________________
કર્મશરીર કંપાયમાન થતાં, છિન્ન-ભિન્ન થતાં પોતાના પૂર્ણ સ્વરૂપે પ્રકાશી રહે છે. એટલે મૂળ વાત એ આવી કે એવું કંઈક કરો જેથી સત્વરે કર્મો વિખરાઈ જાય કે ઢીલાં પડે. આ માટે જે પ્રક્રિયા યોજવામાં આવી તે તપ. આ વાત કેટલી વૈજ્ઞાનિક છે ! ભલે ઘણી જગાએ આ વાતને આટલી વિશદતાથી ન સમજાવવામાં આવી હોય. ભગવાન મહાવીરે સર્વગ્રાહી દૃષ્ટિકોણથી આ વાત ઉપર ચિંતન કર્યું અને તપનું મહત્ત્વ સમજાવી સૌને અનુકૂળ રહે તેમજ ઉત્તરોત્તર આગળ વધી શકાય એ રીતે તેમણે તેમની સાધનાપદ્ધતિમાં તપને સ્થાન આપ્યું.
જૈનોની સાધનાપદ્ધતિમાં તપ બહુ મહત્ત્વને સ્થાને છે પણ તે પંડિત તપ કે જ્ઞાન તપ. આચાર્યોએ તપને યથાયોગ્ય સમજવા માટે બીજા પણ બે શબ્દો પ્રયોજ્યા છે - બાલ તપ કે અજ્ઞાન તપ. જે તપમાં આશયનું અજ્ઞાન છે, જે તપ ધ્યેય સુધી પહોંચાડવામાં ઉપયોગી ન થાય એ તપને જૈનાચાર્યોએ અજ્ઞાન તપ કહ્યું છે જેનું કાર્ય કલેશથી વધારે કંઈ મૂલ્ય નથી. કષ્ટ એ તપ નથી. દુઃખ સહન કરવાથી કે કાયાને કષ્ટ આપવાથી તપ થઈ જતું નથી. કદાચ તેનાથી થોડોક શારીરિક ફાયદો થાય અને માનસિક સ્તરે તે થોડું ઉપયોગી નીવડે પણ તપનું જે ધ્યેય છે તેનાથી તો તે કયાંય દૂર છે.
આ સંદર્ભમાં જૈન સાધનાપદ્ધતિમાં તપનું આયોજન થયેલું છે. મૂળભૂત રીતે તેના બે વિભાગો પાડવામાં આવ્યા છે. બાહ્ય તપ અને અભ્યતર તપ. બન્નેનો ઉદ્દેશ એક છે પણ તેનો અભિગમ જુદો છે. બાહ્ય તપ વધારે બહારની વાતો સાથે સંબંધ રાખે છે. તેને બહારના
દારિક શરીર સાથે ઝાઝો સંબંધ છે. તેની સૌ પ્રથમ અસર બહારના શરીર ઉપર પડે છે તેથી પણ તેને બાહ્ય તપ કહે છે. બાહ્ય તપ શબ્દ જ બતાવે છે કે હજુ ભીતર-અંદર જવાનું છે. બાહ્ય તપ અભ્યતર તપમાં જવા માટે સહાયક તપ છે અથવા તો તે દ્વારા અત્યંતર તપમાં જવાનું ઠીક રહે. કદીક કોઈ સીધા જ અત્યંતર તપનો સહારો લઈને કર્મ શરીર ઉપર આક્રમણ કરી તેને નિર્બળ બનાવે તો તેની ના નથી; પણ એ રાજમાર્ગ નથી. આગળના ગઢ જીતતાં જીતતાં જો અંદરના ગઢ સુધી – ૧૫૬ –
– મહાવીરની સાધનાનો મર્મ
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
