________________
શકતી. અંતર સાધનામાં વિનયનું સ્થાન બીજા નંબરે આવે છે. પહેલા ક્રમમાં પ્રાયશ્ચિત છે – જેમાં સંસ્કારોની ગ્રંથિઓ ખોલવામાં આવે છે અને નિર્મળ કરવામાં આવે છે. બીજા ક્રમમાં વિનય છે જે અહંના વિસર્જનની સાધના છે.
અત્યંતર તપમાં ત્રીજા ક્રમે આવે છે, વૈયાવૃત્ય. વૈયાવૃત્ય - વૈયાવચ્ચ. એનો અર્થ છે સત્ પુરુષોની સેવા. અહી સેવાનો અર્થ ખાલી કામ કરી દેવું એટલો જ નથી. સેવા શબ્દ સાથે રહસ્ય જોડાયેલું છે. એ રહસ્ય છે તાદાભ્ય. વ્યક્તિ સાથે એવું તાદાભ્ય સધાય કે તેનું દુઃખ, તેની મુશ્કેલી આપણી મુશ્કેલી બની જાય. આમ, એની પાછળ સમગ્રતાની એક અનુભૂતિ રહેલી છે. એમાં જેની સેવા કરવામાં આવે છે તેની સાથે એત્વ સ્થપાયેલું હોય છે તેથી વૈયાવૃત્યમાં સમત્વની અનુભૂતિ થાય છે. કોરી સેવા એ તો એક પ્રકારનો વ્યવહાર છે જ્યારે વૈયાવૃત્યની સેવા એ એક પ્રકારનું અત્યંતર તપ બની જાય છે. જો તેની પાછળ તાદાસ્યનો ભાવ ન રહે તો તે તપની કક્ષામાં પ્રવેશી પણ ન શકે. સામાન્ય રીતે જૈનોમાં આ શબ્દનો વિશેષતઃ પ્રયોગ સાધુઓની સેવા માટે થાય છે. વાસ્તવિકતામાં તે સાધુત્વની પૂજા છે, સાધુત્વનું બહુમાન છે. ત્યાં કોઈ વ્યક્તિની સેવાનો પ્રશ્ન નથી. સાધુત્વ સાથેના તાદાસ્ય ભાવમાંથી જન્મતી સેવામાં એકત્વની અને સમત્વની ભાવના રહેલી છે. તેથી તો તે અત્યંતર તપ બની જાય છે. સેવા સહેલી છે પણ જેની સેવા કરવામાં આવે તેની સાથે તાદામ્ય સાધીને સેવા કરવી એ તપ છે. આવી સેવામાં આંતરિક્તા આવશ્યક છે. જેમ અહંની ગ્રંથિ તુટયા વિના વિનય થઈ શકતો નથી તેમ મમત્વની - મારાપણાની ગ્રંથિ તૂટયા વિના વૈયાવચ્ચ-સેવા થઈ શકતી નથી. બીજી રીતે કહીએ તો મમત્વનું વિસર્જન એ જ વાસ્તવિક સેવા છે.
અત્યંતર તપમાં ચોથા ક્રમે સ્વાધ્યાય આવે છે. સામાન્ય રીતે અભ્યાસ માનસિક સ્તરે થતો હોય છે. મનનાં બે કાર્યો છે કલ્પના અને તત્ત્વવિચાર. માનસિક વિકાસ થયા વિના તત્ત્વવિચાર થઈ શકતો નથી. સ્વાધ્યાયનો અર્થ પુસ્તકો વાંચવા પૂરતો મર્યાદિત નથી. એમાં મનન, તપસમાધિ
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
