________________
કાયિક ધ્યાનને કાયોત્સર્ગ પણ કહેવામાં આવે છે. જૈન પરંપરામાં ત્રણ ગુપ્તિઓનો ઉલ્લેખ વખતોવખત કરવામાં આવે છે. આ ત્રણ ગુપ્તિઓ છે મનોગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ અને કાયગુપ્તિ. આ કાયગુપ્તિ પણ કાયિક ધ્યાનની ખૂબ નજીકની તો છે જ. કાયોત્સર્ગનું સાધનામાં વિશિષ્ટ સ્થાન રહેલું છે. કાયોત્સર્ગને ધ્યાન પણ ગણવામાં આવે છે. સફળ કાયોત્સર્ગ થાય તો સાધનાની ચરમસીમા સુધી પહોંચાડવાની તેની ક્ષમતા છે. આપણે જોઈ ગયા કે કાયિક ધ્યાનની પ્રાથમિક ભૂમિકામાં શરીર સ્થિર થઈ જાય છે પણ સંવેદન તેમજ અનૈચ્છિક ક્રિયાઓ ચાલુ રહે છે; જ્યારે તેની બીજી અવસ્થામાં શરીરમાં વિશિષ્ટ પરિવર્તનો ઘટિત થવા લાગે છે. એમાં અનૈચ્છિક ક્રિયાઓ ઉપર પણ નિયંત્રણ સ્થપાતું જાય છે એટલું જ નહિ પણ જાગરૂકતા વધે છે, દોષો ક્ષીણ થાય છે, ઠંડી-ગરમી ઈત્યાદિ દ્વન્દ્રો સહન કરવાની ક્ષમતા વધી જાય છે અને પરિણામે ચિત્તની એકાગ્રતા વધારે ને વધારે સધાતી જાય છે. કાયિક ધ્યાનની ત્રીજી અવસ્થામાં શરીરનો બોધ ક્ષીણ થવા લાગે છે અને સૂક્ષ્મ શરીરની સક્રિયતા વધવા લાગે છે; જ્યારે ચતુર્થ અવસ્થામાં દેહનો અનુભવ સરી જવા લાગે છે એટલે કે દેહાત્મ ભાવ નષ્ટ થતો જાય છે અને ચૈતન્યનો અનુભવ થવા લાગે છે. સાધના ઉત્કૃષ્ટ રીતે થાય તો ચેતના સ્થૂળ શરીર છોડીને બહાર પણ જઈ શકે છે. એ પરિસ્થિતિમાં સૂક્ષ્મ પદાર્થો દેખાય છે અને ઇન્દ્રિયોના અનુભવો ક્ષીણ થઈ જાય છે. કાયિક ધ્યાન સાથે શ્વાસની મંદતા અને માનસિક એકાગ્રતા પણ સધાયેલી જ હોય છે. આમ, આ બધી બાબતો પરસપર સંકળાયેલી છે. એટલું જ નહિ પણ તેનો એકબીજા ઉપર પૂર્ણ પ્રભાવ પડે છે.
આ જ રીતે આપણે માનસિક થાનની વિવિધ ભૂમિકાઓનો વિચાર કરી શકીએ. એની પ્રથમ અવસ્થામાં ઈર્ષ્યા, વિષાદ, શોક, ચિંતા, ઇત્યાદિ ભાવો ક્ષીણ થઈ જાય છે અને મૈત્રી, સમભાવ વગેરે ગુણોનો વિકાસ થાય છે. ત્રીજી ભૂમિકા ઉપર સંસ્કોનાં મૂળ ઢીલાં પડી જાય છે અને ચોલી અવસ્થામાં તો સૂક્ષ્મ તત્ત્વોનું સ્પષ્ટ જ્ઞાન થવા લાગે છે, વિચલિતતા નષ્ટ થઈ જાય છે અને સર્વથા અભય પ્રવર્તે છે. આ અવસ્થાની ચરમ ધ્યાનમીમાંસા
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
