવત આકાસનું જ્ઞાન પણ હોય છે. શુદ્ધજ્ઞાનની શક્તિ વડે તો કેમ જાણે લોક અને અલોક બંનેના વ્યાપ હોય તેવું લાગે છે. માટે તેને યોગ્ય રીતે વિષ્ણુ પણ કહી શકાય છે. તે અનંત આનંદ યુક્ત છે અને તેની તૃપ્તિને સીમા નથી. કિવા તે સદા આત્મતૃપ્ત છે. ઇન્દ્રિય અપ્સરાઓ પણ તેમને આકર્ષી શકે નહી કારણ કે આ બધી “અબ્રહ્મ' વસ્તુ છે. માટે જ સિદ્ધ
અબ્રહ્મ” તરીકે પૂજાય છે. સિદ્ધાત્માને સર્વજ્ઞતા, અનંત દર્શન અનંત આનંદ અને અનંત વિર્ય સહુ સિદ્ધ થયા છે. દેવેન્દ્ર - ઇન્દ્રો પણ સિદ્ધત્વની ઇચ્છા કરે છે. સિદ્ધત્વની સ્તુતિ કરવા દેવો તત્પર રહે છે. આ દૃષ્ટિએ જેનો સિદ્ધને દેવાધિદેવ કહે છે. જૈનો સિદ્ધને શિવ કહે છે કારણ કે પરમમુક્તિ, પરમક્તાયામની પ્રાપ્તિ તેમને થઈ છે. પરમમુક્તિ એ જ શિવપદ છે, સર્વ સંસારી દુઃખોનો અંત છે, શુદ્ધ અનંતજ્ઞાન સ્વરૂપ છે.
જૈનદર્શનની મોક્ષત્વ અંગની વિચારણા ઈતર દર્શીનોથી એ રીતે પણ જુદી પડે છે કે જૈનદર્શન સ્ત્રીઓને મોક્ષાધિકાર આપ્યો છે. દીગંબર સંપ્રદાય અચેલક સ્ત્રીઓને મોક્ષાધિકાર નથી આપતો પણ શ્વેતાંબર સંપ્રદાયે
સ્ત્રીને આ અધિકાર આપ્યો છે. તેઓ કહે છે કે પુરુષની પેઠે સ્ત્રીઓ પણ રત્નત્રયની આરાધના કરી શકે છે (જ્ઞાન - દર્શન ચારિત્ર્ય) ને એ નિર્વિવાદ હકીકત છે. સ્ત્રીઓને અબળા કહેવાય છે પણ શરીરબળ ઉપર મોક્ષનો આધાર
