________________
પ્રાયશ્ચિત ન ગણાય. મનની ગાંઠો ખૂલી જાય અને સ્વભાવમાં ઋજુતા આવી જાય ત્યારે જ પ્રાયશ્ચિતનો ભાવ ઉદયમાં આવે. પ્રાયશ્ચિત એ પરિવર્તનની પ્રક્રિયા છે અને પરિવર્તનનું પરિણામ પણ છે. દિલગીરી વ્યક્ત કરવી - સૌરી કહેવું એ તો શિષ્ટાચાર છે. એમાં પ્રાયશ્ચિત નથી. કદાચ ત્યાં પશ્ચાતાપ હોઈ શકે. પ્રાયશ્ચિત તો મનને નિર્મળ બનાવવાની પ્રક્રિયા છે. રૂપાંતરની પ્રક્રિયા છે. આજે મનોવૈજ્ઞાનિક ચિકિત્સામાં પણ પ્રાયશ્ચિતની સમકક્ષ કહી શકાય એવા પ્રયોગો થાય છે. મનોવૈજ્ઞાનિક દરદીને દિલ ખોલી બધું જ કહેવા માટે જણાવે છે. દરદી જેમ જેમ કહેતો જાય છે તેમ તેમ તેના અંતરની ગાંઠો ખૂલતી જાય છે. દોષ થવો એક વાત છે પણ જ્યારે તે છુપાવવામાં આવે છે ત્યારે ગાંઠ પડી જાય છે. ખુલ્લા મને એકરાર કરવાથી ગાંઠો ખૂલતી જાય છે. આમ, પ્રાયશ્ચિત ચિત્તશોધનની પ્રક્રિયા છે. જેને ગ્રંથિવિમોચનની પ્રક્રિયા પણ કહી શકાય. આ પ્રક્રિયા માનસિક સ્તર ઉપર ઘટિત થાય છે. એનાથી માનસિક પરિવર્તન કે સ્વભાવ પરિવર્તન થાય છે. તેથી તે અત્યંતર તપ છે. બાહ્ય તપ નથી.
વિનય પણ અત્યંતર તપ છે. સામાન્ય રીતે આપણે વિનયમાં નમ્રતાનો જ અર્થ જોઈએ છીએ પણ મહાવીરની વાણીમાં વિનયનું વ્યાપ્ત
સ્વરૂપ જોવા મળે છે. તેનું પ્રતિપાદન ઔપપાતિક સૂત્રમાં મળે છે, જ્યાં વિનયને સાત પ્રકારે ઘટાવવામાં આવ્યો છે. જ્ઞાનવિનય, દર્શનવિનય, ચારિત્રવિનય, મનવિનય, વચનવિનય, કાયવિનય અને લોકોપચાર વિનય. આ વર્ગીકરણ જોઈને તો એમ લાગે કે ભગવાન મહાવીરની સમગ્ર સાધનાપદ્ધતિ આ એક વિનય શબ્દમાં સંગ્રહીત થયેલી છે. વિનય એક આંતરિક પ્રક્રિયા છે. અહંની ગ્રંથિ જ્યાં સુધી સાબૂત હોય ત્યાં સુધી વિનયનું નિર્માણ ન થઈ શકે. અભિમાન એક એવો મોટો દોષ છે કે જે
વ્યક્તિને કદીય સત્યને યથાર્થ સ્વરૂપે જોવા દેતો નથી; પછી સ્વીકારની તો વાત જ વેગળી રહી. અહ, જ્ઞાનપ્રાપ્તિની આડે આવે છે. તેનાથી દષ્ટિ પણ ભ્રાંત રહે છે. ચારિત્રમાં - આચરણમાં પણ અહંકાર બાધા બની રહે છે. અહંના વિસર્જન વિના કોઈ વ્યક્તિ વિનય નથી કરી
– મહાવીરની સાધનાનો મર્મ
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
