________________
તેમ મન શાંત થતું જાય અને તેને ક્ષણ કરવા માટે બાર પ્રકારનાં તપ બતાવવામાં આવ્યાં છે. એમાં સ્વાધ્યાય અને ધ્યાન મુખ્ય છે અને બાકીનાં તપ તે સાધવામાં સહાયરૂપ છે. ધ્યાન એ મોટામાં મોટું તપ છે – એમાં સંવર અને નિર્જરા બંને એક સાથે સધાય છે પણ ધ્યાનમાં લાંબો સમય રહેવું મુશ્કેલ છે તેથી સાધક ધ્યાનની ધારા તૂટતાં સ્વાધ્યાયમાં ચાલ્યો જાય અને તે પૂર્ણ થતાં વળી પાછો ધ્યાનની ધારાએ ચડે. આમ તેનું પુનરાવર્તન થતાં તે ધ્યેયની નજીક પહોંચતો જાય છે. ધ્યાન એ પરિપૂર્ણ સાધના છે જેનાથી પૂર્વકર્મ ક્ષીણ થાય છે અને નવાં કર્મ બંધાતાં નથી. ધ્યાનના ઉચ્ચતમ ભૂમિકા શુક્લ ધ્યાનની છે. આચાર્ય ઉમાસ્વાતિ તો એટલે સુધી કહે છે કે શુક્લ ધ્યાનની ભૂમિકામાં ધ્યાનાગ્નિ એટલો પ્રજ્વલિત હોય છે કે જગતના સર્વ જીવોનાં કર્મને બાળીને ભસ્મીભૂત કરી નાખવાની તેની શક્તિ હોય છે. વિષયની ગહનતા
ધ્યાનનો વિષય ખૂબ ગહન છે અને વિવિધ ધર્માચાર્યોએ તેનું વિવિધ રીતે ચિંતન કરી તેનાં વિધિ-વિધાનોની નિષ્પત્તિ કરી છે. ધ્યાન જેવી પરમકોટિની સાધના સફળ થાય તે માટે અનેક બાબતો ઉપર વિચાર કરવામાં આવ્યો છે. સીધા જ ધ્યાનમાં કૂદકો માર્યો અને ધ્યાન
• સીધા જ કરે સિદ્ધ થઈ જાય એમ માનવાની કોઈ ભૂલ ન કરે. કદાચ કોઈ વિરલાને
. કોઈ વીરલાને માટે એ શક્ય હોય તો પણ તે કંઈ રાજમાર્ગ નથી. અપવાદને નજર સમક્ષ રાખીને આગળ વધનાર મોટેભાગે ભટકી જાય છે. ધ્યાનની સિદ્ધિ માટે યથાયોગ્ય પૂર્વભૂમિકા બાંધવાનું ખૂબ આવશ્યક છે. તેને સહાયભૂત થાય એવી આનુષંગિક બાબતો જેવી કે આહાર, સ્થાન, સમય, ભાવના, જાગરૂકતા, આસનવિજય વગેરે ઉપર વિચાર કરી તેની સહાય લેવી જોઈએ. ધ્યાનની ભૂમિકા તૈયાર કરવા માટે શ્વાસપેક્ષા, વિપશ્યના, મૌન, કાયોત્સર્ગ ઇત્યાદિ બાબતો પણ મહત્વની છે જેના તરફ દુર્લક્ષ સેવવું ઠીક નથી. ધ્યાન ચિંતનાત્મક અને દર્શનાત્મક બંને પ્રકારે થાય છે. બંનેને પોતપોતાનું મહત્ત્વ છે અને બંને પરસ્પર ઉપકારક છે. ધ્યાનમાં પ્રવેશ કરનાર બેય વિષે પણ સ્પષ્ટ હોવો જોઈએ. સાલંબન અને નિરાલંબન – ૧૧૮ – –
– મહાવીરની સાધનાનો મર્મ
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
