________________
અનંત ચતુષ્ટયી - આત્મ-સાક્ષાત્કારની વિપરીત અવસ્થા છે અનાત્મ સાક્ષાત્કાર. આપણા મનમાં પ્રતિ ક્ષણે હજારો હજારો ઘટનાઓ ઘટે છે જે વિવિધ આકારો ધારણ કરે છે. માનસપટ ઉપર સતત દેખાતાં આ દશ્યો આપણને વિક્ષુબ્ધ કર્યા કરે છે. આપણને રાગ થાય છે તો વળી બીજી ક્ષણે દ્વેષ થાય છે. ક્યારેક કોઈનું ભલું કરવાની ઇચ્છા થાય છે તો થોડીકવાર પછી કોઈનું ખરાબ કરવાની વૃત્તિ થાય છે. કોઈકવાર મનમાં કરુણાનાં પરિણામ થાય છે તો ઘણીવાર ક્રૂરતાના ભાવો થાય છે. આમ, મનમાં વણઝાર ચાલ્યા જ કરે છે. આમ તર્ક-વિતર્કનાં જાળાં વચ્ચે અટવાઈને માણસ થાકી જાય છે - પરેશાન થઈ જાય છે. મનમાં જેટલા વિકલ્પ એટલાં જાળાં, એટલી પરેશાની વધારે અને એટલી અશાંતિ. છેવટે માણસ એમાંથી છૂટવાનો માર્ગ શોધે છે જ્યાં અનાવશ્યક વિકલ્પો છૂટી જાય અને મન કંઈ શાંત થઈ શકે. આ છે આત્મ-સાક્ષાત્કારની પહેલી ભૂમિકા. અહીં થોડાક વિકલ્પો રહે છે જેને તે પુષ્ટ કરે છે - તેની ભાવના ભાવે છે. આ વિકલ્પો છે - સમ્યક્ દર્શન, સમ્યક જ્ઞાન અને સમ્યફ ચારિત્ર. આ છે આત્મ-સાક્ષાત્કારની બીજી ભૂમિકા. જ્યાં હજારો હજારો વિકલ્પો હતા તે છૂટી ગયા અને પછી માત્ર રહ્યા થોડાક વિકલ્પો જેના ઉપર મન રોકાઈ ગયું. આ પણ અંતિમ મંજિલ નથી. આનાથી આગળ આત્મ-સાક્ષાત્કારની ત્રીજી ભૂમિકા છે. જ્યાં શુદ્ધ આત્મદર્શન હોય છે,
જ્યાં કોઈ વિકલ્પ નથી રહેતો. શેષ રહે છે માત્ર ચૈતન્ય-કેવળ ચૈતન્યનું અસ્તિત્વ. આ સ્થિતિમાં આપણે જેટલા રોકાઈએ એટલો સમય આત્મ-સાક્ષાત્કાર. જેવી આ સ્થિતિ ચલિત થાય કે આત્મ-સાક્ષાત્કારની અવસ્થા તૂટી જાય છે, ચેતનાની ઘારા ખંડિત થાય છે, શક્તિ ખંડિત થઈ જાય છે, આનંદ પણ ખંડિત થાય છે. જ્યાં ચેતના અખંડ, ત્યાં શક્તિ અખંડ અને આનંદ પણ અખંડ. જ્યારે આપણે શુદ્ધ ચૈતન્યનો અનુભવ કરીએ છીએ ત્યારે કેવળ ચૈતન્યનો અનુભવ નથી હોતો; પણ તેની સાથે સાથે આનંદ અને શક્તિની પણ અનુભૂતિ થાય છે. એ અવસ્થામાં મનની બધી દુર્બળતાઓ - ભય, ચિંતા, કલ્પનાઓ બધું એક સાથે – ૧૨૬ –
– મહાવીરની સાધનાનો મર્મ
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
