________________
સધાય. આ કાર્ય કરવા માટે જૈન સાધનાપદ્ધતિમાં જે ત્રણ ઉપાયો સૂચવ્યા છે તે ખૂબ અસરકારક છે એટલું જ નહિ, મનોવિજ્ઞાન પણ તેનો સ્વીકાર કરે છે.
આ ત્રણ ઉપાયો છે દમન, વિલયન અને શોધન. ચેતના ઉપર જ્યારે કોઈ પણ રીતે દબાણ થાય છે-દમન થાય છે ત્યારે મન તેનો પ્રતિકાર કરે છે. ભાવના પણ દમનનો માર્ગ અપનાવે છે પણ તે વિવેક દ્વારા મનને જરા સમજાવી, પટાવીને, જેથી મન એટલું પ્રતિકાર કરતું નથી અને વિકાર પણ પેદા કરતું નથી. બીજો ઉપાય વિલયનનો છે જેના બે પ્રકાર છે - નિરોધ અને વિરોધ. નિરોધમાં કષાય ચેતનાને ઉત્તેજિત કરે એવા વિષયોમાં મનને ન જવા દેવું, ઇન્દ્રિયોને રોકી લેવી આવા વિષયોમાં શરીરને પ્રવૃત્તિશીલ ન થવા દેવું અને વાણીને પણ સંયમમાં રાખવી. આવો નિરોધ લાંબો સમય થતાં એ વૃત્તિઓ આપોઆપ શાંત થવા લાગે છે. મનોવિજ્ઞાન એ વાત સ્વીકારે છે કે જે વૃત્તિઓને પોષણ મળતું નથી તે કાળે કરીને સુકાઈ જાય છે. વિલીનીકરણનો બીજો પ્રકાર છે વિરોધનો. અહીં વિરોધ એટલે પ્રતિપક્ષ ભાવના કરી કુસંસ્કારો સામે સુસંસ્કારોને જાગ્રત કરવાના હોય છે. ક્રોધની સામે ક્ષમા, કઠોરતા સામે મૃદુતા, લોભ સામે સંતોષ, કપટ સામે સરળતા, અભિમાન સામે નમ્રતા. આમ, હલકી વૃત્તિઓ સામે સવૃત્તિઓને પેદા કરવી. વ્યવહારમાં પણ આપણે જાણીએ છીએ કે પ્રતિપક્ષ જ્યાં ઊભો થાય છે ત્યાં પક્ષ નબળો પડે છે. ભાવના અહીં પ્રતિપક્ષ ઊભો કરવાનું કામ કરે છે. આ રીતે ભાવના દ્વારા નિરોધ અને વિરોધ થઈને વાસનાઓનું નિરસન થાય છે.
વાસનાઓ ઉપર વિજય મેળવવા માટેનો ત્રીજો ઉપાય છે શોઘનનોશુદ્ધીકરણનો. એમાં બે વૃત્તિઓને ટકરાવાની નથી. નિરોધમાં વૃત્તિઓને પોષણ નથી આપવામાં આવતું. વિરોધમાં અસદ્ સામે સવૃત્તિઓનો પ્રતિપક્ષ સ્થાપવામાં આવે છે; જ્યારે શોધનમાં એ જ સંસ્કારોને શુદ્ધ કરી લેવામાં આવે છે. જે ખરાબ છે તેને સારામાં પલટી નાખવામાં આવે છે. આ માર્ગોન્ચ કરણની પ્રક્રિયા છે. સ્ત્રી પ્રત્યેના કે પુરુષ પ્રત્યેના વાસનાથી
– મહાવીરની સાધનાનો મર્મ
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
