________________
ચેતના જ્યારે શુદ્ધ હોય, તેમાં કોઈ વિકલ્પ ન હોય તે ભૂમિકા દિષ્ટાભાવની ભૂમિકા છે. એ ભૂમિકામાં કેવળ ચૈતન્યનો પ્રવાહ વહે છે. ન સંવેદન, ન પ્રતિક્રિયા, ન પ્રિયતા, ન અપ્રિયતા. કેવળ ચૈતન્ય. પછી એને શુદ્ધ ઉપયોગ કહો કે દાભાવ કહો. બધું એકનું એક જ છે.
સાધનામાર્ગમાં અને ખાસ કરીને જ્ઞાનસમાધિમાં ત્રણ શબ્દો વખતોવખત વપરાય છે તેથી તે વચ્ચેની ભેદરેખા જાણવી જરૂરી છે. એક છે ચૈતન્ય. ચૈતન્ય વ્યાપક છે, જ્યારે ચિત્ત તેનાથી ઘણું નાનું છે અને મન તો વળી તેનાથી નાનું છે. ચિત્તને બુદ્ધિની સમકક્ષ પણ ગણી શકાય - જે સ્થાયી તત્ત્વ છે. મન તો ક્ષણજીવી છે. ક્ષણે ક્ષણે ઉત્પન્ન થાય છે અને નષ્ટ થાય છે. મનને કેન્દ્રિત કરવું એટલે સંકલ્પ-વિકલ્પને રોકવા. ચિત્તને કેન્દ્રિત કરવું એટલે નિર્ણયાત્મક શક્તિને વિલીન કરવી.
જ્યારે ચૈતન્યને કેન્દ્રિત કરવું એટલે ચેતનાની ધારાને પ્રવાહિત કરવી કે તેની અનુભૂતિ કરવી. આ ત્રણેય શબ્દો ખૂબ નજીકના છે તેથી તેમાં ભેળસેળ થઈ જાય છે - પણ સાધના માટે તેમની ભેદરેખા સમજવી આવશ્યક છે.
– ૧૫ર
મહાવીરની સાધનાનો મર્મ
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
