________________
પ્રાણાયામની વાત છે. કેટલાક મહર્ષિઓએ તો પ્રાણાયામને જ સાધનાની મૂળ વાત ગણી છે. પ્રાણનો નિગ્રહ કરો, પ્રાણનું નિયંત્રણ કરો, પ્રાણધારાને અમુક સ્થળે રોકો, અમુક માર્ગે પ્રવાહીત કરો એમ કેટલાંય વિધિ-વિધાનો છે. વાત તો પાછી ઠેરની ઠેર જ આવીને અટકે છે. પ્રાણનો નિરોધ થતાં મનનો નિરોધ થાય છે. પ્રાણનું નિયંત્રણ થતાં મનનું નિયંત્રણ થાય છે. પ્રાણ સધાતાં મન સધાય છે.
ભગવાન મહાવીરે કહ્યું કે સંવર કરો, તપસ્યા કરો, ઉપવાસ કરો. આમ જોઈએ તો ભગવાન મહાવીરે સીધેસીધા શ્વાસના નિયંત્રણની વાત કરી નથી પણ તેમણે જે ઉપાસના માર્ગ સૂચવ્યો છે તેમાં સહેજેય શ્વાસનું નિયમન થઈ જાય છે. જે વ્યક્તિ ઉપવાસ કરે છે તેની શ્વાસોચ્છ્વાસની ક્રિયા આપોઆપ મંદ થઈ જાય છે. તપસ્યા કરો અને શ્વાસનો સંયમ ન થાય તેમ બને નહિ. સંવરને તો શ્વાસ સાથે બહુ જ નિકટનો સંબંધ છે. ભગવાન મહાવીરે સાધનામાર્ગમાં કાયોત્સર્ગને બહુ મહત્ત્વનો ગણ્યો છે. તેમની સમગ્ર આરાધના પદ્ધતિમાં કાયોત્સર્ગ વણાઈ ગયો છે. કાયોત્સર્ગમાં કાયાનો સંવર થાય છે અને શ્વાસનું નિયમન થાય છે. કાયા સ્થિર થતાં શ્વાસ સ્થિર થઈ જાય છે-મંદ થઈ જાય છે. વળી કાયોત્સર્ગને શ્વાસ પ્રમાણ ગણવામાં આવે છે. આમ, શ્વાસનું નિયમન સ્વભાવિક રીતે કાયોત્સર્ગની સાથે સંકળાયેલું છે. જે કાયોત્સર્ગ સાધે તેનો શ્વાસ મંદ જ હોય. તેનું મન શાંત જ થઈ ગયું હોય. કાયોત્સર્ગ તો જૈનોની સાધના પદ્ધતિનું પ્રમુખ અંગ છે પછા આપણે કેવી રીતે કહી શકીએ કે ભગવાન મહાવીરે શ્વાસના નિયમનની વાત નથી સ્વીકારી ? હા, ફરક એટલો છે કે તેમણે શ્વાસની વાત સીધેસીધાં નથી કહી. ઉપર ઉપરથી જોઈએ તો વાત અલગ અલગ લાગે છે પણ વસ્તુતઃ પરિણામમાં કંઈ અંતર નથી. ભગવાન મહાવીરે તપના જે બાર પ્રકારો બતાવ્યા છે તે જો આરાધવામાં આવે તો શ્વાસ સહેજેય સધાઈ જાય છે. તપના આ બધા પ્રકારોમાં સ્વાભાવિક રીતે શ્વાસ શાંત થઈ જાય છે. શ્વાસ શાંત થતાં, ચિત્ત શાંત થઈ જાય છે અને ચિત્તમાં શાંતિ સ્થપાતાં પ્રસન્નતાની નિષ્પત્તિ થાય છે. આ જ પ્રક્રિયાને ઊલટાવી પણ શકાય. કોઈ પણ રીતે જો
શ્વાસસંવર
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
૧
―
www.jainelibrary.org
