________________
આપણા આર્ષદષ્ટાઓએ આ ઉપર ખૂબ ચિંતન કરી વિવિધ પ્રયોગ કરી પ્રાણનો મૂળ સ્રોત જ્યાંથી નીકળે છે તે જાણી લીધું. પ્રાણના મૂળ સ્રોતને જાણ્યા વિના પ્રાણ સાધવા નીકળીએ તો આપણે ભટક્તા રહીએ પણ પ્રાણ સધાય નહિ.
આ પ્રાણ ઉત્પન્ન થાય છે આપણા તૈજસ શરીરમાં. શરીરની સંરચના વિષે આપણે જ્યારે વિચાર કર્યો ત્યારે બે સૂક્ષ્મ શરીરોનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો. એમાં જે સૂક્ષ્મતમ શરીર છે તેને કર્મ શરીર કહેવામાં આવે છે, જ્યારે સૂક્ષ્મતર શરીરને તૈજસ શરીર કહેવામાં આવે છે. આ બન્ને શરીરો જીવની સાથે ભવાંતરમાં જાય છે, પણ આપણે જે સ્થૂળ શરીર છે જેને ઔદારિક શરીર કહે છે તે અહીં જ છૂટી જાય છે પછી તેનો સત્વરે નાશ કરવામાં આવે છે.
તૈજસ શરીર એ આપણા શરીરમાંનું પાવર જનરેટર છે. તેમાંથી આપણને ઊર્જા મળે છે. જીવનને જરૂરી ઊર્જાશક્તિનું ઉત્પાદન આ તૈજસ શરીરમાં થયા કરે છે. આ જનરેટર જો ખોટકાઈ જાય તો આપણા શરીરને ખોટકાતાં પછી વાર ન લાગે. આ ઉષ્મા દ્વારા જ પ્રાણશક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે અને તેનો સંચાર આખા શરીરમાં થાય છે અને તેને લીધે જ આપણે જીવના અસ્તિત્વનો અનુભવ કરીએ છીએ. આમ જોઈએ તો પ્રાણશક્તિ તો એક જ છે પણ તે જે વિશેષ કાર્ય કરે છે અને શરીરનાં જે-જે અંગ-ઉપાંગોમાં કાર્ય કરે છે તેને આધારે તે વિવિધ નામે ઓળખાય છે. સમજવામાં સરળતા રહે તેથી તેને વિવિધ નામે ઓળખવામાં આવે છે. આમ, મૂળ તો પ્રાણના બે પ્રકાર ગણવામાં આવે છે. એક સામાન્ય પ્રાણ અને બીજો વિશેષ પ્રાણ. બાકી પ્રાણશક્તિનું મૂળ કેન્દ્ર તૈજસ કેન્દ્ર છે જ્યાંથી આ ઊર્જાનો સ્રોત નીકળે છે. આ કેન્દ્ર આપણા શરીરમાં નાભિની નીચે આવેલું છે અને તેથી યોગની પ્રક્રિયાઓમાં નાભિ મર્મ સ્થાને ગણાય છે. ત્યાંથી ઉત્પન્ન થયેલી પ્રાણધારા આખા શરીરમાં વિવિધ ધારાઓમાં વહેંચાઈને ફરે છે, શરીરને શક્તિ આપે છે અને તેના ઘબકારથી શરીર સજીવન રહે છે. આ પ્રાણશક્તિનો લોપ થતાં શરીર ધબકતું અટકી જાય છે અને છેવટે નિપ્રાણ થઈ જતાં તેને મૃત (મરેલું) જાહેર કરવામાં આવે છે. પ્રાણશક્તિ
--- ૩૧ –
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
