________________
શ્રી નવકારમાં ‘રિહંતાન' પદ બહુવચનમાં છે. પાંચમા પદમાં રહેલ ‘તોપ' તથા સત્ર પદની જોડાતા ‘રિહંતાણ' પદનો અર્થ સકલ લોકમાં રહેલા સર્વ અરિહંતોને મારો નમસ્કાર થાઓ એવો થાય છે. અહી સર્વ શબ્દનો અર્થ સર્વકાલીન લઈએ તો ત્રણેયકાળના અરિહંતોને નમસ્કાર થાય છે.
જૈન દર્શન પ્રમાણે તીર્થકર નામકર્મના ઉદયવાળા હોવાથી અરિહંત પરમાત્મા તેઓ ત્રણે લોકના પરમેશ્વર છે. ત્રણે લોકનું સાચુ યોગક્ષેત્ર કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવતા હોવાથી તેઓ સાચા અર્થમાં ત્રણે લોકના નાથ છે. ગુણપ્રકર્ષની ટોચે પહોંચેલા હોવાથી ને પૂજવાયોગ્ય બધા જ ગુણો તેમનામાં હોવાથી તેઓ ત્રણે લોકને પૂજાને પાત્ર છે. સ્તુતિ કરવા યોગ્ય છે. સર્વદોષથી રહિત હોવાથી અને સર્વ ગુણોથી પરિપૂર્ણ હોવાથી તીર્થકરો સર્વ જીવો કરતા ઉત્તમોત્તમ છે. (૨) અરિહંતો થનાર આત્માનો વિકાસક્રમઃ
જૈનદર્શન પ્રમાણે ભરતક્ષેત્રમાં, કાળચક્ર સર્પિણીનું બનેલું છે. ઉત્સપર્ણિ અને અવસર્પિણી આ બંને સર્પિણીકાળમાં છ આરાછે. તેમાં ચોથા આરા દરમ્યાન ૨૪ તીર્થકરોની શૃંખલા થાય છે જે જૈન ધર્મની પ્રવર્તન કરે છે. આવી અનેક શંખલા થઈ ગઈ, થાય છે અને થશે (આચાર્ય હેમચંદ્રાચાર્યરચિત “અભિધાન ચિંતામણી'માં ગઈ ચોવીસી વર્તમાન ચોવીસી અને આવનાર ચોવીસીના નામોનો ઉલ્લેખ છે.) તીર્થકર થનાર આત્માનો ઉત્તરોઉત્તર વિકાસ થતાં એ કેવી રીતે આ પદ સુધી પહોંચે છે તેનું વર્ણન શાસ્ત્રોએ પદ્ધતિપૂર્વક કરેલ છે.
કાળ અનાદિ છે અને સર્વ જીવો પણ અનાદિ છે. તીર્થકર થનાર જીવ પણ પ્રથમ તો અવ્યવહાર રાશિમાં જ રહેલો હોય છે. પણ ત્યારે પણ તેની ગુણવત્તા તેવા જ બીજા જીવો કરતા વિશેષ હોય છે. પોતાના તેવા પ્રકારના ભવ્યત્વ પરિપાકથી તેઓ બીજા જીવો કરતા કેટલાક વિશેષ ગુણોના કારણે ઉત્તમ હોય છે. જેમ ચિંતામણી રત્ન રજ - ધૂળથી ઢંકાયેલો હોય તેઓ બીજા રત્નોથી ઉત્તમ હોય છે.
આ આત્મા વિકાસક્રમમાં આગળ વધતા અવ્યવહાર રાશિમાંથી વ્યવહાર રાશિમાં આવે છે ત્યારે પણ તેવા પ્રકારના ક્રમવિપાક સદ્ભાવથી પૃથ્વિકાયાદિકને વિશે ઉત્પન્ન થાય તો ચિંતામણી, પદ્મરાગ, લક્ષ્મીપુષ્પ, સૌભાગ્યકરાદિ ઉત્તમ રત્નોની જાતિમાં શ્રી તીર્થકરો ઉત્તમપણે ઉત્પન્ન થાય છે.
આ આત્મા અપકાય (પાણીના જીવો) ને વિશે ઉતપન્ન થાય તો તીર્થોદકાદિકમાં - પવિત્ર તીર્થોના જલરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે.
તેજસકાયમાં (અગ્નિના જીવો) ને વિશે ઉત્પન્ન થાય તો પૂજનના અગ્નિમાં તથા મંગલપ્રદીપાદિકમાં ઉતપન્ન થાય છે.
વાયુકાયિકમાં (પવનના જીવો) ઉત્પન્ન થાય તો વસંત ઋતુમાં સર્વને સુખ ઉત્પન્ન કરનાર, મૃદુ, શીતલ અને સુગંધ મલયાચલના પવનાદિક ઉતપન્ન થાય છે.
વનસ્પતિકાયમાં ઉત્પન્ન થાય તો ઉત્તમ પ્રકારના કલ્પવૃક્ષ આદિમા જેમ કે હરિચંદન, મંદાર, પારિજાતક, સંતાનક, નંદન, આમવૃક્ષ, ચંપન ચંપદ આદીમાં તથા ચિત્રતવલ્લી, દ્રાક્ષા નાગવલ્લી આદિ અતિ મોટી પ્રભાવશાળી ઔષધિઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
આ આત્મા વિકાસ પામતો પંચેન્દ્રિય તીર્થંચ વિશે ઉત્પન્ન થાય તો સર્વોત્તમ પ્રકારના ભદ્રજાતિના ગજ - હસ્તિરૂપે તથા ઉત્તમ લક્ષણવાળા અશ્વાદિક રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે.
૩૬ ]
