________________
દુર્વા, સુવર્ણ વગેરેની ગણના પણ શુભ પદાર્થોમાં થાય છે. ભાવમંગલ એટલે અહિંસા, સંયમ, તપ, સ્વાધ્યાય, જ્ઞાન, ધ્યાન, આદિ શુભ ભાવો.
પઢમં દવ મંતિમ્ પ્રથમ મંગલ એટલે ઉત્તમ કે ઉત્કૃષ્ટ મંગલ, પંચનમસ્કાર સર્વ મંગલોમાં ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે. એટલે મંગલ તરીકે તે બિનહરીફ અદ્વિતીય છે. તાત્પર્ય એ છે કે આ મંગલ દ્રવ્ય અને ભાવ બંનેથી પ્રાણીઓનું અત્યંત હિત કરનાર છે. એટલે તેને કોઈપણ ઉપદ્રવો સતાવી શકતા નથી. ભાવથી પંચપરમેષ્ઠિનુ સ્મરણ કરનાર ભવ્ય આત્મા અશુભ વિચાર યા પરિણામની ધારાએ ચડતો નથી.
શાસ્ત્રો આ રીતે પણ સમજાવે છે કે સમ્યગદર્શન આદિની આરાધના સ્વરૂપ અહિંસાલક્ષણ ધર્મને લાવે તે મંગલ” અથવા જીવને ભવથી, સંસારથી ગાળે - તારે તે મંગલ અથવા બદ્ધા, ધૃષ્ટ અને નિત - નિકાચિતાદિ આઠ પ્રકારની કર્મરાશીને ગાળે, શમાવે તે મંગલ, આ સર્વ અને બીજા પણ મંગલો તેને વિશે પ્રથમ એટલે આદિમંગલ કારણ કે અરિહંતાદિની સ્તુતિ પરમમંગલરૂપ છે. તથા ઐકાન્તિક અને આત્યંતિક ફળદાયી હોવાથી ભાવમંગલ છે.
નમસ્કાર મહામંત્ર આઘમંગલ ‘ામો' શબ્દથી છે. “મો’ શબ્દ વિનયગુણનો દ્યોતક હોવાથી મહામંગલકારી છે. તે મધ્યમંગલ નમુક્કારો શબ્દથી છે. ઉત્તમ પરમાત્માને કરેલો નમસ્કાર મહામંગલકારી હોય તેમાં શુ આશ્વર્ય? તે અંતિમ મંગલ મંત્રમ્ શબ્દથી છે. અંતિમ, મંગલ આ સૂત્રની શાશ્વતતાને સિધ્ધ કરે છે. આમ શ્રી નવકારમંત્ર સર્વમંગલોમાં પ્રથમ મંગલ છે કારણ કે તે આધ, મધ્યમ, અને અંતિમ મંગલ છે.
આમ આ ચૂલિકાના ચાર પદો દ્વારા પ્રાયોજન અને ફળ બંને સમજાવતા કહ્યું કે પંચપરમેષ્ઠિનમસ્કારનું પ્રયોજન અંતરાયકર્મનો ક્ષય અને મંગલનું આગમન છે તથા ફળ પરંપરાકાર્ય આ લોકમાં અર્થ, કામ, આરોગ્ય અને અભિરતિનિ નિષ્પત્તિ તથા પરલોકમાં સિદ્ધ, સ્વર્ગ, સુકુળમા ઉત્પત્તિ અને બોધની પ્રાપ્તિ કહ્યું છે.
શ્રી નવકારમંત્રને પંચમંગલ મહાશ્રુસ્કંધ એમ મહાનિશીથમાં કહેલું છે. શાસ્ત્રમાં મંગળ, અભિધેય અને પ્રયોજન તથા ફળ કહેવું જોઈએ. ચૂલિકાથી ફળ અને પ્રયોજન કહેવાય છે. એટલે ચૂલિકા ન હોય તો તે મહાશ્રુતસ્કંધ
ન બને.
જેમ શિખરનું મહત્વ મંદિર માટે છે. મંદિરનો આધાર પાયો છે તેમ શ્રી નવકારમાં આ ચૂલિકાનું મહત્વ છે. આચાર્યભદ્રબાહુસૂરિ ફરમાવે છે કે જે ચૂલિકાસહિત નવકાર ગણે તેના સર્વ પાપોનો નાશ થાય છે. ચૂલિકાથી શ્રદ્ધા વધે છે, તેના વગર તે અપૂર્ણ છે. આ ચૂલિકાના ચારે પદો અનુરુપ છંદમાં શ્લોકો છે.
(૩) શ્રી નવકારમંત્રનો ગૂઢાર્થ: શ્રી નવકારમંત્ર અત્યંત સંક્ષિપ્ત મંત્ર હોવાછતાં ભાવાર્થથી તે સાગરસમ ઊંડાણવાળોને આકાશસમ વિસ્તાવાળો છે. પરંતુ શ્રી નવકારમંત્રનો ગૂઢાર્થ તો એનાથી પણ અનેક ગુણો સૂક્ષ્મ, ગંભીર, અને વિરાટ છે. એના ગૂઢાર્થો નીચે પ્રમાણે છે :
(ક) શ્રી નવકારમંત્રનો સૌથી મહત્વનો ગૂઢાર્થ એ છે કે એ સમગ્ર દ્વાદશાંગીનો સાર છે. આ સમજવા દ્વાદશાંગી શું છે તે સમજવું અનિવાર્ય છે. જૈનદર્શન પ્રમાણે દરેક તીર્થકરો જે ઉપદેશ આપે છે તેને ગણધરો સૂત્રબદ્ધ કરે છે. તીર્થંકર પ્રણિત અને ગણધરોથી રચિત સમગ્ર ઉપદેશનો સાર સંગ્રહ જે ગ્રંથોમાં સમાયેલો છે તેવા બાર
[૨૮]
