________________
માટે નિરંતર અભ્યાસ કરવાનું જરૂરી છે. થોડીકવાર શરીરમાં થતાં પરિવર્તનો જોઈ લેવાથી કે તે વિષે ચિંતન કરી લેવાથી કંઈ કામ નહિ સરે. વળી આ અભ્યાસ શ્રદ્ધાપૂર્વક કરવો જોઈએ. અપ્રમત્ત ચેતનાનો અભ્યાસક્રમ
અપ્રમત્ત ચેતનાની અવસ્થાથી વાસ્તવિકતામાં સાધનાપથ શરૂ થાય છે. તે પહેલાં જે અભ્યાસ કરવામાં આવે છે તે પ્રાથમિક ભૂમિકાનો છે. આ અવસ્થાના નિર્માણ માટે સ્થિરતા અને એકાગ્રતા ખૂબ જરૂરી છે. આ માટે અગાઉ પૂર્વભૂમિકા પણ રચાવી જોઈએ. વસ્તુનો યથાર્થ બોધ, સમ્યમ્ દષ્ટિકોણ, અનાસક્તિ, અભય, સહિષ્ણુતા આ બધાં ધ્યાનમાં મૂળ તત્ત્વો છે. આ ભૂમિકા હાંસલ કર્યા વિના અપ્રમત્ત ચેતનાની અવસ્થાનું નિર્માણ કરવું મુશ્કેલ છે. આ માટે કાયિક ધ્યાન ખૂબ મહત્ત્વનું છે. તેને કાયોત્સર્ગ પણ કહેવામાં આવે છે. કાયિક ધ્યાનની સફળતાનાં મૂળ તત્ત્વો છે શ્વાસની મંદતા અને શરીરની શિથિલતા. શ્વાસ જેટલો મંદ અને શરીર જેટલું શિથિલ એટલું કાયિક ધ્યાન વધારે સફળ. કાયિક ધ્યાન - કાયોત્સર્ગ સાથે જૈનાચાર્યોએ શ્વાસની સાધનાને જોડી છે. જેથી કાયોત્સર્ગને શ્વાસ પ્રમાણ ગણવામાં આવે છે. કાયોત્સર્ગના સમયની મર્યાદા શ્વાસની સંખ્યાથી નક્કી કરવામાં આવે છે. જુદી જુદી પ્રવૃત્તિઓ અને વિશુદ્ધિ માટેની તરતમાતાને અનુલક્ષીને કાયોત્સર્ગના શ્વાસોચ્છવાસની સંખ્યા નક્કી કરવામાં આવેલી છે.
કેવળ તનાવમુક્તિ માટે કાયોત્સર્ગ કરવાનો હોય તો પંદર મિનિટનો સમય પૂરતો છે, પણ જો ધ્યાન માટે કાયોત્સર્ગ કરવાનો હોય તો તેમાં સમયની કોઈ મર્યાદા રાખવામાં નથી આવતી. પૂર્વના સંસ્કારોને ક્ષીણ કરવા માટે સ્વભાવનું પરિવર્તન કરવા માટે લાંબા સમય સુધી કાયોત્સર્ગ કરવાનું આવશ્યક છે.
કાયોત્સર્ગ ત્રણ મુદ્રામાં કરવામાં આવે છે. ઊભાં ઊભાં કાયોત્સર્ગ કરાય છે. બેઠાં બેઠાં કાયોત્સર્ગ થાય છે અને સૂતાં સૂતાં પણ કાયોત્સર્ગ થાય છે. કેવી રીતે ઊભા રહેવું, કયા આસને કેવી રીતે બેસવું અને સૂતાં સૂતાં કાયોત્સર્ગ કરતી વખતે શરીર કેવી સ્થિતિમાં રાખવું એનાં વિધિવિધાન છે જે ખૂબ સરળ છે. જો કે મુખ્ય વાત એ છે કે પૃષ્ઠરજ્જુ-કરોડને ધ્યાનમીમાંસા
૧૦૯ –
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
