________________
પ્રકરણ - ૫
પંચપરમેષ્ઠિનું સ્વરૂપ શ્રી નવકારમંત્રમાં જેમને નમસ્કાર કરવામાં આવ્યો છે, જેઓની આરાધના કરવાની છે તેવા પરમપદે રહેલા આત્માઓને પંચપરમેષ્ઠિ કહેવાય છે. પરમેષ્ઠિ એટલે પરમે” એટલે પરમપદે, ઉંચાપદે “ઠિન એટલે સ્થિત, રહેલા પરમેષ્ઠિ એટલે પરમ - શ્રેષ્ઠ સ્થાને રહેલા અર્થાત્. શ્રેષ્ઠ અવસ્થાને પામેલા. એ શ્રેષ્ઠ અવસ્થા જુદી જુદી દૃષ્ટિએ છે. એમાં પ્રથમ પરમેષ્ઠિપદે બીરાજમાન પરમાત્મા અરિહંત એ જૈનદર્શનના મૂળ ઉત્પાદક છે. અર્થાતું. સતુ. તત્વોના આદ્યપ્રકાશ હોવાથી તે પ્રથમ પરમેષ્ઠિ છે. આ તત્વોના સંપૂર્ણ જ્ઞાનનું અને આ ધર્મના સર્વોચ્ચ પાલનનું આત્યંતિક ફળ જે મોક્ષ અર્થાતું. આત્માના અનંતગુણમય સંપૂર્ણ શુદ્ધ સ્વરૂપની જે પ્રકટદશા એને વરેલા પરમાત્મા શ્રી સિદ્ધ ભગવાન એ બીજા પરમેષ્ઠિપદે બીરાજમાન છે. ધર્મનું તત્વમિશ્રિત મુખ્ય સ્વરૂપ જે પંચાચાર એના સ્વયં પાલક અને અન્યના પ્રચારક ત્રીજા પરમેષ્ઠિ શ્રી આચાર્ય ભગવંત છે. ચોથા પરમેષ્ઠિ શ્રી ઉપાધ્યાય મહારાજ છે. એ ઉક્ત તત્વ અને ધર્મના પ્રતિપાદક જે સૂત્ર - સિદ્ધાંતો - આગમો એના પાઠક છે. જ્યારે શ્રી સાધુમહર્ષિઓ શ્રી અરિહંતની આજ્ઞાથી સ્વકીય સર્વાગીણ જીવનને નિયંત્રિત બનાવી, યોગ્ય સુગુરુની નિશ્રાએ આત્મહિતકારી એવી પ્રવૃત્તિ- નિવૃત્તિ માર્ગરૂપે સાધુતાને અહોનિશ અપનાવતા પંચમ - પરમેષ્ઠિ પદને અલંકૃત કરે છે.
આ અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ દરેકને પરમેષ્ઠિ કહેવાય છે. પાંચેયના સમુદાયને પરમેષ્ઠિપંચક કહેવાય છે. આ પરમપદની શરૂઆત ગૃહસ્થજીવનનો ત્યાગ કરી સાધુ - જીવનનો સ્વીકાર કરવાથી થાય છે.
જૈન ધર્મમાં પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારને ઘણું ઉંચુ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે કારણ કે તે બધી ધર્મક્રિયાઓમાં કેન્દ્રસ્થાને છે. તેને સર્વશાસ્ત્રોનું નવનીત માનવામાં આવ્યું છે. તેને સર્વધર્મભાવનાઓનો મૂળસ્ત્રોત કહ્યો છે. એમાં આલંબન તરીકે સર્વ દેશના અને સર્વકાળના સર્વશ્રેષ્ઠ મહાન આત્માઓનો સંગ્રહ કરી લેવામાં આવ્યો છે ને તે સર્વનું પરમોચ્ચ આલંબન પામીને સાધકનો આત્મા પાપવાસનાથી રહિત અને ધર્મવાસનાથી યુક્ત બની જાય છે.
આથી પરમેષ્ઠિ એટલે પરમ + ઉતકૃષ્ટ + ઇષ્ટિ= પરમ ઇષ્ટતા આપવા - વાળા.
આ પંચપરમેષ્ઠિમાં પહેલા બે પરમેષ્ઠિ અરિહંત ભગવાનને સિદ્ધભગવાન દેવ ગણાય છે ને ત્રીજા, ચોથા ને પાંચમા આચાર્યજી, ઉપાધ્યાયજી ને સાધુ ગુરુ ગણાય છે. આ દરેક પરમેષ્ઠિ વિશે વિગતવાર માહિતી ક્રમશઃ હવે જોઈશું.
(૧) પહેલા પરમેષ્ઠિ શ્રી અરિહંત પ્રભુ ઃ પ્રથમ પરમેષ્ઠિ અરિહંત ભગવાન વિશે વિશિષ્ટ માહિતી પ્રાપ્ત કરવા નીચેના મુદ્દાઓની ચર્ચા કરેલી છેઃ (૧) “અરિહંત' શબ્દની વ્યાખ્યાઓ (૨) અરિહંત થનાર આત્માનો વિકાસક્રમ (૩) અરિહંત ભગવાનના ૧૨ ગુણ
[૩૨]
