________________
આપણે જોઈ ગયા કે સાધના પ્રકંપનમાંથી અપ્રકંપન અવસ્થામાં જવા માટે છે પણ આપણે ખરેખર પ્રકંપનોને પૂર્ણ રીતે રોકી શકીએ ખરા ? આપણે ધ્યાનની મુદ્રામાં શરીરને સ્થિર કરી, મૌન ધારણ કરી અને મનને એક વિષય ઉપર કેન્દ્રિત કરીને બેસી જઈએ તો આપણે અપ્રકંપન અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી શકીએ ? પ્રકંપનોને સદંતર રોકવા માટે આપણે અસમર્થ છીએ, કારણ કે આપણા શરીરમાં એવી કેટલીય ક્રિયાઓ સતત થયા કરે છે જે આપણી ઇચ્છાને આધીન નથી હોતી. શરીરમાં કેટલાક સ્નાયુઓ આપણી ઇચ્છાને આધીન નથી હોતા. શરીરમાં કેટલાક સ્નાયુઓ આપણી ઇચ્છાથી હલનચલન કરે છે પણ કેટલીક ક્રિયાઓ - જેવી કે, હૃદયનો ધબકાર, લોહીનું ભ્રમણ, પાચનતંત્ર ઇત્યાદિ અનૈચ્છિક સ્નાયુઓના સંચાલનથી થયા કરે છે. આપણે ધ્યાનની મુદ્રામાં બેસીએ તો પણ આ ક્રિયાઓ તો ચાલ્યા જ કરવાની; એટલું જ નહિ પણ આપણને સુખદુઃખ, ઠંડી-ગરમી, ઇન્દ્રિયોના અનુભવો વગેરેનાં સંવેદન થયા જ કરવાનાં છતાંય ધ્યાનની આ પ્રાથમિક ભૂમિકા છે.
શરીરની સ્થિરતા, શ્વાસની મંદતા અને મનની એકાગ્રતાનાં અનેક સ્તરો છે. દરેક સ્તર વચ્ચે તરતમતા રહેલી છે. કાયિક, વાચિક, આનાપાન અને માનસિક પ્લાનની આ તરતમતા સમજવા આપણે સૂક્ષ્મ, સૂક્ષ્મતર અને સૂક્ષ્મતમ કે પછી સઘન, સઘનતર અને સઘનતમ કે એવા શબ્દોનો ઉપયોગ કરવો રહ્યો. પણ મૂળ વાત છે આ ચારેય ગતિશીલ તત્ત્વોના ધ્યાનની તરતમતાની. પ્રથમની ત્રણ ભૂમિકાઓમાં ધ્યાનમાં ઉત્તરોત્તર પ્રગતિ થાય છે અને ચોથી ભૂમિકામાં છે તેની ક્ષમતાની ચરમસીમાને સ્પર્શે છે. કાયિક ધ્યાનમાં ચતુર્થ અવસ્થામાં શરીરની સર્વ પ્રવૃત્તિઓ લગભગ અટકી જાય છે. શ્વાસ માટેના ધ્યાનના અંતિમ ચરણમાં શ્વાસ લગભગ રોકાઈ જાય છે અને કુંભક પ્રાણાયામ આપોઆપ ઘટિત થાય છે. માનસિક પ્લાનમાં પણ અંતિમ અવસ્થામાં મન એકાગ્ર અને સ્થિર થઈ જાય છે અને ચંચળતા લગભગ નામશેષ થઈ જાય છે. વાચિક ધ્યાનમાં વાણી તો સિદ્ધ થઈ જ જાય છે પણ બોલવાની વૃત્તિનો પણ નિરોધ થઈ જાય છે. – ૧૦૪
મહાવીરની સાધનાનો મર્મ
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
