________________
સાધનાની દષ્ટિએ વર્તમાનમાં રહેવું એ ખૂબ મૂલ્યવાન સૂત્ર છે. ત્રજુ સૂત્ર નયનો દષ્ટિકોણ યથાર્થતા પ્રસ્તુત કરે છે. તે કેવળ વર્તમાનને પકડીને વસ્તુની વિચારણા કરે છે. બૌદ્ધોની વિચારસરણી જુસૂત્ર નયના આધારે રહેલી છે. તત્ત્વ દષ્ટિએ આ વાત ખોટી નથી પણ તે પૂર્ણ સત્ય નથી. પૂર્ણ સત્ય પામવા માટે આપણે સાપેક્ષ રીતે ભેદની તેમજ અભેદની દષ્ટિથી પણ તત્ત્વોનું દર્શન કરવું રહ્યું. અભેદનો દષ્ટિકોણ વેદાન્ત પ્રસ્તુત કર્યો છે. તે તત્ત્વનો વિચાર સંગ્રહ નયની દષ્ટિથી કરે છે. અભેદનો દષ્ટિકોણ સત્ય તો છે પણ તેને પૂર્ણ સત્ય ગણી શકાય નહિ. સાધનાની દષ્ટિએ અભેદનો સિદ્ધાંત પણ ખૂબ મૂલ્યવાન છે. જ્યાં અભેદની પ્રતીતિ થઈ ગઈ, વસ્તુમાત્ર સાથે અભેદ સધાયો ત્યાં મૈત્રી, સમતા, અહિંસા, ઈત્યાદિ વાતોની તો સહજ નિષ્પત્તિ થઈ જાય છે. અભેદાનુભૂતિ એકાત્મતાનો અનુભવ છે. જ્યારે અભેદની અનુભૂતિનો સાક્ષાત્ થઈ જાય ત્યાર પછી શું સાધવાનું બાકી રહે ? જ્યાં સુધી ભેદ છે ત્યાં સુધી સાધના બાકી છે. જ્યાં અભિન્નતા સધાઈ ત્યાં કોણ કોને સાધે ? જ્ઞાનની આ ઉત્કૃષ્ટ ભૂમિકા છે. સ્થૂળતાનો ભેદ સમાપ્ત થઈ ગયા પછી જે અભેદની સ્થિતિ આવે છે ત્યાં સાધના પરિપક્વ થઈ જાય છે. તે સાધનાનું અંતિમ ચરણ બની રહે છે.
જૈનાચાર્યોએ સાધનાપથના અંતિમ ચરણમાં શુક્લ ધ્યાનની વાત કરી છે. શુક્લ ધ્યાનના પ્રથમ બે પાયામાં ભેદ અને અભેદ બન્નેની રીતે વિચાર કરવામાં આવે છે. પ્રથમ પાયો છે પૃથકત્વ વિતર્ક સવિચાર. આ ભેદની ભૂમિકા છે. વસ્તુમાત્રનું ભેદની દષ્ટિએ પૃથક્કરણ કરી ત્યાં સત્યનો સાક્ષાત્ કરવાની દષ્ટિ છે. ભેદમાં વિચાર હોય, વિતર્ક હોય, ત્યાર પછી શુકલ ધ્યાનના બીજા પાયા ઉપર સાધક પહોંચે ત્યારે તે એકત્વ – વિતર્ક - અવિચારની ભૂમિકાને સ્પર્શે છે. તે સમયે તે વિશ્વની સંકલનાનો અભેદથી વિચાર કરે છે. અભેદ સધાતાં વિચારો સમાપ્ત થવા લાગે છે અને ધ્યાન કેવળ સત્ય ઉપર કેન્દ્રિત થઈ જાય છે. ત્યાં ધ્યાન બદલાતું નથી, તેમાં સંક્રમણ થતું નથી. સર્વથા અવિચાર, ફક્ત અસ્તિત્વનો બોધ, સત્નો બોધ, અસીમ એકતાની અનુભૂતિ. આમ, જૈન સાધનાપદ્ધતિમાં નસમાધિ
૧૭–
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
