________________
જ પણ ભોજન સાથે ય શ્રમનું મહત્ત્વ રહેલું છે. કેટલો શ્રમ લેવો, તેમજ ભોજનની પહેલાં અને પછીથી કેટલો શારીરિક શ્રમ લઈ શકાય એનાં પણ વિધિ-વિધાનો છે. અરે આચાર્યોએ તો ત્યાં સુધી વિચાર કર્યો છે કે ભોજન પ્રાપ્ત કરવા માટેની કમાણી પણ કેવી રીતે કરવી ? આજીવિકાના ઉપાર્જન માટે પણ શુદ્ધ સાધનોનો આગ્રહ રાખવામાં આવે છે. આમ સાધનામાં ભોજનનું - ભોજનના વિવેકનું ખૂબ મહત્ત્વ છે.
ભોજનના વિવેક અંગે આપણે આપણા ચિંતનને પૂર્ણ કરીએ તે પહેલાં આયુર્વેદના મહાન આચાર્ય મહર્ષિ ચરક અને વાગ્ભટ્ટ વચ્ચેનો એક રસિક સંવાદ છે. તેની વાત કરી લઈએ. કહેવાય છે કે એક વખત મહર્ષિ ચરક પક્ષીનું રૂપ લઈને વાગ્ભટ્ટના ઘર ઉપર આવીને બેઠા અને તેમણે પૂછ્યું - કોરુમ્ ? કોરુમ્ ? કોરુમ્ ? એટલે કે સ્વસ્થ કોણ ? સ્વસ્થ કોણ ? વાગ્ભટ્ટે પ્રત્યુત્તર આપ્યો ક્તિભૂક, હિતભૂક. પણ મહર્ષિ ચરકને સંતોષ ન થતાં તેમણે ફરીથી પ્રશ્ન કર્યો કોરુમ્ ? વાગ્ભટ્ટ સ્વાસ્થ્યના મર્મના જાણનાર હતા. તેમણે વળી ઉત્તર આપ્યો મિતભ્રક - મિતભૃકુ. એટલે સ્વસ્થ એ છે કે જે હિતભોજી છે. સ્વસ્થ એ છે કે જે મિતભોજી છે - અલ્પ ખાનારો છે. છતાંય મહર્ષિ ચરકને પૂર્ણ સંતોષ ન થયો તેથી તેમણે વળી પક્ષીના રૂપે ઘરના ટોડલા ઉપર બેસીને પ્રશ્ન દોહરાવ્યો, કોરુમ્ ? કોરુમ્ ? સ્વસ્થ કોણ છે, સ્વસ્થ કોણ છે ? વળી વાગ્ભટ્ટે ઉત્તર આપ્યો ૠતભૂ-ૠતભૂકૂ એટલે કે જે તભોજી છે તે સ્વસ્થ છે. તભોજી એટલે કે ભાવનાને વિકૃત બનાવ્યા વિનાનું ભોજન કરે છે. તાત્પર્ય કે જે શ્રમ અને શુદ્ધ સાધનોથી અર્જિત વસ્તુઓનું ભોજન કરે છે. વાગ્ભટ્ટના ઉત્તરથી સંતોષ થતાં મહર્ષિ ચરક જે પક્ષીનું રૂપ ધારણ કરીને આવ્યા હતા તે ઊડી ગયા. આ ત્રણ શબ્દોમાં ભોજનના મહત્ત્વ ઉપર અને તેના વિવેક ઉપર સૂત્રની ભાષામાં ઘણું કહેવાઈ જાય છે.
આમ, સાધનામાં ભોજનનું પણ ખૂબ મહત્ત્વ છે અને તે માટે વિવેક રાખવો રહ્યો.
ભોજનનો વિવેક
Jain Educationa International
-
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
