________________
ચેતનાનાં બે સ્તર છે. એક છે જ્ઞાનનું સ્તર જેને શાનચેતના કહી શકાય. બીજું સ્તર છે વેદનનું જેના ઉપર આપણને સુખ અને દુઃખની લાગણી થયા કરે છે. વેદન કરનારી ચેતનાને પ્રવાહપાતી ચેતના કહે છે - જેની સાથે આપણે નિરંતર વહ્યા કરીએ છીએ. આપણા કષાયો-ક્રોધ, માન, માયા, લોભ અને તે દ્વારા નિર્મિત થતી આપણી અપેક્ષાઓ-આશાઓ, નિરાશાઓ, ક્રિયા-પ્રતિક્રિયાઓ આ બધા આપણી પ્રવાહપાતી ચેતનાના હેતુઓ છે. મૂળ કષાયોને મનોવિજ્ઞાનની ભાષામાં મૌલિક વૃત્તિઓ કહે છે જ્યારે જૈન પરિભાષામાં એને સંજ્ઞાઓ કહે છે. આ બાબત જૈનાચાર્યોએ ખૂબ ઊંડાણપૂર્વક ચિતન કર્યું છે અને સરળતા ખાતર તેમણે સંજ્ઞાઓનું દસ ભાગમાં વિભાગીકરણ કર્યું જેથી તેના ઉપર વ્યક્તિગત વિચાર થઈ શકે. આ સંજ્ઞાઓને - ક્રોધ-સંજ્ઞા, માન-સંજ્ઞા, લોભ-સંજ્ઞા, આહાર-સંજ્ઞા, ભય-સંજ્ઞા, મૈથુન-સંજ્ઞા, પરિગ્રહ-સંજ્ઞા, ઓઘ-સંજ્ઞા અને લોક-સંજ્ઞા, પ્રાણીમાત્રમાં આ દસ મૌલિક મનોવૃત્તિઓ-સંજ્ઞાઓ રહેલી છે અને તેનું નિરસન કરવું કે તેનું શમન કરવું એ સાધનાનું કાર્ય છે.
આપણે સારી રીતે જાણીએ છીએ કે ઘણા બધા લોકો આ વૃત્તિઓના સ્તર ઉપર જીવે છે અને તેને લીધે તેમના ઉપર બહારની ઘટનાઓનો ઘણો પ્રભાવ પડે છે. આ પ્રભાવને આધીન થઈને આપણે પ્રતિક્રિયા કરીએ છીએ. જરા શાંતિથી વિચાર કરીશું તો અવશ્ય લાગશે કે આપણું મોટા ભાગનું જીવન પ્રતિક્રિયા ઉપર જ નિર્ભર રહે છે. આપણે વિધાયક ક્રિયા ઘણી ઓછી કરીએ છીએ અને તેથી આપણે વેદનના સ્તરે જ જીવ્યા કરીએ છીએ. વૃત્તિઓના સ્તર ઉપરનું જીવન એટલે વેદનનું જીવન. પછી ભલેને તે અનુકૂળ વેદન હોય, કે પ્રતિકૂળ વેદન હોય આપણા જીવનમાં જે ચડાવ-ઉતરાવ આવે છે, જે સમસ્યાઓ પેદા થાય છે તે બધી આપણા મનમાં વૃત્તિઓના માધ્યમથી જ સંક્રાંત થાય છે. મનનો પોતાનો તો કોઈ દોષ નથી. જે દોષ છે તે વૃત્તિઓનો અને એમાંય મલિન વૃત્તિઓનો. મનના નિર્માણમાં દોષ નથી પણ વૃત્તિઓને આધીન થવામાં દોષ છે. આ વૃત્તિઓને લીધે મન વગોવાય છે. મનનો વિલય
૯ –
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
